Wat is eenpolitieke partij?

2

Nederland is een democratie. Dat betekent onder meer dat erregelmatig verkiezingen worden gehouden voor organen die debevolking vertegenwoordigen. De mensen die in deze organenworden gekozen zijn meestal lid van een politieke partij.Wat is een politieke partij en wat doet ze zoal? Hoe zijn partijengeorganiseerd? Hoe komen ze aan hun geld? Hoe kun je eenpolitieke partij oprichten? Wanneer kan een partij meedoenaan verkiezingen? Welke kritiek is er op het stelsel vanpolitieke partijen? Over dit soort vragen gaat deze brochure.

Wat is een politieke partij? 3

Een politieke partij is een verenigingvan mensen met ongeveer dezelfde poli-tieke opvattingen en die als doel heeftom deel te nemen aan het bestuur. Poli-tieke partijen proberen via verkiezingenzetels te veroveren in volksvertegen-woordigingen. In Nederland zijn dat deTweede Kamer, de Provinciale Staten,de gemeenteraden en de algemenebesturen van waterschappen. Daarnaastheeft Nederland een aantal zetels in hetEuropees Parlement. De Eerste Kamerwordt ook gekozen, maar indirect doorde leden van Provinciale Staten en nietrechtstreeks door de bevolking. Als politieke partijen eenmaal in een volks-vertegenwoordiging zitten, proberen zeinvloed uit te oefenen op het beleid vande overheid. Dat kan de Nederlandseregering, maar ook het bestuur van eenprovincie, een gemeente of een water-schap zijn.

functies van partijenIn een democratie vervullen politiekepartijen verschillende functies:n Ze stellen kandidatenlijsten op voor

de verkiezingen van vertegenwoordi-gende organen. Hierdoor bieden zeburgers de mogelijkheid om eenkeuze te maken tussen partijen enkandidaten. Een politieke partij isdus op de eerste plaats een kiesver-eniging: om aan verkiezingen deel tenemen, stelt een partij een kandida-tenlijst op.

n De meeste politieke partijen hebbeneen politieke visie of een ideologie.

Ze hebben bepaalde ideeën en opvattingen over de inrichtingvan de samenleving. Hun algemeneuitgangspunten hebben ze door -gaans vastgelegd in een beginsel -programma. Bij verkiezingen komenpartijen met een uitgewerkt verkie-zingsprogramma, waarin staat welkbeleid er, op grond van die begin-selen, de komende jaren zou moetenworden gevoerd.

n Politieke partijen selecteren ookallerlei wensen en eisen die in desamenleving tot uitdrukking komen.Die wensen en eisen kunnenaansluiten bij de bestaande ideeënvan een partij, maar ze kunnen ookleiden tot een aanpassing van dezeideeën. Burgers kunnen lid worden

4

van een politieke partij en zoinvloed uitoefenen op de inhoud vanhaar programma.

n Politieke partijen hebben ook tottaak burgers te stimuleren ompolitiek actief te worden. Ze biedenmensen de mogelijkheid om iets tedoen in de politiek of zelfs carrièrete maken. Partijen bieden scholingen vorming aan hun leden enverzorgen trainingen aan degenendie in vertegenwoordigende organenzijn gekozen.

Een politieke partij onderscheidt zichvan een actiegroep of belangen -organisatie doordat zij medeverant-woordelijkheid wil dragen voor hetbestuur van het land, de provincie, degemeente of het waterschap. Dat bete-kent dat politieke partijen zich met zeeruiteenlopende politieke problemenmoeten bezighouden. Actiegroepen enbelangenorganisaties daarentegenkunnen zich tot enkele onderwerpenbeperken: ze komen in de regel vooréén specifieke groep of één speciaalbelang op. Voorbeelden zijn de Stich-ting Wakker Dier, de Vereniging EigenHuis en Rover, een vereniging van envoor ov-reizigers.

organisatie van partijenPolitieke partijen zijn verenigingen enals zodanig hebben ze leden, een leden-vergadering en een bestuur. Daarnaastzitten ze dus in vertegenwoordigendeorganen.

Lokaal/provinciaalOm te beginnen bestaan de partijorgani-saties uit plaatselijke afdelingen. Opledenvergaderingen worden de lokalebesturen gekozen en de programma’s ende kandidatenlijsten voor de gemeente-raadsverkiezingen opgesteld, hoeweldat laatste soms ook via ledenraad -plegingen gebeurt. De plaatselijke afdelingen zijn verenigd in grotereprovinciale of regionale eenheden, ookweer met hun eigen vertegenwoordi-gende organen, besturen en provincialetaken en verplichtingen.

CongresDe meeste partijen hebben een alge-mene ledenvergadering of een congresals hoogste orgaan. Doorgaans komt ditorgaan één of twee keer per jaar bijeen.Dan worden besluiten genomen over depolitieke lijn van de partij en overbelangrijke politiek-inhoudelijke kwes-ties. Ook organisatorische kwesties

afkortingenVVD Volkspartij voor Vrijheid en

DemocratiePvdA Partij van de ArbeidPVV Partij voor de VrijheidCDA Christen Democratisch AppèlD66 Democraten 66SP Socialistische PartijSGP Staatkundig Gereformeerde

PartijPvdD Partij voor de Dieren

Wat is een politieke partij? 5

worden op partijcongressen besproken.Verder stelt een congres een beginsel-en verkiezingsprogramma vast. Bijsommige partijen beslist het congresover de kandidatenlijst voor de verkie-zingen, maar steeds vaker wordt dezevastgesteld via een ledenraadpleging.Dat gebeurt vooral bij de verkiezing vande lijsttrekker.

De wijze waarop de leden zijn vertegen-woordigd kan verschillen. Soms hebbenalleen lokale of regionale vertegenwoor-digers stemrecht op een congres. Dat isbij de SGP het geval. In andere gevallenkunnen alle aanwezige leden stemmenop basis van het principe one man onevote. Dat is bijvoorbeeld zo bij de VVD,D66, GroenLinks en de PvdD. In eenderde categorie is er sprake van een

combinatie van vertegenwoordigers uitprovinciale of plaatselijke afdelingen enindividuele leden. Dat geldt voor PvdA,CDA en ChristenUnie. Bij besluitvormingwordt dan aan eerstgenoemde stemmeneen zwaarder gewicht toegekend,volgens een vast percentage of naarverhouding van het aantal leden dat zevertegenwoordigen. Bij de SP bestaat hethoogste orgaan uit de zogenoemde Partij-raad, die wordt gevormd door de voorzit-ters van de plaatselijke afdelingen en deleden van het partij bestuur.

PartijbestuurZoals alle verenigingen hebben partijeneen bestuur met een voorzitter, eensecretaris, een penningmeester enandere bestuursleden. Het aantalbestuursleden verschilt sterk per partij.

Wat is een politieke partij? 7

Sommige partijen hebben een grootalgemeen bestuur en een klein dagelijksbestuur. Andere partijen hebben alleeneen dagelijks bestuur. De voorzitter vanhet bestuur wordt de partijvoorzittergenoemd. We moeten de partijvoorzitterniet verwarren met de partijleider, diedoorgaans in de Tweede Kamer of in deregering zit.

PartijbureauElke partij heeft een kantoor met profes-sionele krachten. Zij zorgen onder meervoor de organisatie van bijeenkomstenen congressen, de ledenadministratie,de publicatie van campagnemateriaal,het onderhoud van de website en deuitgave van het partijblad.

Andere partij-instellingenPolitieke partijen (kunnen) beschikkenover verschillende neveninstellingen,zoals:n wetenschappelijke bureaus

Een wetenschappelijk bureau is dedenktank van de partij. De medewer-kers denken na over de koers van departij, brengen rapporten uit enproberen discussies over politiekeen maatschappelijke thema’s opgang te brengen. Soms nemen weten-schappelijke bureaus andere stand-punten in dan de partij op datmoment heeft.

n scholingsinstitutenPolitieke partijen steken veel tijd engeld in de scholing van partijleden.Zo kunnen volksvertegenwoordigers

op verschillende niveaus allerleicursussen volgen over de meestuiteenlopende onderwerpen.

n bestuurdersverenigingenDeze verenigingen zijn bestemd voorbestuurders van dezelfde partij inverschillende gemeenten of provin-cies. Op bijeenkomsten van dezeverenigingen kunnen ze kennis enervaring uitwisselen.

n vrouwenorganisatiesSommige partijen hebben netwerkor-ganisaties voor vrouwen, die uit zijnop verbetering van de positie vanvrouwen in politiek en maatschappij.

n jongerenorganisatiesPolitieke partijen hebben hun eigenpolitieke jongerenorganisaties (pjo’s).Ze houden zich vooral bezig meteducatieve activiteiten en proberende belangen van jongeren bij hunmoederpartij te behartigen. De ledenvan pjo’s zijn niet altijd automatischlid van de moederpartij.

n internationale contactenVerschillende partijen die contactonderhouden met geestverwanten inhet buitenland hebben daarvoor eenaparte organisatie. Doel is vooral hetuitwisselen van ideeën en ervaringen.Ook zijn ze soms lid van een interna-tionale organisatie van partijen metdezelfde politieke kleur.

LedenaantallenPolitieke partijen zijn verenigingen metleden. De partijen tezamen tellen ruim285.000 leden (januari 2016). Dat bete-

8

kent dat zo’n 2,2 procent van de kiesge-rechtigden lid is van een politieke partij.Lang niet alle partijleden zijn politiekactief – een deel is alleen maar ‘slapendlid’.

UitzonderingEr is één uitzondering op bovenge-noemde beschrijving van partijen: dePVV. Deze partij heeft geen leden en kentalleen volksvertegenwoordigers dienamens de partij optreden.

FractiePolitieke partijen proberen bij verkie-zingen voor vertegenwoordigendeorganen zoveel mogelijk stemmen en dus

zoveel mogelijk zetels te krijgen. De afge-vaardigden van een bepaalde partij inbijvoorbeeld het parlement of de gemeen-teraad noemen we een fractie. Omdatfracties vooral hun kiezers vertegenwoor-digen, staan ze buiten de partijorgani-satie. Ze hoeven ook geen verantwoor-ding af te leggen aan de partij. Er isnatuurlijk wel geregeld overleg tussen defractie en de partij. De fractie staat onderleiding van een fractievoorzitter. Hij zitde fractievergaderingen voor en is debelangrijkste woordvoerder. Dikwijls iseen fractievoorzitter ook ‘politiek leider’van een partij, ook wel partijleidergenoemd. De partijvoorzitter is eenandere persoon (zie boven).

Wat is een politieke partij? 9

financiering politiekepartijenVoor hun inkomsten zijn politiekepartijen afhankelijk van de contributiesvan de leden. Ze halen ook geld binnenvia giften en sponsoring. Bij sommigepartijen storten politici een deel van hunsalaris in de kas van de partij. Daarnaastkrijgen politieke partijen subsidie van deoverheid. Maar zij moeten wel aan enkelevoorwaarden voldoen. Zo moet een partijvertegenwoordigd zijn in de Eerste ofTweede Kamer. Bovendien moet eenpartij over ten minste duizend ledenbeschikken. Als aan deze voorwaarden isvoldaan, krijgt elke partij een basisbe-drag van ongeveer € 175.500 per jaar.Het subsidiebedrag is verder afhankelijkvan het aantal zetels in het parlement enhet aantal partijleden. Per Kamerzetel

krijgen partijen ongeveer € 50.900 enper lid zo’n € 6,50. De subsidie kanonder meer worden gebruikt voorvorming en scholing, informatievoorzie-ning, het werven van leden en activi-teiten in het kader van verkiezingscam-pagnes. Daarnaast krijgen partijen nogextra subsidie indien ze beschikken overeen wetenschappelijk bureau en een poli-tieke jongerenorganisatie. De PVV krijgtgeen subsidie omdat deze partij geenleden heeft.

oprichten van eenpolitieke partijEen politieke partij moet, volgens deKieswet van 1989, een vereniging ‘metvolledige rechtsbevoegdheid’ zijn. Wiemet een politieke partij aan verkiezingenwil deelnemen, begint dan ook met de

oprichting van een vereniging. Hiervoorzijn ten minste enkele leden nodig, diein een oprichtingsvergadering tot hetstichten van een partij beslissen. Deoprichting moet door een notaris wordenvastgelegd in een akte, waarin ook destatuten (interne regels van een vereni-ging) zijn opgenomen. Voor het passerenvan een dergelijke akte rekent eennotaris ongeveer 400 euro. Bovendienis het verplicht de vereniging in teschrijven in het Handelsregister vande Kamer van Koophandel.

deelname aan verkiezingenVoor deelname aan de verkiezingen dientde vereniging (de partij) zich te regis -

treren bij het Centraal Stembureau. Bijde Tweede Kamerverkiezingen en Euro-pese verkiezingen is dat de Kiesraad,die is belast met de organisatie van deverkiezingen en het toezicht op landelijkniveau. De Kiesraad registreert politiekepartijen en stelt ook officieel de uitslagvan de verkiezingen vast. Bij registratiemoet een waarborgsom worden gestortvan 450 euro.

Als een nieuwe politieke partij in heelNederland wil deelnemen aan de TweedeKamerverkiezingen, moet de partij zichinschrijven voor deelname in alletwintig kieskringen, waarin Nederland isonderverdeeld (negentien in Nederland

Wat is een politieke partij? 11

en één in Caribisch Nederland). EenNederlandse kieskring bestaat uit eenprovincie of een deel daarvan. In elkekieskring moet een kandidatenlijstworden ingediend. Voor elke kandidaten-lijst moet een nieuwe partij dertig‘ondersteuningsverklaringen’ vankiezers verzamelen (in Caribisch Neder-land tien). Om deel te nemen in heelNederland zijn dus 19 x 30 plus 1 x 10 =580 handtekeningen van sympathi-santen nodig.

Bij indiening van een kandidatenlijstvoor de Tweede Kamerverkiezingenmoet een nieuwe partij wederom eenwaarborgsom betalen. Deze bedraagt11.250 euro. De borgsom is bedoeld alsdrempel voor deelname aan verkie-zingen, om te voorkomen dat een grootaantal niet- serieuze partijen zichaanmeldt. De borgsom wordt terug -betaald als een partij twee derde van dekiesdeler haalt. De kiesdeler is hetaantal stemmen dat nodig is voor eenzetel. Om de kiesdeler te berekenen,wordt het aantal uitgebrachte stemmengedeeld door het aantal te verdelenzetels.

De procedures zijn voor andere verkie-zingen vergelijkbaar met die voor deTweede Kamerverkiezingen. In het gevalvan Provinciale Statenverkiezingen ishet Centraal Stembureau op het provin-ciehuis gevestigd, bij gemeenteraads -verkiezingen op het gemeentehuis. Ookgelden afwijkende bedragen voor de

waarborgsommen. Bij de gemeente-raadsverkiezingen is voor registratie vaneen partij een bedrag van 112,50 euroverschuldigd, voor deelname aan verkie-zingen 225 euro. Ook zijn minder ‘onder-steuningsverklaringen’ vereist.

kritiekEr is kritiek op het systeem van vertegenwoordiging door middel vanpolitieke partijen. Zoals we hebbengezien is slechts een heel klein deelvan de bevolking lid van een politiekepartij. Ook wordt wel gezegd dat opvattingen van de partijen en die vanhun kiezers slechts voor een klein deelovereenkomen. Eenmaal gekozenzouden vertegenwoordigers vanpartijen veel te weinig oog hebbenvoor algemene belangen en er vooralop uit zijn om andere partijen af tetroeven.

Politieke partijen denken zeker na overde vraag of het anders moet en zo ja,hoe. Zo circuleren er bijvoorbeeld voor-stellen om niet-leden invloed te gevenop de koers van een partij of omverschillende soorten lidmaatschap inte stellen, om zo de betrokkenheid bijhet doen en laten van een partij tevergroten. Er zijn ook mensen die vindendat het hele democratische systeem vanverkiezingen door middel van partijenop de schop moet. Maar hoewel deledentallen van partijen dalen blijft deopkomst bij Tweede Kamerverkiezingenrelatief hoog.

TekstProDemos – Huis voordemocratie en rechtsstaat

VormgevingPuntspatie [bno],Amsterdam

DrukBariet Ten Brink, Meppel

FotografieNationale Beeldbank: p. 1Rob Reinders, p. 2 ReneeTeunis, p. 3 Gaby Kooij man,p. 5 Anton Havelaar, p. 6Thomas Toledo, p. 8 DHP,p. 9 Brigitte van Berkel,p. 10 Gerrit Zomerman.

Februari 2017

Politieke partijen zullen

voorlopig nog de kern van

ons democratische bestel

blijven uitmaken.

Maar dat laat onverlet dat

zij moeten nadenken over

de vraag hoe zij in de

toekomst invulling willen

geven aan hun relatie met

de kies gerechtigden.

ProDemos legt uit wat de spelregels zijn vande democratie en rechtsstaat en laat zien watje zelf kunt doen om invloed uit te oefenen – inde gemeente, de provincie, het land en Europa.

ProDemosHofweg 1H2511 AA Den Haag

(070) 757 02 00info@prodemos.nlwww.prodemos.nl