wantok · 2016. 7. 7. · namba 2147 novemba 5 - 11, 2015 28 pes p14 - 15 laipstail kilim dai...
TRANSCRIPT
-
K1 tasol
WantokNiuspepa Bilong Yumi Ol PNG Stret!
Namba 2147 Novemba 5 - 11, 2015 28 pes P14 - 15
LaipstailKilim dai natingmanmeri oil isutim tok olsemem sanguma masstop nau!
Nupela kampani bilongmekim klos i kam long
PNG - P10 Meri nius
TINGITING GUT: Aron Shem, wanpela bilong olgret 8 sumatin bilong Bomana DemonstresenPraimeri Skul i putim het go long eksam bilongem taim tisa bilong em Ms Haru i raun long sekimol. Planti bilong ol gret 8 sumatin insait longPapua Niugini i sindaun long fainal eksam bilongol long kisim ples long gret 9 long neks yia. PotoNicky Bernard.
Brukimhet...
K14.2 bilien baset bilong 2016
Aja Potabe i raitim
Long Tude apinun,Palamen i tok orait longdispela baset taim 84memba i wanbel na votna 12 memba i votegensim. Taim Praim Minista
Peter O’Neill na ol 83memba i wanbel longTresara Pruaitch ikamapim dispela maniplen bilong neks yia,Oposisen Lida DonPolye wantaim arapela12 memba i no wanbellong dispela baset. “Mi laik tok tenkyu
long Tresera Pruaitch ikamapim dispela basetna skelim mani gut longgavman sekta longlarim kantri bilong yumi imuv yet maski prais bi-long gol, wel na ges i godaun na tu kantri napipel i kisim taim long ElNino,”Mista O’Neill i tok. Tasol Mista Polye i
tok, “Mipela inap longtoktok moa long dispelabaset tasol olsemwanem na ol membalong gavman sait ihariap tru long oraitimdispela baset. Ol inoken giamanim pipel.” Mista Pruaitch i tok
dispela baset em i sotlong K2.0297 bilien oK2.0297 bilien defisit. Total mani gavman i
bin kisim long ol binis,takis na helpim i kamlong ol arapela donoejensi na foren gavmanlong yia 2015 em isanap olsem K12. 1791bilien. Gavman i katim na
skelim dispela manilong ranim kantri longyia 2016 taim kantri ibungim tupela bikpelahevi, Mista Pruaitch itok. “Dispela tupela
bikpela birua em i ElNino o drai sisen naprais bilong gol, ges nawel i go daun long inte-nesenel maket,”MistaPruaitch i tok. Baset bilong las yia
em bin stap long K16bilien tasol nau i godaun long K14 bilienbikos drai taim prais bi-long gol, ges na wel i godaun, PNG i mekim liklikmani na em i sot longK2 bilien. Mista Pruaitch i tok
gavman i luksave longol namba wan eria weem i laikim kirapim nadispela ol eria we gav-man i luksave na givimmani em ol:
I go moa long pes 2...
NESENEL Baset bilong Papua Niugini longyia 2016 bai K14.2088 bilien, TreseraPatrick Pruaitch i tok.
-
P2 Wantok Novemba 5 - 11, 2015 nius
Palamen nius wantaim Aja PotabeGavman i no senis
PLANTI manmeri long kantri ibin ting Oposisen bai senisimgavman tasol dispela i no binkamap las wik taim ol memba ibin holim miting long PalamenHaus. Long las wik Trinde apinun, Op-
posisen i bin givim notis bilongkamapim vot i no gat bilip egensimPraim Minista Peter O’Neill, tasolekting Palamen Spika Aide Ganasii tok i gat tupela asua i stap longdispela notis pepa. Mista Ganasi i tok fom na sab-
stens bilong dispela notis pepa bi-long kirapim vot ov no konfidensegensim Praim Minista O’Neill i nostap stret. Oposisen Lida Don Polye na ol
memba bilong Oposisen i tok ol baistretim gen dispela liklik asua i staplong notis pepa na givim i go bekgen long han bilong Ekting Pala-men Spika Aide Ganasi bikospraim minista i wok long mekimplanti nogut samting long bagara-pim dispela kantri na Oposisen i
laikim em long raus. Long Fonde monin, gavman i
holim wanpela vot i gat bilip longPraim Minista Peter O’Neill.Namba bilong ol memba husat i gatstrongpela bilip o konfidens longlarim Mista O’Neill i kamap praimminista i sanap olsem 78. Ol narapela memba bilong Opo-
sisen i wokabaut i go ausait taim olgavman i kamapim dispela vot i gatbilip long plua bilong Palamen. Oro Gavana Gary Juffa na
Memba bilong Goilala WilliamSamb tasol i stap long vot egensimdispela vot i gat bilip long praimminister. Bihain long dispela vot i gat bilip,
Praim Minista O’Neill i tok tenkyulong ol memba husat i stap longgavman na sapotim gavman longkamapim stabiliti.Mista O’Neill i tok Opposisen i
mas putim gutpela sindaun bilongpipel i go pas bipo long ol i mekimkainkain toktok na kainain samtinglong kirapim instabiliti long kantri.“Gavman bilong mipela i gat gut-
pela trek rekot long givim sevis i go
bek long ol pipel na dispela i trutumas bikos ol planti lida bilongpipel o ol memba long palamen isoim sapot long dispela gavmanlong larim em i wok go het,”O’Neilli tok bihain long Palamen siting laswik Fonde.
“Mipela i wok long kamapim moawok mani bilong ol manmeri.Mipela i wok long putim plantipikinini long skul, ol haus sik i woklong kisim fri medikel sevis, lo naoda asua i wok long go daun na rotna bris bilong kantri i wok long
kirap.” “Em i klia olsem dispela gav-man bai kisim bek sia bilong praimminista long yia 2017 bikos em i nomekim tok promis nating. Em i tok promis na em i givim i
go bek long ol pipel,”Mista O’Neill itok.
Praim Minista O’Neill i sanap wantaim ol sinia minista na pati lida bilong kolisen patna las wik Fonde long soimolsem gavman i stap strong.
Palamen i tok orait long rifombilong kapitol maket
PALAMEN i pasim tripela Bilwe taim em i kamap lo bai isenisim na groim KapitolMaket long Papua Niugini.Minista bilong Tred,
Komes na Indastri RichardMaru i givim; ol SekyuritiKomisin Bil 2015, KapitolMaket Bil 2015 na SentralDipositori Bil 2015 long laswik Trinde.Minista i tok save long
palamen olsem tripela bil baii kamapim ol sekyuritikomisin bilong PNG olsemwanpela indipenden fandingwe palamen bai luksave nasenisim Pot Mosbi Stok Ek-sens na kapitol maket.Minista Maru i tok inap
long 1996 rifom, benkingsekta i gro tasol dispela i nobin wankain long kapitol
maket sekta.‘Stok lista i gro inap 19, ol
dispela ektiviti long nambabilong ol pipel i save baimstok, no gat nupela invest-men edvaisa, na edministre-sen na planti moa,’ MinistaMaru i tok.Nupela lo bai senis long
husat bai lukautim PotMosbi Stok Eksens. Na tuem bai givim bikpela pawalong ol Sikyuriti Komisinlong painim aut na kotimhusat i brukim lo bilong olaskim insait long tripelalejislesen.Long dispela nupela
lejislesen bai wanpelanamba wan ogenaisesenbai kontrolim kapitol maketlong luksave olsem wok ikamap gut na tru na kotim
husat i brukim lo insait longkantri.Yunit Tras na Menesmen
Invesmen Skim olsemolpela invesmen KopresenFan nau em Pasifik BalensFan bai kam aninit longlukaut bilong nupela olSekyuriti Komisin bilongPNG aninit long ol SekyuritiKomisin Ekt 2015.‘Mipela i laik sapotim
planti pipel bilong PNG longdivelopim ol save long olsekyuriti na ol indastri longhelpim mipela groim dispelasekta long givim mani bilonglongpela taim na givim sansbilong invesmen long olpipel na ol institusen in-vesta. Dispela gro baikamapim planti wok bilongol pipel tu,’ Minista Maru itok.
n 22 Provins i kisimK3.6620 bilien, na em imakim 26 pesen bilongtotal baset. Dispela em ibikpela mani we Gavmani katim na givim long ol 22provins. Aninit long ol dis-pela, K890 milien bai golong 89 distrik olsemDSIP mani, K220 bai golong PSIP mani bilong 22provins, K55.5 mileinDistrik Sapot Gren naK13.3 milien SpeselSapot Gren.
n Edministresen sekta ikisim K2.5458 bilien nadispela i makim 18 pesenbilong total baset we K80
milien bai go long 2018APEC miting na K50 mi-lien long helpim ol man-meri husat i kisim taimlong El Nino.
n Helt sekta i kisim K1.56bilien, na em i makim 11pesen bilong baset wedispela mani bai go longfri helt ke program na baikirapim ol haus sik;
n Edukesen sekta i kisimK1.3 bilien na em i makim9 pesen bilong baset.Dispela i karamapimK606 milien bilong friedukesen program nalong kirapim ol tisa tren-ing kolis;
n Lo na Oda Sekta i kisimK1.24 bilien na dispela imakim 8.7 pesen bilongbaset we sampela bilongmani bilong dispela baigo long kirapim polis nadifens fos;
n Rot, Bris na TrenspotSekta i kisim K1.25 bilienna dispela i makim 8.8pesen bilong baset. Emlong kirapim nupela rot,mekim mentenens long olrot, bris, ples balus na sipbris long kirapim bisnis,stretim sindaun bilongkomyuniti na kamapimikonomik divelopmen.
n Ikonomik Sekta i kisim
K610 milien; n SME Sekta i kisim K61
milien na Nesenel Divel-opmen Benk bai lukautimdispela mani;
n Turisim Infrastraksa ikisim K50 milien;
n Ikonomik na Treid Infra-straksa i kisim K71.9 mi-lien. Sampela bilongdispela mani bai go longol Marin Indastrial sentana Ikonomik Jon.
n Egrikalsa Komesel EkwitiFan i kisim K100 milien;na
n Rurel Empawamen aninitlong DSIP na PSIP ikisim K1.2 bilen
K14.2 bilien baset bilong 2016 I kam long pes 1...
TRESERA Patrick Pruaitch i tok Sovren Welt Fan (SWF)bilong PNG bai kamap neks yia, 2016. Em i mekim dis-pela toktok asde taim em i toktok long nesenel baset bi-long kantri. Mista Pruaitch i tok stat long neks yia namba wan
kwata, ol mani gavman bai kisim long ges, wel, gol na olarapela risos bai i go insait long SWF. “Mi amamas long tokim yupela olsem ol mani gavman
bai kisim long ol risos projek bilong kantri bai go insaitstret long Sovren Welt Fan stat long neks yia nambawan kwata,”Mista Pruaitch i tok. SWF bai gat tupela liklik fan ol i kolim Stebilasesen
Fan na Sevings Fan. Mista Pruaitch i tok gavman baiyusim ol mani i stap insait long Stebilasesen Fan longkamapim ol nesenel baset bilong yia 2017 na ol arapelayia long bihain taim. Mista Pruaitch i tok Palamen i kamapim pinis lo bilong
SWF long mun Julai long dispela yia long kirapim opisbilong PNG SWF we ol bikpela saveman na ol manhusat i gat klinpela rekot long kantri bai kamap bod ovdairekta bilong lukautim SWF. “Mi laik tok tenkyu long olgeta memba bilong Palamen
i vot long kamapim dispela lo. Dispela SWF bai kamapolsem wanpela long tem invesmen bilong dispela kantrina ol pipel long bihain taim.“Taim prais bilong gol, ges, kopa na ol arapela risos i
go daun long intensenel maket, PNG i ken kisim manilong SWF na sapotim nesenel baset bilong kantri. “Gavman i givim mani pinis long kirapim opis bilong
SWF na stat long neks yia, ol man husat i gat gutpelanem, ekspirens na save bai wok long PNG SWF Seke-teriat,”Mista Pruaitch i tok.
Sovren welt fan baikamap neks yia
Treseri Seketeri Dairi Vele, Tre-sera Patrick Pruaitch na Ne-senel Plening Minista CharlesAbel i kam aut long bset lok aplong Tunde dispela wik.
-
nius Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P3
OPOSISEN i stretim gen na givim pinis notis bilong ki-rapim mosen na vot i no gat bilip egensim Praim MinistaPeter O’Neill long Tunde Novemba 3. Ekting Palamen Spika Aide Ganasi i kisim pinis dispela
notis na bihain long 7-pela de Oposisen Lida Don Polye baimuvim wanpela mosen long senisim praim minista. Praim Minista Peter O’Neill wantaim olgeta gavman min-
ista na memba i bin kamapim wanpela vot i gat bilip longpraim minista las wik Fonde taim ol i harim olsem Oposiseni givim notis bilong senisim praim minista. Ol 72 memba i bin soim vot i gat bilip long praim minista
las wik tasol Mista Polye wantaim ol memba bilong Opo-sisen i salensim gen Praim Minista O’Neill long soim dispelastrong bilong en neks wik taim Palamen i sindaun gen. “Lida bilong gavman bisnis na praim minista i no ken
skruim palamen i go long narapela de long abrusim dispelavot i no gat bilip egensim praim minista.“Gavman i gat namba na praim minista i noken pret. Larim
dispela namba i sapotim em gen long plua bilong Pala-men,”Mista Polye i tok. Deputi Oposisen Lida Sam Basil i bin muvim dispela
mosen na Is Sepik Gavana Sir Michael Somare i binsekenim long kamapim dispela vot i no gat bilip egensimPraim Minista O’Neill. Mista Polye i tok mosen bilong ol long rausim praim min-
ista i bin gat sampela asua las wik tasol ol i stretim gen dis-pela na givim i go bek long opis bilong Palamen Spika.“Olgeta samting mipela i stretim gen pinis na em nau
mosen i stap pinis long han bilong ekting Spika bilong Pla-men Haus. “Tasol Oposisen i pret nogut gavman i skruim sindaun bi-
long palamen i go long narapela de bikos long abrusim dis-pela vot i no gat bilip long praim minista.“Mi salensim lida bilong gavman bisnis James Marape na
ekting Spika Aide Ganasi long no ken skruim sindaun bilongpalamen. Larim pasin bilong demokresi i kamap long kantrina bai yumi lukim sapos gavman i gat tru tru namba longsapotim praim minista i holim dispela sia,”Mista Polye i tok. Oposisen i tok moa long 17 memba i sainim dispela
mosen pinis na tupela memba bilong PNC pati bilong praimminista tu i sainim dispela mosen.
“Palamen i mas sindaun long bungim dispela 63 de ol sit-ing de long kalenda bilong en. Sapos lida bilong gavmanbisnis o ekting Palamen Spika i skruim palamen i go moalong narapela wik gen, tupela man bai asua long brukim lo.Oposisen bai kotim tupela aninit long kontem ov kot,”MistaPolye i tok. Tasol Mista O’Neill i tok em i les long lukim dispela kain
giaman politiks Oposisen i wok long mekim. “I gat planti gutpela samting Oposisen na gavman wan-
taim i ken bungim tingting long mekim. Kantri i wok longbungim bikpela El Nino birua na mipela gavman na opo-sisen wantaim i mas wokbung long sevim laip bilong ol man-meri bilong dispela kantri husat i ksiim bikpela taim longdispela drai sisen birua,”Mista O’Neill i tok.Mista O’Neill i tok we ol memba na pipel bilong dispela
kantri i gat strongpela bilip long dispela gavman na PNC patibikos ol i bin soim dispela sapot na bilip long yia 2012.“Mi no save Oposisen i mekim wanem kain samting tru.
Ol i laikim wanem samting na ol i wok long gaimanim ol pipelna mekim kain kain giaman toktok long pulim tingting bilongmanmeri na hatim bel bilong ol.“Ol pipel i laikim PNC pati long ranim dispela kantri. Olsem
na long yia 2012 taim kantri i go long ileksen, ol pipel yet ivotim planti ol PNC memba i kam insait long Palamen. “Ol dispela PNC memba i wanbel na makim mi kamap
praim minista bilong kantri. Mista Polye wantaim ol membabilong THE Pati tu i bin bilip long mi kamap praim ministana ol i bin votim mi. “Nau taim ol intenesenel komyuniti, ol dona ejensi, na ol
foren investa i gat bikpela bilip tru long dispela gavman –gavman bilong O’Neill-Dion. Planti ol nupela biknem intene-senel kampani i wok long kam insait na inves long kantri bi-long yumi.“Oposisen i no ken bagarapim nem bilong dispela kantri
na kamapim politikel instabiliti. Ol i no ken tingting long olyet tasol long stap long politikel pawa. “Ol i mas tingim gutpela sindaun bilong manmeri bilong
dispela kantri. Na dispela gavman i wok long kirapim ol sevislong helpim sindaun bilong manmeri PNG,”Mista O’Neill itok.
Oposisen givimgen mosen bilongvot i no gat bilip
Oposisen Lida Don Polye iholim kopi bilong mosen longkamapim vot i no gat biliplong Praim Minista PeterO’Neill taim Memba bilongVanimo-Green Belden Namahi lukluk i stap.
-
P4 Wantok Novemba 5 - 11, 2015 lokolnius
Tony Sapan i raitim
PLEN long opim ol monumenlong tingim ol lida bipo ol i binhelpim long divelopmen bilongsikspela lokel level Gavman in-sait long NTI Distrik stat long1995, em ol i surukim bek i gobihain long sindaun bilong ne-senel palamen.Wok long ol dispela monu-
men i bin stat bipo long Kantri imakim 40 yia bilong en, i kosK20,000 wan wan i go het naklostu ol i pinisim.Monumen bilong Lihir i stap
long hetkota bilong NimamarLLG long Postsiaga bai i tingim21 lida bipo namel long ol tupelaPresiden bipo na wanpela vaispresiden bipo em olgeta i daipinis.
Lihir i surukimopening bilong
ol dai lida bilong bipo
Kampani i noripot long taimRIPOT long we kampani bilongol pipel bilong Lihir, Anitua Lim-ited i wok long tripela yia statlong 2010 i go long 2012 ol imekim ausait long faivpela mun,taim lo i karamapim wok bilongol kampani i tok, ol i masmekim. Ol i brukim lo na dispela i
rausim as tingting long mekim olkain ripot olsem em ol i savetokaut long en insait long mitingbilong ol se holda em ol i saveholim sikspela mun bihain longpinis bilong yia. Em i wok bilong ol dairekta
long lukim olsem dispela kainripot ol i mekim bipo longfaivpela mun i pinis em lo i tok imas kamap na sapos ol i nomekim inap ol i brukim lo na ol iken kisim mekim save aninitlong lo.Dispela rong i namba faiv
painimaut wanpela lain bilongDipatmen bilong Treid, Komesna Indastri i mekim taim ol imekim wok painimaut i go insaitlong Bisnis Divelopmen, Saplaina pasin bilong baim ol samtinglong Lihir Gol Main.
Ol Saplaia bilong NML WOK painimaut i go insait longbisnis divelopmen na saplai napasin bilong baim ol samtinglong Lihir Gol Main i painimolsem kampani i ranim main imekim bisnis o baim ol samtingi kam long 4, 301 kamapanilong saplaim ol samting nasevis i go long en long namba15 de bilong mun Julai dispelayia.Long dispela namba, 1,951
long ol em ol kampani bilongPapua Niugini wantaim long ol1,045 kampani bilong Lihir.Ol i tokim lain i mekim dispela
painimaut olsem bikpela haplong ol samting ol i baim long olnarapela kantri em bilong olmasin na kemikel em ol i no napbaim insait long PNG. Dispela ol i tok klia long en
long nambawan painim bilongdispela ripot em Dipatmen bi-long Treid na Komes na Indastrii mekim em nambawan bilongLihir Gol Main na namabawantu bilong wanpela risos projekinsait long kantri.
K50 milien bilong El NinoGAVMAN bai givim K50 milienaninit draut o disasta rilif pro-gram. Taim kantri i kisim bikpelataim bikos ples i drai na manmerii wok long kisim bikpela taim,gavman i sori long ol pipel na igivim K50 milien long helpim olmanmeri. Dispela K50 milien i kam aninit
long Edministresen sekta. Dispela
sekta i kisim K2.5458 bilien. Dispelaem i makim 18 pesen bilong totalnesenel baset bilong yia 2016 weTresera Patrick Pruaitch i bin tokautlong Tunde moning. “Edministresen sekta i kisim
namba tu bikpela mani bihain longol provinsal sekta i kisim bikpelamani tru,” Mista Pruaitch i tok. Ol bikpela projek i kam aninit long
edministresen sekta em ol Lens naHausing Program (K20 milien), Jen-eral Ileksen (K10 milien), APECAtoriti (K80 milien) we K35 milienbai go long ol nesenel ileksen naAPEC sekyuriti bilong 2018 APECbung, na K100 milien bilongEgrikalsa Komeselaisesen IkwitiFan (K100 milien). Mani aninit long Edministresen
sekta tu bai karamapim ol gavmandipatmen (K81 milien), gavman opisrent (K200 milien), retrensmen (K30milien), Nasfan na ol Supafan bi-long pablik sevan (K200 milien). Sampela mani bilong retrensmen
o pinis pe mani ol pablik sevan isave kisim bai kam long Fainens naTreseri Dipatmen.
Trenspot sekta kisim K1.2 bilien O’NEILL-DION Gavman em ikamapim nupela rekot long PNGolsem em i gavman bilong kirapimol nupela rot na trenspot infra-straksa insait long kantri. Trenspot na rot infrastraksa
olsem rot na bris bilong kar, plesbalus na sip bris em ol sampela kisamting we gavman i wok longputim moa mani long en. Long 2016 Nesenel Baset, gav-
man i givim K1. 2541 bilien long ki-rapim dispela sekta. Dispela manibai karamapim gavman fanding bi-long Hailans Haiwe (K200 milien),Lae-Nadzab rot (K45 milien), Is-Wes Nu Briten Haiwe (K20 milien),ol Nesenel Haiwe (K70 milien) LaeSiti rot ap-gret (K10 milien) na Inte-nesenel Teminal apgret Pot Mosbiples balus i kisim K10 milien. Dispela mani i go long trenspot
sekta i karamapim ol kauntapatfanding tu wantaim. Nupela rot projek i kamap long Gerehu long Pot Mosbi. Poto: Nicky Bernard
NNB i kisimK4.3 milien
NESENEL NakotiksBiurou (NNB) i kisimK4.3 milien long 2016nesenel baset tasol olwok manmeri bilongdispela opis i no savesapos ol bai wok onogat.
Ol baset pepa iluksave olsem NNBem i wanpela ki lo najastis ejensi tasol dis-pela opis i bin pas lasyia yet. Sif Seketeri bilong
Gavman Sir Mana-supe Zurenuoc i bintok Nesenel Es-kekyutiv Kaunsil(NEC) i rausim pinispastaim dairekta jen-eral na i tok longmakim nupela manlong bosim dispelagavman ejensi tasol ino kamap yet. Long Tunde, Wan-
tok Niuspepa i luk-save olsem gavman ikatim na skelim K4.3milien long NNB.Nogat wanpela senisi kamap long dispelaskel mani NNB ikisim. Tasol NNB opis
long daun taun Pot
Mosbi i pas. Sir Man-asupe i tok nupelaopis bilong NNB istap long opis bilongen long Morautahaus.Planti wok man-
meri bilong NNB istap nating na ol istap long gavmanpeirol na kisim potnaitmani nating. Senia edukesen na
awenes kodinetaLawrence Tau i tokem tasol i wok longmekim ol wok bilongNNB. “Mi bin stap aninit
long wanpela sot temkontrak na mekim olawenes wok bilongNNB long tokim olyangpela manmerilong ol nogut samtingbilong drak na hom-briu.“Tasol nau mi no
stap long gavmanpeirol na mi saveolsem ol arapelaporoman bilong mi istap yet long gavmanpeirol tasol ol i nosave mekim wanpelawok bilong gav-man,”Mista Tau i tok.
Juffa: O’Neill i bagarapim kantriORO Gavana Gary Juffa i tokPraim Minista Peter O’Neill iwok long bagarapim kantri. Gavana Juffa i tok Mista
O’Neill i wok long bagarapimdispela kantri na ol pikinini bi-long dispela kantri long bihaintaim bai kisim bikpela hevi bi-long sampela ol asua bilongO’Neill.Mista Juffa i tok O’Neill i laik
kamapim diktetasip gavman in-sait long PNG bikos em i woklong; • brukim planti lo bilong kantri; • kisim planti dinau mani au-
sait; • mekim nambaut na i no
menesim ikonomi bilongkantri gut;
• paulim ol papagraun nakantri taim em i no tok stretlong LNG mani;
• mekim planti ol paul pasin;na
• mekim ol arapela pasinnogut we praim minista i noinap long mekim.
• stopim ol loya long kam in-sait long kantri na harim kot;
• wok long rausim sampela olsenia pablik sevan husat iwokim stretpela wok;
• kontrolim midia na polisman; • na kamapim planti ol samt-
ing we ol diktetasip o atori-terian gavman i savemekim. “Sapos demokresi em i wan-
pela man, bai yumi lukim olsemO’Neill i pasim maus bilong en,pasim ia bilong en, taitim han na
lek wantaim na kalabusimem,”Mista Juffa i mekim dispelatok piksa. Em i tok O’Neill i wok long
kilim dai spirit na pasin bilongdemokresi na dispela em i nogutpela pasin em i mekim. Tasol Mista O’Neill i tok gav-
man bilong en i wok long ki-rapim planti gutpela samting weol pipel i amamas long en. “Mi laik tokim Oposisen long
no ken mekim giaman politiks.Gavman i givim sevis long pipel.Fri edukesen, rot na bris, fri helt
sevis, lo na oda, ikonomik divel-opmen, na ol arapela sevis weol pastaim gavman i no savegivim long en, dispela gavman iwok long givim long pipel bilongyumi.“Planti nupela rot i kamap.
Nupela klasrum i kamap. Plantinupela foren investa i kam insaitlong kantri.“Em ol gutpela samting dis-
pela gavman i wok long mekimlong senisim kantri bilongyumi,”Mista O’Neill i tok.
Gavana Juffa i sanap strong long pait bilong ol raits bilong pipel.
-
Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P5heltnius
PIH Saveman NiusPh: 311 3000 and 799 88000 Textline 7155 8866 Website: www.pih.com.pg
“I kam long Pacific International Hospital Port Moresby”
Benefits of MRI and CT scanMRI Scan (Magnetic Resonance Imaging)and CT scan (Computerised Tomography)both are two different types of imagingmethods used by doctors to see insideyour body.Both the techniques create high quality im-
ages of the entire internal structure of thebody that is seen on a computer screen,helping doctors to understand the conditionof your organs.
CT ScanA CT scanner uses X-ray beams for taking
pictures. It can provide detailed informationabout the body, including the head (brain andits vessels, eyes, inner ear and sinuses),chest (heart and lungs), skeletal system(neck, shoulders and spine), pelvis and hips,reproductive systems, bladder and gastroin-testinal tract.
Doctors will ask for a CT scan lTo diagnose a muscle or bone disorder orlook for tumours,
lA fracture or a blood clot.lBleeding in the brain, especially from aninjury, can be seen better on a CT scanthan an MRI.
lIf you are in an accident, organ tear andinjury, broken bones and spinal damageare seen more efficiently.
lNormally for any abdomen and pelvisscan, a CT is the benchmark over anMRI.
MRI ScanMRI scans use powerful magnetic fields
and radio frequency pulses to produce de-tailed pictures of organs, soft tissues, boneand other internal body structures.Differences between normal and abnormal
tissue is often clearer on an MRI image thanon a CT. There is no radiation involved in anMRI scan, it can be a noisy exam and takeslonger than a CT.
Doctors will ask for an MRI scan lTo see your tendons and ligaments’lThe spinal cord also can be seen better
on an MRI image, since the density ofthese structures and tissues are more de-fined.For women, inform your physician or the
radiology technologist before any scans ifthere is any possibility you are pregnant. The question of whether a CT scan is re-
quired or an MRI is needed depends uponwhat part of the body needs to be examinedand why the examination is being carried out.
Advantages for CT and MRI include1. Faster scanning 2. Higher resolution images.3. Decreased X-ray exposure. (The aver-
age CT scan today exposes patients to lessradiation than what airline passengers re-ceive on long flights.)4. Non-invasive techniques5. No hospitalisation
Talking about their separate benefits MRI is performed to evaluate:lOrgans of the chest and abdomen—in-cluding the heart, liver, biliary tract, kid-
neys, spleen, bowel, pancreas and adre-nal glands.
lPelvic organs including the bladder andthe reproductive organs such as theuterus and ovaries in females and theprostate gland in males.
lBlood vessels (including MR angiogra-phy).
lLymph nodes.lCauses of pelvic pain in women (e.g. fi-broids, endometriosis)
lSuspected uterine abnormalities inwomen undergoing evaluation for infertil-ity.
lTumours of the chest, abdomen or pelvis.lMalformations of the blood vessels and in-flammation of the vessels (vasculitis).
A CT exam may be done in order to assessparticularly when other types of examination,such as X-Ray, UGS or physical examinationare not conclusive.lPinpoints the location of a tumour, infec-tion or blood clot
lGuide procedures such as surgery, biopsyand radiation therapy
lDetect and monitor diseases and condi-tions such as cancer, heart disease, lungnodules and liver masses
lMonitor the effectiveness of certain treat-ments, such as cancer treatment
lDetect internal injuries and internal bleed-ingIf any question or doubt arises one should
feel free to put it in front of the doctors.
MRI also helps detect cancers in Mensuch as prostrate cancers!Until recently, most professionals have
been sceptical that magnetic resonance im-aging (MRI) could be used on a widespreadbasis to diagnose or stage prostate cancerwith any degree of reliability, and thereforehelp with making treatment decisions. One analysis of scientific literature pub-
lished from 1984 to 2000 found that MRI wasable to predict the stage of prostate canceraccurately anywhere from 50% to 92% of thetime, depending on the facility and the skill ofthe radiologist. Actual detection of tumoursalso depended largely on the skill and expe-rience of the radiologist. But MRI technology has substantially im-
proved in the past few years, and some ex-perts believe it may be time to revaluate itsuse in guiding treatment decisions.A new generation of MRI devices and ad-
ditional technological advances (contrast en-hancement and special processing) arebeing used together — in select imaging cen-tres — to generate amazingly clear imagesof the prostate.In these images, even tiny areas of cancer
can be revealed in colour, enabling radiolo-gists to determine exactly where a tumour islocated in the prostate gland.
PIH is currently offering 20% discounton MRI screening. Call 70296170 for de-tails.
A CT scanner uses X-ray beams for taking pictures. It can provide detailed information aboutthe body. Photo: PIH Media
If any question or doubt arises one should feelfree to put it in front of the doctors. To set-upan appointment to meet our doctors at PIH call79988000. We are currently offering 20% dis-count on MRI till 22nd November 2015. Call70296170 for more details on the offer.
SUFFERING FROM JOINT PAINS, HEADACHES OR BACK PAIN, BUT DON’T KNOW THEEXACT CAUSE? HAVE YOU BEEN ADVISED AN MRI SCAN BY YOUR DOCTOR?
NOW, YOU DON’T HAVE TO TRAVEL OVERSEAS!CELEBRATING ONE YEAR OF THE COUNTRY’S ONLY MRI FACILITY!!
MRI is a non-invasive diagnostic test that usesstrong magnetic field and radio frequency waves to see inside your body.What can it do for you?• Find disease or abnormal conditions
• Find tumours• Study brain and spinal cord imaging• Study joint disorders, such as arthritis• Detect problems in heart or blood vessels• Detect sports injuries
200 MRI scans done since inception in 2014.TO
SCHEDULE ANAPPOINTMENT,
CALL 70296170today!!!
-
riviuniusP6 Wantok Novemba 5 - 11, 2015
NCC i sainim luksave wantaim Korea long kalsarel heritejLUKAUTIM na pro-motim kalsarel heritejbilong Papua Niuginii go het i pulim luk-save bilong ol intane-senel kalsarelogenaisesen.Wanpela bilong ol
dispela ogenaisesenem Intanesenel In-fomesen na NetwokingSenta bilong IntanjibelKalsarel Heritej (ICH-CAP) long Esia Pasifikrijon aninit. Em i kisimsapot na lukaut bilongUNESCO.Ekseketiv Dairekta
bilong NesenelKalsarel Komisin(NCC), Dokta JacobSimet na DairektaJenerel bilong ICH-CAP, Kwon Huh isainim wanpela memo-randam bilong andas-tanding (MoU) longKorea long Oktoba 29long dispela yia.Dokta Simet i sainim
dispela agrimen taimem i stap insait longwanpela 3 de bunglong Intenjibel KalsarelHeritej (ICH).Dispela memoran-
dam namel long NCCna ICHCAP i lukluklong givim moa wokbung namel long tupelaogenaisesen longbildim wanpeladatabes bilong ol me-teriel i klostu long ICHlong PNG. Dispela baimekim isi long ol pabliklong lukim.Saining na bung i bi-
hainim ol toktok i binkamap long Septembalong Pot Mosbi namellong ol pipel i makimNCC na ICHCAP taimol i stap insait long taimbilong opim nupela bukTraditional Knowledgeand Wisdom: Themesfrom the Pacific Islandswe ICHCAP i bin pab-lisim.
Dokta Simet na MistaHuh i soim ol pepawok tupela i sainim.Poto: Dokta Don Niles
Gavana Jeneral i kamap orait bihain long operesenGAVANA Jenera bilong PapuaNiugini, H.E. GrenSif, SirMichael Ogio, GCL, GCMG,KStJ, i bin go long ovasis longlas mun long kisim hat opere-sen long Raffles Haussik longSingapore.Wanpela toksave i kam long
gavman haus las wik i tokolsem Sir Michael i bin kisimwanpela baipas hat operesenna nau em i wok long kamaporait long haussik, Opisel Seketeri bilong em,
Tipo Vuatha husat i bin go wan-taim Gavana Jeneral long Sin-gapore i kambek pinis longkantri, na i tok operesen i bin gogut na Sir Michael i stap oraitlong haussik yet.
Gren Sif Sir Michael i bintraim long kisim helpim long olhaussik long Pot Mosbi, tasol oldokta i bin salim em long goovasis. Mista Vuatha i tok, Gavana
Jeneral i stap long ai bilong oldokta long dispela taim long ol iwok long sekim wok bilong hatna bodi bilong em yet. Em i tok,i luk olsem Gavana Jeneral baikambek long kantri long dispelamun yet.Spika bilong Nesenel Pala-
men, Theo Zurenuoc i stap ekt-ing Gavana Jeneral na em baimekim dispela wok yet inaplong taim Gavana Jeneralbaikamap orait na kambek longopis.
Gavana Jeneral bilong Papua Ni-ugini, Gren Sif, Sir Michael Ogio.
Mis Pasifik Balens Fan iredi long resis
LONG 'lusim wanpelaples pastaim we ol i binstap' em long putim moaveliu, Abigail Havorahusat i gat 24 krismas itok. Pasifik Balens Fan isponsa long em long goinsait long Mis PasifikAilan Pejen (MPIP) PNGlong dispela yia.Abigail i bin pinisim skul
bilong en olsem Sains(Baioloji-Kemistri) greduetlong yunivesiti bilongPapua Niugini (UPNG),na em i save wok wan-taim bikpela oil na geskampani long PNG, OilSearch. Em i bin joinimkampani long 2014 aninitlong Greduet DivelopmenProgram.Abigail i tok, ‘Mi gat laik
long mekim senis i kamapwe i bikpela toktok strettasol em wanpela samtingwe i pusim mi long mekimol samting. Dispela laikpasin i save gat bikpelasenis long bilip bilong miem 'long lusim ples gutpastaim bihain long yukamap'.‘Mi traim long yusim
dispela long ol toktok misave tok, ol presentesenmi save givim, ol wok misave mekim, ol wok misave kamapim, ol projekmi save karim aut; olsemdispela pejen,’ Mis Ha-vora i tok.Em i tok as bilong laik
pasin bilong en i stat longsave long em yet napainim aut wanem wokem laik mekim; dispela ikamapim strong na ipusim em long abrusimmak bilong en.Long wankain taim,
Siameri bilong MPIP PNG
Komiti, Katherine John-ston i tok tenkyu longPasifik Balens Fan longsapotim MPIP long dis-pela yia long sponsa longwanpela kontesten.‘Pejen i no hap bilong ol
givim sans long ol yang-pela meri long kamapolsem kalsarel embesedabilong kantri bilong oltasol em i bilong mekimmani long bilong skolasiplong helpim ol yangpelasumatin meri long pinisim
edukesen bilong ol inaplong teseri institusen na olkolis long kantri,’ MisJohnston i tok.Long las 4-pela yia,
MPIP PNG i mekim K400,000 moa skolasip manilong sapotim 110 yang-pela meri long PNG longpinisim skul bilong ol.Mis Johnston i tok ol i
no inap mekim dispelatasol bikos long sapot bi-long ol gutpela sponsa, olinap long mekim kamap.
Mis Pasifik Balens Fan wantaim mama bilong en, MisisHelen Havora.
ADB i sapotim trening bilong ol tisaOLSEM 47 tisa long 5-pela konstraksen tren-ing senta i greduetwantaim Diploma IIprogram long sivil,elektrikel na mekenikelenjinering we Indone-sia Stet Politeknik longMalang (POLINEMA) igo pas long en.Dispela tisa trening i
kamap olsem hap bi-long Mid-Level SkilsTrening Projek weEsien DivelopmenBenk (ADB) na gav-man bilong Timor-Leste.‘Timor-Leste i go pas
long vokesenel tisatrening we POLINEMAi kamapim ol modul.Long dispela bai ol i noinap long salim ol tisa igo autsait long kantrilong mekim gut longwok tisa,’ Prinsipel bi-long Sosal DivelopmenSpeselis long Pasifik
Dipatmen bilong ADB,Sunhwa Lee i tok.POLINEMA em
bikpela teknikel insti-tusen na save givimtrening bilong ol enjiniaprogram long SautisEsia.
Dispela Diploma IIkos i kamap long skulyet, na wanpela kosbai ol tisa i ken mekimwok bilong ol na longwankain taim mekimgut long tisa wok bi-long ol.
Dispela tisa treningbai givim ol yangpelasumatin long gat gut-pela rot long kisimkwaliti konstraksen skilna givim ol strongpelatingting long wok.
Konstraksen tisa wantaim ol sumatin.
-
edukesen Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P7
Go Grin klinimskul i stat genBENK Saut Pasifik(BSP) bai kamapimwanpela bikpela GoGrin klinap we baiolsem handret sumatinlong Papua Niugini na5-pela Pasifik ailankantri bai stap insaitlong en.BSP Anuel Go Grin
klin-ap bai kamap longFraide Novemba 13 long
dispela yia. Dispela klin-ap bai kamap long olgetaprovins we ol BSP brens istap na long sampela haplong Fiji, Solomon Ailan,Cook Ailan, Samoa naTonga.Ol sumatin bai stap in-
sait bai kisim skul toktoklong bikpela wok bilongenvairomen na ol rot longlukautim. Bihain long dis-
pela skul toktok bai olsumatin i klinim ol skul bi-long ol. Ol komyuniti i kenjoinim ol skul i rejista.Ol tisa, papamama, ol
memba bilong komyuniti iken helpim long klinim en-vairomen, mekim em grinna helti long tisim namekim wok bai ol pikininii bihainim.Long 2010, BSP i ki-
rapim dispela Enuel Go
Grin ivent long PNG, Fijina Solomon Ailan na2015 ol i go moa yet longCook Ailan, Samoa naTonga.BSP i go pas long dis-
pela gutpela wok na givimol rabis beg, han glap,siot, kep, han ben na olstika. Het tok bilong dis-pela yia em ‘Our Place,Our Planet, Our Respon-sibility'.Ol sumatin i putim ol Go Grin siot bilong ol na redi long klin ap.
Strongpela veliu i kamapolsem ol strit nemDIWAIN Wot Yunivesiti(DWU) i givim ol nu-pela nem bilong ol stritlong mekim ol komyu-niti i bilip long olstrongpela veliu na bi-hainim ol.Presiden bilong
DWU, Pater JanCzuba i tok long taimbilong senisim SumatinRepresentativ Kaunsil(SRC) seremoni na ol iblesim na opim ol stritnem long SVD Memo-riel Oditorium longMande.Em i toktok long ol
sumatin representetivkaunsil i go olsem laipausait long skul i olsem
wanpela strit o rot.Pater Czuba i tok
olsem laip i pulap wan-taim ol salens nayusim ol dispelastrongpela veliu ol ikisim long DWU bai isoim ol rot i go painimwok bilong ol insaitlong laip.Em i givim skul long
ol sumatin long gatstrongpela tingting nakamapim senis longkomyuniti, haus nawokples long wanemol strongpela veliu bi-long DWU em yuni-vesel na ol i ken yusimlong narapela hap tu.
Pater Czuba i tokimol long no ken paulimol veliu bilong ol, tasolgat strong long mekimol senis, ol senis bai ikamapim rispek long olnarapela bikos longwanem ol i velium.Kain pasin i save
stap wantaim SRCPresiden PetersonTom Isifu. Mista Isifu iamamas long wok bi-long DWU long promo-tim sosel risponsibilitiinsait long komyunitina stap yet long olstended bilong integritilong rilesensip wan-taim ol narapela.
Em i tok ol sumatin igo aut i amamas longkamap inap nau wan-taim sapot bilong olwoklain na edministre-sen long ol programwe ol sumatin lida iogenaisim.Wanpela bilong ol
kain sapot em long nu-pela web pes bilong olwe ol i opim long aste. Long wankain taim,
Dairekta bilong HumanRisos Pater GarretRoche na Vais Presi-den Akedemik ProfesaPamela Norman iblesim na opim dispelaprojek. Pater Garry na Mista Alau i toktok fran long nupela ol strit nem.
Eitpela man i greduet long embroideriETPELA man i greduet bi-hain long wanpela wik bi-long lainim Samap naEmbroideri Woksop long lasFraide.Dispela woksop i bin
kamap long Kedu Seif Hauslong Milen Be na ol i bin luk-luk long bungim ol wok bi-long ol man na meri.Taun meya na petron bi-
long Kedu Seif Haus longMilen Be, Gita Elliot, i ama-mas long 8-pela man longkam aut na stap insait longwoksop.“Kisim wanem samting
yupela i lainim long hia nayusim long haus, no kenlusim long hia na go,” em itokim ol.Elliot i tok Jenda Bes
Vailens na Vailens Egenswimen i wanpela hevi we igo bikpela i no long olkomyuniti tasol long kantrina wol tu.“Domestik Vailens em i no
wanpela famili isu tasol em ihevi bilong pablik tu, taim yulukim wanpela man i paitimmeri bilong em, yu mashelpim bikos em i hevi bi-long pablik,” Mista Elliot itok.Long wankain taim,
Kodineta bilong Kedu SeifHaus, Didi Nipuega i tokolsem dispela woksop em ihap bilong Wap Program naNesenel CIMC Famili naSeksuel Vailens Eksen
Komiti i givim mani long en.“Dispela em i namba wan
kain program, we mipela ilaik bungim wok bilong olman na meri long daunim ostopim Jenda Bes Vailens
long provins,” em i tok.Nipuega i tok i bin gat
olsem total bilong 18 pipelinsait long dispela woksopna em i amamas long lukim8-pela man i stap insait long
Wanpela man insait long dispela woksop.
Skolasip bilong ol sumatin i go antap
Esther Bralyn Wani i raitim
DIPATMEN bilong HaiaEdukesen i apim skolasip bi-long ol teseri sumatin long 9200 i go long 11, 000 longneks yia.Dispela senis bilong sko-
lasip i go bikpela em bilong olnupela sumatin na ol sumatini stap pinis long ol teseri skul.Planti hevi i kamap long ol
teseri institusen, dipatmen iapim skolasip bai i helpim olsumatin bihain wantaim 15,000 skolasip.Minista bilong Haia Eduke-
sen na Risets Sains, MalakaiTabar na Profesa David Ka-vanamur i tok aut long dis-pela long las wik Tunde.Long wankain taim, Minista
Tabar i tok dispela ol skolasipi kamap wantaim bikpela maklong akedemik sait na saposol Gret 12 i laik go long yuni-vesiti na koles ol i mas skulstrong long kisim skolasip.Em i mekim dispela tok
long wanem seleksen bilongol Gret 12 bai kamap longDesemba.Minista i tok planti bilong ol
Gret 12 sumatin husat i kengo long ol yunivesiti i kisimgutpela Gret Poin Awerej(GPA) bai i no inap go insaitbikos i nogat inap spes bilongolgeta.“Mipela i laik askim olgeta
Gret 12 sumatin long mekimgut eksem long kisim gutpelamak long go insait long yuni-vesiti,” Minista Tabar i tok.Em i tok planti bilong ol
sumatin i save ting olsem empiknik o hap bilong wokabautraun nating. Em i tok dispelai gat bikpela komitmen. Em itok gavman na ol pipel i savebaim takis i laikim yupela longpinisim gut skul bilong.“Sapos yupela i no go insait
long yunivesiti o koles longstretpela rot, bai em soimlong namba wan semesta bi-long yunivesiti taim ol i savefeil,” Minista Tabar i tok.
-
poliskotP8 Wantok Novemba 5 - 11, 2015
Komisina Baki i givim tok long Oposisen long wok gut
Bot i kapsait,Pasindia i oraitTony Sapan i raitim
FOAPELA pasindia i ranlong banana bot namellong Lamassa na Lambomailan insait long Wod 11 na12 long Konoagil LLG i nobin kisim bagarap bihainlong bot ol i ran long en ibungim bikpela solwara nai daunim em.Dispela hevi i kamap
long poin Waom bihainlong bot i ran i go insaitlong bikpela solwara em ikapsait na daunim emwantaim olgeta kago, olsamting bilong wokim haus
na ol pasindia wantaim op-ereta na masin bilong em.Dispela banana bot em i
gat 40 HP autbot moto iwanpela long 7-pelaProvinsal siaman bilong In-frastraksa na presiden bi-long Konoagil LLG Mr.James Pandi, i bin givim igo long sampela wod insaitlong LLG.Ol pasindia na banana
bot i no kisim bagarap,tasol masin bilong em i slipaninit long samting olsem200 mita long solwara longpoin Waom.
POLIS Komisina, Gary Bakii go long opis bilong Opo-sisen Lida Don Polye longMande long tok klia long olpaul tingting i kamap longwok bilong polis long dis-pela bung bilong Oposisen.Wanpela de bilong bung ol
i no bin stretim tasol ol lainOposisen i wet yet long gohet long dispela bung.Komisina Baki i tokim Opo-
sisen olsem polis bai go hetlong mekim ikwal wok bilongol long kain kain demonstre-sen, long luksave olsem wan-
bel pasin na siti bai stap gut.Em i tok 700 polisman long
Nesenel Kapitol Distrik (NCD)i no inap long bikpela siti na
long dispela Royal Papua Ni-ugini Konstabulari (RPNGC) isave tingting long ol pablik ino inap stap gut long kain olpablik bung insait long siti.Long bung bilong Mista
Baki em i tok ol i no bin putimlong ol midia gut na longsosal midia tu long eksen bi-long ol polis.NCDC Pis na Gud Oda
Komiti i no bin givim tok oraitlong dispela bung bilong olNGO long wanem ol polis istopim long banisim ol pipel isave painim trabel long no
ken yusim dispela sans longmekim trabel.Em i tok ol polis i gat kon-
stitusenel wok long lukautimna kamapim wanbel pasinlong ol pipel insait long siti.Oposisen i laik yusim Sir
John Guise Stedium longbung, tasol ol i mas kisim tokorait long NCDC gavana pas-taim.Komisina Baki i tok em i no
gat tupela tingting long dis-pela bikos em bai helpim olpolis long kontrolim plantipipel go insait na kam autlong stedium.
Nesenel Kot rausimkot bilong NFS bos LONG Fonde 22 Oktoba, Nesenel Kot i bin rausim kot bilongpastaim Menesing Dairekta bilong Nesenel Fores Sevis(NFS) Kanawi Pouru.Jastis Ellenas Batari i rausim dispela keis bihain long Pab-
lik Prsekuta Pondros Kaluwin i givim wanpela toktok, NolleProsequi we hap bilong en i tok olsem: “stet bai i no inaplong kotim yet Mista Pouru bihain long ol i kotim em longde 21 Oktoba, 2015”.Dispela disisen i kamap bihain long Pablik Proseskuta i
harim toktok bilong loiya bilong Mista Pouru, Ian Molloy longFonde 7 Oktobe, 2015 we i bin tok olsem ol kot pepa i nobin kamapim ol evidens bilong rong Mista Pouru i mekim Long namel bilong Janueri 1, 2012 na Desemba 31, 2014,
ol i bin kotim Mista Pouru, taim em i bin stap MenesingDairekta, na em i no bin sakim tok long stopim timba opere-sen laisens namba PNGFLA/688/10 bilong Delta TimberLtd. Justice Batari i bin wanbel wanaim sabmisen bilong Mista
Molloy na em i rausim dispela kot long Trinde, Oktoba 8,2015. Long Oktoba 21, em i bihainim dispela na rausim ol-geta sas bilong Mista Pouru na pasim dispela kot keis.
POLIS Komisina, Gary Baki
Polis bai painim aut ol gan bilong polis
POLIS bai mekim wokpainim aut long ol gan bilonggavman i stap aninit long
polis fos we ol i yusim long olpait i kamap namel long oltraib long ol rurel eria.
Ekting Deputi PolisKomisina na Sif bilong Op-eresen, Jim Andrews, i gatbikpela wari long i gat ol tok-tok i stap olsem ol polis igivim ol gan long yusim longtraibel pait i kamap longEnga provins.Lida bilong wanpela traib i
bin tokim Andrews na olnarapela senia polis opisalolsem ol i yusim 4-pelabikpela gan, M16 long kilimol pipel long Enga.Ol i klem olsem i gat tu-
pela polisman long wanpelatraib, long dispela tupelatraib i pait, i go insait longdispela birua pasin i kamapna saplaim ol gan na bulet.Ol senia menesmen bi-
long Royel Papua NiuginiKonstabuleri bai mekim wokpainim aut klostu taim longdispela kain pasin we ol polisi mekim na ol bai skulim oldispela polis husat i stap in-sait long dispela pait.Mista Andrews i tok, ''Dis-
pela toktok em i kamapbikpela pinis na mi bin giviminstraksen long PPC Enga,Ekting SupaintendenGeorge Kakas, long painimaut dispela man na givim gutskul toktok long em.''Ol lida bilong Weia, Miok,
Tape, Youngolem na Lagaipsab klen bilong Mokol Traib ibung long Pot Mosbi longNovemba 1 long toktok longpis taim, ol i bin mekim oldispela toktok long ai bilong
DCP Andrews na ol narapelasenia opisal.I gat 30 manmeri ol i bin
kilim pinis na ol haus, wan-pela gavman stesen, wan-pela haus lotu na ol gadenkaikai i bin bagarap taim paiti kamap.Dispela pait i laik kamap
long Pot Mosbi tu, we ol manbilong tupela birua traibhusat i save stap long Mosbilaik pait taim ol i bung.
Long pis mediesen ol i bintok olsem tupela sif longviles long Weia sab klen emol man bilong Miok traib i binsutim ol long gan long Dis-emba 8, 2014.Ol man Weia i bekim na
kilim wanpela man long Mioktraib na painim aut wanpelabilong ol gan we ol polis i bingivim long ol Miok man longlas Disemba, 2015.Ol lida nau i wok long
kamapim pis namel long tu-pela birua traib, tasol An-drews i tok, tru pis i kenkamap sapos ol i givim olgan i go long han bilong olpolis.Tasol, ol lida bilong Enga i
holim miting long GrenPapua Hotel long Pot Mosbilong kamapim pis na PPCKakas i amamas long dis-pela.''Nau mi gat bikpela ama-
mas bikos mipela i kisim tu-pela birua traib i bung nawokim pis,'' PPC Kakas i tok.
OL lida bilong tupelabirua lain, Weia naMiok, long Engahusat i save staplong Pot Mosbi ibung wantaimDeputi PolisKomisina Opere-sens, Jim Andrews,na i wanbel long belisi pasin. Ol lida i binbung wantaim nasekan bihain longbung.
Baki i mekim klia long Oposisen
POLIS Komisina, Gari Baki, ibin go long opis bilong Opo-sisen Lida, Don Polye, longkliaim sampela paol tingtingol pipel i gat long wok polis ibin mekim long stopim bungol opesisen i laik makim.Komisina Baki i bin tokim
Oposisen olsem polis baimekim wok bilong em yetlong kipim pis long siti.
Em i bin tok moa olsem700 manpawa bilong polisem i no inap long dispelabikpela siti, na long dispelaas, Royel Papua NiuginiKonstabuleri i laikim ol pabliklong ol i mas wok bung wan-taim long kipim pis long siti.''NCDC Pis na Gut Oda
Komiti i no givim tok orait yetlong ol NGO long holim pab-
lik bung, nogat. Long dispelaas, polis i stap long stopim olman husat i laik mekimkainkain toktok long dispelakain bung,'' Baki i tok.''Konstabuleri i gat wok
long lukautim ol pipel na isave larim pis i stap we ol-geta pipel i save laikim longen.''Oposisen lain i laik yusim
Sir John Guise Stediam longholim bung, tasol ol i kenkisim tok orait long Gavanabilong NCDC.''Mi no gat wanpela tingting
long dispela arensmen bikosdispela em bai redim wok bi-long ol polis long kontrolim olmanmeri insait long Ste-diam,'' Baki i tok.
Polis Komisina, Gari Baki, i tokim ol polis manmeri long wok aninit long komand na kontrol bilong ol komanda bilong ol longkipim pis insait long bikpela siti.
-
lokolnius Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P9
Wok bilong olmeri, hop nasalens longfamiliWANPELA bikpelabung bilong ol Katoliksios long Rom longmun Oktoba i bin harimtoktok bilong kainkainwok. Sampela bikpela tok-
tok i kamap longwanem wok ol meri isave mekim insait longfamili, sosaiti na longsios senis bilong olkalsa, ol bilip longmarasin, sindaun bi-long ol Kristen familihusat i kisim pe-sekusen na testimonybilong ol husat i stap in-sait long ol familikatekis.Meri em i lewa bilong
famili. Nesenel presiden bi-
long Katolik WimenOgenaisesen longNigeria, Agnes OffionErogunaye i bin tokimol Synod Pater olsemAfrika meri i gat nemlong lukautim ol familiol yet sampela taimwantaim man bilong olna sampela taim ol yet.Em i tok Boko Haraminsejensi long Nigeria isoim strong na wok bi-long “wanpela meri namama we i gat stronglong holim strong famililong taim bilong hevina bagarap,” em i tok.“Long lukluk bilong
mi wantaim ol merilong dispela kain bikelataim bilong hevi, mi kentok stret olsem maskimman i em het bilongfamili, meri em i lewabilong famili, na taimlewa i stop long wok,famili save dai bikos asbilong famili i sek sekna i no gat strong moa.Long Nigeria, Katolikmeri i no bilong staplong haus tasol nalukautim famili. Ol i kamap strong-
pela fos we bai sanapstrong long spirit laip,
ikonomi na long wok bi-long sios i go bikpela. Sista Maureen Kelle-
her bilong YunaitetStets long Amerika iritim wanpela hap toklong Instramentum la-boris we i tok olsem,“Sios i mas putim insaitlong ol famili, tingtingbilong ‘yumi’ we bai ol ino lusim tingting longwanpela memba bilongfamili. Olgeta membabilong famili i maskisim tok strong longkamapim ol skil nawokim ol pesonal plenbilong laip insait longsevis bilong Kingdombilong God.” Em i sin-gaut long sios, “familibilong mi,’ long bi-hainim dispela toktokna strongim tingting bi-long “yumi” insait longfamili. “Mi askim sios lida
bilong mipela long luk-save long hamas meri iharim singaut bilongmekim sevis long King-dom bilong God tasolol i no painim ples bi-long ol yet insait longSios. Sampela i gat ol spe-
sel save tasol ol i hatlong kisim save bilongol i go long ples bilongmekim ol disisen nalong pastoral plening. Ol i mas go long
narapela hap we olinap long givim sevisbilong ol long kirapimstrong kingdom bilongGod. Long 1974, long
Synod bilong Evanje-laisesen, wanpela bi-long ol sista bilongmipela, Margaret Maryol i bin makim em longkamap wanpela bilongol nupela relijes sistawe ol i makim longkamap olsem Yunienbilong Superia Jeneral. Tude, 40 yia bihain,
mipela i tripela tasol.”Sista Kelleher i tok.
EXXONMOBIL PNG givim ol medikal ikwipmen long Tari haus sikMOA long 700 medikalsaplai i kamap long TariHaus sik olsem wanpelawok bilong bung inisetivnamel long ExxonMobilPNG Limited (EMPNG),PNG Tribal Foundation,na Projek CURE.Meri bilong Praim Min-
ista, Ledi, Lynda Babao-O’Neill I bin stap longdispela taim wanpela ol bik-lain lng givim ol kontenawantaim ol saplai na ikwip-men bilong Tari Haus sik.Tari Haus sik edministre-
sen i luksave long ol dis-
pela ikwipmen olsem ol baihelpim gu tru long olheltkea nid bilong haus sikolsem jeneral sejeri pek,obstetric saplai, baiopsinidel na kit, leb saplai kit,maikroskop, nebulaisa naol pam.Provinsal Dairekta bilong
Tari Haus sik, Dokta HewaliHamiya i tok amamas longdispela gutpela wok longtaim bilong kisim ol dispelamarasin saplai. Em i tok pablik patnasip
em i bikpela samting longTari haus sik divelopmen
bai stap longpela taim. “Mipela tok tenkyu long
ExxonMobil PNG, bikpelaFes ledi, PNG Tribal Foun-dation naProject CURElong dispela bikpela done-sen we bai helpim HelaKomyuniti,” Dokta Hamiyai tok.Andrew Barry, EMPNG
menesing dairekta, i tokhelpim ol komyuniti longkamapim gutpela pablikhelt na gat gutpela helti laipem i bikpela samting longEMPNG komyuniti inves-men program.
“Patnasip bilong mipelawantaim PNG Tribal Foun-dation na Project CURE baihelpim long strongim kepe-siti bilong ol helt fasiliti longPapua Niugini we mipela imakim long helpim. “ExxonMobil PNG i save
sapotim planti program wei save helpim longkamapim strong helt keakepesiti long komyunitilevel, sapotim risets na di-velopmen na awenes bi-long ol bikpela helt woklong Papua Niugini,” MistaBarry i tok. EMPNG bringim ol medikal ikwipmen long Tari haus sik.
-
meriniusP10 Wantok Novemba 5 - 11, 2015
Yut, Meri naFamiliPastor
Barbara Lunge
Disisen bilong lida bai kamapim
gutpela na nogut long bihain taim
HEVI bilong ol lida husat i save bagarapim ol gut-
pela samting bilong ol. Ol lida i mas was gut long
wanem disisen yu mekim tude, gutpela o nogut bai
bringim gutpela samting o samting nogut long ol
pikinini man na meri long tumora.
Bai yumi ken tok olsem, wanem samting yu planim
em bihain yu na ol pikinini na tumbuna lain bilong yu
bai kisim kaikai bilong en, gutpela o nogut. Olgeta di-
sisen we yumi mekim em i gat skel na jas i kam long
bikpela kot bilong heven. Tok bilong God i tok long
buk Gutpela Sindaun, “Sapos man i mangal long
mani, na mekim kain kain pasin nogut bilong kisim,
orait em i mekim trabel i kamap long famili bilong en.
Tasol sapos man i no larim ol arapela man i givim
mani long en bilong grisim em long mekim pasin i no
stret, orait em bai i stap gut.”
Ating yu wanpela politisen, o bisnis man o kaunsila
o wanpela lida bilong komyuniti o wanpela man nating
tasol? Yumi olgeta i save mekim ol disisen na olsem
yumi mas was gut bilong wanem, nogut em bai karim
kaikai nogut o inap karim gutpela kaikai we bai
bringim senis gutpela o nogut long laip bilong famili
bilong yumi. Yumi nidim tok stia bilong God long sti-
aim na strongim ol disisen bilong yumi.
Tok bilong God i tok olsem yumi bai kisim planti gut-
pela tok stia long mekim gutpela disisen. “Sapos yu
laik mekim sampela wok, orait pastaim yu mas kisim
tingting long planti arapela man, na bai wok bilong yu
i ken kamap gutpela sapos yu no mekim olsem, bai
yu hatwok nating.” Gutpela Sindaun 15:22 i tok.
Yumi, olsem ol lida i mas gat pret long God long em
i mas bosim lewa na tingting bilong yumi long taim
yumi mekim toktok na pasin. “Stretpela man i save
tingting gut pastaim, na bihain em i bekim tok long
arapela man. Tasol taim man nogut i toktok, em i save
mekim tok nogut tasol.” Gutpela Sindaun 15:28.
Em i gat klia tok promis bilong blesing na kes o tok
bilong bagarap i kam long God bilong ol stretpela man
na ol man bilong mekim pasin nogut. “Man i no save
bihainim tok bilong ol man nogut, na i no save wok-
abaut long rot bilong ol man bilong mekim sin, na i no
save sindaun wantaim ol man bilong tok bilas long
God, dispela man i ken amamas tru. Dispela man i
save laikim tumas lo bilong God, na em i save tingting
long dispela lo long san na long nait. Dispela man i
olsem diwai ol man i bin planim klostu long wara. Em
i save karim kaikai long taim bilong em stret, na lip bi-
long en i no save drai. Olgeta samting em i mekim i
save kamap gutpela. Ol man nogut i no olsem. Nogat
tru. Ol i olsem skin rais win i save rausim i go. Olsem
na bai ol man nogut i no inap winim kot bilong God.
Na ol man bilong mekim sin bai i no inap i istap insait
long lain bilong ol stretpela man. God i save amamas
tru long pasin bilong ol stretpela man. Tasol ol man i
mekim pasin nogut ol bai i lus olgeta.” Buk Song 6:1-6.
Bikpela God i kamapim yumi long piksa bilong em
yet wantaim pasin bilong laikim. Yumi kamap wasman
bilong olgeta samting God i putim long graun wantaim
pasin bilong laikim. Yumi gat asua long ai bilong God
long olgeta tok yumi mekim na pasin yumi soim.
Olsem na pret long God na askim tingting bilong
em long ol wok yumi mekim long wanwan de.
“..orait long dispela taim wanpela man bilong lain
bilong Devit bai i kamap king. Na em bai i laikim tru ol
manmeri bilong en na oltaim bai em i bosim ol long
strepela pasin tasol. Em bai i harim ol wari ol manmeri
bilong en na bai em i hariap na stretim. Na em bai i
strong long mekim gutpela pasin oltaim.” Aisaia 16:5
Bikpela God i ken stap wantaim yu long taim yu
mekim olgeta disisen bilong yu long givim glori na
biknem i go long God na amamas long ol lain yu wok
long helpim.
Toksave: Sapos yu gat wari, tingting planti, yuken ringim mi na bai mi helpim yu. Raitim paslong dispela adres na fon namba. Barbara Lunge,ROGIM, P.O. Box 3063. Boroko. NCD. o ring long79638276 o salim email long:
Nupela kampani bilongmekim klos i kam long PNGWANPELA bisnis grup bi-
long ol meri i sainim wan-
pela kontrak wantaim
Konebada Petrolium Pak
Atoriti (KPPA) long kon-
straksen bilong klos na tek-
stail faktori long Konebada
Petrolium Pak.
KPPA na After Dark Fash-
ion (ADF), wanpela lokal
kampani we i bin operet long
las 10-pela yia i sainim dis-
pela agrimen.
Menesing Dairekta bilong
ADF, Kathleen Ipi Johnson i
bin stap insait long kopret
teiloring indastri na kampani
bilong em i saplaim ol kwalati
yunifom bilong planti ogenais-
esen olsem Works Dipatmen
na Nesenel Airport Corpora-
tion. Kampani bilong em i bin
kamap gut wantaim ek-spiriens bilong en; wanpelaklos faktori i nogat long PNG.Em i bin go raun long ol nara-pela kantri na lukim ol klosfaktori na driman bilong enlong gat wanpela bilong emyet long PNG.
Mis Johnson i tok olsem
bikpela tingting bilong dispela
projek em long kamapim sans
bilong ol meri long wok, na
planti bilong ol meri i kisim
trening long samap tasol i
nogat maket bilong salim ol
prodak bilong ol.Long wankain taim, Seke-
teri bilong Komyuniti Divelop-men, Anna Solomon, i toklong dispela tingting olsem,‘Dispela projek i gat spes bi-long givim gutpela trening nawok bilong ol lokal meri longSentral provins.’
‘Dipatmen i amamas long
dispela tingting bilong ADF na
bai luksave long en olsem
wanpela namba wan projek
long go aut long olgeta
provins long bihain. Mipela i
toktok long givim strong long
ol meri long sait bilong
ikonomik na ol meri i stap in-
sait long bisnis pinis i mas go
bikpela long sapotim ol
tarangu meri husat i kisim
taim long painim maket.’
Dispela saining bilong agri-
men long Oktokba 16, i
makim namba wan step long
divelopim 5, 000 skwea mita
graun bai gat ol hap bilong
trening na wanpela rum bi-
long soim ol save na stail bi-
long PNG.
Taim em i pinis, em bai inap
long saplaim ol kainkain pro-
dak bilong PNG olsem ol yu-
nifom, kopret klos, fesen klos,
linen na lokal kraf. Ol i makim
long salim ol kwaliti prodak i
go long intanesenel maket tu.
Dairekta bilong KPPA, Sisia
Morea i tok, ‘dispela em i
wanpela impoten taim bilong
PNG long kamap wanpela ri-
jinol lida insait long tekstail in-
dastri.’
Dairekta bilong ADF, Kathleen Ipi Johnson na ekting Dairekta bilong KPPA, Donald Valu i sainimagrimen.
Basamuk Pigeri projek i kirapBASAMUK Wimens
Asosiesen long Raikos distrik
long Madang provins klostu
taim bai lukim wanpela nupela
pigeri projek i kirap we bai
saplaim ol fres pik mit long
dispela hap long distrik.
Dispela projek i kamap bi-
hain long gutpela wokbung
namel long Mineral Risoses
Atoriti (MRA) na nikel/kobalt
main divelopa, Ramu NiCo
Menesmen (MCC) long
helpim wok bilong ol rurel
meri insait long main impekt
eria.
Dispela pigeri projek em
MRA i givim mani sapot aninit
long Wimen In Maining (WIM)
Smol Grent skim we mani
mak em K87,000.
Ramu NiCo CA egrikalsa
supavaisa, Allan Wahwah i
tok olsem dispela pigeri pro-
jek i bin stat long mun Oktoba
na i luk olsem wok bai pinis
long pinis bilong mun No-
vemba pastaim long opim na
ol wokman bai givim projek i
go long ol mama grup long
stat bilong mun Disemba.
Mista Wahwah i bin mekim
lukluk raun i go long eria wok
i kamap long en long Mindre
viles we tupela CA wokman
em Aldam Bande na Munia
Lulug i go mas long sapotim
ol lokal wok lain long wokim.
Ol lokal wok man i amamas
long wok na save givim taim
olgeta de na wokim gutpela
wok stret.Mista Lulug i tok ol lokal
wok man i givim moa taimlong wok na em luk olsemwok bai pinis pastaim longtaim ol i makim..
Siameri bilong Basamuk
Wimens Asosesin, Doreen
Willie i amamas long lukim
gutpela wok ol wok lain i
wokim.“Mi amamas olsem nau ol
meri i kisim luksave, na kainprojek i ken helpim ol merilong ples long kamapim manina i ken helpim ol longkamapim gutpela sindaunlong ples long nau na bihain
taim,” Misis Willie i tok.“Ramu NiCo i harim na
lukim krai bilong mipela olmama na i wok klostu wan-taim mipela long lukim olsemmipela i ken mekim wok longstrong bilong mipela yet nawok long ol kain sastenabelprojek,” em i tok.
.Misis Willie i tok ol meri
long Basamuk wimens asos-
esin bai wok klostu wantaim
Ramu NiCo CA tim long wok
strong na kamapim gutpela
wok divelopmen we bai lukim
projek karim gutpela kaikai
long helpim ol meri long ples.
Ramu NiCo CA egrikalsa
supavaisa, Mista Wahwah i
tok olsem Basamuk Wimens
Asosiesen bai kisim 8-pela
bebi pik i kam long Nesenel
Egrikalsa Risets Institiut
(NARI) na long Beon CIS
pigeri projek long Madang
long statim projek bilong ol
long Raikos distrik.
Em i tok bikpela as-tingting
bilong dispela projek em long
kamapim strongpela tingting
na save namel long 387 meri
husat i memba bilong
Basamuk wimens asosiesen
long strongim ol long sait long
fainensel menesmen na rot
long wok strong na lukautim
mani.
Ol wokman bilong Ramu NiCo wantaim ol lokal lain i kirapim haus-pik (piggery) bilong ol BasamukWimens Asosiesen long Mindre viles long Raikos distrik long Madang.
-
heltnius Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P11
Kristen Helt Sevis bai bosim EDENKRISTEN Helt Sevis bilongPapua Niugini nau bai bosimwok we sios i wok long lukautimem ‘Effective Development Em-powering the Nation’ (EDEN)program o Helti Ailan Laipstaillong nesenel level long 2016.Em i min olsem olgeta wok bi-
long trening, awenes na edmin-istresen bilong EDEN program baikam aninit long lukaut bilong Seke-teriet opis aninit long Helt Pro-mosen brens. Sif Eksekeutiv Opisa bilong
CHS, Joseph Sika i bin mekim dis-pela tokaut long taim bilong namba9 enuel EDEN Konprens long Ke-famo, Isten Hailans Provins long26-30th Oktoba.“Mipela laik mekim dispela
kamap wanpela bikpela hap bilongprogram bilong CHS. Sapos mipelai menesim long CHS Nesenel Opis,olgeta Sios ejensi inap long bi-hainim dispela kain laipstail tingtinglong mak bilong ol helt fasiliti.Mipela i laik long lukim trupelasenis na dispela em i gutpela stat,”Mista Sika i tok.Mista Sika i tok senis bai kamap
long rot bilong bihainim EDEN laip-stail we ol sios olsem EvanjelikalBradahud Sios (EBC), Saut SiEvanjelikal Sios (EBC) naNazarene Sios Helt Ejensi i bin kliana CHS olsem kodineta i laik lukimol ejensi yusim dispela long ol heltprogram.Helti Ailan laipstail em i wanpela
bikpela tingting bilong Gavman bi-
long PNG long bringim gutpela heltna sindaun long ol pipel na komyu-niti.Nau dispela kain laipstail i wok
long go aut wantaim KRA 7 bilongNesenel Helt Plen 2011-2020 -“Promotim Helti Lapstail.”Kristen Helt Sevis i kisim Helti
Ailan Laipstail tingting na kolimEDEN bikos em i gat holistik lukluk
wantaim as tingting i kam longbaibel long ol trening bilong en. Emi givim klia stia long plening longmak bilong ol wod tu. Nau gavman i luksave long
EDEN program long provinsal levelna ol provinsal helt opisa i strongimlong daunim ol kain kain sik nastrongim ol man na meri longbosim helt bilong ol yet.
“Yumi ken mekim bikpela seniswantaim ol liklik projek mipela imekim. Yumi mas kamap ol lain bi-long kamapim senis olsem namipela bai putim tingting bilongEDEN i go insait long olgeta pro-gram bilong mipela. Mipela i laiklukim wanpela helti, wais PNG nalong mekim dispela em long bi-hainim tingting bilong EDEN longolgeta program na long wei bilongbihainim Gavman Visen bilong2050,” Mista Sika i tok.Ol lain i stap long trening em ol
helt promosen opisa bilong ol kainkain Kristen Helt Sevis ejensi, lokalNGO grup, provinsal na distrik gav-man opisa bilong Goroka, Madangna Dokta Bill Bieber na Dokta JohnTaylor bilong Medikal Embesedabilong Kanada Asosiesen, husat ibin namba wan long bringim tingt-ing bilong komyuniti helt evan-jelisem (CHE) program long ol siosna bihain em i go insait long EDENwei. Insait long konprens, CHS i
kamapim wanpela klia strateji plenlong wei bilong ranim EDEN long olhelt ejensi bilong ol long kantri.
Ol lain i stap long namba 7th Enuel EDEN konprens long Kefamo, EHP.
Kokoda Komyuniti i kisim moa heltna edukesen haus
KOKODA Inisietiv i givimmoa helt na edukesenhaus na ol fesiliti bilongwokim ol plama wok i golong ol Kokoda komyunitiTrek rijon.Long Kokoda De long
Novemba 3, Oro Ga-vana, Gary Juffa, Atoritibilong Kokoda Trek,James Enage, na Men-esing Dairekta bilongPNG Konsevesen naEnvairomen ProteksenEneji, Gunther Joku, naMinista Kaunsila bilongAustralia Hai Komisin,Rod Hilton, i bin stapwantaim na opim wan-pela dabol klasrum, tu-pela haus bilong olwoklain, wanpelakomyuniti helt pos, ol fe-
siliti bilong mekim olplama wok na 3-pelawara tenk long Kanga.Ol haus na fesiliti bi-
long mekim plama wokem Australia Gavmananinit long Kokoda Inisi-etiv i givim mani longbaim.Oro Provinsal Helt Ed-
vaisa, Copeland Ihove, itok, ''Ol i opim dispela etpos em i wanpelabikpela na amamas di-velopmen i kamap bilongol pipel bilong Kangaeria bikos ol i no savekisim bikpela sevis longhelt inap long 10 yia. Olpipel bilong Kanga i savewokabaut 3-pela aualong lukim ol woklain bi-long givim marasin.''
Oro Provinsal Eduke-sen Edvaisa, Maino Ve-goli, i tok, ''Mipela isanap strong na i tingolsem ol nupela klasrumbai hapim namba bilongol pikinini long taim bi-long enrolmen, tasol olpapa na mama mastokim ol pikinini long golong skul.''''Kanga Praimeri em i
wanpela skul tasol longwod wan na mipela iamamas long dispelabikpela sevis mipela ikisim,'' Vegoli i tok.Edministreta bilong
Oro, Sam Vegogo, i tok,''Ol samting mipela ikamapim long Kanga isoim olsem mipela i gatbikpela divelopmen.''
''Mi tok tenkyu longKokoda Inisietiv na Aus-tralia Gavman long givimsapot long kamapimsampela namba wankomyuniti projek insaitlong komyuniti bilongyumi.''Hilton i tok, ''Australia
gavman i amamas longmekim patnasip wantaimkomyuniti long givim gut-pela helt na edukesensevis long Kanga.''Kokoda Inisietiv em i
wok wanbel namel longGavman bilong PNG naAustralia long menesimna lukautim nesural,kalsarel, na historik veliubilong Owen StanleyRenj, Braun Riva Kes-men na Kokoda Trek.
WANPELA yangpelapapa bilong Galp iamamas long Opere-sen ov Hope wantaimPasifik IntenesenelHaus sik i stretim genmaus bilong pikinini bi-long em. Monte Aua, 5-pela
yia pikinini boi i binkamap long bel bilongmama wantaim maus i
bruk tasol nau wantaimgutpela wok marimaribilong Operesen bilongHop wantaim PasifikIntenesenel Haus siklong Pot Mosbi, ol isomapim bek maus bi-long em.Papa bilong em Aua
i amamas tru na toktenkyu long PIH. Dispela em i wan-
pela wok marimari wePIH i bin statim longyia i go pinis na dispelayia long mun Oktobaem i bin nambatu taimol dokta bilongAmerika Operesen bi-long Hop i bin kam beklong mekim dispelawan wik helpim. Ol isomapim maus bilongklostu 30 lain pikinini.
Papa i amamas long OoH stretimmaus bilong pikinini bilong em
Chrisma Peter – em i gat 10-pela mun tasol i stap wet long kisim operesenlong las mun wantaim mama bilong em Raka Peter na bubu bilong en. Olbilong Kairuku long Sentral Provins. Poto: Frieda Sila Kana
Monte Aua wantaim papa bilong em bihain long ol i somapim maus bilongem pinis long PIH haus sik. Tupela sindaun wantaim volantia Imejensi Rumdokta, Luke Healy long wanpela nius konprens .
Minista Kaunsila bilong Australian Hai Komisin Rod Hilton lukluk long nupela klasrum ol Australia Gavman ibildim long Kokoda Inisietiv progrem. Poto: Australia media
-
P12 Wantok Novemba 5 - 11, 2015 siosnius
LAINIM LONGDIWAI MAMBU
Wanpela man i mekim disisen long pinisim laipbilong em o kilim em yet. Em i les pinis long kainkain wari na hevi em i bungim olgeta de. Olsemna em i go lukim man bilong givim tok stiabilong em na askim em long givim wanpelagutpela edvais bai em i no ken pinisim laip bilongem.Bekim bilong man bilong givim tok stia, i mekim
em i kirap nogut tru. “Wanem samting yu lukimnabaut?”. Man i bekim: “Mi lukim mambu tri naFern”.Man bilong givim tok stia i tokim em: “Taim mi
bin planim pikinini bilong fern na mambu longwankain taim. Mi lukautim tupela gutpela tru. Migivim lait na wara olgeta de. Pikinini fern ikamapim kru na gro hariap. Grin kala bilong em ikaramapim graun olsem kapet. Tasol i no gatwanpela samting i kamap long mambu yet.Long namba tu yia, fern i kamap gutpela
moamoa yet. Mambu i no soim wanpela sainbilong yet. Tasol mi no les long givim wara longem.Long namba tri na namba foa yia, i no gat
samting i kamap long mambu yet. Mi givim warayet long moning na apinun olgeta de. Na long namba faiv yia, i gat liklik kru bilong
mambu i kamap long graun. Long namba faiv yiaolgeta fern i kamap bikpela pinis. Sikspela munbihain, mambu i gro i go inap long 100 fit olgetapinis. Tru tumas. Long 5-pela yia olgeta mambu i
groim ruts o han bilong em insait long graun.Olgeta han insait long graun (ruts) i mekimmambu i kamap strong na mekim redi olgetasamting diwai mambu i nid long laip bilong em”.Bihain Man bilong givim tok stia i tok moa; “Laip
bilong yumi long dispela graun i no save kirapimo kamapim hevi na wari long yumi we yumi bai ino inap stretim. Nogat”. Em i tokim man ya gen: “Em i tru. Inap tude yu
bin karim planti hevi. Yu bin taitim bun na hat woklong karim hevi na wari bilong yu. Yu save? Em imak olsem yu bin groim ruts insait long yu. Mi noles long givim wara long mambu olgeta de. Olsemna no ken les long laip bilong yu”.No ken skelim laip bilong yu wantaim laip bilong
narapela manmeri. Diwai mambu i gat narakain wok bilong em.
Fern tu i gat wok bilong em long gro. Tasol tupelamekim bush i kamap naispela.Taim bilong yu bai kamap. Yu bai gro bikpela na
i go antap tru. Olsem wanem bai yu kamaplongpela antap? Olsem wanem mambu bai gro nakamap longpela i go antap? Em i gro inap long emi laik. Wankain long yu. Yu mas gro na kamaplongpela i go antap long laik bilong yu.No ken pilim sori wanpela de long laip
bilong yu:Gutpela de bai givim yu amamas. De no gut
bai givim yu ekspiriens o save long lainim.Tupela wantaim i kamap na givim laip bilongyu. Amamas i mekim yu i kamap swit. Hevi na
wari i mekim yu i kamap strong. Wari na belhevi i mekim yu i kamap strongpela man. Taim yu pundaun long laip bilong yu, em i
mekim yu long lainim daun pasin. Kamapimgutpela wok i mekim yu sain na soim lait nabilip bilong yu tasol bai givim strong long yu igo het.
Ol sios i strongim wok bilong Edvokasi – PNG Sios Patnasip Program
PAPUA Niugini na AustraliaKaunsil Lida bilong ol sios ibin bung long Kimbe laswik long strongim wokbung na gavanens ed-vokasi long kantri na longtoktok long wanem samtingbai kamap moa long nara-pela 5-Yia Sios PatnasipProgram aninit long nupelaPNG Gavanens Fasiliti. Ol sevenpela bikpela sios
long PNG em; Anglican Sios,Baptis Yunien, Katolik Sios,Evanjelikal Luteran Sios,Salvesen Ami, Seven De Ed-ventis na Yunaitet Sios wan-taim ol susa sios bilong ollong Australia aninit long; An-glican Bod ov Misin, Trans-
fom Eid Intenesenel, CaritasAustralia, Luteran Wol Sevis,Salvesen Ami, Edventis Di-velopmen Rilif Ejensi Aus-tralia na Yunaiting Wol. Aninit long Gavanens na
Edvokasi strateji, ol Sios iwok long opim ol patnasip bi-long ol wantaim ol narapelaSivel Sosaiti Ogenaisesenolsem Transparensi Intene-senel PNG, Melanesian Insti-tut, Asembli bilong DisebelPipel na PNG Traibel Faun-desen. Dipatmen bilong Komyuniti
Divelopmen i save makimmaus bilong Nesenel Gav-man. Bikpela toktok long las wik
em long lukluk long Tioloji bi-long Jenda Ikwaliti we ol Siosi kamapim wantaim JendaStrateji. Tioloji bilong JendaIkwaliti na Jenda Strateji ol ihap bilong wanpela strong-pela faundesen bilong bel isina gutpela sindaun bilongfamili, komyuniti, institusen, oldistrik na ol provins. Ol sios lida i toktok tu long
nesenwaid netwok bilong olsios we i luksave long gutpelawok bung bilong ol we inaplong helpim gavman long wokbilong disasta rilif saplai bi-long El Nino. Ol Sios lida imekim singaut long NesenelGavman long yusim ol siosnetwok long karimaut gut wok
bilong helpim ol pipel i staplong hevi.Ol lain i mekim ol toktok
long foram em Australia HaiKomisen Opisal olsem Min-ista Kaunsila Rod Hilton, Ga-vanens Fasiliti Edvaisa SteveHogg, Fes Seketeri Gava-nens, Jo Ronalds, MartinBrash bilong SPSN na Mar-jorie Andrew bilong Institut bi-long Nesenel Afeas. Dispela em i hap bilong
wanpela CPP Oktoba Foramwe i bin kamap long Kimbewe ol Anglican Sios bilongPNG wantaim Patnasip bi-long Anglican Bod ov Misin,long Australia i go pas longen.
Ol sios lida na ol memba bilong Sios Patnasip Program wantaim ol fasiliteta bilong Australia Hai Komisen i stap long CPP foram.
UCPNG i bung 2015 Evanjelisim KonprensWANPELA bikpela bung bi-long ol lain Yunaitet Sioslong Papua Niugini(UCPNG) i kamap long DonBosco Teknolojikal Institutlong Pot Mosbi long SandeNovemba 1 na bai stap inapwan wik olgeta.Het tok bilong dispela
bung em Preaching in theHoly Spirit: A higher calling.Modereta bilong UCPNG,Reveren Bernard Siai itokim ol lei woka na ol pas-tor olsem evanjelisim oautim tok bilong God, em inamba wan wok bilong Yu-naitet Sios long Papua Ni-ugini, na ol i mas wokimstret dispela wok.Reveren Siai i ritim tok i
kam long buk bilong profetEsekiel 37 we em i bin tok-tok long ol drai bun na ol ikamap laip gen long taimGod i givim koman long ol.‘Evanjelisim em i namba
wan as sios i kamap. Baiyumi mekim wanem long ollain i laik kisim laip? Ol draibun i mas kamap laip genlong pawa bilong Holi Spirit.Yumi mas strong long kisimol lain husat i nidim tok bi-long God na pawa bilongHoli Spiriti i ken pas long ol
tu. Evanjelisim i mas wok.Evanjelisim i bilong olgetalain, maski sapos ol i bilongnarapela hap.’Driman bilong olpela
modereta bilong YunaitetSios em evanjelisim i masnamba wan wok bilongUCPNG. Olsem na dispela istap insait long las faiv yia
plen bilong UCPNG,na bai stap yet long olyia i kam bihain.Modereta Siai i tok-
tok tu long ol pipellong Midel Is husat ilusim laip bilong olbikos ol i bilip longJisas Krais. Em i luk-save tu long ol lainhusat i lusim laip bi-long ol bikos long wokol i mekim long autimtok bilong God.Em i tok ol Kristen
tude i wok longbungim planti salenstru na i paulim olnabaut. Sampela bi-long ol dispela em,man i maritim man omeri i maritim meri,pamuk pasin, na olpipel i kalap nabautlong arapela sios. Emi tok tu olsem dispelabikpela hevi El Nino ikamapim, i salensimsios tu long wanemsamting sios i masmekim long helpim olpipel.
'UCPNG i winim 40 yiapinis. Long narapela 40 yiai kam, em i mas muv i gohet na harim maus bilongGod!’ em i tok.
Modereta Bernard Siai – Wantok file photo.
-
Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P13komentri
Websait: www.wantokniuspepa.comPe bilong wanpela yia, 52 niuspepa
EditorVeronica Hatutasi
Published at Able Building
Complex, Sec 58 Lot 02,
Waigani Drive.
KOMENTRIBASET bilong 2016 i kamapnau. Palamen i brukim rekotgen long tokaut long dispelaK14.2 bilien baset na muvimmosen long tok orait long enlong wanpela de tasol. Gavman i yusim namba bilong
en long mekim olsem na i no givimsans long Oposisen long givimtingting bilong ol long baset, olarim ol arapela memba longglasim baset na paitim toktok longen.Baset bilong wanpela kantri em
i bikpela samting tru. Long ol ara-pela kantri we i gat palamenteridemokresi, olgeta memba bilonggavman na oposisen wantaim imas gat sans long ritim ol basetbuk pastaim. Orait, bihain bai ol i gat sans
long askim Minista o Praim Ministayet long wanem as bilong skelimmani i go long ol samting i stap in-sait long baset.Na watpo na gavman i no
mekim olsem long Tunde longtaim ol i tokaut long 2016 basetlong palamen? Wan wan memba i mas gat taim
long skelim wanem kain mani i golong ilektoret bilong em na long olgavman dipatmen. Ol memba i mas gat sans long
save gut long wanem kain rot gav-man bai kamapim mani, orait em imas gat sans long askim olkwesten long palamen.I mas gat taim long Oposisen tu
Iong skelim mani plen bilong Gav-man na givim bekim bilong ol.I gat planti toktok i kamap nau
olsem PNG i sot long mani. I gatplanti toktok i kamap olsemikonomi bilong kiantri bai i slodaun neks yia na sampela yia bi-hain. I gat tok pret olsem gavman bai
yusim mani bilong LNG long
mekim wok bilong en.Sapos oldispela pret toktok em ol tokwinnating, orait, em i wok bilong Gav-man long tok stret na kliaim tingt-ing bilong ol pipel. Tresera i bin tokaut long taim bi-
long baset olsem ikonomi bilong
kantri bai i slo daun liklik. Naolsem wanem long mani bilongLNG? Dispela mani i stap we nawanem taim bai PNG i ken lukimkaikai bilong en?Long dispela wik tu, Gavana bi-
long Hela i bin askim sapos i tru
olsem Gavman bai yusim dispelamani long kisim moa dinau bilongmekim wok bilong kantri. Gavana i wari bikos sapos dis-
pela tok i tru, bai ol pikinini na tum-buna bilong yumi long bihain taimbai i hatwok long bekim ol dispeladinau.Wankain askim tu bai go long
gavman long dispela toktok bilongGavana bilong Hela. I mas gat kliabekim i kam long gavman. Planti ol papagraun bilong ol
ples we LNG i kam long en i woklong wetim yet mani bilong ol. Bai ol i no inap wanbel sapos ol
i harim ol tokwin nabaut. Olsem nanesenel gavman yet i mas tok klialong ol tu wantaim yumi ol arapelapipel bilong kantri long dispelasamting na long Sevren Welt Fantu. Wanem as bilong Sovren Welt
Fan na wanem taim bai kantri ilukim kaikai bilong en?Ol dispela askim i no bilong
westim taim bilong gavman ohatim bel bilong ol memba o bi-long daunim gavman na sapotimoposisen. Nogat. PNG i wanpelademokretik kantri na ol pipel i gatrait long save long wanem kainsamting ol memba bilong palameni mekim. Ol memba i makim maus bilong
pipel na ol i mas gat sans longaskim kwesten na autim tingtingbilong ol. Sapos palamen i no givim dis-
pela sans long ol, ating bai yumimas wari bikos ol lida i popaia naulong as bilong dispela hap tok,palamenteri demokresi.
Kamapim gen ol gavman stuaGAVMAN i mas kamapimgen gavman stua long olprovins long strongim emyet long givim helpim isitaim hevi i kamap long olmanmeri.Dispela helpim em long i
no ken hatwok long painimmani taim ol bikpelabagarap i kamap. Kamapim gavman stua i
gutpela long wanem dispelai helpim tu long em i no kenbagarapim ol mani plen emi gat pinis long kamapim olarapela samting.Gavman stua o pablik
stua em wea haus ol kaikaina ol kain samting gavman isave lukautim long was longtaim ol hevi i kamap.Dispela kain stua i bin
stap long wan wan olprovins i kam inap long1980s we gavman i no savelukautim gut na dispela sis-tem i bruk daun.Dispela ol stua i save
strongim gut gavman long
em i givim helpim isi taim olbikpela hevi o bagarap ikamap.Tasol taim dispela ol stua
i pinis yumi i stat long lukimgavman i wok long painimhap we em i gat strong longgivim helpim isi.Namba wan taim gavman
i bungim dispela hevi longgivim helpim em long 1994ol maunten paia i pairap(Manam long Madangprovins) na Rabaul (Is NuBriten), 1997 El Nino, 1998Aitape tsunami na planti ol
arapela hevi kamap bihainlong dispela ol hevi.Wankain gen bikpela
piksa bilong kain bagarap ikamap em hevi bilong long-pela drai sisen o El Ninonau kantri i wok long staplong em.Gavman i no save wanem
hap em bai kisim inap manina lukautim ol manmeri. Em i makim K25 milien
long skelim namel long olhap ples we bikpela draisisen o fros i kamap longem.Dispela mani i gat luksave
olsem i no inap long helpimolgeta manmani.Nau em i askim wan wan
ol memba long ol i kisim K2milien long distrik sevisesimpruvemen program(DSIP) fan bilong ol nahelpim ol manmeri.Na dispela i soim klia
olsem gavman i no gat pleno stua long helpim ol man-meri taim hevi i kamap na
olsem em i mas painim rotlong kisim mani.Dispela K2 milien i plen
bilong divelopim ol manmerina ples long wan wan ol dis-trik na olsem em i no ken gona askim gen ol membalong yusim long narapelasamting. Nogat.Taim Australia gavman i
lukautim Papua Niugini emi save long kain hevi i savekamap na olsem em ikamapim ol gavman stua.Nau Papua Niugini gav-
man i kamap na i ting kainstua i samting nating na i nolaik long lukautim.Bikos long kain pasin bi-
long em nau em i bungimhevi long em i gat stronglong hariap helpim ol man-meri husat i bungim ol hevi.Nau em taim gavman i
skelim pasin bilong em nakamapim gen ol gavmanstua long strongim em yetlong helpim ol manmeri taimol bikpela hevi i kamap longol.
Jada 015!
Rekot taim bilong tokautna tok orait long baset
Mista Spika, mi givim tokorait long dispela basetminista bilong treseri i
givim..Mi save, ilektoretbilong mi i gat baset i stap
insait..K10milien..
Aiyoo! mi no sekim gutbaset na mi tok orait
nating!..Treseri i daunimolgeta LLG baset i go daun
tru!! Aiyoo mama!
-
P14 Wantok Novemba 5 - 11, 2015 laipstail
Papua Niugini i no kenwet long 100 yia moa
- Embeseda NorthINO longtaim i go pinis, Embeseda bi-long Yunaitet Stets bilong Amerika(USA) , Walter North, i bin toktok longwanpela foram we ol i bung long dau-nim pasin bilong sutim tok long ol man-meri husat ol i ting i wokim sanguma.Insait long dispela kibung we Katolik
Daiosis bilong Mendi i sponsaim, Em-beseda North i tok olsem Papua Niugini imas no ken wet long 100 yia moa pastaimlong kantri i kamap fri long pasin bilongbilip bilong sanguma. “Mi makim long lukim ol maus bilong ol
lain i salensim dispela kain bilip. Mi harim
nek bilong ol Katolik sista na ol narapelalain husat i save putim laip bilong ol yetlong birua long traim na stopim ol vailensi save kamap long ol man na meri longtoktok bilong sanguma.“Mi sanap na mekim luksave long ol
man na meri long ol ples we i save kisimna lukautim ol lain husat i kisim bagaraplong dispela hevi. Mi putim long lewa bi-long mi strong bilong ol lain husat i kisimhevi na ol inap long telimautim stori bilongol. Mi tok amamas long ol man na merihusat i save mekim wok olgeta de, longpinisim pasin bilong pait insait long dispelakantri.
“Ol dispela nek em ol i no ken sarapim. Ol i givimyumi strong na salens long no ken les na lusim bilipna tingting nating. Mi gat strongpela bilip olsemstrong bilong ol na tingting bilong ol long wan wande inap long senisim dispela kantri long “ples bilongkirap nogut,” i go long wanpela kantri we ol tingtingbilong lukautim gutnem bilong ol man na laip i stapfri long vailens.” Embeseda North i tok.
“Klostu tripela yia mi stap long dispela kantri, nami lukim strongpela pasin bilong sori na pasin bi-long sanap strong long taim bilong hevi, em milukim long planti Papua Niugini pipel mi bungim.Dispela kain ol gutpela pasin i mas go long strongimwok bilong daunim na pinisim olgeta pasin bilongpaitim na bagarapim man na meri bikos long toktokbilong sanguma. Long dispela as tasol mi strongim tok bilong
Praim Minista olsem ol sitisen wantaim gavman “Imas wok klostu long ol komyuniti long senisimpasin na krungutim na rausim olgeta dispela pasin.” Mi skruim tok bilong pastaim Presiden bilong
USA, Bill Clinton, ‘I no gat wanpela samting i wrongwantaim PNG em i no inap long stretim wantaimstretpela samting we i stap long PNG yet.” MistaNorth i tok.
Embeseda bilong USA long PNG, Solomon Ailan na Vanu-atu, Walter North i toktok long Foram las mun. Poto: Fr. Philip Gibbs
U.S. Embeseda toktok long ol lain I stap long woksop long Mendilong taim bilong foram. Poto: U.S embesi
Kilim dai nating ol manmeriol i sutim tok olsem emsanguma mas stop nau!
Jada 015!
-
Novemba 5 - 11, 2015 Wantok P15laipstail
Bagarapim man long sutim tok sangumaem i pasin i nogut olgeta – Katolik BisopBISOP Don Lippert bi-long Katolik Daiosisbilong Mendi i binmekim toktok long wanpelaforam olsem pasin bilongsutim tok nating long wan-pela man o meri long pasinsanguma na ol i save bagara-pim ol em i pasin i nogut ol-geta na luk olsem em iwanpela giaman pasin bilongsampela man i laik traim longbanisim na lukautim komyu-niti bilong ol, tasol i no stret.
Bisop Lippert i tok olsem bi-hain long em i lukim ol pasin nogut tru i bin kamap long Mendiwe ol i bagarapim tru ol merilong ol i giaman tok olsem ol imekim sanguma, long munOgas. Em i laikim ol pipel longsave olsem pasin bilong kilim olman na meri husat i no gat rongem i brukim lo bilong God, lo bi-long intenesenel komyuniti nalo bilong PNG na em i singautlong dispela pasin i mas stop.
“Yumi no ken wet long olpipel long senisim bilip bi-long ol long pasinsanguma. Yumi masmekim samting nau longstopim ol pipel long bi-hainim dispela kain tingtingna pasin bilong bagarapimol narapela. Ol pipel husati mekim ol dispela rabispasin (bungim olgeta lainbilong sutim tok na ol glas-man) i gat asua na ol i massanap long ai bilong lo bi-long PNG. Pasin bilongbagarapim narapela bikoslong toktok bilongsanguma pasin bai i noinap stop sapos ol pipelhusat i save mekim dispela kainpasin i mekim nating long laikbilong ol na i no gat samting ipasim ol. I mas gat wanpela loi stopim ol. Moa long dispela,gavman inap long mekim sam-pela samting long lainim ol pipelolsem dispela kain pasin em i
no mas kamap.” Bisop Lippert itok.
“Mi ting olsem mipela ol woklain bilong lotu i mas tokautolsem sampela toktok i sut longpasin lotu olsem pasin bilonglotu i larim bilip bilong sangumai go het yet. Bilip long sangumaem i sakim tok bilong Baibel na
olgeta kain lotu pasin. Mi bilipolsem pasin Kristen i gat ol rotna pasin bilong stopim bilip bi-long sanguma na sios i gatpawa long mekim. Olsem na ol-geta lotu lain i mas kam bungwantaim long wokim bikpelaplen long stretim dispela hevina pasin nogut we i wok longbagarapim ol pipel.
“Saiens tu i no mekim gutwok bilong en. Bilong wanem, igat ol manmeri husat i kisimbikpela skul long as bilongmedikal saiens, tasol ol i bilipyet long sanguma.
“Sutim tok long ol meri olsemol i sanguma na bagarapim nakilim ol long pablik em i nopasin kalsa bilong tumbuna.Em i wanpela pasin pamuk i gi-aman kamap olsem pasin kalsana kastom. Em i kam longwanem hap? Ating em i kamapbikos long ol man long ples iwok long lusim posisen bilongol na luksave bilong ol wok bi-
long tumbuna kalsa, we ol isave go pas long pait wantaimol birua, na ol i wok bilong ban-isim ol famili, graun na ol piksamting.
Mi lukim ol yangpela man ilus na ol i mekim pasin noguttude na mi wari na krai long belbilong mi long lukim olsem gut-pela lukluk na nem bilong manPNG em i pundaun pinis. Wan-taim dispela pasin bilongbagrapim ol meri em ating ol ilaikim kisim bek ples bilong ollong komyuniti olsem ol lain bi-long lukautim na banisim olkomyuniti bilong ol? Taso