Mika WaltariMika WaltariMIKAELTom I: Mikael KarvajalkaTum: Zygmunt anowskiCZ PIERWSZADZIECISTWOl Urodziem si w dalekiej krainie, ktr opisywacze wiata nazywaj Finlandi. Ten pikny i rozlegy kraj mao jest znany ludziom wyksztaconym: Na Poudniu wyobraaj sobie, e kraj pooony tak daleko na Pnocy musi by surowy i nie nadaje si na mieszkanie dla ludzi i e jego mieszkacy s niecywilizowanymi dzikusami, ktrzy odziewaj si w skry zwierzt i yj w okowach pogastwa i zabobonw. Pogld ten jest zgoa pocieszny.Finlandia wcale nie jest biedna. Lasy pene s tam zwierzyny, a w wartkich rzekach dokonuje si wszdzie zyskownych pooww ososia. Mieszczanie z Abo prowadz ruchliwy handel zamorski, a ludno wybrzea Zatoki Botnickiej zna si na sztuce budowania okrtw dalekomorskich. Nie brak tam drzewa ani masztowych sosen i z Abo wywozi si do innych krajw, oprcz suszonej ryby i skr oraz artystycznie wykonanych drewnianych naczy, take surowe elazo wytopione z rudy pochodzcej z jezior w gbi kraju. Wywz suszonej ryby i solonego ledzia jest tak bogatym rdem dochodw, e herezja pewnie duej si tu nie utrzyma, gdy lekceway dni postu, a wicenie postu wedug nakazw Kocioa jest nieodzownym warunkiem dobrobytu wielu fiskich mieszczan.Tyle o kraju, gdzie si urodziem i wyrosem, a opowiadam o tym dlatego, eby wykaza, e nie jestem pochodzenia pogaskiego.Pewnej nocy, pnym latem, gdy miaem sze czy siedem lat ycia, admira Jutw, Otto Ruud, przepyn z flot niepostrzeenie obok twierdzy w Abo, omijajc pice strae, i zaskoczy handlow cz miasta niespodziewanym atakiem o wicie. Straszliwa grabie Abo odbya si w roku 1509, na pi" lat przed beatyfikacj witego Hemminga, wic musiaem zobaczy wiato dzienne w roku 1502 lub 1503.2 Pamitam, e ocknem si w jakim ou. Przykryty owcz skr leaem w mikkich lnianych przecieradach, a wielkie psisko lizao mnie po twarzy. Gdy odsunem jego pysk, pies ogromnie si rozbawi i chwyciwszy mnie ostronie zbami za rk, chcia baraszkowa. W jaki czas potem do oa podesza chuda, szaro ubrana niewiasta, spojrzaa na mnie zimnymi szarymi oczyma i nakarmia mnie zup. Sdziem, e dostaem si do nieba, i wielce byem zdziwiony, e kobieta nie ma skrzyde anielskich. Tote zapytaem niemiao: Czy jestem w niebie?Dotkna moich doni, szyi i czoa doni tward jak deska i zapytaa: Boli ci jeszcze gowa?Obmacaem gow i spostrzegem, e jest obandaowana. Nie czuem jednak adnego blu. Zrobiem wic szybko znak przeczenia, ale natychmiast zabolao mnie mocno w karku. Jak si nazywasz? spytaa Mikael odparem. Wiedziaem to dobrze, bo ochrzczono mnie imieniem witego archanioa. Czyim synem jeste? pytaa dalej.Zrazu zawahaem si, ale w kocu powiedziaem: Mikaela Konwisarza! I sam spytaem ciekawie: Czy naprawd jestem w niebie? Jedz zup odrzeka zwile. Ach tak, to ty syn Gertrudy... Przysiada na brzegu oa i pogaskaa mnie lekko po bolcym karku. Jestem Pirjo, crka Matsa z rodu Karvajalka powiedziaa. Leysz w moim domu i pielgnuj ci ju od kilku dni...Wtedy przypomniaem sobie nagle Jutw i wszystko, co si potem wydarzyo. I tak si zlkem, usyszawszy jej imi, e nawet zupa ju mi nie smakowaa. Wic jeste czarownic? zapytaem, cho wcale nie miaa wygldu wiedmy.achna si i zrobia znak krzya. To tak mnie nazywaj za plecami? zapytaa ze zoci. Ale opanowaa si i wyjania: Nie jestem wcale czarownic, tylko lecz ludzi. Gdyby Bg i wszyscy wici nie obdarzyli mnie zdolnoci uzdrawiania, i ty, i wielu innych zmaroby w czasie tej klski.Zawstydziem si mojej niewdzicznoci, ale z drugiej strony nie mogem przecie prosi jej o przebaczenie, gdy wiedziaem, e jest na pewno synn w Abo czarownic z rodu Karvajalka. Gdzie s Jutowie? zapytaem Odpowiedziaa, e odpynli przed kilku dniami, zabierajc z sob jako jecw ksiy, awnikw, radnych miejskich i zamoniejszych mieszczan. Abo byo teraz biednym miastem, bo Jutowie w cigu ostatnich lat grabili na morzu najlepsze jego statki. A obecnie zrabowali nawet najcenniejsze kosztownoci z katedry. Powiedziaa mi te, e ju ponad tydzie le w jej domu, trapiony gorczk i blami. Ale jak si tu znalazem? zapytaem wpatrujc si w ni, a w teje chwili ujrzaem, e jej gowa zmienia si w dobroduszny koski eb. Nic si jednak nie zlkem, bo wiedziaem, e czarownice mog zmienia posta. Pies podbieg do mnie, machajc ogonem, i liza mi rce, a ja znw widziaem moj gospodyni w ludzkiej postaci. Nie wtpiem ju duej, e jest czarownic, a rwnoczenie poczuem do niej due zaufanie. Masz kosk twarz powiedziaem niemiao.Poczua si tym dotknita, poniewa, jak to zwykle kobiety, bya prna, cho jej najlepsze lata miny ju bardzo dawno. Opowiedziaa mi, e wykupia si od grabiey, wyleczywszy maciami i masaem Juta, kapitana okrtu, ktry skrci stop, wyskakujc z dzy upu jako pierwszy na ld.Trzeciego dnia grabiey miasta jeden z Jutw przynis mnie do niej nieprzytomnego i zapaci jej trzy grosze srebrem? eby mnie uleczya. Ten miosierny uczynek zrobi z pewnoci dla zmazania swoich grzechw, bo spldrowanie katedry przyprawio wielu Jutw o cikie wyrzuty sumienia. Z opisu domyliem si, e by to ten sam czowiek, ktry zabi mego dziadka i babk.Opowiedziawszy mi, w jaki sposb dostaem si do jej domu, pani Pirjo dodaa: Wypraam twoj koszul z krwi, a portki wisz tam na koku. Moesz si wic ubra i i, dokd chcesz, bo ja dotrzymaam obietnicy, a leczenie byo warte wicej ni trzy grosze srebrem.Nie miaem na te sowa adnej odpowiedzi. Ubraem si i wyszedem na podwrko. Pani Pirjo zamkna drzwi chaty i posza opatrywa chorych i rannych, ktrzy nie dostali si do klasztoru lub do Szpitala witego Ducha, i uznali, e jak ju koniecznie trzeba umiera, lepiej to zrobi u siebie w domu. Siadem na schodkach, w socu, bo nogi wci jeszcze miaem sabe od choroby, patrzc bezmylnie na bujn letni traw i dziwne roliny w ogrdku, i nie wiedzc, dokd mam pj. Pies przysiad koo mnie, objem go ramieniem za kark i zapakaem gorzkimi zami.i Tak znalaza mnie pani Pirjo, gdy wrcia wieczorem do domu, ale zerkna tylko na mnie z niechci i wesza bez sowa do wntrza. Po chwili podaa mi przez drzwi kawaek chleba ze sowami: Rodzice twojej matki nieboszczki s ju pochowani we wsplnym grobie razem z innymi biedakami pomordowanymi przez Jutw. W caym miecie panuje zupeny zamt i nikt nie wie, od czego zaczyna na nowo. Kawki skrzecz ju pod okapem twego domu.Nie zrozumiaem znaczenia tych sw, ale ona wytumaczya mi je janiej: Nie masz ju domu, biedaku powiedziaa. Nie moesz go odziedziczy, bo jeste nielubnym dzieckiem twojej matki. Wedug ustnej obietnicy zoonej przez Konwisarza Mikaela, syna Mikaela, i jego maonk dla zbawienia ich dusz klasztor zabra ich dom i ziemi, na ktrej stoi.Take i w tej sprawie nie miaem nic do powiedzenia. Ale w chwil pniej pani Pirjo wysza do mnie jeszcze raz i wetknwszy mi w do trzy grosze srebrem powiedziaa: We twoje pienidze! Niech mi si to liczy na Sdzie Ostatecznym za zasug, e z miosierdzia i bez chci zysku uzdrowiam ci, biedaku, cho moe byoby lepiej, eby umar. A teraz ju zabieraj si std i nie zawadzaj mi duej.Podzikowaem pani Pirjo za jej dobro, poklepaem psa na poegnanie i zawizaem trzy srebrne pieniki w rbek koszuli. A potem powlokem si w kierunku mego domu brzegiem rzeki, a po drodze widziaem, e drzwi w domach bogaczy byy te powywalane, a z ratusza powyrywano i pokradziono szklane okna. Nikt na mnie nie zwraca uwagi, bo mieszczki zajte byy rozdzielaniem zastrachanych krw, przypdzonych z kryjwek po lasach, a ssiedzi bobrowali po opuszczonych zagrodach, ratujc nadajce si do uytku ruchomoci, eby si nie zmarnoway albo nie wpady w rce zodziei.Wszedem do naszego domu i nie znalazem tam ju nic ani koowrotka, ani beczki na wod, ani garnka czy yki, czy choby najmniejszej szmatki dla okrycia ciaa, nic oprcz zakrzepych kau krwi, ktra nie wsika w tward polep. Pooyem si na przypiecku i pakaem gorzko, dopki mocno nie zasnem.3Zbudzio mnie wczesnym rankiem wejcie czarno odzianego mnicha. Ale nie przestraszyem si go, bo twarz mia przyjazn i okrg. Pozdrowi mnie w imi boe i zapyta; Czy to twj dom? A gdy odpowiedziaem twierdzco, doda: Raduj si, bo klasztor witego Olafa przej to domostwo i oswobodzi ci w ten sposb od wszelkich trosk, jakie pociga za sob posiadanie dbr ziemskich. To z pewnoci cudowne zrzdzenie boskie, e zostae przy yciu, eby oglda tak radosny dzie, bo musisz wiedzie, e wysano mnie tu, ebym oczyci t chat od wszelkich diabelskich podstpw, ktre czyhaj w miejscach, gdzie nastpia gwatowna mier.Zacz sypa sl i kropi wicon wod z przyniesionego naczynia podog i piec, zawiasy drzwi i okiennice, kreli znak krzya i mamrota mocne aciskie zaklcia. Potem rozsiad si na przypiecku, wydoby ze swego zawinitka chleb, ser i suszone miso i take mnie poczstowa jedzeniem, mwic, e may posiek jest konieczny po tak wytonej pracy.Gdy ju zjedlimy, powiedziaem, e pragn kupi msz aobn, eby wyzwoli dusze Konwisarza Mikaela i jego ony od mk czycowych, bo wiedziaem, i mki te s okropniejsze od wszelkich ziemskich blw. Masz pienidze? zapyta mnie zacny mnich. Rozwinem rbek koszuli i pokazaem mu moje trzy srebrne pieniki. Umiechn si jeszcze yczliwiej, pogadzi mnie po wosach i rzek: Nazywaj mnie ojcem Piotrem, bo Piotr to moje imi, jakkolwiek nie jestem opok. Nie masz wicej pienidzy?Potrzsnem gow przeczco, a on zasmuci si wyranie i powiedzia, e za tak ma sum nie mona kupi mszy aobnej. Ale cign dalej gdybymy na przykad mogli ubaga witego Henryka, ktry sam dozna nagej mierci z rk mordercw, eby wstawi si w niebie za dusze tych zacnych ludzi, nie wtpi, e moc tak witego wstawiennictwa byaby wiksza od najlepszej mszy aobnej.Prosiem go, eby mnie nauczy, jak mam przedstawi moj prob witemu Henrykowi, ale on potrzsn kwano gow: Twoja skromna modlitewka niewiele wpynie na witego Henryka. Obawiam si, e utonie jak mysz w cebrze z pomyjami w powodzi modw, ktre bij w tej chwili o jego wity tron. Gdyby natomiast jaki naprawd mocny w modach czowiek, ktry powici cae swoje ycie posuszestwu, ubstwu i czystoci, zaj si twoj spraw i na przykad przez tydzie we wszystkich godzinach kanonicznych odmawia modlitwy za twoich zmarych dziadkw, wity Henryk z pewnoci nakoniby ucha, eby posucha, o co chodzi. Gdzie znajd czowieka tak mocnego w modlitwie? zapytaem pokornie. Widzisz go przed sob owiadczy ojciec Piotr z naturaln godnoci. To mwic, wyj mi z rki srebrne monetki i woy je do swego mieszka. Eozpoczn mody ju dzi przy naboestwach o godzinie sidmej i dziewitej, a potem bd je odmawia dalej w czasie pierwszych i drugich nieszporw. Ciao moje nie wytrzymuje nocnego czuwania, tote nasz zacny przeor zwalnia mnie czsto od nocnych modlitw i naboestw. Nie obawiaj si jednak, e twoi drodzy zmarli na tym ucierpi, pomno bowiem odpowiednio ilo modlitw w innych porach kanonicznych.Nie zrozumiaem wszystkiego, co mwi, ale ton jego by tak przekonywajcy, e czuem, i zoyem spraw w odpowiednie rce, i kornie mu dzikowaem. Gdy wyszlimy na dwr, zapar drzwi, zrobi kilkakrotnie znak krzya i udzieli mi bogosawiestwa. Potem rozstalimy si, a ja zaczem kry koo chaty pani Pirjo, bo nie wiedziaem, dokd si uda.Draem, e pani Pirjo rozgniewa si, jeli mnie zobaczy, bo zdyem ju zmiarkowa, e bya to kobieta surowa. Tote trzymaem si w ukryciu, ale gdy zacz pada deszcz, wliznem si do obory. ciany jej obrasta mech, na pokrytym darni dachu rosa trawa i kwiaty, a jedynym mieszkacem by wieprzek. Patrzc na jego tuste boki, zaczem mu zazdroci, e ma dach nad gow i nie potrzebuje si trapi o jedzenie i picie. Z braku lepszego zajcia zasnem na wizce somy, a zbudziwszy si, znalazem obok siebie wieprzka, ktry pooy si przy mnie tak, e leelimy bok przy boku i grzalimy si nawzajem. W chwil potem wesza pani Pirjo z arciem dla wieprzka 1 wielce si oburzya zobaczywszy mnie w chlewiku. Czy ci nie mwiam, eby si std zabiera?! wybuchna. Wieprzek szturchn mnie przyjanie ryjem w bok i podnis si do koryta. arcie skadao si ze strczkw grochu, burakw, mleka i kaszy. Cicho zapytaem, czy mog podzieli jedzenie z wieprzkiem. Powiedziaem to nie tyle z godu, bo zbyt byem przygnbiony, eby odczuwa gd ale dlatego, e wieczerza wieprzka wydaa mi si smaczniejsza ni wszystko, co dostawaem do jedzenia u dziadkw od bardzo, bardzo dawna. Niewdziczny i bezczelny chopak z ciebie powiedziaa gniewnie pani Pirjo. Uwaasz, e wieprz powinien mnie uczy miosierdzia, bo grzeje ci swoim ciaem i chtnie dzieli z tob posiek? Czy nie daam ci trzech srebrnych monet? Za takie pienidze nawet dorosy chop potrafiby zapewni sobie chleb i dach nad gow na par mie sicy. Mieszczanin czy brat cechowy daby ci za to roczne utrzymanie i przyj na ucznia, gdyby umia z nim pomwi odpowiednio. Dlaczego nie uywasz swoich pienidzy?Odpowiedziaem, e ju je zuyem. Zapytaa, czy uwaam si za ksicia albo kardynaa, e tak wyrzucam pienidze w boto. Broniem si, mwic, e wcale ich nie wyrzuciem w boto, tylko daem ojcu Piotrowi, eby odmwi mody za biedne dusze moich dziadkw i w ten sposb uwolni je od czycowych mk.Pani Pirjo przysiada na progu chlewu, trzymajc z roztargnieniem koryto w jednej rce, eby wieprzek mg je, drug za podpierajc sw dug brod. Przez chwil patrzya na mnie, a w kocu zapytaa: Czy ty niespena rozumu?Odparem, e nie wiem na pewno, jak z tym jest. Dotychczas nikt nie mwi nic takiego o mnie, ale odkd rozbito mi gow, ycie wydaje mi si bardzo dziwne i zaskakujce.Pani Pirjo pokiwaa gow i rzeka: Mogabym ci zaprowadzi do witego Ducha, gdzie by ci pewnie przyjli z powodu twego upoledzenia i umiecili razem z innymi pgwkami, lepcami i chorymi na padaczk. Ani przez chwil bowiem nie wtpi, e usyszawszy, co mwisz, uwierzyliby, e jeste saby na umyle. Ale jeli potrafisz trzyma jzyk za zbami i udawa rozsdnego, moe uda mi si dogada z cechem Mikaela Konwisarza i skoni cechowych braci, eby zapacili za twoje utrzymanie a do czasu, gdy doroniesz na tyle, eby zarabia na chleb.Prosiem o wybaczenie, e nie umiem skadnie przemawia, ale nigdy nie rozmawiaem duo z nikim, bo gdy mwi Mikael Konwisarz, trzeba go byo sucha bez sprzeciwu, a gdy gos zabieraa babka, prawia tylko o okropnociach pieka i grozie ognia czycowego, a w tych sprawach wiadomoci moje byy tak nike, e nie mogem jej nic odpowiedzie.- Ale dodaem znam za to kilka sw po niemiecku i po szwedzku, a nawet po acinie.Nikt nigdy nie odzywa si do mnie tak przyjanie i wyrozumiale jak pani Pirjo i tak mnie to rozpalio, e natychmiast odbbniem wszystkie obce i niezrozumiae sowa, ktre z jakiego powodu utkwiy mi w pamici z kocioa, z mieszczaskich kramw, z cechowej gospody, z portu, jak na przykad salve, pater, benedictus, male, spiritus, pax vobiscum, haltsmaul, donnerwetter, sangdieu, i heliga kristus. Gdy zadyszany koczyem wyliczanie, pani Pirjo zatkaa rkami uszy. Ale e nie miaem nic do stracenia, opowiadaem dalej, e wiem, jak Wyglda wiele liter, i umiem napisa swoje imi. A gdy mi nie wierzya, Wziem patyk i nakreliem w bocie, najlepiej jak potrafiam, MIKAEL. Pani Pirjo nie umiaa wprawdzie czyta, ale zapytaa, kto mnie nauczy tej sztuki. Odparem, e nikt, ale e z pewnoci szybko naucz si czyta, jeli kto zechce mnie uczy.Gdy tak rozmawialimy, dzie zbliy si ku kocowi i zaczo zmierzcha. I skoczyo si na tym, e pani Pirjo zaprowadzia mnie do izby, zapalia ojwk i zacza obmacywa moj ran kocistymi palcami. Powiedziaa, e ig i nici zszya mi skr na gowie, ale rana ropieje, wic przemya j, oboya pleni i pajczynami i obandaowaa na nowo. Daa mi take je i pozwolia spa w ou pod derk za swoimi plecami, prosia tylko, ebym jej w nocy nie dotyka, bo jest dziewic, cho nazywaj j pani Pirjo. Nie rozumiaem, czego si z mojej strony obawiaa, ale obiecaem, e jej nie tkn.Tak oto doszo do tego, e zostaem u pani Pirjo. Pomagaem jej we wszystkim, zbieraem ajna czarnych kogutw, wycinaem koniom wos z ogona i runo z karkw baranw w mieszczaskich oborach oraz szukaem miejsc, gdzie rosy poyteczne zioa lecznicze, i zrywaem je przy nowiu ksiyca. Najwaniejsze jednak byo to, e ojciec Piotr na jej prob uczy mnie pisa i czyta oraz ksztaci w sztuce rozwizywania rozmaitych poytecznych zada rachunkowych za pomoc raca.4Rana na gowie spowodowaa widocznie cakowit zmian w moim yciu i charakterze, czego skutki pozostay nawet gdy rana zagoia si i wosy pokryy blizn. Okazaem si dzieckiem ywym, ciekawym i pojtnym i zapomniaem, e dawniej byem bojaliwym paks, ktry nie mia sam odezwa si do kogo obcego. Pani Pirjo nie bia mnie ani nie straszya, lecz traktowaa dobrze i szanowaa za to, e tak atwo i bez trudu uczyem si czyta pisa. Nauka, ktra dla wielu jest paczem, zgrzytaniem zbw i ogromnym wysikiem, dla mnie bya weso zabaw i im wicej si uczyem, tym bardziej rs mj zapa. I nie wiem w kocu, czy wicej nauczyem si z pobonych opowiada ojca Piotra, czy te z poucze pani Pirjo, gdy w jasne noce zimowe opowiadaa mi o gwiazdach lub te w wonne noce letnie prowadzia za rk na przechadzki po gajach i nad brzegiem rzeki i pouczaa, na jakie choroby to lub owo zioo stanowi skuteczne lekarstwoOjciec Piotr uczy gromadk dzieci gramatyki prost metod: co zostanie wbite w tyek, najlepiej utrwala si w pamici. I im wicej uczylimy si, tym bardziej zaczynalimy kocha mroczn szko, ktrej grube kamienne mury zamykay nasz modo jak w grobowcu. Przyrzeklimy sobie nawzajem solennie, e i my z kolei nie bdziemy oszczdza naszych nastpcw, a kiedy zaczlimy samodzielnie ukada zdania po acinie i stwierdzilimy, e wykute prawida gramatyczne jak pokorni niewolnicy spiesz obsugiwa nasze myli, serca przepeniy si nam ogromn radoci.Najznakomitszym wydarzeniem kocielnym za moich lat akowskich byo uroczyste umieszczenie w relikwiarzu koci witego Hemminga. W owym czasie chodziem ju od czterech lat do szkoy i przygotowywaem si wraz z dziesiciu innymi zaawansowanymi uczniami do studiowania dialektyki. Wikszo moich kolegw nosiaby ju od dawna imponujce brody, gdyby ludziom uczonym wolno byo chodzi nie golonymi.Musz przyzna, e nie byem w nazbyt podniosym nastroju, gdy drgami elaznymi wyamalimy kamienne pyty z kocielnej podogi i zaczlimy wygrzebywa wite koci w trupim zaduchu i wszelkich innych okropnych wyziewach, ktre wydzielali pochowani pod podog kocioa zmarli mimo obfitego kadzenia i zapachu witego kadzida. Wyrniem si niedawno, opiewajc wierszem ziemsk wdrwk biskupa Hemminga i cuda przeze zdziaane, i dlatego wanie otrzymaem zaszczytne zadanie wykopania koci. Znalelimy ich du ilo i podczas gdymy je myli i oczyszczali, a ksia dokoa nas odprawiali msze wite, przepenia nas jaka przedziwna sia i otucha, zupenie jakbymy si napili wina lub jakby zstpi na nas Duch wity. Policzki nam pony, oczy janiay i nagle poczulimy zapach niebiaskiego balsamu. Aromat ten sta si szczeglnie mocny w chwili, gdy { w doniach naszych znalaza si brzowa czaszka witego i zobaczylimy, e w szczce wci jeszcze tkwi kilka zamanych zbw. Podawalimy koci, jedn po drugiej, biskupowi Arvidowi i jego praatom, ktrzy namaszczali je olejem i wkadali do nowej trumny, dopki przewielebny biskup nie zawoa ze zoci, e ju starczy tych koci. Tote nie moe mi by poczytane za win, e wygrzebawszy z muu jeden krg szyjny i jeden cay zb, schowaem je do wasnej kieszeni. Przed zoeniem relikwi do skrzynki na ten cel przeznaczonej mielimy, my szkolarze, mnstwo pracy z apaniem ywych gobi i zib dla uwietnienia tej uroczystoci. Katedra pena bya kwiatw, girland i wiecw, tarczy herbowych i obrazw z ycia witego Hemminga, malowanych na tkaninie i owietlonych. Caa nawa kocioa pawia si w promiennej jasnoci. Otwarto na nowo podog, wite koci owinito w kosztowne tkaniny i zoono w pozacan skrzynk z wypukym wiekiem. Czaszka witego umieszczona zostaa w woreczku z czerwonego jedwabiu. Gdy relikwie obnoszono w procesji dookoa kocioa, przed klczcym tumem wiernych, zaczlimy przez otwr w sklepieniu zrzuca na d ponce pakuy z niewielkim adunkiem prochu, tak e lud a krzycza gono z podziwu i ze strachu, sdzc, e to byskawice. Pniej zdumiewao mnie to, e nie podpalilimy wtedy katedry, bo pokryte kurzem belki poddasza suche byy jak hubka, a kawki przez cay czas kryy nad naszymi gowami przeraliwie skrzeczc.Nastpnie wypucilimy pojedynczo na wolno ziby i gobie, ktre fruway pod stropem katedry, i sypalimy kwiaty i patki na wiernych, eby wzmc ich ofiarno. Istotnie, katedra uzyskaa tego dnia z kwesty sum pokrywajc wielokrotnie koszty uroczystoci, tak e mona powiedzie, i wity Hemming dobrze si opaci. Ale zadowolenie byo obustronne i pani Pirjo chtnie przyznawaa, e miaa za swoje pienidze straw dla ducha i rado dla oczu. Jaki staruszek, ktry pocaowa skrzynk z relikwiami witego, odrzuci kule i zacz biega wkoo na zdrowych nogach, niewiasta za, ktra od lat przebywaa jako niema w Szpitalu witego Ducha, odzyskaa dar mowy, cho wielu uwaao, e byo to wiksz szkod ni bogosawiestwem, gdy okazao si, e bardzo si plugawi wyraa. Opowiadaniem tym chciaem wykaza, e moich czasw szkolnych wcale nie cechowa tylko strach i ucisk, ale e lata te przyniosy mi . take przeycia pouczajce i nabone. 5 Dziki moim modym latom i dobroci pani Pirjo nie potrzebowaem tak jak inni szkolarze wdrowa w czasie wakacji od wsi do wsi, ebrzc ywno i pienidze na opacanie szkoy, bo pani Pirjo dawaa mi wyywienie i odzie, opa, mieszkanie i wiato i nawet kupia dla mnie ksik, tak e byem pierwszym z uczniw na kursie retoryki, ktry takow posiada. Na karcie tytuowej tej ksiki napisaem za zgod pani Pirjo imi Mikael Karvajalka i dat A. Dni M.D.XV. A pod dat dodaem mocne aciskie przeklestwo na tego, kto by mi t ksik ukrad lub sprzeda bez mego pozwolenia. Pani Pirjo kupia j tanio, a z licznych podpisw na okadkach i na podartych kartkach wida byo, e ksika przesza przez wiele rk. Mimo to jednak bya ona moim najwikszym skarbem. Tytu jej brzmia Ars moriendi etc", czyli innymi sowy Sztuka umierania", i gdy o tym mwi, wszyscy wiedz, o jak to ksik chodzi, bo jest ona wci jeszcze czytana i bdzie z pewnoci czytana jako poyteczny przewodnik dla biednych ludzi w drodze do mierci i przyszego ycia.Dlaczego pani Pirjo tak si mn opiekowaa i takie sobie robia wydatki, nie mogem zrozumie, a raczej nie zaprztaem sobie tym wcale gowy, uwaajc to, tak jak i ona, za rzecz zupenie naturaln i oczywist. By moe, jej zawd i usposobienie zbyt dugo zmuszay j stroni od innych ludzi i z czasem sprzykrzyo jej si towarzystwo tylko psa i wieprzka.W czasie wakacji uczya mnie wielu poytecznych rzeczy, a w wolnych chwilach czytaem jej i tumaczyem urywki z ksiki Ars moriendi". Mwia wprawdzie, e kady powinien to zrozumie wasnym rozumem, przyznawaa jednak, e po acinie brzmiao to bardzo uczenie.Na wiosn, gdy wypdzano bydo na pastwiska i ojciec Piotr zrobi ju wszystko, co moliwe, aby modami zapewni mu pomylno, wszyscy rozsdni ludzie zwracali si w tej samej sprawie do pani Pirjo, gdy byo powszechnie wiadome, e bez jej przychylnoci krowy nie bd si doi, cielta bd przychodzi na wiat martwe, jagnita ama nogi, a konie ton w bagnach.Wiara w to bya tak rozpowszechniona, e pani Pirjo pobieraa bydlc danin we wszystkich zamoniejszych gospodarstwach. Zdarzao si te czasem, e dla wasnej przyjemnoci pokazywaa jakiej niedowierzajcej gospodyni swoj moc, udoiwszy peny skopek mleka z suchej gazi wetknitej w cian chaty. A igraszka ta bynajmniej nie bya tak zupenie niewinna.Ja jednak, ktry yem w chacie pani Pirjo i w pierwszych latach spaem w jej ou pod t sam owcz skr, uwaaem wszystkie te sztuczki za zupenie proste i powszednie i nie zwracaem na nie adnej uwagi.Spord czstych goci w chacie pani Pirjo przywizaem si wczenie do mistrza Wawrzyca, ktry w chodne wieczory zimowe zachodzi chtnie na grzane wino z korzeniami. Mistrz Wawrzyniec chtnie sucha nauk zawartych w mojej ksice i chwali mnie za moj wiedz. Nosi gruby poplamiony skrzany kaftan i stale wyglda na bardzo zmartwionego i zasmuconego. Pani Pirjo nazywaa go mistrzem, ale ja nigdy nie zastanawiaem si, jaki te on ma zawd, dopki po raz pierwszy nie zobaczyem, jak go wykonuje. Pojawia si zawsze o zmroku i odchodzi, gdy noc zapada, i nigdy go nie widywaem w miecie innymi mieszczanami, aczkolwiek musia by jednym z najpowaniejszych obywateli Abo, sdzc z szacunku i przyjani, ktre mu okazywaa pani Pirjo.Przyja ta bya tak wyrana, e zaczynaem przypuszcza, i mistrz Wawrzyniec jest wiernym wielbicielem pani Pirjo, ktry nie straci jeszcze swoich nadziei, cho ona stale zapewniaa, e nie zamierza wyj za m a do mierci. Za najpewniejsz tego oznak uwaaem, e pani Pirjo za kadym razem podawaa mu wino w srebrnym pucharku. Ja sam nie miaem nic przeciw mistrzowi Wawrzycowi, bo odnosi si do mnie zawsze bardzo yczliwie. Uwaaem, e jest to czowiek powany i godny zaufania, ktry chtnie mwi o mierci i sucha dobrych rad, jak si przygotowywa do rozstania z doczesnoci i do ycia wiecznego.Pewnego wiosennego dnia, gdy brzozy wypuciy listki, a ziemia zacza zielenie, mistrz Marcin zwolni nas z nauki, ebymy mogli si przypatrzy straceniu dwch piratw, ktrych ostatnio schwytano, gdy z widowiska takiego jego zdaniem moglimy odnie nauk i poytek.Tego wieczoru przyszed znowu w odwiedziny mistrz Wawrzyniec i pani Pirjo poczstowaa go winem w srebrnym pucharze. Pozdrowiem go po egzekucji, mimo zdziwionych spojrze moich kolegw, i gdy teraz mnie spotka, zaciera z zakopotaniem rce i unika mego spojrzenia. Niemiao powiedziaem mu, e nigdy nie przypuszczaem, i ycie mona wypuci z ciaa ludzkiego tak zgrabnie i z tak niewielkim wysikiem. Przyj moje sowa jako dowd uznania dla swej zrcznoci i rzek: Jeste rozsdnym chopcem, Mikaelu, wcale niepodobnym do wielu twoich rwienikw, ktrzy bior nogi za pas, gdy nadchodz, albo rzucaj za mn kamieniami. Zreszt i ich rodzice te nie s duo lepsi, bo w piwiarni musz siedzie samotnie i gdy tylko tam wchodz, zaraz milknie gwar i wesoe rozmowy. Dlatego te zawd kata jest zawodem dla samotnego czowieka i zwykle przechodzi z ojca na syna, jak w moim rodzie. Powiedz mi szczerze, Mikaelu, nie przestraszysz si tak jak inni, gdy ci dotkn?Wycign do mnie do, a ja j ujem, nie odczuwajc strachu. Dugo trzyma moj do w swojej, patrzy mi w oczy ciko wzdychajc, a potem powiedzia: Dobry z ciebie chopak, Mikaelu, i gdyby si tak dobrze nie uczy, chtnie wzibym ci na czeladnika i nauczy mojego zawodu, bo nie mam syna. Zawd kata to najwaniejszy zawd na caym wiecie, bo przed katem niejeden ksi, a nawet krl w pokorze pada na kolana. Bez kata bezsilny jest sdzia, a jego wyroki nie maj znaczenia. Dlatego te kat dobrze jest wynagradzany i w zawodzie tym nawet w spokojnych czasach mona na pewno liczy na regularne i przyzwoite dochody, poniewa czowiek jest istot niepoprawn i zbrodnia nigdy nie skoczy si na wiecie. W czasach za niespokojnych wielu katw stao si bogaczami. Bogosawionym dla nich wynalazkiem jest przede wszystkim wana sztuka polityki. Umilk i pocign yk wina, jak gdyby zawstydzony swoj gadatliwoci, ale ja arliwie go prosiem, eby opowiedzia mi wicej o swoim zawodzie. Zapytawszy wic pani Pirjo o zezwolenie, tak cign dalej; Od dobrego kata wymaga si przede wszystkim, eby wzbudza zaufanie delikwentw, pod tym wzgldem, zawd ten porwna mona z powoaniem ksidza lub lekarza. Widziae dzi na wasne oczy, jak moi przyjaciele dzielnie i z pen ufnoci sami wazili na drabin wiodc do szubienicy. Ze to wiadectwo umiejtnoci kata, gdy delikwenta trzeba si wlec na szafot, lub gdy paczc i krzyczc, baga on tum o ask i zapewnia o swej niewinnoci. Najwiksz sztuk jest skoni go, eby szed na mier jak czowiek mdry, peen chrzecijaskiej pokory, w przewiadczeniu, e ycie jest marne i bez znaczenia, a szybka i bezbolesna mier najlepszym darem, jaki moe spotka czowieka na ziemi.Dopiero po duszej chwili omieliem si wyjawi mu przeraajc myl, ktra przysza mi do gowy, gdy zobaczyem, jak obaj zbrodniarze tacz swj ostatni pls na szubienicy. Mistrzu Wawrzycze! powiedziaem. Widziaem, jak w waszych wprawnych rkach czowiek umiera tak bezbolenie, e a zaczem sobie zadawa pytanie, czy rzeczywicie jest jeszcze co po mierci?Mistrz Wawrzyniec zrobi pobonie znak krzya i odpar: Nie chc sucha tych sw bezbonych. Kime jestem, biedny czowiek, by szuka dowodw na co, co nie moe by udowodnione.Ale mwi to z wahaniem i gdy go przyparem do muru, rzek: Dobrze zgad, Mikaelu. Jako suga mierci czsto zastanawiaem si nad tymi sprawami i rozmylania doprowadziy mnie do tego, e nie mwi ju delikwentom o zbawieniu i yciu wiecznym, lecz z ca ufnoci pozostawiam to ksiom i mnichom. Ale gdy jaki biedak w strachu przed wiecznym potpieniem baga mnie tu przed zgonem, ebym powiedzia, co wiem o mierci, prosz go, eby wyobrazi sobie, i w mrony wieczr zimowy zmczony wchodzi do ciemnej i ogrzanej izby, kadzie si do mikkiego oa i twardo usypia, bez obawy, e kto zacznie wali w drzwi, by go zbudzi i wygna z powrotem na mrz.Mwiem tak nieraz i jeli to jest wielkim grzechem, niech mi bd.zie wybaczone, poniewa dao to pociech niejednemu z tych, ktrych wiara bya saba. Ale jeli mier jest tylko snem i zapomnieniem, czy ycie cae nie jest czym czczym i niepotrzebnym? zapytaem. To prawda przyzna mistrz Wawrzyniec. Tote zawsze dziwiem si i nie mogem poj, dlaczego czowiek jest tak szalenie i namitnie przywizany do ycia.Cho wiedziaem i wierzyem, e mistrz Wawrzyniec nie ma susznoci i mwi jak kacerz, sam o tym nie wiedzc, sowa jego daway mi szczegln pociech, bo czsto wspominaem matk i serce ciskao mi si z alu za ni. Tote ulg przynosia myl, e topic si, odesza moe tylko od ndzy i upokorze ycia i wesza do ciemnej izby, gdzie nikt nie mg jej zbudzi.6Rozwaania takie byy oznak, e straciem ju dziecinn niewinno i e diabe zacz zastawia sida na moj dusz. wiadczyo te o tym i pogrubienie gosu, ktre pozbawio mnie miejsca w chrze chopicym. Zmiany, jakie dokonyway si w moim ciele, napaway mnie wielk trosk. W pewien sobotni wieczr, gdy pani Pirjo mya mnie w ani, przyjrzaa mi si uwanie, a gdy wrcilimy do izby, powiedziaa z powag: Mikaelu! Najlepiej bdzie, eby odtd sam sobie my wosy i obmywa plecy. Nie wypada te, eby duej spa w tym samym ou co ja, poniewa moe ci to wystawi na nieprzystojne pokusy. A i ja jestem tylko sab niewiast. Lepiej, eby mia swoje wasne ko i zacz si ubiera jak mczyzna, bo rycho ju nim bdziesz.Sowa jej zasmuciy mnie, ale rozumiaem, e ma suszno, jak rwnie dlaczego czasem na wiosn ciko wzdycha w ou. Zaczem ju zastanawia si nad zwizkiem midzy mczyzn a kobiet i nie musiaem nosi si z wtpliwociami, bo w sprawach tych szkolarze byli osobnikami szorstkimi i nie przebierali w sowach. Gdy chepili si swoimi zdronociami, czerwieniem si ze wstydu. Miaem wysokie wyobraenie o mioci i nie odczuwaem najmniejszej ochoty zakosztowa jej, gdy si dowiedziaem, jak niska i zwierzca bya jej strona cielesna.Mimo to umys mj drczyy rne niespokojne myli, a gdy noce stay si janiejsze, nie mogem spa, tylko wasaem si po kracach miasta, wcigajc w nozdrza zapach czeremchy i suchajc gosw nocnych ptakw, kwakania kaczek w szuwarach i hukania sowy. aknem przyjani, ale wrd kolegw nie miaem przyjaciela, ktremu mgbym wyjawi swoje myli. Tote powiernikiem moim sta si ojciec Piotr; wielkie znaczenie miaa te dla mnie spowied, cho nie zawsze umia udzieli odpowiedzi na drczce mnie pytania. Ojciec Piotr mia co prawda wiele sabostek, ktre dwiga z chrzecijask pokor, ale by bez wtpienia czowiekiem mdrym, bo po odbyciu z nim duszej narady pani Pirjo przywoaa mnie i rzeka; Nieraz ju prosie, ebym ci pozwolia towarzyszy kolegom w wakacyjnej wdrwce po kraju. W tych bezbonych czasach przyniosoby ci to niestety tylko szkod duchow i cielesn. Z drugiej strony jednak pora, eby jako przyczyni si do swego wyywienia, tote postanowilimy z ojcem Piotrem, e w czasie wakacji pjdziesz na nauk do niemieckiego puszkarza, ktry ostatnio przyby do miasta. Poszukuje on przyzwoitego i biegego w pimie pomocnika do myna prochowego i warzelni saletry.Po tych sowach wybuchna paczem i dalej mwia przez zy: To nie tyle moje wasne yczenie, bo chtnie bym ci dalej hodowaa jak kwiat, ale ojciec Piotr twierdzi, e nie jest dobrze dla ciebie mieszka samemu z niezamn niewiast bez mskiego towarzystwa i nauczania. Pamitaj tylko, e masz trzyma si z dala od tego myna prochowego i uwaa na swoje ycie, a take co soboty przyj do domu, ebym ci moga zaopatrzy w zapas ywnoci. I doprawdy nie pozwoliabym ci si uczy tak niebezpiecznego i zgubnego zawodu, gdyby ten mistrz, na ktrego pogaskim nazwisku mona sobie poama jzyk, nie obiecywa dobrego wynagrodzenia. Ojciec Piotr mwi te, e nad chopcem w twoim wieku nie naley si trz jak nad krowim ajnem na patyku.Mistrz Schwarzschwanz przyby z Niemiec pierwsz okazj po otwarciu eglugi. Poszed na od do burgrabiego na zamek i podpisa kontrakt zawierajcy wiele paragrafw o odlewaniu dzia, udoskonaleniu myna prochowego i zaoeniu warzelni saletry, co wielu uwaao za zapowied niespokojnych czasw.Mistrz Schwarzschwanz by to m niski i barczysty, o czarniawej twarzy, w ktrej byszczao dwoje czarnych oczu. Wszystkie swoje polecenia wykrzykiwa w przekonaniu, e czelad w prochowni lepiej zrozumie jego sowa. Gdy stwierdzi, e rozumiem jego jzyk i umiem pisa, natychmiast wyrzuci zapijaczonego wdrownego aka, ktrego dotychczas w braku kogo lepszego mia za pomocnika i otworzy przede mn serce. Sypa obelgami na burgrabiego, a take na burmistrza miasta i posya na samo dno pieka cay kraj i jego gapowat ludno za to, e go tu zwabiono faszywymi obietnicami. eby doda odpowiedniego nacisku swoim sowom, zrywa czapk z gowy, ciska j o ziemi i depta nogami. Nigdy jeszcze nie widziaem tak straszliwego ma, tote wybauszaem na niego oczy prbujc spamita wiele nie znanych mi przeklestw i wymyla, jakich on, ktry walczy w wielu krajach, mia niewyczerpany zapas.Obawiaem si, e bdzie dla mnie surowym panem, ale gdy spostrzeg, e jestem modziecem dobrze uoonym godnym zaufania, wnet si udobrucha i zacz mnie traktowa yczliwie i nie krzycza na mnie nawet wtedy, gdy popeniem jaki bd. Doskonale rozumia, e staram si, jak umiem najlepiej, aby mu si przypodoba, i sam przyznawa, e szybko nauczyem si tego, co najwaniejsze w jego zawodzie.Stary myn prochowy sta na pustkowiu, z dala od miasta, nad brzegiem rzeki, gdzie byo pod dostatkiem wody do zwilania prochu i gaszenia poaru w razie eksplozji. A mistrz Schwarzschwanz by czowiekiem ostronym i dowiadczonym i kaza mle siark, saletr i wgiel drzewny, kade z osobna, midzy drewnianymi deszczukami. Nie mielimy kopotu z przygotowywaniem wasnego wgla, bo w okolicy byo pod dostatkiem wprawnych wglarzy, ktrzy wypalali tak doskonay wgiel drzewny, e mistrz Schwarzschwanz twierdzi, i nigdy jeszcze nie widzia podobnie dobrego, a szczeglnie zachwyca si wglem z brzozy, gdy dawa on prochowi si, dziki czemu mona byo oszczdzi drogiej siarki i saletry.Tote mistrz Schwarzschwanz wci bada w warsztacie waciwe proporcje rnych skadnikw prochu, bo nie ufa ju swoim starym tabelom, od kiedy zetkn si z wglem brzozowym. Mia miark z ruchomym ciarkiem, pod ktry podkada adunki prochu tej samej wagi, i uwanie obserwowa, jak wysoko podskakuje ciarek przy rnych mieszankach. Ja za zapisywaem skad adunkw, dopki nie znalaz waciwych proporcji. A gdy zacz wia pomylny i stay wiatr zachodni, zmieszalimy siark, saletr i wgiel drzewny we waciwych ilociach w obracajcym si drewnianym bbnie, po czym mistrz poczy bben z mynem i kaza mynarczykowi doglda, by bben obraca si rwno. Przeegnawszy si znakiem krzya, powiedzia do mnie: Chodmy std, Mikaelu. A gdy przechadzalimy si po kwitncych kach, nie tracc myna z oka, opowiada mi, e wielu prochownikw ma swoje ulubione wiatry, przy ktrych lubi miesza proch. Niektrzy twierdz, e najwicej mocy daje prochowi wiatr pnocny, inni przekadali poudniowy, a byli tacy, ktrym najbardziej dogadza poudniowo-wschodni.Na wit brod papiea, Mikaelu cign. Taka gadanina to tylko prne mielenie jzorem i czysty zabobon, ktry robi wraenie na laikach, ale nie na wytrawnych w zawodzie braciach cechowych. Niech sobie dmucha, skd chce, byleby tylko myn me rwno i by dobrze nasmarowany, tak aby si nie zagrza i nie skrzesa iskry do bbna.Z pooenia soca oceni po chwili, e upyno ju do czasu, i krzykn z daleka do mynarczyka, eby zatrzyma skrzyda wiatraka. A gdy przestay si wolno obraca, weszlimy do myna, eby obejrze mieszank. Mistrz wzi gar prochu, powcha go i posmakowa, po czym owiadczy, e jest zadowolony. Skadniki zmieszay si tak jak, trzeba. Pachokowie drewnianymi opatami rozoyli proch na podkadzie 7, gadkich desek w celu zwilenia go, wyrobienia i przesiania przez sita, tak aby powstay ziarnka. Do wyrabiania prochowego ciasta mistrz uywa tylko zwykej wody, cho w tym celu dostawa z zamku wiele konwi cennej gorzaki. Gorzaka jest niezbdna przy mokrej pogodzie i w zimie, gdy trzeba, eby proch by suchy w oka mgnieniu, bo spirytus paruje szybciej ni woda tumaczy. Ale to jest tajemnica zawodowa. Pobieram z zamku konew gorzaki na kad beczk prochu i burgrabiego oby go zara zaraza nie powinno obchodzi, jak t gorzak zuywam. A mocna gorzaka jest nieodzownym wprost rodkiem pomocniczym dla puszkarza, zwaszcza w czasie oblenia, gdy koczy si proch.Przez cay czas, gdy mwi ugniata proch w kruche kostki i poucza pachokw, jak je maj przeciera przez sita, aby proch uzyska odpowiedni ziarnist konsystencj, poniewa miakiego mona byo uywa tylko na podsypk. Nastpnie kaza rozsypa proch do suszenia na drewnianym stole, na ciepym i zacisznym sonecznym stoku, a w kocu zsypano go do beczek, ktrych pokrywy zabito drewnianymi motami. Pachokom pracujcym przy prochu nie wolno byo nosi przy sobie najmniejszych choby przedmiotw metalowych, a na nogach mogli mie tylko skrzane pantofle albo brzozowe apcie. Kiedy jednak kazano im zdj z szyi wite medaliki, skaryli si wszyscy aonie, e nie maj ju adnej ochrony w swojej niebezpiecznej pracy. Mistrz Schwarzschwanz przewidzia to jednak i zaofiarowa im medaliki witej Barbary, ktre sam odlewa z oowiu. Pozwoli pachokom nosi te medaliki w skrzanych woreczkach na szyi i nie bra za nie wicej ni wynosia poowa wynagrodzenia za pierwszy miesic pracy. Ponadto obiecywa odkupi medaliki za tak sam cen, gdyby pachokowie w jesieni odchodzc z pracy chcieli zrezygnowa z opieki witej Barbary.Nawet najgupszy rozumia, e nic nie traci, kupujc wity medalik, jeli miay one tak warto dla mistrza, e przyrzeka je odkupi. Z tych samych te powodw kady w jesieni uwaa, e byby osem, pozbywajc si tak mocnego talizmanu, gdy nadchodz cikie czasy. A mistrz Schwarzschwanz wcale si za to nie gniewa, przeciwnie wychwala pachokw i mwi, e chytre z nich chopy. Mia bowiem pod dostatkiem takich witych medalikw, gdy sporzdza je sam. I nie kosztoway go one wicej ni cena oowiu, z ktrego byy odlane, i par groszy, ktre musia opaci katedrze.W ten sposb rozpoczlimy wytwarzanie prochu i mistrz Schwarzschwanz by zadowolony ze swoich pachokw, gdy byli to flegmatyczni chopi, korzy nie robili niepotrzebnie wielkich ceregieli ani te nie bali si niebezpiecznej pracy. Te fiskie parobczaki zapewnia przypuszczalnie nigdy by sami nie wynaleli prochu, ale gdy si ju nauczyli tej sztuki, bardzo s w niej zrczni.Proch wytrzyma zwycisko wszystkie prby i osiwiali puszkarze na zamku przyznawali, e by nadzwyczaj dobry, pozbawiony pyu i rwnoziarnisty. Odbyy si wic wiczenia strzelnicze w obecnoci burgrabiego i mj zacny mistrz pokaza, e trzema strzaami z kartau-na zdoa trafi d na rzece. Naturalnie nie strzela do odzi, lecz do staego celu, ustawionego w takiej odlegoci, bo kule do dzia s bardzo kosztowne i po strzelaniu zbiera si je starannie z powrotem. Jedyny wypadek w czasie wicze wydarzy si, gdy uylimy bombardy, bo kamienna kula wielkoci dobrej baryki uderzya o ska i pka, cho bya wzmocniona elazn obrcz. Tylko w bardzo zacofanych krajach uywa si obecnie kamiennych ku wybuchn na ten widok mj mistrz z pogard. Kula dziaowa godna tej nazwy musi by gadka i zupenie kulista i tego rodzaju kule mona ju wytwarza przez odlewanie, co czyni te pociski tanimi, a celowanie atwym, poniewa zawsze s tej samej wielkoci i maj t sam wag. Nie znam jednak sztuki odlewania, gdy stanowi ona tajemnic zawodow odlewaczy, i dlatego nadal musimy wykuwa nasze kule.Burgrabia, ktry zwykle chtnie sucha objanie mego mistrza, tym razem odci si ze zoci: Pociski kamienne dobre byy dla naszych ojcw i dziadw, wic musz wystarczy i nam. Mamy w tym kraju twardy szary kamie, jakby stworzony na kule, i tani si robocz, by toczy te kule na okrgo, a w dodatku ci, co to robi, zadowalaj si rzep i ledziem. Nasz kraj to kraj biedny, ktry nie wytwarza innych metali prcz elaza, i widocznie zamiarem Stwrcy byo zastpi metale kamieniem i tani si robocz.Gdy burgrabia odszed, mistrz Schwarzschwanz cisn czapk o ziemi, podepta j nogami i kl tak wciekle, e starzy puszkarze umiechali si z melancholi: Na rany Chrystusa! powiedzia, uspokoiwszy si troch. Burgrabia da wbrew naszej umowie, ebym mu zrobi dziaa elazne, bo Finlandia nie moe sobie pozwoli na kupno miedzi i cyny. Ale na zagad skazany jest kraj, ktry twierdzi, e nie ma rodkw na odlewanie dzia, gdy na wszystkich wieach kocielnych wisz dzwony, a kredensy w domach mieszczan zapchane s cynowymi dzbanami.Gdy wrcilimy do-gospody, mistrz mj wyzna mi, e stan przed trudnym problemem. Jego zdaniem jedno dziao brzowe sporzdzone wedug wszelkich prawide sztuki, warte byo co najmniej dziesiciu elaznych. Dziao takie nie jest niebezpieczne dla obsugi nawet gdy pknie, poniewa brz jest metalem cigliwym i nie rozrywa si na kawaki. Tylko gupcy albo szalecy zacigaj si do obsugi elaznych dzia cign. Chopy dowiadczone dzikuj za taki zaszczyt. My jednak znajdujemy si w pooeniu przymusowym, bo zobowizaem si zaopatrzy zamek w dziaa. Burgrabia ju mi jest winien tyle pienidzy, e z radoci powita zerwanie przeze mnie umowy, eby tylko unikn zapacenia. Ale nie myl odlewa dzia elaznych, bo pro primo nie znam tej sztuki i przywykem do bardziej podatnego metalu na dziaa, a pro secundo dlatego, e jestem mistrzem w swoim zawodzie i nie mog bra na swoj odpowiedzialno mierci i nieszczcia niewinnych puszkarzy, co byoby jedynym nastpstwem uywania dzia odlewanych z elaza.Przypomniaem mu, e w Finlandii jest duo dobrych kowali i e mgby ich nauczy wykuwa dziaa. Mistrz mj podrapa si w kark i powiedzia, e cho widzia, jak si wykuwa dziaa i kule dziaowe, to chyba' nie potrafi nikogo nauczy tej 'sztuki. Bardzo by tym strapiony, ale gdy wypi par dzbanw piwa, pocieszy si i zacz mwi o wynajciu kuni, kupieniu elaza i zatrudnieniu najzrczniejszych kowali z caej okolicy. Zapytaem go, na to, czy nie wystarczy jeden w peni wyszkolony kowal, ktry mgby wyuczy swoich czeladnikw, gdy tylko sam nauczy si nowej metody. Dodaem, e mistrzowie kowalscy daj wysokiej zapaty i bardzo dbaj o swoj godno. Jake za mgby im zapaci, skoro nie udaje mu si nawet cign wasnych nalenoci z zamku? Przyzna, e w moich sowach jest sporo susznoci, i podzikowa mi za moje rady.8Opowiedziaem o tych rzeczach dugo i szeroko dlatego, e doprowadziy do innego wydarzenia, ktre miao wywrze wielki wpyw na moje ycie. Podczas gdy mistrz Schwarzschwanz trudzi si nad urzdzeniem kuni, skoczyy si mianowicie moje wakacje i jako karny szkolarz zmuszony byem wrci na szkoln aw.Zdyem ju przywykn do niezalenego ycia i nawet subtelna dialektyka wydawaa mi si teraz nudna. Mistrz Marcin uwaa mnie za tak zaawansowanego w nauce, e okazywa mi pene zaufanie, uywajc mnie jako pomocnika. Musiaem wic wbija podstawy aciny w zakute paki nowicjuszy. W taki sam sposb biegy mistrz powierza grubsz robot czeladnikom i zajmuje si tylko ostatecznym szlifem. Oznaczao to w praktyce, e mistrz Marcin pojawia si tylko rano, w poudnie i wieczorem i chosta bez rnicy wszystkich nowych uczniw, od najstarszego do najmodszego.Moj rzecz byo pociesza ich opowiadaniem, e i ja przeszedem przez takie same cikie prby i e nagrod za cigi otrzymane przy nauce jest wiedza i godnoci. Doradzaem im te, eby stosowali niedwiedzie sado, ktre miao tak bogosawione skutki, gdy mnie pieka skra, a oni przyznawali po uyciu, e istotnie sado niedwiedzie w wysokim stopniu agodzi pieczenie po gitkiej brzozowej witce. Ich ycie byo jednak smutne, dopki nie nauczyli si porzdnie kl po acinie, w czym my, starsi szkolarze, pomagalimy im po bratersku, poniewa przypominalimy sobie, jak nam to pomogo w naszych wasnych trudnociach przy pierwszych krokach na ciece wiedzy. Mistrz Marcin uwaa niestety za niepotrzebne, ebym uczy si brewiarza, gdy z powodu mojego nieprawego pochodzenia nie mogem zosta ksidzem, tak e dostpne byy dla mnie tylko wieckie godnoci. Dlatego te kaza mi pracowa w charakterze pomocnika bez wynagrodzenia co bardzo mnie rozgoryczao, bo musiaem w kadym razie zrezygnowa z moich kolorowych pludrw i znowu przybra szary paszcz szkolarza. Zakazany owoc zawsze jest najsodszy i nie przestawaem marzy, eby kiedy zosta wywiconym na ksidza we wsplnocie witego Kocioa.Z takimi to mylami w gowie wdrowaem pewnego dnia ulic, niepomny na otoczenie, gdy wtem ocknem si z moich marze usyszawszy przeraliwe ryczenie i gone krzyki o pomoc. Uciekajcy ludzie przewrcili mnie na ziemi, a gdy podniosem si na nogi, zaledwie zdyem zobaczy pdzcego wprost na mnie rozwcieczonego byka, gdy ju zwierz wzio mnie na rogi i jednym ruchem mocnego karku wyrzucio w powietrze na wysoko dachu. Gdy runem na ziemi, zobaczyem, e z rogu byka zwisa strzp mego paszcza. Byk przerwa postronek, na ktrym by uwizany, i zdar przepask zasaniajc mu lepia. Sta przede mn dyszc tak, e wznosi si kurz, i drapic ziemi przednimi kopytami, chcia mnie wzi na rogi. Byem pewny, e nadesza ju moja ostatnia godzina, i tak zdrtwiaem ze strachu, e nie czuem w ogle blu ani te nie mogem wybka choby jednego sowa modlitwy o zbawienie mej duszy. W teje chwili jednak przed bykiem stan silnie zbudowany parobczak, chwyci go z zimn krwi za rogi i bez wysiku zmusi do pooenia si na grzbiecie. A przyciskajc do ziemi straszliwie ryczce i kopice zwierz, zwrci si do mnie i zapyta: Czy stao ci si co zego?Dopiero wtedy poczuem bl i obraenia, cae ciao mi si rozdygotao i zaczem mamrota modlitwy, dzikujc Bogu za ocalenie. Podbiego kilku innych, sptali bykowi nogi i zawizali mu oczy przepask. A chop, ktry prowadzi byka do rzeni, zapewnia, e byo to zawsze najspokojniejsze i najagodniejsze zwierz, jakie sobie tylko mona wyobrazi, i e to pewnie ja rozdraniem niewinne stworzenie, skoro na mnie napado. Wtedy ku memu wielkiemu zadowoleniu byk szarpn gow tak gwatownie, e wyrwa swemu wacicielowi rami ze stawu. Tote ten zaraz zaniecha nierozsdnych twierdze i zacz narzeka, e Abo jest widocznie nawiedzone przez zego ducha i e nigdy nie powinien by tu przyprowadza swego agodnego bydlcia. Ale rada miejska nie lubia takiego gadania i zaraz znalaz si jaki stranik, ktry zabra chopa na ratusz, gdzie mia on odpowiada za nieodpowiednie sowa i nieprzystojne zachowanie.Zwrciem si do mego zbawcy i przyjrzaem mu si dokadnie, bo to jemu zawdziczaem ycie. By o gow wyszy ode mnie, a jego szare oczy miay senny wyraz. Na nogach mia brzozowe apcie, a na plecach kobiak z brzozowej kory i wida byo z jego obdartego kaftana, e to biedny chopak. Silny jeste, skoro goymi rkoma rzucasz byka na kolana odezwaem si. Tobie zawdziczam, e jeszcze yj. Nie ma o czym mwi odpar z zakopotaniem.Spostrzegem, e z piersi cieknie mi krew, w boku czuem ostry bl, a w oczach mi si mio, tak e musiaem si oprze o cian domu, eby usta na nogach. Dokd idziesz? zapytaem. Prosto przed siebie odpar i wygldao, e uwaa moje pytanie za niepotrzebne i natrtne. Ale ja si tym nie zraziem i poprosiem go, eby mnie odprowadzi do pani Pirjo, bo kolana tak si pode mn uginaj, e sam nie dojd do domu.Wyrzucony w powietrze na wysoko dachu, sdziem, e nadesza ju moja ostatnia chwila, a gdy siedzc na ziemi, patrzyem w dyszce nozdrza byka, pomylaem, e chtnie dabym wszystko, co posiadam, Kocioowi, byle mc y. Obecnie wdziczny byem za to, e oguszony mocnym upadkiem, nie zdyem zoy jakich pochopnych lubw, i uwaaem te, e nie jestem nic winien witym, bo uratowa mnie osiek z tego wiata. Gdy wsparty na jego ramieniu kutykaem do domu, odprowadzany przez tum przestraszonych i wspczujcych ludzi, mylaem sobie, e w nagrod podaruj mu mj sztylecik, inkrustowany srebrem, i groszaki zaoszczdzone z letnich zarobkw. Ale gdy doszlimy ju do chaty pani Pirjo, ganiem sam siebie za tak niepotrzebn rozrzutno, uwaajc, e trzy grosze srebrem to ju byoby za duo dla mokosa, ktry chyba nigdy jeszcze nie mia w doni bitej monety.Pani Pirjo zacza gorzko paka, zobaczywszy mnie w tak aosnym stanie i usyszawszy, co mi si przytrafio. Rozebraa mnie jak dziecko i spiesznie zacza naciera swoimi maciami, a zbadawszy starannie, orzeka, e mam zamane dwa ebra. Owina mnie tak ciasno, e prawie nie mogem oddycha, i urzdzia mi posanie w swoim wasnym ou. A tymczasem mj parobczak siedzia spokojnie na progu, ujc twardy placek i kawaek suszonej baraniny, ktre wygrzeba ze swojej kobiaki. Dzieci, ktre biegy za nami, toczyy si teraz na podwrku i gapiy na niego, dubic w nosie i trc stopami ydki. W kocu pani Pirjo przegonia je i zawoaa parobka do izby. Jak si nazywasz i jak nazywa si twj ojciec? Skd przybywasz? Czym si trudnisz? Dokd idziesz? Co ci skonio, eby popieszy na pomoc Mikaelowi w cikiej chwili? zasypaa go pytaniami.Chopak rozglda si bezradnie dokoa i drapa za uchem, nie wiedzc, na co najpierw odpowiedzie. W kocu rozjanio mu si w gowie i powiedzia, e nazywa si Antti, pochodzi z wioski Letala i przyby do miasta, eby uczy si kowalstwa, poniewa niechccy rozbi kowado miejscowego kowala, ktry ze zoci wygna go od siebie. Jak moge rozbi kowado? zdziwiem si.Antti popatrzy na mnie uczciwymi szarymi oczyma i powiedzia: Kowal da mi mot do rki i kaza uderzy w kowado. Uderzyem, ale on kaza, mi uderzy mocniej. Uderzyem mocniej, lecz on wci mwi mocniej" i mocniej", a wreszcie wziem najwikszy mot i odupaem szpic kowada.Pani Pirjo wpatrywaa si w niego ze zdumieniem i rzeka: Wgie mojej chaty osiad tak, e podoga cakiem si skrzywia i gdy szoruj, woda rozlewa mi si po ktach i belki gnij. Wielokrotnie ju mylaam, eby ten wgie naprawi, ale nigdy nie mogam si zdoby, eby zawoa kogo, kto by to zrobi. Czy by nie chcia mi pomc i podnie chat, ebym moga wsadzi par kamieni pod wgie? Czemu nie? zgodzi si Antti chtnie. Wyszli na dwr i po chwili da si sysze potny trzask, oe zakoysao si jak na wzburzonych falach, a pani Pirjo zawoaa wystraszona: Tylko nie rozwal chaupy, guptasie. Wystarczy, ju wystarczy! A gdy po chwili wrcili do izby, Antti nawet nie by zadyszany. Pani Pirjo usiada i wpatrywaa si w niego, podpierajc rk swoj dug brod, a po chwili odezwaa si: Ty chyba masz niedobrze w gowie, biedaku?Antti zastanowi si przez chwil, popatrzy jej pokornie w oczy i rzek: Moe by, e jestem troch wolno mylcy, ale nigdy nie zrobiem nic zego naumylnie. I naturalnie nie chciaem przed chwil rozwali chaty. Nie umiem tylko dobrze rozoy swojej siy, gdy mam co zrobi. To wanie jest moj wad, ktra wygnaa mnie i z domu, i nawet z kuni.Poprosiem go, eby opowiedzia o sobie co wicej, a on rzek: Pochodz z biednej miejscowoci i z ubogiej rodziny. Moi rodzice nie mieli innego bogactwa prcz dzieci, ktre rodziy im si co roku, przy czym nierzadko trafiay si i blinita. Byo nas razem osiemnacie gb do wyywienia i prawdopodobnie moja matka nie zawsze dobrze wiedziaa, jak si kade z nas nazywa, bo pami jej saba w miar tego, jak matka tracia zby. Ja byem w domu poyteczny, bo z atwoci mogem ucign wz. Ale gdy si do czego przyoyem, ojciec mia zawsze mnstwo roboty z naprawianiem tego i w kocu orzek, e taniej wyjdzie trzyma konia. Chciaem bowiem je tyle ile ko, gdy wykonywaem. prac konia; ojciec mj jednak by innego, zdania, w ubogim domu bowiem brak zawsze ywnoci, mimo e wypieka si chleb na wp z kor.Posmutnia, otar gorzk z z kcika oka i cign: Nie rozumiem, co waciwie ze mn jest, bo zostaem obdarzony wiksz si, ni moe si przyda w maej wiosce. Oboje rodzice s sabi, a gdymy si mocowali z rodzestwem, podnosiem na drku dziesiciu moich braci na raz, jeli tylko drek nie pk. Z drugiej strony twierdz, e mj dziadek by silnym chopem, ktry nie ba si i z toporem na niedwiedzia. I prawd te jest, e niedwied go zadusi. Ojciec uwaa, e najlepiej nadam si na onierza, ale ja nie jestem tego zdania, bo bardzo si boj haasu, ktni i twardych sw. Matka daa mi na drog p bochenka chleba i szepna na poegnanie, ebym si uczy kowalstwa. Staram si robi, jak mi mwia, ale nie wiem zupenie, co ze mn biedakiem bdzie w tym wielkim miecie.. Moe nawet nie bada mia co je.Mimo e wielki chop, rozpaka si nad swoim losem, ale pani Pirjo zacza go uspokaja, mwic: Nic si nie bj. Oboje z Mikaelem jestemy ci winni wdziczno, e go uratowa przed rozszalaym bykiem. Widz teraz, e to sam wiaty Mikoaj posa ciebie na odsiecz Mikaelowi w cikiej godzinie i chcia w ten sposb zwiza wasze losy. Jestem tylko sab niewiast, ale mam serce w piersi, tote pozwalam ci dzi tutaj przenocowa i dam jedzenie i odzie, dopki nie rozejrzymy si i nie uoymy ci jako ycia tak, aby mia korzy z Mikaela, a Mikael z ciebie. Nie ma co si duo namyla! wykrzyknem. Mistrz Schwarzschwanz naj dobrego puszkarza, ktry potrzebuje czeladnikw, i to niezbytnio biegych w zawodzie, bo sam puszkarz musi si dopiero nauczy wykuwa dziaa pod kierownictwem mego mistrza. W taki to sposb los Anttiego zwiza si z moim. Na pocztek postaraem mu si o prac u puszkarza, a wolne chwile spdza w chacie pani Pirjo.8Wszystko to wydarzyo si w roku 1517 i gdy teraz o tym myle, widz, e to by ostatni szczliwy rok i najszczliwszy okres mojej modoci. Pierwsze przeczucia tego, co nas czeka, ogarny mnie, gdy usyszaem u pani Pirjo rozmow mistrza Wawrzyca z ojcem Piotrem.Ojciec Piotr powiedzia:- Stany szwedzkie zoyy naszego przewielebnego pana arcybiskupa Gustawa Trolle z jego witego urzdu. Co podobnego nie zdarzyo si jeszcze nigdy w szwedzkim krlestwie i ze zgroz myl co na to powie Ojciec wity w Rzymie. Nie musimy si nad tym dugo zastanawia zauway mistrz Wawrzyniec, zacierajc z zadowoleniem rce. Krlestwo oboone zostanie kltw, dzieci nie bdzie si chrzci, umierajcy nie dostan ostatniego namaszczenia, przestanie si udziela lubw nowoecom, a kocioy zostan zamknite. Ju tak nieraz bywao z mniej wakich ni obecny powodw.Wmieszaem si do rozmowy i powiedziaem: Daleki jestem od bronienia bezbonego uczynku, ale syszaem od ludzi godnych zaufania, e nasz zacny arcybiskup jest zaciekym zwolennikiem unii, a tym samym wrogiem krlestwa. Zawarlimy pokj z carem na wiele lat naprzd i przypiecztowalimy ukad ucaowaniem krzya, tak e obecnie jedynie Dania moe zagrozi krlestwu. A wiemy, e grozi nam niebezpieczestwo, poniewa wyrabia si proch i kuje dziaa, o czym ja najlepiej mog zawiadczy. Przez cae lato harowaem od witu do nocy, aby wzmocni obron krlestwa, cho nikt mi nawet za to nie podzikowa. Ziemska sawa i zapata to tylko prno i marno rzek nabonie ojciec Piotr. W dniu Sdu Ostatecznego zostaniemy zwaeni i osdzeni wedug naszych zasug. Okropnie jednak pomyle, e Ojciec wity w swym susznym gniewie mgby rzuci kltw na cay kraj. Kltwa taka byaby przecie szczeglnie szkodliwa dla posusznych sug Kocioa, pozbawiajc ich nalenych wedug prawa opat za rozmaite duchowne usugi, ktre oddajemy wiernym wedug kocielnych przykaza, tak e moglibymy bardzo zuboe.Mistrz Wawrzyniec zaciera donie z min jeszcze bardziej zadowolon ni poprzednio. Na nic si nie przyda pacz i biadanie powiedzia. Gdy mdrzec widzi zbliajc si burz, szybko decyduje, czy jest Jutem, czy Szwedem, zwolennikiem unii czy te nie, czy jest za biskupem, czy przeciw niemu, i wedug tego postpuje. Sztuka ta nazywa si polityk i jest najwiksz ze sztuk, bo prdzej czy pniej, bez wzgldu na najte stanowisko, doprowadza wszystkich do tego samego kresu. Niezalenie od dokonanego wyboru, kady przeywa w kocu chwil, gdy dostaje mieczem w brzuch, pak w eb albo te zakadaj mu postronek na szyj. I ycz, eby ten ostatni los spotka wszystkich moich przyjaci, tak abym mg ich obsuy najlepiej, jak umiem. Tylko kat jest bezstronny, poniewa zarwno Jutowie, jak Szwedzi go potrzebuj. Jest on rwnie niezbdny dla wszystkich sdziw, tak 3 Mikael, t. I duchownych jak wieckich. Nie ma powodu ali si na czasy, w ktrych jego usugi ciesz si najwikszym popytem.Pani Pirjo odstawia na bok srebrny pucharek i drewnian kwart i rzeka: Zaprzesta tych ponurych artw, mistrzu Wawrzycze! Czy nie widzisz, e chopcu zsinia nos ze strachu? Zblad biedak jak przecierado, a nawet Anttiemu wosy zjeyy si na gowie, cho jest ciko mylcy. Mamy przynajmniej szczcie, e yjemy w spokoju, z dala od sporw i wani wielkich panw. Zadowalamy si wybieraniem i obalaniem naszych krlw i namiestnikw stosownie do tego, jak nam ka ze Sztokholmu. Prostemu czowiekowi, wszystko jedno, czy paci podatek Jutowi, czy Szwedowi, byle tylko dano mu y w spokoju i wykonywa swj uczciwy zawd. Nasz biedny kraj jest szczeglnie szczliwy, bo stojc na boku, zyskujemy na czasie, dopki jedna ze stron nie zwyciy i nie bdziemy mogli dokona wyboru. Mimo wszystko bardzo jestem rada, e Mikael wybra gsie piro, a nie miecz, bo jak mwi Pismo wite, kto mieczem wojuje, ten od miecza ginie.Mistrz Wawrzyniec upiera si, e wiat si zmieni i e jedno pocignicie gsiego pira moe da katu wicej roboty ni brzk mieczy i huk dzia. Ja jednak zbyt byem jeszcze mody, eby rozumie, co mia na myli. Pani Pirjo postawia na stole misk kaszy okraszonej sporym kawakiem masa. Przeegnalimy si i z zadowoleniem wzili do jedzenia. wiat nie mg by tak bardzo zy, skoro biedota zajadaa si kraszon kasz.Ostatni statek, ktry zawin do portu, nim morze zamarzo, przynis z Niemiec znamienne nowiny. Mwiono o wielkim sporze mnichw, do ktrego doprowadzi niejaki doktor Luter, przybijajc na bramie kocioa w Wittemberdze dziewidziesit pi punktw, w ktrych potpi handel odpustami, i przez to zakwestionowa doczesne dziedzictwo Ojca witego jako jedynego dzieryciela kluczy do bram niebieskich. Uwaaem jednak, e suchy te byy tylko dowodem na to, e Niemcy s narodem niespokojnym i ktliwym, co ju poprzednio zauwayem w towarzystwie mistrza Schwarzschwanza. Nie mogem poj, jak rozsdny czowiek moe mie wtpliwoci co do oczywistych artykuw wiary witego Kocioa, ktre czyniy ycie prostym i oszczdzay wszelkiego niepotrzebnego rozmylania.CZ DRUGAPOKUSA1 Pewnego bezmronego dnia tu po wiatach Boego Narodzenia mistrz Marcin rozpuci uczniw do domw, a mnie kaza i z sob do izby. Usiadszy przy stole, zacz trze midzy kciukiem a palcem wskazujcym swj dugi cienki nos z wiecznie wiszc na czubku byszczc kropelk i przygldajc mi si badawczo, zapyta uroczycie: W imi Ojca i Syna i Ducha witego. Czym zamierzasz zosta, Mikaelu. synu mj?Sowa jego wywary na mnie silne wraenie, wic padszy przed nim na kolana, wybuchnem paczem i odparem: Ojcze Marcinie, ywiem najlepsze nadzieje, e bdzie mi wolno powici si subie witego Kocioa i gorzko mi jest na duszy, jakbym si napi piounu, bo wielu z tych, ktrzy wraz ze mn pobierali pierwsze nauki, siedzc w kucki w somie na pododze, ju ma wygolone na ciemieniu ksie tonsury. Jestem wprawdzie modszy wiekiem od tych moich kolegw, a przynajmniej tak mi si zdaje, ale gotw bybym ciko pracowa dzie i noc, eby zwikszy moje wiadomoci ku chwale witego Kocioa. Niestety dano mi do zrozumienia, e wszystkie moje nadzieje s prne, a wysiki daremne. Prbowaem ju stara si o przyjcie do klasztoru, eby po roku prby mc przywdzia czarny habit i przez cae ycie suy Kocioowi, ale ojciec Piotr odradzi mi to i powiedzia, e nie mog liczy w klasztorze na inn godno ni laickiego braciszka, poniewa nie mam do odstpienia adnych dbr doczesnych. Mikaelu powiedzia na to powanie mistrz Marcin kto mwi przez twoje usta, Pan Bg czy diabe?Pytanie jego wprawio mnie w zakopotanie. A on da mi si przez chwil zastanowi, a potem cign dalej: Jeste chopcem pojtnym i uzdolnionym, ale twoja zdolno wchodzenia z dziecinn atwoci w najpowaniejsze materie i stawiania pyta, ktre mog wprawi w zakopotanie najbardziej uczonego ma, napawa mnie wielk trosk o zbawienie twojej duszy. Zdaje mi si, e to bynajmniej nie chrzecijaska pokora przemawia przez ciebie, lecz przeciwnie szataska i godna potpienia pycha, gdy w dyspucie usiujesz uwika twego nauczyciela w jego wasnych sowach, wprawiasz go w zakopotanie i zamykasz mu usta, jak stao si niedawno temu, gdy dysputowalimy o Jonaszu i brzuchu wieloryba. Ojcze Marcinie odparem bynajmniej nie jestem taki zy, jak sdzicie, i serce moje jest mikkie jak wosk. Dajcie mi jak nadziej, a poprawi si bd nawet chodzi boso po niegu i poci caymi tygodniami, eby tylko okaza si godnym waszego bogosawiestwa.Mistrz Marcin westchn ciko, ale powiedzia wci jeszcze z gniewem: Nie wtpi, e uczyniby wszystko, eby zaspokoi swoj chorobliw pych i by czym lepszym od innych. Rok po roku czekaem na to, by jaki potny i tajemniczy znak wskaza mi twoje waciwe powoanie, ale aden taki znak si nie objawi i chyba ju si nie objawi. Lata mijaj i twoje pochodzenie coraz bardziej okrywa mrok i wnet niewielu ju bdzie takich, ktrzy pamitaj twoj matk. Czy nie byoby lepiej, eby wreszcie z pokor zadowoli si tym stanem, jaki ci jest przeznaczony, i sprbowa nauczy si sprawowa jaki poyteczny wiecki urzd? Odtrcacie mnie, ojcze Marcinie? zapytaem z trwog, gdy szkoa bya jedynym staym punktem oparcia w moim yciu i mimo narzeka nie chciaem jej opuci. Wcale ci nie wyrzucam, ty krnbrny nicponiu sykn mistrz Marcin. Wprost przeciwnie, bez adnego powodu zbyt si do ciebie przywizaem, bo twj gd nauki i somiany zapa przypominaj mi moj wasn modo. cieka wiedzy usiana jest cierniami i musiaem sprzeda ziemi odziedziczon po ojcu, eby mc studiowa na uniwersytecie w Rostoku, adna jednak ofiara nie wydawaa mi si zbyt wielka w deniu do wiedzy. Dlatego rozumiem ci, Mikaelu, ale spjrz na mnie uwanie, zobacz, co si ze mnie zrobio. W rzeczy samej jestem obecnie tylko zgryliwym starcem, ktry niebawem olepnie od zbytniego rozczytywania si za modu. A w chwili mierci moj jedyn pociech bdzie to samo proste pocieszenie, ktre dane jest kademu czowiekowi, duchownemu czy wieckiemu, a mianowicie grzechw odpuszczenie i ostatnie namaszczenie. Wszystkie moje umiejtnoci nie uczyniy mnie pod tym wzgldem lepszym od najprostszego pastucha. Dla twego wasnego dobra, Mikaelu, chc ci powiedzie, e nic nie zyskasz czepiajc si kurczowo nauki i wiedzy. Najmdrzej zrobisz pokornie podporzdkowujc si twemu losowi i speniajc poyteczny zawd pisarza, a nie marzc o gwiazdce z nieba. Niech bdzie i tak odrzekem gorzko, czujc, e pyn mi z oczu palce zy. Zostan wic pastuchem, poniewa to jest jedyna mdro, jak wynielicie z ycia wy, ojcze Marcinie.Wtedy zmik, poklepa mnie po policzku pokryt yami drc doni i rzek: Urzd wiecki daje ci dostp do wszelkich prostych uciech doczesnych i nie bdziesz te zwizany na cae ycie z kapask sukienk. Moesz nosi piro w kapeluszu i swawoli z dziewcztami, a gdy si ju ustatkujesz, moesz wej w zwizki maeskie i y szczliwie z dobr on i gromadk posusznych dzieci, rdem wiecznej radoci.Odparem kwano, e ani maestwo, ani gromada drcych si dzieciakw w chacie biednego pisarczyka mnie nie nc. A poza tym dodaem kady ksidz czy nawet biskup ma naonic i dzieci i nikt nie uwaa, by popeniali oni jaki grzech, gdy Koci i tak ciga od nich pokutne za naonice, nie troszczc si o to, czy dany kapan yje nienagannie, czy nieobyczajnie. Sudzy Kocioa korzystaj zatem ze wszystkich dogodnoci stanu maeskiego, unikajc wszelkich tego stanu ujemnych stron. Nie chc jednak przez to powiedzie, e ze wzgldu na te korzyci pragn wstpi do stanu duchownego. Ale gdy chodzi o takiego jak ja ubogiego modzieniaszka, stan kapaski jest jedyn moliwoci kontynuowania studiw i dostania si moe kiedy na jakie stanowisko uniwersyteckie oraz korzystania z owocw kocielnej prebendy.Jeszcze nie zdyem wymwi tych sw, jak ju przej mnie strach i zaczerwieniem si z zakopotania, gdy niechccy wyjawiem moje najtajniejsze marzenia i nadzieje, niemoliwe do spenienia dla takiego jak ja. Daem przez to mistrzowi Marcinowi suszny powd do ganienia mnie za bezbon pych. Ale mj nauczyciel i wychowawca nie robi mi ju wicej wymwek. Powiedzia tylko ze smutkiem: Czy nie rozumiesz tego, Mikaelu, jak le czynisz, uwaajc Koci i wite sakramenty za posuszne sugi, ktre maj ci dopomc w zaspokojeniu twego pragnienia wiedzy? Koci wybiera sobie sam swoich sug i twoje sowa potpiy ci jako marnego poszukiwacza fortuny i obudnika. Uyby witej monstrancji jako stoeczka pod nogi, gdyby tylko mogo to ciebie postawi o okie wyej. Ale nie chc ci potpia, bo nawet nie wiesz, jak dziecinnie i bezmylnie mwisz. Zrozumiesz to sam w swoim czasie i bdziesz si tego wstydzi. Ojcze Marcinie rzekem posiadam tylko gow i rce i poza tym nic wicej na tym wiecie, oprcz witego Kocioa, w ktry wierz i ktremu ufam. Dlaczego mam by odrzucony, jeli wielu gupszych i mniej ni ja uzdolnionych uznano za godnych? Dlaczego odtrca si mnie tylko z tego powodu, e nie mam adnych dbr doczesnych albo rodziny czy krewnych, ktrzy by w kurii papieskiej mogli wykupi mnie z grzechu mojej matki? Dlaczego? Wtpisz w nauk Kocioa? achn si mistrz Marcin. Taki ndzny robak jak ty omiela si powstawa przeciw jego postanowieniom? Ostrzegam ci, Mikaelu, bliski jeste herezji.Jego straszne sowa przeraziy mnie i znw staem si pokorny, chocia bunt nie zgas w moim sercu. W kadym razie mistrz Marcin nie wyrzuci mnie w kocu ze szkoy. Obieca mi nawet, e dostan wynagrodzenie, jeli w dalszym cigu uczy bd modszych akw gramatyki. Wynagrodzenie to otrzymaem w taki sposb, e w swej dobroci poleci mnie na nauczyciela czytania i pisania dla dwch synw Larsa Zotnika.2Gdy lody puciy na wiosn, nadeszy niepokojce nowiny. Krl Chrystian II zamierza popyn do Sztokholmu, eby z powrotem osadzi na urzdzie wygnanego arcybiskupa, ukara butnych panw szwedzkich i da si ukoronowa koron Krlestwa Szwedzkiego, ktra mu si prawnie naleaa. Cz zaogi twierdzy Abo udaa si morzem do Sztokholmu, na pomoc regentowi, panu Stenowi, a w zamku ogoszono pogotowie. Powszechnie jednak mwiono, e nie opaci si broni Abo w razie gdyby Sztokholm zosta wzity, gdy mogoby to tylko spowodowa nieprzyjemnoci i zniszczenie. I ju nie gadano tyle co przedtem o okruciestwie Jutw. Ludzie woleli milcze i wyczekiwa. Ja jednak pragnem wojny, bo odpowiadao to memu usposobieniu, no i dlatego, e nie miaem nic do stracenia.W dniu witego Jana Chrzciciela poszedem po raz pierwszy od dawna do kocioa, pomodli si do Matki Boskiej i wszystkich wi- tych, eby pomogli mi y bardziej cnotliwie. Gdy doszedem do ratusza, usyszaem gos Anttiego. Woa mnie aonie z gbi wiziennego lochu. Uczepi si oburcz kraty piwnicznego okienka, w ktrym wida byo jego rozczochrane wosy i szerok twarz, pokrwawion i pokryt sicami nie do poznania. Jezus Maria! wykrzyknem z przeraenia. Co si z tob stao, Antti? Duo bym da, eby to wiedzie! ali si. Zdaje si, e upiem si jak winia. Nigdy bym nie przypuszcza, e gorzaka moe ze spokojnego czowieka zrobi takiego awanturnika. Ale chyba nie ja jeden padem ofiar, poniewa cae ciao mam zbite i potuczone pakami i drgami z potu. Musia wic kto jeszcze bra udzia w tej bjce, bo niemoliwoci jest tak si poturbowa samemu, nawet gdyby si spado na eb z kamienistego zbocza. Pobiegn do kocioa i bd si modli za ciebie, eby nie zosta wychostany lub rzucony na poarcie krukom za zabjstwo powiedziaem, aby go pocieszy w biedzie.Ale Antti odpar gniewnie: Co si stao, to si stao i nic na to nie pomoe biadanie. Oka si chrzecijaninem, Mikaelu, i postaraj mi si o co do zjedzenia i troch wody do picia, bo brzuch mam pusty i pali mnie w odku jak w piecu, tak e wicej lituj si nad nim ni nad wasn skr.Stranikw miejskich nie byo wida w pobliu, wic przyniosem mu wody w wiadrze dla koni. A pragnienie jego byo tak gwatowne, e zebrawszy siy, wygi kraty i wcign wiadro przez otwr do rodka. Przestraszyem si widzc, e mur pka i sypie si zaprawa, i napomniaem go: Nie niszcz wasnoci miejskiej, Antti, bo spotka ci jeszcze cisza kara. Ale jeli chcesz ucieka, spiesz si. Moe si teraz zmiecisz w tym otworze. Nie myl- ucieka odrzek Antti kwano. Chc z chrzecijask pokor znosi zasuone nagany i kary, eby odzyska wasn godno przed Bogiem i ludmi.Miaem w mieszku kilka grosikw, bo chciaem zapali wieczk przed witym Janem Chrzcicielem, ktry by mem cnotliwym i wola straci gow, ni zaspokoi dze namitnej Herodiady. Skoczyem wic do szynku Pod Trzema Koronami" i kupiem misk rzepy i ledzia, i kilka bochnw chleba. Ale nie mogem zatrzyma si duej przy Anttim, gdy mieszczanie zaczli ju schodzi si na sum i kazanie. Nie tra otuchy upomniaem go. Wieczorem postaram si zakra tutaj znowu i przynie ci co wicej do jedzenia. To nie .takie atwe by dobrej myli, gdy aby skacz po mnie, a szczury obgryzaj mi czubek nosa, jak prbuj usn odpar Antti. Ale niech tylko napcham sobie brzuch, wiat z pewnoci wyda mi si janiejszy.Zostawiem go w wizieniu i pospieszyem do katedry, ale szatan zastawia sida o wiele chytrzej, ni przypuszczamy. Bo gdy skruszony po mszy opuszczaem koci wraz z rzesz wiernych, zagadn mnie jaki mody mczyzna o policzkach usianych czarnymi ctkami, jak gdyby od wystrzau oddanego tu przy twarzy. Przypasujc miecz powiedzia po niemiecku, e sysza o mnie duo dobrego. Jest gociem w miecie i mieszka wraz z siostr w gospodzie tu obok szynku Pod Trzema Koronami". Wyzna mi dalej, e dla wykonania pewnego zadania potrzebuje pomocy tak sprytnego i zdolnego modzieca, jakim jestem, i poprosi, ebym odwiedzi go wieczorem, a z pewnoci tego nie poauj. Jego zachowanie byo podejrzanie pochlebcze, ale umiecha si tak ujmujco i by odziany w tak pikne obcise skrzane raj-tuzy i aksamitn bluz z srebrnymi guzami, e zdawao mi si, i nie mam nic do stracenia spotykajc si z nim.Gdy pani Pirjo usyszaa o aosnym losie Anttiego, przyszykowaa dla niego worek z jedzeniem. Pod wieczr poszedem wic do ratusza, eby nakarmi nieboraka i w ten sposb pomnaa dobre uczynki dla zbawienia duszy. Na podwrcu ratuszowym spotkaem dozorc winiw, jednonogiego pachoka, ktry uczy mnie wadania mieczem. Moesz wej do rodka powiedzia do mnie yczliwie. Nie ty pierwszy przyszede w odwiedziny.Zszedem wic na d do lochu, gdzie obecnie pona wesoym wiatem ojwka przylepiona do kamiennej pyty. Siedziaa tam ju szyn-karka spod Trzech Koron" trzymajc w objciu gow Anttiego, gadzc jego policzki i przemawiajc do czuymi sowy. Mikaelu rzeka z powag, zobaczywszy mnie w piwnicy lepszego i szlachetniejszego modzieca od twego przyjaciela, czeladnika kowalskiego Anttiego, trzeba by szuka ze wieczk. Dzi w nocy, po powrocie do domu z sobtki witojaskiej, obudzona zostaam nad ranem przez okropny huk i oskot. Kupa pijanych czeladnikw wywalia drzwi i wtargna do domu. Wrzucili mojego biednego ma do pustej dziey i przywalili przykryw kamieniami, a mnie zmusili do podawania im na st piwa, wdki i wszelkiego jada. Ten modzieniec przypadkiem wszed przez rozwalone drzwi i gdy spostrzeg, w jakim jestem pooeniu, zacz sam, goymi rkami, jak wity Samson na murach Jerycha, wyrzuca tych wszystkich drabw, cho nacierali na niego drgami, pakami i kodami drzewa i cho ledwie trzyma si na r nogach, zmczony czuwaniem w noc witojask. Gdy w kocu przybya na miejsce stra miejska i obraliwymi sowy zacza mi wyrzuca, e goszcz ludzi w niedozwolonej nocnej porze, ten zacny modzian, le zrozumiawszy zamiary stranikw, wyrzuci za drzwi take i ich, aeby ochroni spokj mego domu. Kiedy jednak wyczerpany wysikiem uoy si na pododze i zasn, stranicy wrcili i bijc i kopic zawlekli go do wizienia, bo nie mogli schwyta nikogo innego. Za ten niecny postpek dostan po skrze, jak mi Bg miy. I tego samego zdania jest rwnie mj drogi m, ktrego dopiero dzi rano wypuciam z dziey, gdy zupenie o nim zapomniaam, zaamana i przybita.Pogadzia Anttiego po policzku i dodaa: Jeste w dobrych rkach, mj przyjacielu, bo nie byabym chyba tym, kim jestem, pacc miejskie podatki wacicielk szynku, gdybym ci z tej biedy nie wycigna. Tote pij piwo, najlepsze, jakie mam w moich kadziach, i nabieraj znowu siy.Zauwayem, e Anttiemu nic z jada i napoju nie brakuje i e jest pod dobr opiek. Poniewa obecno moja w wizieniu wydawaa mi si zbdna, udaem si pod Trzy Korony", a karczmarz potwierdzi kade sowo swojej ony i owiadczy, e to niecne kamstwo oskara go o podejmowanie czeladnikw w niedozwolonej porze.Mocne piwo pokrzepio mnie i dodao odwagi, poszedem wic do gospody zapyta o cudzoziemca, ktry zamieszka tam wraz z siostr. Przybysz nie poda mi swego imienia, ale gdy opisaem jego wygld i ctkowane od prochu oblicze, waciciel gospody natychmiast domyli si, o kogo chodzi. Wszystko wskazywao, e obcy musi cieszy si dobr opini jako pan bogaty i szczodry, bo chtnie zaprowadzono mnie do jego pokoju. Ju na progu poczuem przyjemny zapach laku do piecztowania, a wieca woskowa pona na stole, przy ktrym siedzia nieznajomy i co pisa. Pozna mnie natychmiast, podnis si od stou i przywita mnie bardzo przyjanie podajc rk, co byo szczeglnie pochlebne, poniewa mia wykwintne i nieprzymuszone maniery prawdziwego wielkiego pana, dla ktrego wspaniae mieszkanie, przepyszne stroje, codzienne picie wina i sprawna suba byy czym zupenie naturalnym i oczywistym.Zacz ze mn swobodnie rozmawia. Powiedzia, e nazywa si Did-ryk Slaghammer i e jest synem uszlachconego przez cesarza kupca z miasta Kolonii. Od najwczeniejszej modoci podruje po obcych krajach, a ostatnio trudni si kupiectwem w Gdasku i Lubece. Opowieci o witych miejscach Finlandii, ktrych sawa wielka bya na caym Batyku, zwabiy go do Abo. Nie ukrywa, e w modoci prowadzi ycie lekkomylne, ale po trzydziestce ustatkowa si i chtnie pielgrzymuje do witych miejsc, o ile da si to poczy z jego zawodem. Wypytywa mnie te o osobliwoci godne zwiedzenia w Abo i da mi do zrozumienia, e chce mnie zatrudni jako przewodnika i tumacza w czasie swojej pielgrzymki.Ogromnie zachwycony zaczem mu opowiada o rnych witych miejscach i zbiorach relikwii, szpitalach i klasztorach, ale w miar, jak mwiem, ogarniao go coraz wiksze roztargnienie, a wreszcie ukrywajc ziewnicie, ktre odsonio kocie, drapiene zby, zacz bawi si sztyletem lecym na wieku podrnego sepetu. Straszono mnie surowoci fiskiej przyrody, dzikimi zwierztami i rozbjnikami na drogach przerwa mi w kocu wic wziem z sob, dla obrony, par tych nowomodnych pistoletw, ktre wybawiy mnie ju z niejednej opresji.Pokaza mi dwie krcice w podwjnych olstrach, ktre mona byo przewiesi na koskim grzbiecie tak, by cikie oowiane kolby znajdoway si wygodnie pod rk. Ale jego zachwyt i zainteresowanie broni paln nie wydawao mi si zgodne z goszon przeze pobonoci. I rzeczywicie nagle zapyta, czy syszaem, e krl Chrystian zbroi si do wojny przeciw Szwedom i co mwi na ten temat w Finlandii.Odparem, e pogoski takie wyrzdziy ju wiele szkody uczciwemu handlowi. Mieszkacy Abo nie chcieli wysya swoich statkw na pene morze w obawie przed duskimi okrtami wojennymi, tak e statki handlowe musiay przebiera si do Lubeki po niebezpiecznych wodach przybrzenych, gdzie przy niepomylnej pogodzie atwo osiaday na mieliznach i paday ofiar bezbonych piratw z wyspy sel i z wybrzea estoskiego. Statki z Abo prboway wprawdzie eglowa pod ochron lubeckich konwojw, ale Lubeka wcale nie bya teraz skonna udziela ochrony statkom fiskim, gdy w radzie miejskiej w Abo Niemcy nie stanowili ju, jak dawniej, poowy rajcw i wszystkie miejskie godnoci byy obecnie w rkach ludzi wiernych krlestwu. Chepiem si te, e myny prochowe pracuj bez przerwy i e na zamku odlewa si dziaa, Jutowie bd si wic mieli z pyszna, gdyby si omielili zbliy na odlego strzau do Abo.Pan Didryk bawi si krcic, krzeszc jasne iskry ze skaki. Potem rzek z umiechem, e wojna mu nie straszna, ale e musi myle take o swojej siostrze i jej bezpieczestwie, tote czuby si spokojniejszy, gdyby wiedzia, ile i jak cikich dzia jest w zamku, jak dua jest zaoga i jak wynagradzana, kto sprawuje dowdztwo i skd pochodz wojska. Dobrze by te-byo zna imiona radnych miejskich i wybitniej szych mieszczan, a take czy ludziom tym mona ufa w sprawach natury pastwowej.Zrozumiaem, e jest to czowiek bojaliwy, co zreszt wynikao i z tego, e trzyma bro pod rk w cichej gospodzie. Aby go uspokoi, opowiedziaem wszystko, com wiedzia o zaodze zamku i w miecie, nadmieniajc przy tym, e nie jestem onierzem, tylko szkolarzem, i radzc mu, eby zapyta o to mego mistrza i dobrego przyjaciela, puszkarza Schwarzschwanza. Ofiarowaem si te natychmiast go przyprowadzi, ale yczliwy cudzoziemiec powstrzyma mj zapa, mwic, e nie wypada w dniu witego Jana przeszkadza szanownemu mistrzowi, ktry w dodatku rozgoryczony niewdzicznoci, z jak go traktowano w Abo, atwo mg si rozgniewa. Sysza ju bowiem niejedno o mistrzu Schwarzschwanzu i wie te, e byem w lecie jego' pisarzem. Tote wystarcz mu zupenie moje wiadomoci, poniewa uwaa mnie za modzieca bystrego i rozgarnitego. Ile zatem bombard znajduje si na zamku, ile jest tam kartaunw, ile kolubryn, falkonw, falkonetw, modzierzy i arkebuz? Staraem si przypomnie sobie wszystko, co wiedziaem, on za kreli szybko gsim pirem cyfry na papierze, ale przed cyframi stawia tylko jakie dziwne zakrtasy. Nie wydawao mi si to zajciem odpowiednim dla zwykego kupca lub pobonego pielgrzyma. I gdy wypytywa mnie dalej, jak s uzbrojeni stranicy miejscy, kiedy odpyny statki z Abo i jak byy uzbrojone, zaczem si jka i dawa niejasne odpowiedzi. Jego ciekawo zdawaa si nie mie granic.Nagle uwiadomi sobie moje ociganie i zdziwione spojrzenia, odsun natychmiast notatki na stron, zamkn je w szkatuce podrnej, zacz si wesoo mia i wykrzykn: Widz, e moja przesadna ciekawo dziwi ci, Mikaelu. Urodziem si z niezaspokojon dz wiedzy i w podrach zwykem zbiera najrozmaitsze poyteczne wiadomoci, gdy nigdy z gry nie wiadomo, co si kiedy moe przyda. Ale ju dosy ciebie wymczyem. Jedzmy wic, pijmy i radujmy si, bo chc, eby by dzi moim gociem.Zaprowadzi mnie do ssiedniej izby, gdzie sta st, nakryty rozmaitymi przysmakami, w wspaniaym blasku wiec woskowych. A jednak nie ten st przyku moje spojrzenia. Najpikniejsza i najbardziej bogato odziana kobieta, jak kiedykolwiek widziaem z bliska, wysza mi na spotkanie i yczliwie mnie przywitaa. Spdnice jej szeleciy, gdy zbliaa si z wysoko podniesion gow, a pan Didryk skoni si dwornie, eby ucaowa jej rk. Moja droga siostro Agnes powiedzia pozwl przedstawi ci Mikaela, szkolarza z Abo, modzieca mdrego i bystrego, ktry oprcz wielkich scholastycznych i kanonicznych umiejtnoci posiada take sztuk robienia prochu, i suy jako pisarz u pewnego puszkarza. Obieca on askawie dopomc nam w udoskonaleniu naszej wiedzy, zarwno dla naszych korzyci doczesnych, jak i dla naszych biednych dusz.Gdy szlachetna panna usyszaa te sowa, umiechna si do mnie ciepo i podaa mi rk. Nigdy dotd nie caowaem adnej kobiety w rk, a moja wstydliwo nie pozwolia mi podnie oczu na twarz piknej damy. Skoniem si niezdarnie i dotknem wargami doni ciepej, biaej i pachncej wonnymi maciami. A panna Agnes zamiaa si rwnie wesoo jak jej brat i rzeka: Nie bdmy tacy sztywni i uroczyci. Wszyscy troje jestemy przecie modzi, a ja bardzo, bardzo ju jestem znudzona siedzeniem w zamknitej izbie i brak mi wesoego towarzystwa. I wcale nie jestem wilkiem, ktry chce ci pore, panie Mikaelu, tak e bez obawy moesz podnie swoj urodziw twarz i spojrze mi w oczy.Zmieszaem si jeszcze bardziej, gdy mnie nazwaa panem, jak gdybym by jakim szlachcicem, i gdy wspomniaa pochlebnie o mojej powierzchownoci. Podniosem gow, a ona patrzya na mnie szelmowsko swymi brzowymi oczyma, umiechajc si swawolnie czerwonymi ustami, tak e krew mi uderzaa do policzkw. W mojej modzieczej naiwnoci nie wiedziaem jeszcze wtedy, e usta jej byy malowane, brwi wyskubane i uczernione, a policzki przysypane biaym pudrem. W jasnym blasku woskowych wiec wydawaa mi si najcudowniejsz, najpikniejsz kobiet, jak w yciu widziaem.Zasiedlimy do stou i jedlimy ozr woowy i pieczon ga przyprawion szafranem i pieprzem, a pilimy do tego sodkie hiszpaskie wino z najwspanialszych pucharw, jakie byy w gospodzie. Nie miaem zupenie pojcia, ile taka uczta moga kosztowa, ale wszystkie moje wtpliwoci szybko zniky i zajadaem zgrabnie, krojc miso noem na mae kawaeczki i niosc je do ust palcami, zamiast na sposb niewychowanych arokw trzyma ko oburcz i ogryza j z misa ociekajcymi tuszczem ustami. Ogniste wino uderzyo mi szybko do gowy, zapomniaem o caej mojej biedzie i czuem si jak w niebie, otoczony piknymi yczliwymi anioami. A podczas uczty w ssiedniej izbie przygrywa nam jednooki flecista spod Trzech Koron" rozkoszne melodie, dopki pan Didryk nie kaza go poczstowa piwem i nie odesa precz, gdy jak mwi nie moe sucha tak podej muzyki. Zaproponowa natomiast, ebymy sami co zapiewali, i tak te uczynilimy odpiewawszy kilka nabonych studenckich pieni o znikomoci rozkoszy wiata tego.Panna Agnes stwierdzia niebawem, e w izbie jest gorco, odrzucia przezroczysty mulinowy szal i obnaya biae. ramiona. Jej stanik z zielonego aksamitu by wyszywany perami i zot nici i haftowany w czerwone serduszka, co mimowoli cigno ciekawy wzrok ku jej piersi. Nigdy jeszcze nie widziaem sukni tak gboko wycitej. I doprawdy nie trzeba byo domyla si ksztatw panny Agnes, gdy dokonywaa jakich nieostronych ruchw, mimo e czasem podcigaa w gr brzeg sukni. Pan Didryk, ktry obserwowa moje spojrzenia rzek z umiechem: Moja siostra Agnes jest ochrzczona imieniem witej Agnieszki i siedzc w zacnej kompanii chciabym nieraz, eby i jej przydarzyy si podobne cuda, jak tej witej. Siostra moja idzie wiernie za mod wiatow i dworsk. Ale niech ci to nie zawstydza, mj Mikaelu. Wierz mi, nasze wesoe czasy nie daj wcale od kobiet, by kryy swoje wdziki. Wrcz przeciwnie wymagaj one, by najuczciwsze kobiety odsaniay wszystko, co tylko warte odsaniania.Twarz mnie palia, gdy spytaem, jakie to byy cuda witej Agnieszki. Kult jej znalaz si w Finlandii w cieniu kultu witego Henryka, tote bya ona dla mnie raczej mao znan wit. Pan Didryk opowiedzia chtnie, e pewien rzymski sdzia posa j nago do zamtuza, poniewa z powodu wiary chrzecijaskiej odmwia polubienia syna sdziego, poganina. Ale Bg wszechmogcy zezwoli w swej asce tak urosn wosom witej Agnieszki, e okryy j niby paszczem, i otulona w loki moga zasoni .swoj czysto przed bezwstydnymi spojrzeniami i dotkniciami. Jak widzisz, siostra moja ufarbowaa sobie wosy na rudo, na sposb wenecki cign. To byby widok wspaniay zobaczy j calutk okryt pomienistym paszczem wosw. Mnie jednak zastanawia inny problem, ktry z pewnoci tylko wielce uczony duchowny potrafi rozstrzygn. Przypumy, e taki sam cud zdarzyby si ponownie, w co ja nie wierz, poniewa chodzi tu o moj siostrzyczk, ktra nie jest przesadnie wstydliwa. Czy wosy jej byyby wtedy rude na caej dugoci, czy te cz bliej gowy, zachowaaby swj waciwy kolor, tak e jej ciemny paszcz z wosw miaby tylko, szeroki na cal purpurowy rbek?Przyznaem, e kwestia ta jest dla mnie zbyt trudna do rozwizania, ale biegy scholastyk mgby odpowiedzi na to pytanie ubiega si o stopie doktorski w dyspucie na kadym uczonym uniwersytecie. Omieliem si jednak przy tym napomkn, e wiat straciby wiele radoci, gdyby panna Agnes nieoczekiwanie zaszczycona zostaa takim cudem.Panna Agnes umiechna si do mnie wdzicznie za moj dworno i wykrzykna miao: Na dworach ksicych we Florencji i Mediolanie, nie mwic ju o krlewskim dworze francuskim, szlachetne damy zostawiaj czsto jedn albo obie piersi nagie, eby nie zakrywa rozkosznych wdzikw, ktrymi obdarzy je Stwrca. Najpikniejszy strj ogldaam w Wenecji, gdzie jedna z dam przysza na uczt w sukni rozcitej z boku a do biodra. Na gowie miaa przetykany szlachetnymi kamieniami wschodni welon, przejrzysty jak morska piana. Tak szat chciaabym kiedy nosi.Tu westchna patrzc na mnie brzowymi oczyma, ktrych spojrzenia pieciy jak aksamit. A pan Didryk rzek: Na dworach ksicych nawet bardzo wysoko postawione damy zazdroszcz dzi synnym kurtyzanom i ka si malowa wielkim artystom cakiem nago, eby pokaza, e nie maj adnych cielesnych uomnoci, ktrych musiayby si wstydzi. I c moe by przyjemniejszego ni ycie w leczniczych zdrojach, gdzie mczyni i kobiety w caej przystojnoci spdzaj dni w wielkich wannach z gorc wod, w samych tylko przepaskach na biodrach, i nawet grywaj w warcaby i ucztuj spoem na pywajcych stolikach?Nadmieniem, e mczyni i kobiety w Finlandii maj zwyczaj kpa si wsplnie w aniach, ale czyni tak wycznie ludzie z gminu i tylko dla obmywania ciaa, a nie dla przyjemnoci. Pan Didryk zaciekawi si i zapyta, czy czsto chodz do ani z modymi dziewcztami, czemu stanowczo zaprzeczyem. Spostrzegszy moje zmieszanie, szybko wymieni spojrzenia z siostr i zacz mwi o czym innym. Powiedz mi, Mikaelu, co sdzisz o bezprawnym postpku Stanw, ktre usuny i uwiziy arcybiskupa Szwecji?Zdumiony jego niespodziewanym pytaniem odpowiedziaem ostronie: Kime jestem, bym mia rozstrzyga kwestie dotyczce wysokich spraw krlestwa? Arcybiskupa podejrzewaj o intrygi przeciw krlestwu i w usuniciu go brali udzia rwnie przewielebni biskupi. Nie mog przecie by mdrzejszy od nich?Pan Didryk rozsierdzi si i odpar gwatownie: A wic twoim zdaniem mody pan Sture jest krlestwem? Nie uwaasz przypadkiem, e rzecz ma si raczej odwrotnie, a mianowicie e krnbrny rd Sture'w uwaa krlestwo za swoj wasno, cho jedynym legalnym wadc kraju jest dziki Unii Kalmarskiej krl duski Chrystian?Odparem, e Jutowie przynieli do Szwecji tylko spustoszenie i rozlew krwi i e nie ma wrogw bardziej okrutnych i wiaroomnych od nich, tak e w Abo dzieci straszy si Zobaczysz, zabior ci Jutowie!" Ale pan Didryk ogromnie si zdziwi i odpar ze zoci: Mylaem, e z ciebie rozsdniejszy chopak, Mikaelu, ale teraz widz, e powtarzasz tylko za innymi, nie starajc si myle wasn gow.Zacz opowiada, jakim to wspaniaym i askawym monarch jest krl Chrystian, ktry nade wszystko nie cierpi panoszenia si szlachty i wielmow i broni przed ich uciskiem chopw i mieszczan. Krl pragnie te skruszy panowanie Lubeki na Batyku i uczyni z Kopenhagi potne miasto handlowe, tak e niedugo ju jego krlestwo stanie si silne i bogate. To tylko kwestia czasu mwi z przekonaniem a krnbrni panowie szwedzcy zmuszeni zostan do kapitulacji. miem twierdzi, e wojna stoi przed drzwiami i kadej chwili krl Chrystian moe ruszy z flot na Sztokholm. Czowiek mdry powinien umie w czas przewidzie rozwj wydarze i ju teraz swoim postpowaniem zapewni sobie ask krlewsk. Bo krl Chrystian to najpotniejszy wadca Pnocy i wierz, e potomni nazywa go bd Chrystianem Wielkim.Jego sowa wywary na mnie ogromne wraenie, bo jeszcze nigdy nie syszaem, eby kto z tak ufnoci i tak otwarcie wyraa si o krlu Chrystianie. Take panna Agnes przytaczaa wiele przykadw krlewskiej agodnoci i dobroci. Mimo to odwayem si wtrci, e odczuem okruciestwo Jutw na wasnej skrze, bo zamordowali mi dziadkw, a sam do dzi jeszcze nosz na ciemieniu bia blizn jako pamitk po nich. Ale pan Didryk umia odwrci kota ogonem. A kt to do tego doprowadzi, e duskie okrty wojenne spustoszyy i ogniem zniszczyy wybrzea Finlandii, jak nie krnbrni szwedzcy panowie buntowaniem przeciw prawowitemu wadcy? Bunty te przechodziy z pokolenia na pokolenie z wielk szkod dla prostych ludzi, ktrzy lepo id za panami.Podnis puchar i rzek wyzywajco: Nie spierajmy si duej, Mikaelu szkolarzu. Wiem o tobie wszystko, wicej, ni przypuszczasz, i serce mnie boli, gdy pomyl, jak niecnie ci potraktowano, cho jeste bardzo zdolnym modziecem. Powiedz mi, czy jaki szwedzki lub fiski szlachcic okaza ci ask i uatwi ycie? Koci odrzuci ci i odmwi ci wice, ale czy mona si czego innego spodziewa od praatw, ktrzy zrywaj mitr z gowy wasnego arcybiskupa, by wywiadczy przysug swoim bezbonym panom? Dobry krl Chrystian chce popiera uczono i da wszystkim zdolnym ludziom te same moliwoci, bez wzgldu na stan czy pochodzenie. Jest on wiernym synem witego Kocioa i im bardziej ronie jego moc i potga, tym wicej wa jego sowa w kurii papieskiej, tak e nawet czowiek ubogi moe dostpi wysokich godnoci kocielnych za jego wstawiennictwem. Obawiam si bowiem, e w niedalekiej przyszoci wiele bdzie pustych miejsc w stallach tego krlestwa, ktre obsadzone zostan ludmi oddanymi krlowi i witemu Kocioowi.Sowa jego byy tak przeraajce, e obejrzaem si za siebie, eby si upewni, e nas nikt nie sucha. Panie Didryku i panno Agnes odezwaem si drcym gosem. Chcecie mnie skusi do zdrady i spisku przeciw krlestwu? Nie jestem ani onierzem, ani spiskowcem, tylko spokojnym szkolarzem i nie rozumiem si na wysokiej sztuce polityki wicej ni winia na cynowych ykach.Ale pan Didryk wsta, podnis w gr puchar i przekonywajcym tonem przemwi: Daleki jestem od takich zamiarw. Ale czy jest zdrad przygotowywanie prawowitemu krlowi drogi do jego wasnego kraju i czy mona nazwa spiskowaniem bronienie witego Kocioa przed bluniercami i szydercami, ktrzy powodowani samolubn ambicj, zapomnieli o obowizkach swego witego urzdu i stali si niegodni miana sug Kocioa? Nie, Mikaelu! Jedyne, czego pragn, to eby jako uczciwy i szlachetny czowiek wypi za zdrowie krla Chrystiana i jego szlachetne cele, za wasne dobro dzi i w przyszoci.Nie mogem mu odmwi i wychyliem puchar do dna. Mocne wino rozpalio mi ogie w yach, a panna Agnes, miejc si dranico, zarzucia mi ramiona na szyj i pocaowaa w oba policzki. Pan Didryk za rzek z powag. Nie chc ju duej prowadzi podwjnej gry. Jako czowiek honoru nie wstydz si przyzna, e caym sercem jestem zwolennikiem krla Chrystiana i e przybyem do tego kraju, eby popiera jego spraw. Tak wielkie jest moje zaufanie do ciebie. A mog ci powiedzie te w zaufaniu, e w miecie Abo jest wicej, ni przypuszczasz, takich, ktrzy w cichoci sprzyjaj krlowi Chrystianowi. Gdyby jednak skuszony wysok zapat mia mnie zawie i zdradzi, pamitaj, e ju mi udzielie wielu tajnych wiadomoci o wojennych urzdzeniach i e atwo mog udowodni, e wychylie ze mn toast za . zdrowie krla. Nie zdradz was odparem ponuro ale pozwlcie mi odej, bo ju jest pno i piem za duo wina, a mam jeszcze wiele do mylenia.Nie zatrzymywali mnie, umwili si tylko ze mn na nastpne Spotkanie. Ale trudno mi byo rozsta si z ich towarzystwem, jasnym blaskiem wiec i wiatowym przepychem, ktry roztaczali wok siebie. Zdawao mi si, e zwizay mnie z nimi mocne wizy. Nie rozumiaem jeszcze wtedy, i byy to liskie sieci szatana, i sdziem, e s to ludzie uczciwi, o godziwych zamiarach.Nie bd si dugo rozwodzi nad tym, jak to pan Didryk, a szczeglnie jego siostra podstpami i obietnicami zrobili ze mnie swego wiernego i posusznego pomocnika, tak e przez wiele miesicy pracowaem jako pisarz pana Didryka i pomagaem mu w niebezpiecznych knowaniach. Ale na swoj obron musz przytoczy, e nie tyle mylaem 0 wasnych przyszych korzyciach, ktre pan Didryk odmalowywa w wietlanych kolorach, ile przekonywaem sam siebie, e w tajemnicy pracuj dla dobra ogu i dla sprawy pokoju. Moje wyrzuty sumienia agodzia te wiadomo, e pan Didryk w niedugim czasie zadomowi si w Abo i zyska sobie yczliwo nawet najbogatszych mieszczan, tak e zapraszano go na wesela i pogrzeby oraz do Gildii Trzech Krli, co byo najwyszym zaszczytem, jaki mg spotka mieszkaca miasta. Nie uwaaem wic, bym czyni co zego, skoro mj chlebodawca i tak w ten czy inny sposb dowiadywa si, czego tylko chcia. Rozdawa on szczodre jamuny klasztorowi witego Olafa i Szpitalowi witego Jerzego i wszyscy podziwiali jego uprzejmo. Nie zadziera nosa i wcale nie uwaa, by nawizywanie rozmw ze stranikami miejskimi, eglarzami i prostymi czeladnikami byo poniej jego godnoci