NHA XUAT BAN DONG NAI
... ,.,, ? ~
? A ' A' ? ,
BAN CHI D~O BIEN SO~N VA XUAT BAN SACH PHl)C vv NHI:¢M vv CHiNH TRJ CUA THANH PHO BIEN HOA
GIAI DO~N 2011-2015
(Theo Quy~t dfnh S6 1210 - QB/TU, ngay 07 thang 06 nam 2011 czla Ban Thuimg Vlf- Thanh zly Bien Hoa)
1. E>/c Vy Van Vu, Uy vien Ban ThuO'ng v1:1 Tinh uy, Bi thu' Thanh uy Bien Hoa, Tru<1ng ban.
2. E>/c Thi Van Dung, Ph6 Bi thu Thanh uy Bien Hoa, Ph6 ban.
3. E>/c Bui Quang Huy, Giam do'c - T6ng Bien t?p Nha Xuat ban E>6ng Nai, Ph6 ban.
4. E>/c Ph~m Anh Dung, UVTV, Ph6 Chu tich UBND thanh pho' Bien Hoa, thanh vien.
5. E>/c Ph~m Tiin Linh, UVTV, Tru&ng Ban Tuyen giao • Thanh uy Bien Hoa, thanh vien.
6. E>/c Le Thf My, TUV, Giam do'c Trung tam B6i duang Chinh tri thanh pho' Bien Hoa, thanh vien.
7. E>/c Lam Thf Thu H6ng, TUV, Tru&ng PhOng Van h6a - Thong tin thanh pho' Bien Hoa, thanh vien.
8. E>/c Phan Chi Cuong, TUV, Ph6 Chanh Van phOng Thanh uy Bien Hoa, thanh vien.
9. E>/c Nguy~n Tai Sang, TUV, Tru<1ng PhOng Kinh te' thanh pho' Bien Hoa, thanh vien.
10. E>/c Phan Thf Xuan, TUV, Tru<1ng PhOng Tai chinh - Ke' ho?ch·--tti.anh pho' Bien Hoa, thanh vien.
11. E>/c Doan Van D6ng, TUV, Tru<1ng Phong Quan li do thi thanh pho' Bien Hoa, thanh vien.
BAN BIEN SO~N
1. Vy Van Vu;
2. Bui Quang Huy;
3. Vii Trung Kien;
4. Dudng Tiin Buu;
LOITIJA •
C(>t mO'c danh dau lich sli hanh chinh cua D6ng Nai thuc1ng duqc nhiic den la nam M?u Dfin (1698) khi Nguy~n Huu Canh vao kinh ly phudng Nam "la'y dat Nong N~i di;i_t lam Gia Dinh phu, l?p xu D6ng Nai lam huy~n PhuO'c Long dµng dinh Tran Bien, l?p xu Sai Gon lam huy~n Tan B'inh, dµng dinh Phi en Tra'n... Bat dai da mc1 r(>ng ngan di;i_m, dan s6 hdn b6n v~n h(>" (Gia Dinh thanh th6ng chi), dua vung dat D6ng Nai vao lanh th6 cai quan cua chua Nguy~n. Nhung truO'c d6, thfin dan cua chua Nguyt'm da la chu nhan cua xu D6ng Nai. Sµ xuat hi~n cua hai sc1 thue c1 Sai Gon va Ben Nghe nam 1623 da he mc1 sµ xuat hi~n cua ngttc1i Vi~t sinh s6ng buon ban t~i day tU th?p nien 20 cua the ky XVII.
Triii hdn 300 nam lich sli, xu D6ng Nai - Bien Hoa xua nay da la m(>t vung dat tru m?t, la ndi dung chan cua bao con ngudi cat buO'c ra di tim ch6n "an cu l~c nghi~p" trong khoang thc)i gian hdn 300 nam.
Sach Bien Hoa xua t?p hqp nhung trang viet v~ da't Nang N~i, xu D6ng Nai - Bien Hoa xua W nhung trang chinh sli Gia Dinh thanh th6ng chi (Trinh Hoai Due), Dg,i Nam nhrit th6ng chi (QuO'c SU' quan tri~u Nguy~n), den nhung cong trinh nghien cuu nhu B~ Hoa sii lu<Jc toan bien (Lu<1ng Van Lµu) hay nhung tac phdm gi~u tinh ngh~ thu?t, tinh nhan van cua nhung con
7
nguai Dong Nai nhu Ly Van Sam, Huynh Van NgM, Binh Nguyen LQc, Hoang Van B6n ...
Dat Bien Hoa - Dong Nai duqc tai hi~n la m9t chon rung nui tham u, giau c6 san v~t ... va mang d:iy nhung net bi iin. Con nguai noi day hi€n hi~n ra W t~n trong truy~n thuye-1., trong lich Slt dan tQC v6'i nhung CUQC d:fu tranh gianh quy~n song, quy~n lam chu thien nhien va hon he't la d:fu tranh gianh dQC l?p ttf do cho dan tQc tru6'c mui giay xam luqc c~a ngo~i bang ...
Dg higu hon v~ mQt "Bien Hoa xua", Ban Thuang .vy . Thanh uy Bien Hoa chu truong phoi hqp v6'i Nha Xu:f t ban Dong Nai bien so~n va gi<1i thi~u hQ sach v~ vung dat Bien Hoa xua va thanh pho Bien Hoa hOm nay d€ qua khu hao hung cua cha ong luon duqc sang to, thoi thuc cac the' M ke' tie'p xay dtfng que huong ngay m<)t giau d~p.
B<) sach gom nhi~u t~p, Bien Hoa xua va Cdm xuc que huang (sach anh v~ Bien Hoa) la nhung t~p d:iu tien.
Hi v9ng, m9t "Bien Hoa xua" - mQt xu Dong Nai v6'i d§.y du nhung hinh anh v~ con ngl1C1i mang d~m chat Nam hQ, v~ song nui, dia v~t, phong tyc t~p quan ... duqc tai hi~n trong t?p sach nay se la nguon tu li~u qui bau cho nhung nha nghien cuu ding nhli nhung nguai muon tim higu v~ vung dat nay - vung dat Bien Hoa - Dong Nai xua.
8
Bien Hoa, ngay 30 thang 6 nam 2011
Uy vien Ban Thuang vy Tinh uy Bi thu Thanh uy Bien Hoa
VYVANvfJ
LOINOIDAU
Thanh ph6 Bien Hoa (B6ng Nai) nay nilm trong tU giac tr<;mg diem phat trien kinh te' cua vung Dong Nam ht) (TP.HCM, Binh DuO'ng, D6ng Nai, Ba Ria - Vung Tau), dang tUng ngay thay da d6i thit. Nht.ing each day khong xa, von v~n ha the' ki, xu Bien Hoa - D6ng N ai con qua li;i. lam.
Co nhi~u cau ca dao quen thut)c v~ xu Bien Hoa - D6ng Nai, tU thu& ong cha ta xua dim& dat phuO'ng Nam:
- Dfo day xzZ sa lg, lung
Con chim keu phai s<J, con ca vitng phai kinh.
- IJ6ng Nai gg,o trdng nhu co,
Bo cha, bo m!? xuong do theo anh.
- Nha Be nuac chay chia hai,
Ai u~ Gia IJ[nh, IJ6ng Nai thi u~!
Gia Dinh, Bien Hoa, D6ng Nai khOng hoan toan trung khdp v~ miftt hanh chinh vai tinh D6ng Nai, Gia Dinh hay thanh ph6 Bien Hoa 'sau nay, ma rt)ng hO'n, hao trum ca vung dat Nam ht). ThO'i do, Bien Hoa, Gia Dinh la nhung nO'i ma nguO'i Vi~t diitt dau chan dau tien cua minh len ca vung da't tru phu, menU,, mong, de tU do m& rt)ng v~ phia Nam (vung mi~n Tay Nam ht)· ngay nay) va phia Tay (cac tinh Tay Ninh, Binh Phuac,. .. ngay nay). La nO'i dau tien, dI nhien sdm phat trien so
9
v6'i cac nO'i khac, song ci:ing ham chua d~c digm dia li, van h6a cua ca vung. Do d6, Gia Dinh, Bien Hoa, D6ng Nai vua la ten rieng, vua la ten chung.
Cach day tren 300 nam, XU D6ng Nai la vung rung r~m, dan cu thua th6't, nhu ghi chep cua nha bac h9C :L&:-CQuy Don. Tru6'c khi Le Thanh hiiu Nguyen Huu Canh vao phan dinh ranh gi6'i, hiiu nhu chua c6 chinh quy~n nao cai quan. Vung dat Nam b(i thuc1 xua vua r(ing l6'n, tru phu va vua .. ., W do. Ai v~ dau ciing duqc, kh6ng nhu cac vung dat khac c1 Biic b(i, Trung b(i, dan khac lang, khac xu den trc1 thanh nguai ng1;1 cu, v6'i bao kh6n kh6, thi~t thOi.
Chinh nha d~c digm d6 ma chi trong m(it thai gian ngiin, chua dlly 100 nam, Nam b(i da phat trign nhanh ch6ng, nha cu dan c1 nhi~u vung dat khac nhau, nhilt la ngttai Vi~t, nguai Hoa den sinh song, l~p nghi~p. Ch~ng may choc, Gia Dinh, D6ng Nai, kinh te, thuO'ng ml,'li duqc ma mang, trc1 nen tru phu. Nong Nai D~i Pho (tac Cu Lao Pho) trc1 thanh cang th! 16'n nhat cua ca vung, CO Slf giao thtiO'ng khOng chi trong nu6'c ma ca nu6'c ngoai.
Nhin li;ti suot qua trinh hinh thanh va phat trign cua ca vung dat Nam b(> n6i chung, Bien Hoa - D6ng Nai n6i rieng, d~c digm tren xuyen suot ca chi~u dai lich slt, cho de'n ngay nay. Thai nao cling v~y, Nam b(>, Bien Hoa - D6ng Nai la vung dat lanh chim d~u, dang r(mg doi tay va tilm long don nh~n tat ca cu dan, d6ng bao den l~p nghi~p. Cung chinh nha d6 ma vung dat nay luon phat triifo trong Slf phong phu va da d1;mg hO'n bat ki nO'i nao khac. Ngay nay, ai c6 dip di ngang qua thanh pho Bien Hoa hay huy~n NhO'n Tri;i.ch, Trang Born,. .. se thay rat r6 rang, hang tram ngan thanh nien cua khiip m9i mi~n dat nu6'c D6ng Nai da trc1 thanh cong nhan trong cac khu cong nghi~p. Hay trong cac truang h9C, b~nh vi~n, nha may, thiiy co giao, bac
10
THUY VAN SdN (Nui Thuy Van)
CJ ve phia dong each thanh 194 d~m. The nui dung dlfa nai ho bien, cao 16'n d~p li;i. thuong, dinh ch9c thiing len troi, nhln tha'y co may tU tren nui toa xuong, cho nen m6'i co ten a'y. Tren nui co chua Hai Nh~t, la cho trong ra bien de do bong m~.t troi. Phia bile chan nui, cay coi xanh tuai, do la hang lqn rung ve nghi ngai, a chan nui con co dlim to tU bien thong vao, gQi la San Tni Uc (t9c gQi la bai Heo), khi gio nam th6i mi;i.nh, tau thuy€n thuong vao d~u da'y de tranh gio.
THAT KY SdN
T9c gQi la nui Ganh Rai, each phia dong tra'n 243 d~m ruai. Phia blic tU trong chAm 16'n bang qua khe ri;i.ch, t9 hQp cat da, chi;i.y v€ hu6'ng dong ma mQc ra, quanh ·.rang qua hu6'ng tay, uon luqn dang nhu con r6ng xanh tilm bien, r6i n6i len 3 ng9n nui da dung sung nhu chan dinh a giua bien; dlfng lam bai neo ci)t neu giua bien, de chi ro bO hen cho thuyen nam Mc qua li;i.i va ngan song l6'n d~y cu(ln suot ngay. D1iu nui lam clia phai cho Tile Ky, duoi nui lam binh phong che ngoai cho Clin Gio, phia trong co vung 16'n lam cho cho ghe thuyen neo d?u nghi ngai. Tren nui co suoi nu6'c ng9t phun ra, du6'i co dan chai sinh song, th?t la m(lt clia be co phong canh d~p nhat. d d1iu ganh thuong co rai ca xua't hi~n, nen m6'i co ten la nui Ganh Rai.
THAN MAU SdN
T9c gQi la mui Ba Kee, lam ranh gi6'i phia bile cua tran, each tra'n 249 d?m; co nhung da dung dQc theo bO bien, du6'i co nhi€u ri;i.n da, tren co nhi~u di)ng cat, hay n6i gio to song du ba't thuong, nglioi di thuyen den day luon d'.n th?n. Trong d(lng c6 mieu linh tho Thl:in Nu Ci nui, m?t tien mieu trong ra duong cai
23
quan, hanh khach chiem le thu'O'ng phai thanh kinh c(mg bai va tha ga song, treo giay ti~n dg cau thiin phu he).
PHU'OC LONG GIANG
T1:1c g9i la song D6ng Nai, la m(>t song 16'n iJ phu Phu6'c Long, nen lay ten phu d:1'tt ten song (sau phlin dong phOng theo nhu' the}
Phat nguyen cua song nay rat sau xa, suoi vvc sau r(>ng, xuat phat tU nui Thiin Quy chay ra, do nu6'c d9ng trong cac nui, muon hoc thOng thuang h9P l?i nen dong nu6'c menh mong, chay xuong hu6'ng dong cho den Tigu Giang (song Be), x6m Sa Tan (Ben Cat), m<:>t hu6'ng chay v~ thac da liJm ch&m, nu6'c chay hung han higm ac, nen ghe thuy~n khOng lttu thOng duqc; nu6'c thuy tri~u chi len den day la dung, thuy~n buon cung dl}u t?i day r6i len tr?m thue giao dich v6'i nguO'i Thuqng (1).
Tu day tr& xuong, song r(>ng nu6'c sau, nu6'c ng9t trong veo la thu nu6'c c6 tieng tot nhat thanh Gia Dinh dg dung g(>i diiu hay pha tra, du nu6'c suoi Trung Linh iJ Kim San hay B?ch H?c iJ Ba Lang (Trung Quoc) cung khOng hem duqc. Chay xuong m(>t quang nua thi cung song Tan Binh hqp lttu thanh ra song Phu6'c Binh, r6i chay xuong hu6'ng dong ra clia bign 16'n Ciin GiO'. ThuO'ng den thang 8 hang nam nu'6'c 11:1t d6 xuong, rlta S?Ch bao XU ue, Ian toa khllp ru(>ng nu'O'ng, tuy lt,It c6 16'n nho nhu'ng kht'>ng sq n?n tran ngl}p menh mong, nguO'i chet, nha troi, b&i vi song nay c6 nhi~u nhanh rut chay ra bi~n rat nhanh.
1 ThlfQng: ten goi dan toe ft nguoi, nay khong dung nua.
24
E>~I PHO CHAU
Tye g<;>i la Cu Lao Ph6, m(>t ten g<;>i khac la Dong Ph6 (Gian Ph6) cilng con g<;>i la Cu Chau, bO'i dta the cu lao u6n minh khoanh du6i hinh nhu' con cu bOng giiJn nude, nen c6 ten nhu' v?y. Cu lao nliy each phia dong tran d(> 3 d:]'im, dai hem 7 d:]'im, r(>ng bltng 2 phlin 3M dai, nhu con kim ngu tran nai thuy khiiu, cay try da ngan song 1<1n cho tran thanh.
Phu<1c Giang (song D6ng Nai) quanh phia nam, song Sa Ha (R~ch Cat) vong phia Mc, thud tru<1c c6 chiec cliu van b:ic qua song r(>ng rai Mng phllng, thong den tran lY..
H6i thang gieng nam Dinh Mao ( 17 4 7) dai vua The Tong Rieu Vo hoang de thu 10 Vo vuang Nguy~n Phuc Kb.oat (Le Hi~n Tong nien hi~u Canh Hung thu 8; D~i Thanh Can Long thu 12) c6 khach buon xu xa nguai tinh Phuc Kien (Trung Quoc) la Ly Van Quang den khach ngy O' D~i Pho, thay canh thai binh, vo bt la la, long mling thlim, hen len lut ket be dang han 300 nguai ttj xung la Dong Pho (Gian Pho) d~i vuctng, dung Ha Huy lam ngyy Quan su, T~ Tam lam ngyy Ta do doc, T~ Tu lam ngyy Huu do d6c, am thlim tinh chuy~n xftng b?y, d!nh danh up dinh Tran Bien, nhung chi sq Kham sai Cai d(>i Ciin Th?n hclu Nguy~n Cu Ciin la nguai c6 vo ngh~ cao cuang, nen chung ban muu tru<1c tien phai giet 6ng Ciin thi vi~c se d~ thanh nhu tr& ban tay. Nhan ngay Tet Nguyen dan, chung hen phyc binh O' trong pho, r6i dem hem 50 ten dung cam bay y phyc theo ki~u di mling rn ngay xuan, den mling tu6i t~i dinh C§'.n Th?n hliu, thlia luc ngai v6 y cli slf, cung rut doan dao trong tay ao chem C§'.n Th?n hclu bt thuctng. Ciin Th?n hclu Ian xuong v9t ch~y chyp lay ng9n ph6c dao tren gia binh khi (J vach, giet duqc 5, 6 ten gi~c, chung hen rut lui, ch~y ua vao tr~i quan do~t duqc m(>t so thucmg dai, r6i tlt hai phia dong tay danh ep. Luc ay Ciin Th?n hclu da bt tr9ng thuctng du6i sue, keo dao danh bu<1c gi?t lui,
25
khong ngd can dao bi vuang hang rao cay khien ong va'.'p ngii, li~n bi gi~c dam chet. The roi thu(lc binh cua ong li~n den tiep ung, quan gi~c ch?Y v~ t1:1 t~p ch~n cilu dg chong qt. Quan Lu'u thu Cuetng Oai hiiu h<;> Nguy~n di~u Hnh thuy b(l cua dinh dan tr~n (J bet bile, dot pha du van dg cu thu, kh6ng dam tien qua danh d~p, roi dua htch bao cao cho Cai Cd B?i Thilng hiiu Tong Phu&c B?i Ci d?o Mo Xoai M cung hi~p binh danh d~p. Quan quan hilt duqc b9n Ly Van Quang cung b9n diiu so hung ac 57 ten. Nhung nghi chung n6 la nguC1i cua Thien tri~u (Thanh tri~U) khong nen giet VQi, hen giam chung vao ng1:1c roi dem vi~C ay tau len.
Mua dong nam At Hqi (1755), nhan c6 b(l h? cua Tclng doc Man Chiet (Trung Quoc) la Thien tclng Le Huy Bue, Ba tclng Tham Thiin Lang, Ho Dinh Ph1,mg di tuiln thu Bai Loan, thuy~n bi gi6 bao h?t den nu&c ta, nhan do phoi hqp cung tau buon dg dua h<;> v~ nu&c, ti~n thg thang 7 mua thu nam Binh Ty (1756) (Le Hign Tong, nien hi~u Canh Hung thu 17, B?i Thanh Can Long thu 21) SO?n cong van va ban an kg ro t(li tr?ng cua t~c dang. B9n tu ph?m tru nhung ke da th9 thucJng bi b~nh chet, hi~n con dam Ly Van Quang, Ha Huy, T? Tu c(lng 16 nguC1i, giao ca cho doan Le Huy Bue liinh giai v~ tinh Man, trinh len quan Tclng d6c xet xU' tr! t(li.
Tu d6 cilu bi pha bO roi diin da cho den khi Tay Sdn ncli lo?n van khong stl'a l?i duqc, nay phai dung do dua nguai qua l?i. B§.u phia nam ci:ing c6 hen do dua ngang qua chq Binh Tien (t1:1c gQi la chq Lo Giay, khi quan Tay Sdn vao cu&p pha dong Ci da'.'y l?i g<;>i chq Bon, thu(lc dat thon Binh Tien), tU do do duang b9 den thanh Gia B!nh.
26
TH~CH NGHE (Con Con Nghe)
d v~ phia dong each tran 3 d~m ruai, niim duai dong phia nam song Phu6'c Giang, hi:qh di,mg hon da giflng con nghe, dllu sung le) ra rat ro, dai chung 10 trli<;tng, b~ ngang biing qua mla M dai, dung nguqc dong nu6'c, m?t chliu ve clt'a thanh, khi nu6'c rang sat trong thay nit ro.
CV TICH TH~CH
Con g<;>i la Th?ch Than (Thac da) Ci gilia Phu6'c Giang, v~ phia nam Cu Lao Pho, each tran chung 4 d?m nil.m thien ve phia biic; mo da g6 gM, l6'n nho ch6ng chat, lam cho the nu6'c chay xiet, song gio v6 fim fim, nguai di thuyen phai het sue cEi'.n thi%n. Du6'i co con ca chep den, minh l6'n 6, 7 thu6'c ta, miit sang nhu di~m, vay ong anh nhu sao, m6i khi dem viing canh khuya, no thuang den tru6'c mieu Chu&ng c<J Le Thanh hfiu, nhay qua thac, vu<;tt qua song, b<Ji lc)i len xuflng, hinh nhu th~ vai l?Y vi%y.
Phia biic thac da co vt,tc rat sau, la n<Ji tau M cac nu6'c den nup di%u. Tu tru6'c thuyen buon den day tha neo xong thi len ba thue ph6 Ci, den nha chu mua hang ke khai toan be) hang h6a co trong thuyen trinh sC! thue; chu mua hang dinh gia mua tat ca hang hoa xau tflt khOng sot l?i thu gi. Den ngay tru<Jng bu6m tr& ve, g<;>i la h6i Duong, neu chu thuyen muon mua thu gi thi cu ke khai tru6'c, nguai chu vt,ta theo d<Jn d?t hang mua dum, hai hen chu khach deu ti~n, thanh toan hoa d<Jn ro rang r6i, khach cu dan hat vui ch<Ji, da duqc nu6'c ng9t S?ch se, l?i khOng co lo trung ha an thung van thuyen, chi dqi tai ngay lui thuyen, chCi hang dfiy khoang ma ve XU.
Tu khi Tay San day lo~m, quan quan v~ ca iJ tran Phien An, thuyen buon ci:ing dai theo di%u C1 song Tan Binh, nen den nay tinh the da thay d6i, thuyen ci%p ben khOng co chu lon"mua mao bao tra, nen phai ganh den cac chq ban le linh tinh, khi
27
muon mua th6 san dem ve, thi phai di tim dong, hoi tay, nit nh9c nhiin. L~i c6 b<;>n con di) dia phudng kheo gia d~ng lam nguai an can thanh tM.t, doi g~t mua xong lay hang r6i tim ndi bu6m mat, neu chu thuyen mat m(>t it so von thi con gling chiu ma v~, nhung neu mat von qua nhi~u thi phai d~u thuy~n qua mua dong (pham thuy~n buon nguai Tau den mua xuan, thu~n theo gi6 dong bile ma den, qua mua h~ l~i thu~n theo gi6 nam ma ve, neu cuon bu6m d~u lau qua, thu sang dong gc;ii la luu dong, hay ap dong) d~ truy t!lm bc;in ay khiip ndi, vi~c ay lam cho nguai buon duang xa ngay cang ctfc kh6.
NGO CHAU (Cu lao Ngo)
CJ v~ phia blic lt.iU cua Phuac Giang, dai hdn 1 di[lm, r(>ng biing 1 ph!ln 4 M dai, each phia tay tran 19 di[lm rufti. Nguyen truac li~n vai cu lao Tan Trieu, nam Giap Ty (17 44), nien hi~u Canh Hung thu 4 vi c6 hi lan, bi x6i Id chia lam 2, phia dong thanh cu lao Ngo phia tay thanh cu lao Tan Tri~u, Cl giua c6 m(>t song nho vua c~n vua h~p chia ranh giai, nhi~u cat soi nen chi ghe nhO di' cM.rti ch~m th'i mai qua l~i du<;tc. . . '
i,.>
,:: :•'•,,
N~m Cl trung lt.iU Phua~ ·at.ang, each :phia tay. t:r1ln, 21' d~Jli, dai 10 di[lm, r(>ng 2 di[lm rufti, dan Cl day chuyen vi~c lam vuan, nhung chu yeu tr6ng tr!lu vi tr!lu a day nhi~u la ma tot, mui vi l~i thdm ngon, cho nen chi c6 trfru a Tan Tri~u la n6i tieng hdn het.
TAN CHANH CHAU (Cu lao Tan Chanh)
Niim v~ phia nam luu Phuac Giang, cung niim tiep li~n vai Cu lao Tan Tri~u va Cu lao Ngo bay thanh 3 cu lao giang hang ma cu lao nfry thi 1<1n hem het, b~ dai 20 di[lm, r(>ng 5 di[lm rufti,
28
each tnfo v~ phia tay 20 dl\J.m, da'.'t CJ day t6t, thich hqp vai cay dau va mia, nen CJ day san xua'.'t nhi~u duang cat.
BONG GIANG (Song La Buong)
d v~ phia tay each tran 11 d?m ruai, phia tren tiep vai 3 cu lao Tan Chanh, Tan Tri~u va Ngo, hqp luu chay xuo'ng Mi giUa r6i ti;to ra Kinh H6 sau r<;mg trong xanh, tran ap vung thuqng du cua hon Rua, kh6i song chan van, nui song ttiO'i d(;)p, huy~n ao nhti b6ng lai tien canh. d day g6m thau nhi~u canh d(;)p nhti ui~n pho quy pham (bu6m v~ ben xa), binh sa lc;ic nhc;in (nhi;tn dap bai cat bi'ing), va tinh nham dc;i vu (nui t~nh, dem mua) khien cho nguai c6 cam hung phong canh Tieu TuO'ng, ve thanh tranh v~y.
KIEN GIANG (R~ch V~p)
d phia nam thtiQ'ng ltiu PhuC1c Giang, each tran v~ phia tay nam 21 d?m ruai, song tU phia Mc chay qua nam, c6 rung sau khe dut, giap giC1i m(lt chi'im ci;tn, khi mua 11,lt c6 thg thOng den dong Cai Cat Hi;t, chay xuong nga ba Bang Giang (g9i la nga ba Cai Con) r6i chay vao song 1C1n Bang B(lt.
E>QNG GIANG (R@Ch E>ong)
~
TIEU GIANG
Tl,lc gc;ii la Song Be CJ t6ng PhuC1c Vinh, phia nam Phuac Giang, each tran v~ phia tay 109 dl\J.m ruoi, phat nguyen W 2 sach scm man Vo Tam va Vo Vien quanh co chay xuong hti<1ng
29
Bong 53 d?m den thu scl' Tham Linh, bi thac ganh ngan can, r6i chuy€n qu?t ra phia Mc 242 d?m t:;rn thanh cU'a Ti€u Giang hqp h.tu vdi Phudc Giang.
LA NHA GIANG (Song La Nga)
CJ phia btic thuqng luu Phudc Giang, song nay phat nguyen tli nui Pho Chiem thu(lc tran Thu~n Thanh chay v~ nam. Li;li tU nui Pho Chiem chay ra phia Mc g9i la song Da Ducmg r6i vong quanh nui C(lp C(lp (nude song chay xiet CQ vao da, tieng keu CQp CQp nen con g9i la nui Song B~p) chay xuong dong r6i hqp luu v6'i ngu6n Ban Thi;tch c1 tran Phu Yen.
SA HA (Rlllch Cat)
T1:1c g9i la Ri;lch Cat, ay la btic ltiu cua Phu6'c Giang, each phia dong tran 3 d?m rufti. Song nay chay quanh Cu lao Bi;li Pho. Li;li c6 ten la H~u Giang, d~u phia tay nhi~u khuc Ci;ln, khi nude rong thi l(li b(l qua duqc.
AN HOA GIANG (Song An Hoa)
CJ v~ phia btic Phu6'c Giang, each tran v~ phia dong 19 d?m. Ngoai cU'a song la song B6ng Chan, chay ra bile nU'a d~m den chq thon An Hoa, tru6'c kia day la ben d€ g6, cho nen con g9i la Ben G6, qua hu6'ng dong bile nU'a d~m den cU'a song Thiet Trang (t1:1c g9i la ri;lch Lo Th6i, v~ hu6'ng tay bile 3 d~m rufti nua den chq Lo Th6i la cung ngu6n) r6i chay 4 d?m nua hqp luu cung song Bai Di~p (song La Buong).
KINH CHAU
T1:1c g9i la Cu lao Cai Ttit, c1 hi;l luu Phu6'c Giang, each phia dong nam tran 21 d?m rufti. Cu lao dai 13 d?m, r(lng 7 d~m, c6 ru(lng nuO'ng nha cU'a cua dan c1 d6. Phia trai cu lao la Bong Giang, r(lng 16'n menh mong, song gi6 ch!}p chung; phia Mn
30
dong Dong Giang thOng vai 3 duO'ng song Boi Di~p (song La Buong), Thanh Thuy va D6ng Mon. Phia huu la Tay Giang, tuy c6 h~p nhO ph§.n nao nhu'ng l:;ti du'O'ng tilt gi6 l?ng, ghe thuy~n Ian nhO qua l:;ti d~u di duO'ng d6. Ch6 duoi cu lao, hai song Dong Giang va Tay Giang hqp lu'u, gQi la song Lan 0 (song Chang Hang), song r()ng nu'dc sau, nu'dc bUn dl;IC cua cac song chay den day d~u duqc Hing 1-<;ic trO' nen trong s:;tch. Khuc song nay l:;ti c6 cu lao ldn ch?n hai d§.u tren xuong du'di, nen ch6 ay c6 nhi~u gi6 cu()n, l:;ti do nhi~u dong nude chay xiet va ch:;tm nhau thanh song Ian, dao d()ng bat thuO'ng. Phia dong h:;t lu'u song Lan 6 c6 cu lao Van Manh (cu lao Mu6i Mong), cu lao nay dai 4 dl]lm ru'O'i, r()ng 4 dl]im, che lap cl'ta song Mao Diing (tl;IC danh R:;tch Cho:;ti - th6 san c6 day ch:;ti); co cay O' day r~m r:;tp, sinh nhi~u giong mu6i mong nen c6 ten ay. Do:;tn song nay chay tan lo:;tn ra nhi~u nga, sau m&i chay g()p v~ ch6 cuoi cl.Ing, d6 cung la cl'ta song Tam Giang - Nha Be.
061 Dl~P GIANG (Song La Buong)
Tl;IC gQi la r:;tch La Buong, O' day c6 nhi~u cu' dan sinh song bil.ng each lay la buong d~t bu6m, dan tam, danh day, chl]it tau dem ban sinh nhai, nen mai gQi ten nhu' the. Song n§.y O' h:;t luu song Phuac Giang, phia dong song Dong Giang, each tran 30 dl]lm, song nhO ma dai, nguqc v~ ngu6n 10 di;tm den thuqng khfiu Nguy~t Giang, l:;ti them 10 dl]im ru'O'i nua den thuqng khiiu song D6ng Chan, 23 dl]lm nua den cliu ngang duO'ng cai quan, 10 dl]lm den phan thu Boi Di~p, 27 dl]lm den phlin song Nga Ba; nO'i day nu&c chia 2 nhanh dong tay; nhanh phia dong chay quanh qua bile 50 di,im den Tham Tuy~n (Suoi Sau), la cl.Ing ngu6n r6i chay vao chan nui Lang Giao. Nhanh phia tay chay quanh qua bile hO'n 24 d?m den thac Xung tl;lc gQi Han Kiet, da thac ch~n cU'ng, tren day la nO'i chq trao d6i hang h6a cua cac dan thu()c man. Ghe thuy~n di den day la t~n cling, con nhu goc ngu6n cua
31
no thi (J trong nui sau XU Cao Mien, mtck thuO'ng chay roe rach tU do ra.
E>ONG MON GIANG (Song E>ong Mon (E>ong Mun))
d h? lu'u song Phu<1c Giang, phia dong song Dong Giang, each tra'n hc1n 35 d?m; cii'a song ri)ng 8 truqng, sau 1 tru'qng, chay ve huang dong bile 21 d~m den mi~ng suoi Tong (t9c g<;>i la suoi Uong), (J bC1 tay chay ve huang tay 5 d?m ruai den c§.u Thanh Thuy (J duC1ng cai quan roi hqp vai thuqng lu'u song Thanh Thuy, 3 d?m nua den mi~ng su6i Quan Thu (su6i (J bC1 biic), di nguqc theo huang tay biic 6 d~m ruai den c§.u ngang Quan Thu, 20 d?m nua den no'i cling nguon. BO' nam co dong nam don da't, nii'a d?m den du ngang, d§.u c§.u phia bac di 1 d~m ruai den thu s(J Dong Mon (Mun) ra duO'ng cai quan. D§.u du phia nam di 13 d?m ruai den chq song Mao Di'ing (song Cho?i), W day chay them mi)t d~m ruai nua la den cung suoi. Den each chq Dong Mon (Mun) mi)t d~m, di ve phia dong nii'a d?m den song Trao Trao, chay h~p l?i phia dong biic 2 d~m den cii'a su6i Dong Huo'u, tU cii'a su6i nguqc len phia tay 3 d?m den c§.u ngang Dong Huo'u, hi~p vai duC1ng cai quan, l?i chay 31 d~m den An Tuyen (su6i An) la no'i cling nguon v~y. Tu mi~ng su6i Dong Huo'u chay ve huang dong 13 d?m ruai roi hi~p 111u vai song Ky.
Kl GIANG (Song Ba Ki)
d ve phia dong each tran 91 d~m; song nay chay W Nam len Biic, dai 12 d~m ruai, den D?i Tuyen (suoi Lan) la no'i cung nguon thi dung l?i. Giua co duC1ng cai quan, co c§.u ngang M th6ng qua l?i, cii'a song chay ve dong hqp vai song Dao Thuy (t9c g<;>i la Nuac Li)n), roi chay ra cii'a song Ian Mo Xoai. Song chay ve tay hqp vai song Dong Huo'u, qua song Dong Mon (Mun) roi chay ra song lan Phu6'c Long.
32
PHU GIA TAM GIANG KHAU (Cua Tam Giang Nha Be - Nga
ba Nha Be)
Nude ng9t song Phudc Long W biic chay den, nude lq song Tan Binh tU nam chay lli'-i, h<Jp luu chay xuong dong t~o thanh song Phudc Binh, ay la clia Tam Giang, nude toan mi;tn ca. Cach phia dong nam tnln 73 di;tm ruai, w day tra xuong hudng nam b:ic c6 nhi@u song nhanh, duy mQt dai song ldn chay xuong dong, d6 ra clia bi~n C§.n GiC1. Xua khi mdi di;tt 2 dinh Tran Bien va Phien Tran, ma duCing b9 Binh D6ng chua m<1, hanh khach di lli'-i phai dap do d9c. Dau ben do phia biic d ben Sa Ha (R~ch Cat) thUQC dinh Tran Bien, d§.u ben do phia nam a dilu cilu do t6ng Tan Long (tyc danh C§.u Do, <1 dia ph~n thon Tan Hu<1ng, nay viin con). Pham nguCii di thuy~n kh<1i hanh tU Tran Bien, phai dqi khi nude rong thu~n dong mdi cho thuy@n den clia Tam Giang, den song Tan Binh, den day lli'-i giftp nude nguqc phai ciim thuy~n dqi khi nude len thi m<li thu~n dong di tiep. Con ke kh<1i hanh d ben do phia nam cung phai l\fa the di nhu v~y. Thud ay, dan cu con thua that, ghe do h12p nho, hanh khach th6i ce1m, dun tra rat kh6, vi v~y c6 ngudi phu hQ a tong Tan Chanh la Vo Thu Hoilng ket tre lli'-i lam be, tren che lqp phong oc, slim du bep nuc, g~o, cui, va d& an M dudi be cho hanh khach tuy y dung ma khong b:it phai trii ti~n. Sau d6 khach buon cung ket be n6i ban d& an nhi@u den 20, 30 chiec, nh6m thanh ch<;>' tren song, nen mdi gQi XU ay la Nha Be. Sau nay dudng thuy, dudng bQ lt.iu thong, dan cu dong due, ngudi qua l~i d@u dung ghe nha nen do dQC phiii dE?P bO. Trai qua CUQC loli'-n Tay SC1n, Nha Be tan ra, den nay cung khOng lam lli'-i.
BANG BOT GIANG (Song Bang BC)t)
d ne1i cuoi cung ranh gidi phia tay b:ic tnfo. Phat nguyen W chilm D6ng Nhai (chilm tron r9ng sau trong, cay coi r~m rli'-P
33
la ch6 a cua bi) li;i.c man da D6ng Nhai) chay quanh qua hu6'ng dong, nu6'c ng9t dlly tran qua den dta dllu tnfo Phien An lam thanh song Tan Binh, thi nu6'c li;i.i lg.
NGO CONG THAN (Thac Nam Ong)
d ti;i.i ngu6n Tn;ic Thuy (Nuac D1,1c) tren phia tay song Bang Bi)t la ranh giai cu6i cung phia tay nam cua tran. Tu ngu6n cua no la dta song Tan a truac mieu Ngu Cong di v~ ht.tang nam co thac da chenh venh g6 gh~ 16i lorn, nuac tung song vo, chay mi;i.nh qua g6 da cao, chi dan chuyen nghi~p dung thuy~n di)c mi)c nhO mai dam li~u di qua. Nhung tay sao ch6ng do truac sau, giu gin het sue llfc, neu chi mi)t chut sai sot li~n bi l~ t chim, M na t.
Ngugc dong len hem 215 di)m den thac Ta Mon, 30 di)m nua den thac Hop (Hap, Ngap), mia di)m den thac L6'n, 1 di)m de'n thac Ta Ma, 17 d?m den thac Che Yem, 2 d?m ruai den thac da Ta Nong, 54 di)m den nga ba song Tram, a day nu6'c chia ra 2 nhanh, nhanh chay hu6'ng tay nam t1,1c ggi la song Tram. Ngugc dong len 18 d?m den thac da Ta V1?t, ndi day mt6'c chay ci;i.n co da nho ra, ri)t thu du va dan man nui a, dllu ngu6n con xa glln the nao thi kh6ng thg ro dugc. Nhanh tay blic ggi la song D1,1, di them 13 di)m den thac da Ta Khuong, clia da lap dong, tham lam cung c6c, ndi dan mgi (l) du chiem cu, neu mu6n di den cung dllu ngu6n cling kh6ng dugc.
LAO TO cU'dNG (Giong 6n9 To)
d t6ng An Thuy, huy~n Binh An, lam gi6'i hi;i.n phia nam cua tran; co go n6i cao, biing ph~ng quanh co, ndi dta khi hQi t1,1, cay c6i t6t tudi, go dai 7 di)m ruai, ri)ng 3, 4 di)m, co song nho
1 Moi (sic): ten goi dong baa dan toe ft nguoi, nay khong dung ni1a (NXB).
34
tU phia bile chay vao nam, bao quanh phia tru(:k. Bay la go dat bAng ph!ng cua h~ nui Chieu Thai (Chau Th6'i) .
.l ' CAM £>AM
T1,1c g<;>i la vung Garn, a t6ng An Phu, huy¢n Phu6'c An. Viing nay sau r9ng do cac dong chay den h<;>p l~i, co khi m~t trO'i chieu tU xa rang chi~u phan chieu xu6ng, siic cay xanh t6t, song nu6'c long lanh, xa trong nlt rife ra, nen m6'i d~t ten Garn la nhu v~y. Trong vung co nhi~u ca sau thuO'ng hilt ngtiO'i an thit, nguO'i qua l~i phai het sue c:ln th~n, nen m6'i co ng~n ngii': Hung ac nhu: ca sau viing Gam.
TOAi £>AM
T1,1c g<;>i la Biim Nat, (J dia ph~n huy¢n Phud'c An. Biim do cac song h<Jp l?i, thong khtip cac neo; c6n bai trung di¢p, nganh nhanh quanh co, ngang d<;>c chltng chit h<;>p r6i tan, rung chltm r~m r?p, tru6'c sau trong khong thay nhau. Thuy~n di khi thu~n khi nghich, dang di phia trai being chuy€n phia phai. Neu chi quen m9t chut, tit phai l~c duO'ng, cho nen ngtiO'i ta phai het sue c:ln th~n. NO'i day khong co dan cu lang m?c, cho nen tuy nguO'i da quen duO'ng ma di m9t minh den day cung phai ngO' ng<J ma t~m dung l?i, d<Ji khi h<;>p du<Jc nhi~u thuy~n cung nhau Mi han, sau do m6'i ket doan ma di. L?i con c6 b9n tr9m cu6'p ~n nup a day, nguO'i buon ban thuC1ng hay bi chung h~i. Nam Gia Long thu 12 (1813) co chia d~t tr~m song, m8i tr~m d~u co linh tr~m tru dong, khong nhung vi~c chuy€n cong van du<Jc mau l~ ma n~n tr9m cu6'p do do cung du<Jc d~p tan, nhan dan n<1i do du<Jc nhO'.
THAT KY GIANG
T1,1c g<;>i la Nga Bay, a v\' phia dong song Phu6'c Binh, phia nam co nga ha, phia bile c6 nJa tu hinh chu th~p, nen gQp l?i
35
m6'i c6 ten Ia Nga Bay. Nhttng i1 day c6 nhieu nga ha va nhieu nga tu' hinh chu th?p ma ten ay khOng the chi dinh (J m(>t ch8 nao. Bai vi h~ thong song nay chling chlt xien XO rat phuc t?p, xuyen qua nhau ma chay, dang d?t ten Ia song H6n Befog (tr(m l(>n) chu chiing nen cau n~ b&i cai ten That Kl.
DU'dNG UC (Vung DU'dng, con QQi la Vung Dang)
NO'i day glin bai biifo (J phia dong cua tran, dan Cu' tv t?p, d6ng ml]'ln ngan khoanh, deu la ru(mg muoi. Dan a day lay vi~c phO'i muoi lam nghe chinh.
HU'dNG PHU'OC GIANG
(Tue la song Mo Xoai, la nO'i 2 them Long HuO'ng va Phu6'c L~ cung dai the;> linh trlitm). Ngugc dong len phia bile chuyen qua phia tay den suoi Chau Phe g?p suoi Giao Keo, qua Tham Tuyen (suoi Sau) den d§.u ngu6n song Mong Giang, tvc gc;ii la song Xoai, dai 15 d?m, chay qua nam d(> 4 d?m la clia song 16'n HuO'ng Phu6'c r6i hqp luu cung cac song khac.
TAC KY (Cua Lap hay Giang BQng)
Cach tran ve phia dong 210 d?m. Long cang c6 c6n cat dai d6i bat thuang. Clia cang M ngang r(>ng 90 tilm, khi nu6'c len cang sau tU 13 thu6'c ta tr& len, 17 thu6'c ta tr& xuong. Dan mien bien nh6m den day lam nghe chai lu6'i cau ca, la nO'i san xuat ca muoi cua tran nay.
THUYEN UC
Tvc gc;ii la Vung Tau, i1 ve phia dong each tran 234 d?m ruai. Luai dat phoi ra ngoai bien, cang ra xa cang 16'n. Phia bile bao lay clia Tile Ky, phia nam dlfa vao That SO'n (nui Ganh Rai), che khuat clia bien Ciln Gia. The dat trong rlf t sung man, m?t vung hu'6'ng ve tay, long vung to r(>ng la nO'i thu ket cac dong
36
nidc nho cua cac song d<im va cac ngoi r~ch chay v~ biifo, lam H1i ghe thuy~n den d~u rat yen 5n.
dcH TH6 ceat eo> La dat g6m 7 xa thOn phuang: Phudc Hoa, Phuac An
rrung, Phuoc L9c Thu1;mg, Phu Th:~mh, Long Thai, Long Hoa va rhdi Th?nh thu()c t6ng Phudc Hung, huy~n Phudc An. Vung n<iy x6ng dau, me, blip, khoai, d~u, xanh t6t sai dEpp. Cach N1:1c J:iang nll'a ngay duC1ng c6 dan tr:fo Thu~n Thanh s6ng chung i1 :16. Bat no'i day siic do vang nen nguC1i i1 day c6 nude da vang :'.mg, ao qu<ln v~t d1:1ng tuy cat kin trong ruo'ng tu, nhung siic ::ling bien thanh mau vang, vi khi dat nhi~m vao.
XiCH RAM GIANG (Song Xlch Ram)
d v~ phia dong Mc each tran 209 di;im, co ciiu van bile ngang. Song dai 173 tiim, la no'i duC1ng bi) di ngang qua, nuac sau 5 thuoc ta. Phia h~ luu cua ciiu chuygn quanh vao nam 3 d~m la cang bign Xich Ram, khi thuy tri~u len sau 10 thudc ta, r(lng 33 truqng rucri, cang deti d6i, thong k~t bat thuC1ng. Tu ciiu nguqc len phia tay 28 di;im rucri den ciiu Th?ch Than, i1 day thac da trung di~p, ghe thuy~n kh6 di, l~i nguqc dong quanh co 30 di;im den Lai Giang r6i quanh qua tay nam di 92 diftm rucri den su6i D? Lao H~. L?i quay v~ nam 46 d~m den sufli D? Lao Thuqng r6i den d!a h?t d6n B6ng Mon, m(\t duC1ng ma nui rung slim uat, buon soc cua cac dan man da thuiin chia nhau sinh s6ng, h9 d~u n?p thue va di phu d!ch.
HAI E>QNG HO
T1:1c g<;>i la H6 Tram, each tran v~ phia dong Mc 227 diftm rucri. No'i day, d(lng cat n6i li~n, co cay xanh tot, trong c6 h6 Wn xanh trong, nude d~u ng9t ca, khong khi nao khO, m9i nguC1i d~u nhC1 nude ay.
37
RUNG sAc Tu Tam Giang Nha Be, xuong phia dong den clia Clln Gia,
phia b&c den clia T&c Ky, phia tay den Ky Giang, trong khoang ay c6 den tram ngan c6n bai, cac bai ay d~u c6 rung ch~m ca. Cay a d6 g9i la cay da, du6'c, SU, v~t va nhung cay ti;tp khac, rung xanh cay r?m, tan nhanh giao nhau, che kin ml\it trO'i. NguO'i ta dung nhung cay ay M lam nha clta, rao gi?u, CQt CQC, than cui, khOng ngay nao ngat. Con hai san nhu ca, tom, cua, sam va oc len thi Mt dung khong het ma ciing khong ai ngan cam. Ay la ch6 chi cong VO cung cua trO'i dat ban cho dg nuoi du6'ng nguO'i dan Gia Dinh v?y.
CUONG Vljc CHI
Tran Bien Hoa lting ti,ta nui, m~t tra ra song, khO'ng che vung man, ngan chl\in nC1i higm yeu. Theo ranh gi6'i cu thi phia dong b&c den tran Binh Thu?n, lay nlia song Ma Ly lam gi6'i hi;tn. Nam M?u Thin (1808) nien hi~u Gia Long thu 7, chmfo d!nh ding, phia dong tran giap nui Th§.n Mfiu (thui)c tran Binh Thu?n), l?p ra tri;tm Thu?n Bien, quanh co keo dai den phia b&c la sach di)ng cua man nui. Phia nam giap tran Phien An, tren tU suoi Bang Bi)t (Thuy V9t), qua Bue Giang (Thu Bue), den Binh Giang r6i quanh v~ Tam Giang Nha Be, thiing xuO'ng cang C§.n Gia r6i qua Thuy~n Uc (Vung Tau), ra That SC1n (nui Ganh Rai) lay day song dai lam giai hi;tn. BO' b&c con song la ranh gi6'i tran Bien Hoa. Phia dong giap bign, phia tay la vung sC1n man. Tu dong sang tay each nhau 542 dl\im ruai, nam b&c each nhau 287 d~m ru6'i, di v~ nam den thanh Gia B!nh each 55 dl\im ruai.
Buch d§.u m6'i d~t tran g9i la dinh Tran Bien, trong coi 1 huy~n, 4 t6ng, l.v. sa dong ti;ti dat thOn Phu6'c Lu thu()c huy~n
38
Phu6'c Long. Ngay 12 thang gieng nien hi~u Gia Long thu 7 (1808), cai l?i la triln Bien Hoa r6i nang huy~n thanh phu, nang t6ng thanh huy~n, d6 la can cu vao dilt dai r(mg hay h~p, dan cu nhi~u hay it va the' dilt li~n nhau ma chia d~u ra. L?i d~t them tong va phan chia gi6'i h?n.
Thang 2 nien hi~u Gia Long thu 15 (1816), dai l.Y. sCI v~ than Tan Lan thu(>c huy~n Phu6'c Chanh. Danh myc thay d6i cua phu, huy~n, t6ng, xa, thon, phuang, duqc li~t ke nhu sau: (Bi~t n?p, bi~t tinh, s6 myc con nhi~u, nhttng d~u chua chep vo he't duqc).
PHU PHUOC LONG (tnioc day la huy~n nang lam phu)
Lanh 4 huy~n, 8 t6ng, 310 xa, thon phuC1ng.
HUY~N PHLIOC CHANH
(Trztac la tdng Tan Chanh nay dtfi lam huy~n Phuac Chanh. Nguyen butfi ddu mai khai thac, thi ddu ngu6n D6ng Nai con la nai ritng r<J,m, nguai dia phuang Zri,y tit biii Tan Chanh tri'J Zen lam t6ng Tan Chanh va tnfc thu(jc vao huy~n Tan Binh, dinh Phien Trdn. V@ sau nguai ta lc;ii dem nhzlng vimg ddt chua sit d1f,ng cua Trdn Bien cho thu(jc vao day va d~u dung chu Tan lam ddu ma dqt ten de phan bi~t. Do v¢,y ch6 Zan tr;ip lr;ii cang Zan tr;ip, den khi l¢,p ban d6 tri~u dinh mai can cu vao the lien th6ng cho qui v@ dinh Trdn Bien, ta d6 mai tf n, nay van theo nhu the).
Huy~n Phu6'c Chanh c6 2 t6ng 85 xa, than, phuang. Phia dong giap be'n do Thi Nghia thu(>c thon Binh Ducmg, t6ng Long
39
Vinh, huy~n Long Thanh; phia bile den rung nui; phia tay giap vai cac sach man (J dftu nguon; phia nam giap huy~n Binh An, tU nui Chieu Thai (Chau Thai) cho den song Thi Kien (J Ba Doc; phia Mc den cac sach man trong rung gia.
TONG PHU'OC VINH (moi d~t) Gorn 46 th6n phuO'ng. Phia dong giap hen do Thi Nghia,
thOn Binh Duong, t6ng Long Vinh, huy~n Long Thanh, li~n den rung nui; tay keo dai den dftu nguon Ba Can va thu si!J Tao Mi)c (Cay Tao), nam giap Phuac Giang (song Dong Nai), Mc giap cac sach man Ci rung gia. n>
TONG CHANH MY (moi d~t) Gorn 39 xa, th6n, phuO'ng. Phia dong giap song Thi Li)
t6ng Thanh Tuy thui)c huy$n Long Thanh; tay giap tru'O'ng giao dich cua thu si!J Tham Linh (J dftu nguon dlito DuO'ng Su; nam giap huy$n Binh An, tU nui Chau Thai (Chieu Thai) chlitY dai den song Thi Kien (J XU Ba Doc; Mc giap Phuac Giang (song Dong Nai).
HUYeN BlNH AN (trU'6c la tdng, nay dO'i thanh huyen)
Gorn 2 tong, 119 xa, thOn, phuO'ng, ap, x6m. Phia dong giap t6ng Thanh Tuy huy$n Long Thanh, tU song Thi Li) chlitY dai den giong Ong To; tay giap cac sach man (J thuqng nguon Bang Bi;>t (Thuy V9t); nam giap Binh Giang (song Sai Gon) cua tran Phien An; bile giap nui Chau Thai thui;>c t6ng Chanh Mi, huy$n Phuac Chanh, keo dai de'n song Thi Kien xu Ba Doc.
40
TONG BiNH CHANH (mdi dilit)
G6m 50 xii, thon, a'p, phu'ang. Phia dong giap xli Ba B6c t6ng An Thuy, den song Go Tra; tay giap cac sach man Ci ngu6n Bang B(>t (Thuy V9t); nam giap Binh Giang (song Sai Gan) thu(>c tra'n Phien An; b:ic giap song Thi Kien xli Ba B6c thu(>c t6ng Chanh Mi, huy~n Phuck Chanh.
TONG AN THUY (mdi d~t) G6m 69 xa, thon, phuang. Phia dong giap song Thi L(>,
t6ng Thanh Tuy thu(>c huy~n Long Thanh, ch?Y dai den gi6ng Ong TO'; tay giap song Go Tra xli Ba B6c thu(>c t6ng Binh Chanh; nam giap Binh Giang (song Sai Gan) thu(>c tran Phien An; b:ic giap xli Ba B6c vung nui Chau Th6'i, thu(>c t6ng Chanh Mi, huy~n Phu6'c Chanh.
HUY~N LONG THANH (tru'oc la tong nay cai thanh huyen)
G6m 2 t6ng, 63 xii, them, phu'bng, ap. Phia dong giap t6ng An Phu thu(>c huy~n Phuc1c An, tU nui Nu Ni (Thi Vai) den cU'a Tha't Ki (t1,1c gQi Varn Nga Bay); phia tay giap nui Luqng Ni (Vai Lu'<;tng) t6ng An Thuy, huy~n Binh An; phia nam giap song cai Nha Be; Bae giap xl! Ngu Tri (Ao Ca) t6ng Phu&c Vinh, huy~n Phuc1c Chanh.
TONG LONG ViNH (mdi d~t) G6m 34 xii, th6n, phuang, a'p. Phia dong giap cac sach
man Ci rung gia ruoi dai den song B6ng Mon; tay giap nui Luqng Ni (Vai Luqng), t6ng An Thuy, huy~n Binh An; nam giap song Trao Trao t6ng An Thuy; Mc giap xli Ao Ca t6ng Phuc1c Vinh, huy~n Phu6'c Chanh.
41
TONG THANH TUY (moi d~t)
G6m 29 thon a'p. Phia dong giap nui Nu Ni (Thi Viii) t6ng An Phu, huy~n Phuoc An den clia song Nga Bay (Tha't Ki kh§'.u); tay giap song Trao Trao, t6ng Long Vinh cho den song Ion Nha Be; nam giap Phuoc Hinh Giang (song Sai Gem); b~c giap cac sach man i'i rung gia cho den song B6ng Mon.
HuveN PHU'dc AN (tntli'c ta tdng nay ddi thanh huytn)
Lanh 2 t6ng, 43 xa, thon, diem, phuO'ng, a'p. Phia dong giap voi bign Ion; tay giap nui Cam La, nui Nu Ni (Thi Vai) cho den clia song Nga Bay (Tha't Ki Giang kh§'.u); nam giap tra'n Phien An d9c theo bO' Mc cang C§.n Gia; Mc giap cac sach man i'i thu si'i song N1:1c.
TONG AN PHU (mdi d~t) G6m 21 xa, thOn, a'p. Phia dong giap clia bign Ion; tay giap
nui Nu Ni (Thi Vai) cho den ctia song Nga Bay; nam giap song Phuoc Binh thu(>c tra'n Phien An va d9c theo bO' b~c cua cang C§.n Gib'; Mc giap duetng cai quan t6ng Phuoc H11ng.
TONG PHlJOC HlJNG (mdi d~t) G6m 22 xa, thon, phuetng. Phia dong giap bign Ion; tay
giap nui Cam La cho den nui Nu Ni (Thi Vai); nam giap duC1ng cai quan t6ng An Phu; b~c giap cac sach man (J thu Sd song N1:1c.
42
LE TET CUOI NAM 0 NONG N~I
Dem 28 thang chl,lp, Na nhan (t1,1c g9i la N~u siic bua) danh tr6ng m9i, go phach, m(lt doan nam, muO'i nguO'i di theo d9c duO'ng, tha'y nha hao phu thi d~y clia ngo vao dan la bua noi clia, ni~m thdn chu, r6i n6i tr6ng phach len, hat nhung lO'i chuc mung, chu nha dung cl) ban che rtiQ'U khoan dai Va goi ti~n thud'ng t?, xong nha nay l?i qua nha khac, cling lam nhu v?y, cho de'n tru tich mc1i th6i, fi.y la co y du6i ta ma, ti~n cu ruc1c mc1i.
Ngay tru tich, c1 truc1c clia Ian m9i nha d~u dtjng 1 cay tre, tren bu(lc cai gio bftng tre, trong gio dl,l'ng trdu cau voi, i'J hen gio co treo gifi.y vang bl;lC, g<;>i la dtfng neu. Vi~c nay kh6ng the khao cltu nguyen do duqc, ma co ng110'i cho d6 la chia ra 3 gic1i thong tr! cling la thuyet hoang duO'ng khong nen tin, nhung suy y lam nhu v~y cling nhu nguO'i Trung Quoc ngay ddu nam d6t phao tre, treo bua dao, ngay Doan ng9 treo la ngai, la xuong b6 v~y, y la de lam tugng trung cho nam m6'i ma tao tru nhung vi~c xfi.u xa trong nam cu. Den ngay mung 7 Te't thi tri~t h?, g9i la h? neu. Trong mfi.y ngay Te't pham nhung khoan ng min thie'u thon d~u khong dliQ'C doi hoi, dQ'i ngay hl,l neu r6i m<Ji dtiQ'C doi.
T1,1c i'J day thuO'ng den cuoi nam thi lo may slim ao qmfo m6'i, quet d<;>n nha cll'a, dan treo cau li~n nam mai, d~t ban ghe', trang tri ban th(J t6 tien, tren do trung bay cac v~t gl t6t d~p de khoe di~n, d~n con chau phai c~n th~n trong m<;>i vi~c d~ b6i di~m lanh tr9n nam. Blit dftu gic'1 Dftn ngay dftu nam phai d?y thiip huong den va dang tra rn bai tien t6, sau do 11,ly mung tu6i ngliO'i truang thugng, chuc t1,1ng phuc1c th<;>, ddu xuan mc1i dugc
43
giau sang, khQe m?nh, Va d?t CO ban dang len tien t6, moi ngay 2 liin s6'm va chi~u, ph1,mg slj nhu khi con s6ng v~y, Ie v~t g6m qua philm, banh mU't, tat ca v~t thtjc d~u dem trl.fng bay, de'n ngay mung 3 di.fa thiin, gQi la d~ tien, ie nay dung d6 dan gi&y nhli d6 hang ma dem dot va d6t ca phao, c6 thU' phao d6ng, phao thiec, tieng n6 chan d(}ng ca rling nui r~n vang kh6ng dill. Ngay Tet h<;> con u6ng rugu nep than va an banh tet. Nay xet le ngay Nguyen dan, tuy sach Le khong thay chep, nhung d6 ding la Slf thg hi~n cai d?O If Sau day khong h?i de'n di~u nghia, chi hang si phu tuan theo dign l~ quoc gia, tuy theo chU'c ph~n cua minh ma kinh c~n vang theo, kh6ng dam w ti~n thay d6i, ngoai nhung vi~c phai chie'u theo di~u ki~n dign le ra, con c6 nhung vi~c trai le nhu t1,1c truy~n ngay mung 3 Tet la ngay cua quan tien dua tien t6, thi hang thU' dan kh6ng dugc cung cung ngay ay, dg tranh cho tien t6 & coi u minh khoi b! ep Mt di khieng ganh nhung d6 v?t cong, vi the phai dgi de'n ngay mung 5, mung 7 mai dugc cung ma moi ngay chi dugc dung v~t cu M cung. Ay la slf sai Mm quai dan, xem thuO'ng vi~c te tlj, v~y cU' tuan theo dign l~ qu6c gia de'n ngay m6ng 3 lam le t6ng tien Ia phai, con nhung vi~c sai ay thi nen cham chud'c le nghi ma ho di.
Tet Nguyen dan (J Gia D!nh c6 tro ch<1i danh du, nhung khac vd'i thg thU'c danh du (J Trung Qu6c. C9t tre lam tr1,1, (J hai hen ta huu d~u tr6ng 3 cay m9t cho chan d?ng theo vong tron. Khoang giUa gia du ch6 hai cang du dua qua l?i, hai hen ta huu tru'd'c sau chia tr6ng xien 4 cay tr1,1 tre chan each ri)ng ra, bui)c chum diiu tre vao cay gia cho ch?t. Sau d§.u tre (moi hen 3) t?i hai try chan dugc bui)c tum d§.u th?t ch?t r6i gac ngang (J giua 1 cay go tron, xau 2 cai rong r<;>c treo tiep li~n vd'i 2 can tre dai giln den dat, ud'c chling cho nguO'i leo Ien dugc, diiu dud'i 2 can tre gac ngang 1 mieng van M lam chO dU'ng, m9t nguO'i leo Ien 2
44
tay d.m 2 can tre 2 Mn, uon minh nhun xuong dung len dg dua du theo gi6 chao qua 11;1i giG'a khOng trung, fiy g<;>i la danh du. C6 nguai hieu slf, treo nhung khan, qu1;1t, tien b1;1c d~ lam v?t thuO'ng, ai du len cao den ~ho treo v?t thuO'ng fiy, nhanh tay ch(ip la'y, duqc tieng la xua't chung, neu rui tu(it tay nga xuong thi bi thudng, c6 khi rat rn~ng. Cho nen vi~c treo thuO'ng a'y khOng nen lam nua. C6 khi 2 nguai ho?c 3, 4 nguai cung du m(it luqt nhting trai cung du v6'i trai, gai cung du v6'i gai, trai gai khong du chung v6'i nhau.
L1;1i c6 tro chdi van xa thu tien (t1,1c gQi la du tien): hai hen tr6ng 2 tr1,1 go cao, gac ngang m(it cai tr1,1c bilng go xoay d(ing duqc, khoet 10 banh xe bilng van lu6n vo tr1,1c nhu banh xe gu6ng lfiy nu6'c v?y. Ngoai vanh banh xe d?t 8 rong rQc bi'ing van dg lam chO ng6i, r6i 8 nguai ph1,1 nu trang sue dE?p de, y ph1,1c l(ing M_y, len ng6i theo thu w 8 mieng van a'y, diiu tien muqn nguai dung Mn xay banh xe cho ch1;1y tron, r6i tiep theo nguai ng6i tren banh xe khi t6'i phien minh xuong ngang m?t da't thi la'y chan d1;1p m1;1nh len m?t dat cho tr6'n d§'.y banh xe xoay chuygn, trong tha'y y ph1,1c phd phat nhu bay tien bay mua trong may mu rfit dE?p m:it, CUQC chdi nay khO'i Slf bu6i mai Nguyen dan cho den dem ri'im thang gieng m6'i thOi. C6 tro chdi tr6ng 2 cay tr1,1, tren gac ngang m(it cay tron, v:it cai day th?t b~n deo len tren cay ay, m(>t diiu day bu(>c m(>t cay ng:in, diiu kia tha thOng xu6ng, nguai chdi dung tren cai cay ng:in ay rut thiing moi day cho ngay sat theo minh, 2 tay ciim diiu day tha thong fiy r6i dung life rut day xuong cho than nguai minh n6i dlin len cao r6i tha xu6ng, keo len keo xu6ng, dg lam tro vui (t1,1c gQi la du rut). C6 m(>t tro chc1i nua, tr6ng 1 tr1,1 ng:in i1 giua, be cao de'n run, dilu tren deo nhO nhu dilu Mp mang, dung m9t thanh cay dai d(l 6, 7 thu6'c ta tron chung 7, 8 tac ta, chinh giua cay khoet m(>t cai lo sau vao nU'a than cay, gac ngang tren diiu
45
try nh9n vua khit nhau roi 2 ngu'Cti trai chia deu ngoi m&i ddu cay xa doi di~n nhau, 2 tay c&m giu lay cay ay, 2 chan nhun di;tp len xuong, xoay chuy€n, khi thu~n khi ngh!ch d€ chdi (t1:1c gQi la du dang (xoay) xay); cling c6 dao 16 dat d€ cac giai thu&ng du&i lo; doi khi ngu'C1i ngoi ddu nay dung life de mi;tnh xuong, khien nguai ngoi ddu kia v6ng len tren cao khong ch& di;tp chan, khien cho nghieng nga d€ dua gian, c6 khi bi t6n thudng. Hai tro chdi tren dd ca, d~u do bQn thieu nien leu 16ng chdi, khong phai la tro chdi phong luu.
Ngay Nguyen dan cung t6 tien, c6 nguai bay cay mia du ca goc ng9n, treo du cac loi;ti qua phllm thlfc v~t tren than mia, tyc cho ding cay mia la d€ t6 tien dung lam g~y nguai gia chong, den n&i c6 ke de ti~n lay vi~c ay ke vao van tU khan vai, th~t la sai Mm dang cuai.
Ngay Nguyen dan bat k~ la ke sang hen, ldn nho, d~u no say vui chdi, tuy ngu'C1i ngheo trong thon da cung du le. Tu ngay dlfng neu tr& di, nha nao cung d~u dua tranh ca bi;tc vui chdi du tro khOng ai ngan cam, den ngay hi;t neu mdi thOi.
Cac tet Doan dudng, That t!ch, Trung thu va Trung cliu phdn nhi~u la theo tyc ngu'C1i Hoa.
V~ ti xii: Cung Ki yen; moi Iang c6 dlfng m9t ngoi dinh, ngay cung te phai ch9n cho dugc ngay tot, den bu6i chi~u ngay fly ldn nho d~u nh6m ti;ti dinh, h9 d li;ti such dem ay, gQi la tuc yet. Sang ngay mai h9c tro le ml]lc ao, mao, gi6ng trong khua chieng lam le chanh te, ngay sau nua lam ie dich te, gQi la di;ti doan, le xong lui ve. Ngay giC1 cung te tuy theo tyc tUng lang khong d~u nhau, hol]lc lay thang gieng du phuc gQi la Te xuan; hoi[tc lay thang 8, 9 Mo dn th&n la Te thu, hol]lc lay trong 3 thang mua dong la te tron nam thanh cong. Te chu'ng, te li;tp chi;tp la dap ti;t dn th&n. Vi~c te d~u co chu y chung gQi la Ki
46
yen. Ngoai te ph§'.m ra c6 m6 trau, bo, va ca hat hay khong fiy la tuy l~ tllng lang, vi~c ng6i c6 thu W d~u nhuqng cho vi hudng quan ng6i tren, ho;Itc lang nao c6 h<;>c thuc thi lam theo le Htidng dm tltu, Cung giang qu6c lu~t Va htidng tf{ic, fiy g<;>i la lang CO t\}C t6t. Cung trong ngay fiy xet s6 sach lang coi trong m(>t nam fiy thau nliJ.p thue kh6a, tieu dich, lua ti~n thieu the nao, ru(>ng ntidng dti<JC mat the nao trlnh bay tinh toan cong khai; r6i Clt nguai chuc slf lam vi~c lang va cung ban giao chuc v1,1 trong ngay fiy.
d Gia Dinh, vao thang cu6i nam thtiang lo chliJ.p ph:in mi;> t6 tien, vi~c fiy la vang theo quoc dign, vi cho r~ng g:in Tet Nguyen dan, nha clia m<;>i nguai con trang hoang cho khang trang, hu6ng chi cai le con chau th<'Y nguai chet cung nhti khi con s6ng, ch~ng le ng6i xem cay co r~m n;i.p, dd day, m6 ma s1,1t lc1 ma khong diip slia. Tuy dai xtia khong c6 le te mi;>, nhting le la do nghia ma ra, xem (J Trung Hoa c6 le Thanh minh tao mi;>, thi nuac ta lam le tao mi;> trong thang ch:;i.p cung la phai nghia hdn.
d Gia Dinh, khi khach den nha, diiu tien gia chu bay td.u cau, sau d<;>n tiep cdm banh, thet dai chu dao d:iy du, khong k~ la ngtiO'i than Sd, quen l:;t, tong tich d dau, tfit ca d~u dti<JC don nh~n tiep dai dang hoang cho nen nguai di chdi kh6ng c:in dem theo ltidng thlfc, nhting l:;i.i khien c6 nhi~u nguai tr6n tranh phap lu~t hay den XU nay, b&i da c6 cho an d v~y.
Phong t\}c (J day khi c6 du dao, ho;Itc nha c6 hi slf d~u mO' tro dien tu6ng, nhu nha Giap s~p mO' r:;i.p tu6ng, truac het giet heo chia g&i cho nhung ngtidi quen biet, r6i bao ngay mai den xem hat, g<;>i la (phieu) tieu le (le bieu). De'n ngay fiy, tuy tinh h~u b:;i.c ma dem ti~n den lam le mung, coi hat, an u6ng no say r6i v~. Sau nay, nhung nguai quen biet fiy c6 mO' tro hat thi cung dua (phieu) tieu le den Giap, thi Giap the nao cung phai
47
di, vi nhu At da di mung cho Giap m(}t quan tien, thi nay Giap phai di tra cho At thanh 2 quan, sau Giap co vi~c ml!ng nua thi At phai di thanh 3 quan, roi cu di qua di llili nhu the len den 100 quan, den noi co nguai phai Clim the vay muqn dg tra phieu ie fly, ho?c c6 nguai ngheo khOng tra cho du s6, thi ngttai lam phieu le den hOi v?n, co khi con ki~n cao nhau. T1,1c f{y da bi cam, nay da het.
N gay trtt6'c, ngttai Tau g<;>i dan Gia Dinh la nguai Xich Cu6'c (nghia la di chan kh6ng) vi W trtt6'c chi co quan quyen, ngliai giau c6 phong luu (J ph6 chq m6'i di giay v6'. Nay da nhiem t1,1c ngttai Tau, du nguai lam thue va b<;>n ti nu cung mang guoc quai da, giay vai.
T1,1c (J day khi nha c6 nguai sinh de th'i dung m(>t doliln cui da tAt roi che dftu cay can go k~p ngang dt,ing ngay trttac clia, neu sinh con trai thi tra dftu cui da tAt llia vao trong nha, con gai thi tra dftu cui ra ngoai dg lam hi~u ngan cam (t1,1c g<,>i la cam khem). Neu ai bi san nliln nhtt kh6ng nuoi duqc con, b~nh xay xti'.m, b~nh c1,1c mau nha con hay co hung tang v.v ... deu kh6ng cho vao. San ph1,1 nam tren gittang, hen dttai M Ilia than do ngay dem khong dut, llili dung noi Ilia di5i hO' b1,1ng moi ngay 1, 2 lftn, an nhung thu cay, m?n, kh6, uong nu6'c thi tuy theo Wng vung, Wng nha ho?c quen dung thu6c Nam nhti cac lolili re cay barn nho roi nau nti6'c uong thttang ngay; khi dfty thang ra ngoai thi dung cu ngh~ thoa d~y minh M ngan gio. Bfty thang thi lam banh troi nu6'c (xoi nu6'c) cung ti~ 12 m1,1 ha, con trai thi s1,1t Jui m(>t ngay, con gai s1,1t lui 2 ngay, ay la ie d~y thang. Giap nam lam le th6i noi (toi t6i) y nhtt t1,1c Trung Hoa. Ch6ng nguai san ph1,1 kh6ng kg quan hay dan deu dttqc mien cho 1 thang xau dich, g<,>i la cao lqi thuy, d6 cung Ia M.u dlilo cham che cho ngttai b~n vi~c nuoi duang vq con.
48
Li;ti c6 tyc cua nguC1i than da, khi c6 vi~c thu hi@m nhau thi den mieu xua ho?c nga ba duC1ng, ch?t cay chu6i tr6ng nguqc len, r6i xe con ga (J tren ay, len dem ten hQ cua ngueri thu th~m dQC chu, nguCri bi thu ay CO khi ng:iu nhien dau iJm ho?c bi tai ach th~t, ay la biit chu<J'c theo tyc man rq v~y.
Ngay tru<Jc c6 bQn v6 liem si, c6 vi~c gi tranh cai nhau, bat lu~n ngudi kia c6 dam da minh hay kh6ng, li~n n~m v~t xuong dat, xe rach ao qu~n, w cao cau than thg, ren ri keu la, vu hQa cho nguC1i dg yeu sach phi;tt ti;t, gQi la n~m vi;t, g~n day phep quan da trung tri, nen tat ca d@u bai bO. Ng1.iC1i nuac ta d@u hQC sach vi!J cua Tau. Neu c6 quoc am va tieng dia phucmg thi cling dung cha trong sach Trung Qu6c c6 thanh am g~n nhau r6i tuy loi;ti ma gia them hen ci;tnh, nhu kim loi;ti thi them bq kim, loi;ti mqc thi them bq mqc, loi;ti ng6n ngu thi them bq khifu v.v ... phOng theo phep Zw thu:, ho?c gid ta, ho~c hl)i y hay la hai thanh dg rap vai nhau, chu nu<Jc ta v6n kh6ng c6 loi;ti chu rieng. Khi viet cha cling trai giay tren ban, c6 4 kigu chu: chan, thdo, tri~n, l~, thi tuy nghi ma viet. C6 ngueri tay trai dm giay, tay m?t c~m but viet thoan thoiit, c6 tay kh6ng dyng m~t giay, ma thanh ra chu thao, each viet thao ay c6 ph:ly, s6, da hat, bien h6a kh6ng gi6ng nhu Trung Qu6c, bi!Ji cot cho thu~n ti~n chu ma th6i, cling nhu phep viet thao cua bach gia Ci Trung Quoc d@u khac nhau, bi!Ji kh6ng c6 y biit chuac nhau, v~y nen trong vi~c quan ph~n nhi~u kh6ng dung 16i chu thao.
Bat Gia Dinh c6 nhi@u song ngoi, cu lao, bai ben, nen 10 ngudi da c6 9 nglidi gioi vi~c cheo thuy@n, be1i lqi, ua an miim, c6 ngliai mqt bua an het 2 hll miim di? h<1n 20 can, dg do cuqc nhau cho vui. Li;ti c6 ngudi d6 cuqc u6ng tra Hue: xua c6 6ng Nguy~n Van Thi;tnh do' cuqc vO-i nguai v~ vi~c uo'ng nuO-c tra; ong dung cai VO to mi~ng chua d~y nu<Jc ng9t, w nau lay tra, rot ra bat
49
l6'n, uong luon m<)t hai may bat, minh ong m~c ao doi, m6 h ra nhu' Him, giay lat uong het nl16'c ay We thAng CUQC.
N g110'i iJ day n6i tieng dta phuang thuO'ng hay pha tier Tau, tieng Cao Mien, ngu'O'i nghe t?p quen lfrn r6i ttf biet, rr khong de y phan bi~t chO khac l? du'Q'C mi)t each ro rang. Nr quat miii (mua si) thi n6i la 6a; khi tram (lua phinh) thi n6i l khi x6; ap tg, (vai chao) thi n6i la xa; ph6c tai (chO' b~ng gr chai l6'n) thi n6i la b6c chai; thi (la cai mu6ng) thi n6i la thztn xi; d6i trii (khau trU) thi n6i la tl!i; phien trl!Y (cai n,ii (tua) tn O' can qu?t) thl n6i la xi tl!i; thdi nghi (khuc h,ia mau) thi n6i l xai ki; trzt do (bao tlt heo) thl n6i la tzt tau; trzt th<J,n (c?t heo) tl n6i la tli yeu; mien tuyen (sqi mien) thi n6i la my x9a (x1,1a), a la n6i theo tieng cua ngu'O'i Tau. Con nhu sang song thi g<;>i ttir long; chu sl,I' thi n6i la tling khg,o; thfrn thuyen la thtin dl!c; c£ bao nhO thi n6i la ca ran; doi tru (sang nQ' qua) thi n6i la g<J,t, a la n6i theo tieng Cao Mien. Nhung tieng ay ngub'i O' nai kha deu khong biet. Cac tieng lo?i nay con rat nhieu, day chi dan c ra de neu Sl,i' l? ma thoi.
0 Gia Dinh chO nao cung c6 ghe thuyen, ho~c dung thuye1 lam nha O', ho~c de di chq, hay M di tham ngub'i than, ho~c chi g?O cui di buon ban, rat ti~n lQ'i ma ghe thuyen di l?i ch?t SOnl suot ngay dem noi duoi nhau, cho nen nhieu khi d1,1ng nhau b hu' hOng r6i sinh ra ki~n cao, nhung ai phai ai quay thi th~t khc xii doan cho dung le.
Luc ba'.y gio c6 quan Bieu khien Tham mu'u d6n dinh Ii Nghi Bieu hfru (Nguyen Cu Trinh) ra l~nh r~ng: pham ghE thuyen di ba'.t lu~n g?p gi6 nu'6'c thu~n hay ngh!ch, khi gfrn g?I nhau thi deu phai hO la bat, (t1,1c g<;>i ghe di phia trai la c?y, d phia phai g<;>i la bat) thi ghe minh di ve phia phai, ghe kia cun~ phai di phia phai de thu~n lai cho de dieu khien ma tranr nhau. Neu ghe ndy da hO bat ma ghe kia con di ve phia trai
50
khong tranh d€ d1,mg nhau lam hu hOng, thl 16i ay v~ ghe kh6ng tranh kia. Truong hqp con c6 ke bi~n b?ch chua chiu khuat ph1,1c, thl phai xet ghe nao ch& nh~ hdn va di thu?n dong nuCtc, thua the ch?Y mau, thl ghe ay bi 18i, cho nen ngay nay nguoi di ghe muon bao nhau M tranh, thl chi h6 tieng bat; con nhu co h6 C?Y thl chi i1 ndi vung ben d?u ma gi[lp gi6 hay miic c?n, c6 sl,I' co gl m(ti duqc ho nhu v?y, nhung cung it khi ho nhu v?y, ay la lu?t di ghe phai nhat dinh nhu the.
Tren song thuong c6 bQn cuap b6i mi[lt d€ cuap b6c lam nguoi chu ghe do hoang hot nhat thoi kh6ng nh?n duqc la ai, l?i khong c6 v?t gl lam b~ng nen rat kh6 cho vi~c truy cuu, nen Nghi Bi€u hiiu (E)?m Am Nguy~n Cu Trinh) ra l~nh tat ca ghe thuy~n lCtn nho trong h?t, quan nha s& t?i phai bu(>c chu thuy~n khai bao ten hQ lam s6 sach ro rang, r&i khiic chu dong vao diiu thuy~n, ai trai l~nh thl bi t(>i, lam h& sd ghe thuy~n d€ luu chieu. Tu d6 nguai bi cuap nh?n ra duqc ten ke cuap, chi ten ra to cao, tlm ra duqc ke gian nen bQn con d& mai chiu yen.
Hai huy~n Phuac L(>c va Thu?n An thu(>c tran Phien An, huy~n Kien Hoa thu(>c tran Binh Tuong d~u i1 glin bi€n, ru(>ng bun nuac mi[ln, trong c6 dao ao vet gie'ng, nuac tuy c6 hdi lq nhung dun soi thi l?i mi[ln, khong th€ dung pha tra nau Cdffi duqc. Cho nen h~ng nam W thang 10 het mua cho den thang 4 chua mua, trong thai gian ay CO nguai chuyen nghi~p rua S?Ch long thuy~n di ch& diiy nuac ng9t, den cac xu niiy d6i lay hia gi;i.o, thu duqc nhi~u lqi.
T1,1c l~ cu 10 gii;i. lua g?o g<;>i la tram; 100 gi? g<;>i la thien, khi can hoi[lc dung can Tu Ma doi Le, hoi[lc dung can dudng thai, c6 khi them 3 them 5, ni[lng nh~ kh6ng chung. Thuoc do thi che ra dai, ngiin khac nhau, vi~c mua ban truac het phai n6i ro se dung thuac nao, can nao sau mai dinh gia, neu kh6ng thi se sinh ra tranh hdn thua, gay nen ki~n cao. Vi v?y khi gi[lp giua
51
duang hOi nhau, nhu n6i mua mc)t thuac vai gia tien 1 quan, dliu nghe chu'a biet mac re ra sao, phai hOi xem dung loi:J.i thuck nao mai biet ro. Pham hau het cac v~t khac ci:ing nhu the, nguai mua cu cham chuac tham trong b1,mg ma theo ho~c khong, chu khong din biet can thu&c l&n nhO dai ngiln ra sao, thl%t la li:J.. Hi~n nay da ban hanh phep nuac, can, thu&c, dau, hc)c deu c6 chwfo d!nh, nguai nao W ti=J.o kh6ng dung thi chieu lu~t xii tr!. Nho c6 phep mai cua vua ma m9i v~t m&i du'<Jc quy dinh yen 6n.
A ? ,
V~T SAN CHI
Nui d~p song trong, phong t1,1c thulin h~u, cong vi~c gian di, ke sI chuc)ng thi thu, dan sieng nang cay cay, d~t ci'.ti, h<;> deu c6 san nghi~p. Van v~t, y ph1,1c, nha cil'a gi6ng nhu phong t1,1c Trung Hoa, duy c6 vung Toai Barn (f)dm Nat) thuc)c huy~n Long Thanh c6 nhieu kinh muang dan nhau, rung ao xanh r~m, dat tr6ng, khong c6 dan cu nen trc)m cuap thuang nup a da'y, khach buon qua l~i thuong phai de phong.
V~T SAN CHi 0 TRAN BIEN HOA
PHU PHU'OC LONG, TRAN BIEN HCA
Hai t6ng Phuac Vinh va Chanh MI thuc)c huy~n Phu&c Chanh deu c6 ru(ing sam va ru(ing mu(in, cay tr6ng thich hqp la d~u, blip va mia.
g~t.
52
Ru(mg sam thi thang 5 gieo m~, thang 6 cay, thang 9 g?t.
Ruc)ng mu<?n thi thang 6 gieo m~, thang 7 ca'y, thang 11
B~u: thang 4 tria, thang 6 thu ho~ch.
Blip: thang 4 tria, thang 7 11\lt trai.
Mia: thang gieng om, thang chi;tp thu hoi;tch.
T6ng Blnh Chanh thui)c huy~n Blnh An co rui)ng sdm. T6ng An Thuy d~u co rui)ng sC1m va rui)ng mui)n. Cay tr6ng Ci day co: khoai, d~u, thdm, d~u phQng.
gl\lt.
(?).
Rui)ng sC1m thi thang 5 gieo mi;t, thang 6 ca'y, thang 9 gl\lt.
Ru(mg mu(ln thi thang 6 gieo mi;t, thang 7 ca'y, thang 11
Khoai thi thang 10 nam truC1c giam, thang 10 nam sau d6'
B~u: thang 4 tria, thang 6 Illy hi;tt.
B~u phQng: thang 4 tria, thang chi;tp d6' cu.
Thdm (kh6m): thang 3 tr6ng, thang 4 nam sau thu ho~ch.
Hai t6ng Long VInh va Thanh Tuy thui)c huy~n Long Thanh d~u c6 ru(lng sC1m va rui)ng mu(ln. Cay tr6ng thich hqp i'J day la dua, d?u ph(lng va khoai lang.
gl\lt.
Rui)ng sC1m thi thang 5 gieo mi;t, thang 6 ca'y, thang 9 g?t.
Ru{mg mui).n thi thang 6 gieo mi;t, thang 7 ca'y, thang 11
Dua: thi thang gieng tr6ng, thang 8 thu ho~ch.
B?u phQng: thang 4 tria, thang ch~p thu hoi;tch.
Khoai lang: thang 7 giam, thang 10 da cu.
Hai t6ng An Phu va PhuC1c Hung, huy~n PhuC1c An d~u co rui)ng sC1m va rui)ng mu{m. Cay tr6ng hqp th& nghi: Blip, d?u phi)ng, dua ha'u.
53
Ru9ng sam thang 5 gieo, thang 6 cay, thang 9 g?t.
Ru9ng mu(m thang 6 gieo, thang 7 cay, thang 11 g?t.
Blip: thang 5 tria, thang 8 l?t trai.
D?u ph(mg: thang 4 tria, thang chi;tp thu hoi;tch.
Dua hau: thang muai bo h9t, thang chi;tp hai trai.
THANH TRI CHI
TRAN BIEN HOA
LY. s& tran Bien Hoa khi xua d?t (J dia ph?n thOn Phuac Lu, huy~n Phuac Chanh, dat thap nen hay c6 h,1t. Nam Gia Long 15 (1816) dai lY. sa qua go cao thon Tan Lan, quy hoi;tch ra lam thanh s&, ngang dc;>c d€u 200 tftm, trong chia thanh hlnh cha tinh, giua dlfng V 9ng cung, hai hen phai trai c6 lftu chuong trong, ch& chinh giii'a phia sau dlfng 3 cong dinh, r()ng 80 tftm, ma chia ra lam 3 phftn, chi dinh giua r(mg them 5 tftm, dai 60 tftm, 2 con duong phai trai d€u 7 tftm, chung quanh xay tuang gi;tch, lam day kho chua g6m 31 gian lqp ng6i xay gi;i.ch day ch&c, hai ben phai trai lam tri;ti quan thua ty, chia ra tUng khu VlfC rat chinh t€.
LOY T.AN HOA
CJ th6n Tan Hoa, t6ng Chanh Mi. Nam Tan Mao (1771), tran Ha Tien that thu, quan Doc chien Nguyen Dam d&p lily d€ phong nglf duong tien cua san man Thuy V9t, n~n cu nay v~n con.
54
LOY TRUC GIANG
d thuqng luu song True Giang thuc)c t6ng Chanh Mi, tU
khi vung nay m6'i duqc m& mang, luy nay da duqc dlip len dg che ngl;l' scm man, da'.u cu nay v:in con.
LOY TRE E>ONG GIANG
d phia nam song Phu6'c Giang thuc)c t6ng Chanh Mi, each tra'.n v~ phia tay nam 50 diftm ruai, nguqc len cu6i phia nam song Dong Giang 4 diftm ruai, nguyen tru6'c tr6ng tre gai lam hang rao dg ngan sO'n man, diin diin thanh ra rung tre r~m r:;ip ken nhau dai den 10 diftm, den nay v:in con xanh t6t.
LOY PHlJOC TU
d phia dong tr:;im Hu<fng Phu6'c, ngay giua duO'ng cai quan. Tru6'c day Chanh vu<fng Cao Mien la 80 dong i1 thanh Vung Long, Pho Vl.iO'ng la Non dong (J thanh 8ai Gon. Con tru&ng cua 80 la Bo Tam kh6ng duqc lam vua, ben giet cha W l~p lam vua, r6i sq Non khong ph1,1c se cao Mo len tri~u dg xin binh hoi tc)i mlnh nen dlip d6n da'.t Go Vach, Nam Vang, ket be n6i, giang day slit dg tv v~, l:;ii xin Xiem La (l} ung vi~n, muu danh giet Non. The Non luc ba'.y giO' ra'.t nguy phai ch:;iy qua nuO'ng tlja dinh Thai Khang, Bo Tam hen chiem cu 8ai Gon, ma quan Xiem l:;ii khong den nhu da hua, nen Bo Tam dlip !Uy da'.t i1 vung dia diiu Mo Xoai. Phia ngoai tr6ng tre gai, tang them quan va voi dg phong thu, the ra'.t vung. Trai hO'n mc)t nam tha'.y quan ta khong h~ dc)ng tinh quan linh, Bo Tam tre nai vi~c phOng bi, quan linh tU tan ra ngoai d6ng xa lam ruc)ng. Thang gieng nam Giap Diin (1674) dO'i Thai Tong thu 27 (chua Hi~n Nguyen Phuc Tiin), Tra'.n thu dinh Thai Khang la Nguyen Tri~u Dile dem vi~c
1 Xiem La (sic): ten goi cua Thai Lan ngay nay (NXB).
55
trinh Ien, thang 2 vua sai tuong cua dinh Thai Khang la Nguy€m Ducmg xuat chinh, elf them Nguyen Dien lam Cai cC1 thong Hinh W:\n phong va dy rktng: dung binh quy la thdn toe, phai mau ch6ng di suot ngay dem. Thang 3, Dien L(>c hdu de'n truoc d lGy Mo Xoai, nhan khi chung khong phOng bi xong vao danh up, chie'm lay, binh si giao kh6ng M vay mau; qua ba ngay bgn chung ty h<;>p li;ii vay danh rat gilt, Dien L(>c hdu dong clia lGy khong danh tra, roi di;ii quan cua DuC1ng Lam hdu den moi hi~p 11,l'c ra danh, quan Cao Mien thua to, che't va bi thuC1ng rat dong. Nhan v~y moi g<;>i la luy Phuoc Tu. Sau di;ii quan tie'n de'n· Sai Gem, qua thang 4 hai di;io binh thuy h,1c lien tiep pha hai don Go Vach va Nam Vang, dot pha ca be n6i va day slit cua quan dich, nghe uy danh cua Dien L(>c hdu, quan Cao Mien deu run sq, Bo Tam tron vao rung sau, bi do dang hen vg la b<;>n Cha Va gie't chet, con thu 2 cua So la Thu ra ddu hang, tU ay Cao Mien moi yen.
Sau d6 Dien L(>c hdu vi leo rung 19i suoi, trai du gian nan higm trd, nen bi tr9ng b~nh r&i mat. Khi ay bao ti~p va dem he't m<;>i vi~c tau len, vua slic phong cho Thu lam Chanh vt1C1ng, Non lam Ph6 vt1C1ng nhu cu, t~ng cho Dien L9c hdu chuc Chudng cC1, thyy la Trung Vo, ra l~nh l~p den thO', du kh§'.n vi~c gi deu dugc linh ung, nguO'i Cao Mien qua li;ii cM nay deu lo buoc v(>i kh6ng dam ng6 thling vao.
Luy ay trai may dO'i deu the' va dung lam d6n tr9ng ye'u cho di;io Mo Xoai. Nay loi;in li;ic da yen, bon be khong con thanh lily, tuy thanh vach da h6a ra ru(>ng vtiO'n, ma bO' tre xtia van xanh tot, con nhin ra dugc dau tich cua lily xua.
NAM E>ON E>ONG MON
Cach tran ve phia dong 63 d~m, nam M~u Ng<;> (1798), ddu thO'i Trung hting, vang m~nh dlip (J phia bile duO'ng lon 4 d6n,
56
phia nam m()t d6n, c6 hinh nhu rang ch6 cai che Ian nhau, d€ ngan phong quan Tay SC1n vao Nam qu:iy nhieu, chung quanh d~u tr6ng tre r~m rit xanh tot. Nam Gia Long thu 10 (1811), tre i1 cac luy D6ng Mon, Trao Trao va Ky Giang d~u ra trai r6i che't, nay da mQc l?i. Xet sach Hoa kinh chep: cay tre trong 60 nam c6 m()t hin thay re ra trai r6i kho chet, trai ay ryng xuong dat r6i mQc tri1 l?i, trong 6 nam mai thanh ru6ng tre, nay tinh nam tuy khong dung Him nhung cai li ay ciing thay c6 hi~u nghi~m.
LUY TRAO TRAO
Cach tran v~ phia dong 80 d~m ruai. Nam Canh Tuat (1790), diiu thO'i Trung hung, slia sang vi~c nt)i tri, xay dlip thanh luy, dong thuy~n be, pham nhung ch6 tr9ng ye'u tren duC1ng b() truac het phai giu the hi€m, nen dfip luy dat nay dai d() 3 d~m, n~m ngang tren duO'ng cai, nay van con.
LUY SONG KY
Cach tran v~ phia dong 90 d~m ruai. Thang g1eng mua xuan nam Dinh D~u (1777) dO'i Du~ Tong (Dinh vuC1ng Nguyen Phuc Thulin) thu 13, quan trinh tham bao tin quan Tay SC1n sfip keo vao. Khi ay Qu~n cong Ton That Xuan tai dong d6n i1 Mo Xoai, Chuang cC1 cai tru&ng da Nguy~n D?i Lu dong d6n a nui Nu Tang (Thi Vai), Tie't che Nguy~n Phuc Tuan dong d6n a Ky Giang, Chuang cC1 Nguyen Phuc Hlfu dong d6n a D6ng Mon t?o the dlfa nhau. Thang 3, Myc vuC1ng cli Ly tuang quan d?o Hoa Nghia a giu d6n Phien Tran, con VuC1ng thi qua dinh Tran Bien dg di~u di) vi~c quan. Ngay 16, b(l binh Nguyen Hu~ tu mi~n thugng d?o den bao vay, pha vfJ 2 d6n Ky Giang va Nu Tang (Thi Vai), Phuc Tuan va D?i Lu d~u chet, cac don d~u tan ra thua ch?y, Tay SC1n thua thling theo duC1ng Ben Than keo xuong Phien Tran, r6i Gia Dinh cung khong giu dugc. Nam Nham Ty
57
(1792) thai Trung hu'ng, d:ip sll'a luy & ha phia tay, ngang giua duang Ian, d9c theo ha song ra phia h:ic, dai 12 d~m ruai. Song ay chay ra phia h:ic de'n suoi f>?i Tuy~n r6i chay quanh v~ nam r6i hqp luu vai song Bao Thuy, lay song dai lam hao dg gill lay nai higm ye'u.
HUY~N PHU'OC CHANH
Cong vi~c dan gian, ly s& & thon Tan Hoa, chq Su Li), t6ng Chanh Mi, quy mo cung nhu cac huy~n & Phien An.
HUY~N BiNH AN
Cong vi~c dan gian, ly s& & ap Phuac Lqi, t6ng Binh Chanh, quy mo nhu huy~n truac.
HUY~N LONG THANH
Cong vi~c dan gian, ly s& & ap Phuac L(>c, t6ng Thanh Tuy, quy mo nhu cac huy~n truac.
HUY~N PHU'OC AN
Cong vi~c xung ye'u M h(>n hem, ly s& & thon Long E>i~n, t6ng Phu An, quy mo nhu cac huy~n truac.
Dl)C TU'QNG TRi (Ao Tam voi)
Tye g9i la Bau Thanh, & phia hiic lUy Phu6'c Tu, t6ng Phuac Hung, huy~n Phu6'c An. Khi xua la ch6 d6n hinh ct.la nguai Cao Mien Bo Tam t:im voi, chung quanh d:ip de h~ng dat, nay dau cu van con.
XU'ONG THUYEN
Khi tru6'c & ch6 ha nam song Phu6'c Giang, tren khoang dat r(>ng nhin ra song, c6 quan Kien thuy dong & d6 dg phong
58
thu, sau vi lo~m l;;tc xu&ng bo khong, nay sl'ta d6i dt!ng xu&ng mO'i & thOn PhuO'c Lu, la ch6 dat tran tht! cu.
VAN MIEU
d d!a ph~n hai thon Blnh Thanh va Tan L;;ti huy¢n PhuO'c Chanh, each tran v~ phia tay 2 d?m ruai. Dai vua Hi~n Tong nam At Mui thu 25 (1715), (Le D1;1 Tong nien hi¢u VInh Th~nh nam thu 11, Dl?-i Thanh Khang Hy nam thu 54), Tran thu dinh Tran Bien la Nguy~n Phan Long, Ky h,1c Ph;;tm Khanh Due ch9n ch8 dat dt!ng len ban d::iu, phfa nam nhin ra song PhuO'c Giang, phia bile dt!a nui Long SC1n, nui song df:lp de, co cay tuC1i t6t. Nam Giap D::in th<'>'i Trung h11ng (1794), L~ bi) Nguy~n H&ng Do vang m;;tng lam Giam d6c trung tu, giua lam di¢n D;;ti Thanh va cl'ta D;;ti Thanh, phfa dong lam mie'u Th::ln, phfa tay lam d~n D1,1c Thanh, truO'c xay ti.tang ngang, phia ta co ciia Kim Thanh, phia huu co ciia Ng9c Chan, chinh giua san truO'c dl,l'ng gac Khue Van treo tr6ng chuong tren do, phfa ta co nha Sung Van, phia huu co nha D! L~, m?t ngoai chung quanh xay thanh vuong, m?t ti~n lam ciia Van Mieu, phia ta phia huu co hai ciia Nghi Mon, ru<'>'ng ci)t ch;;tm tr6 tbg che nit tinh xao, d& th<'>' co nhung th::ln bai, kham vang, blnh vang, chen loi, mam phu quy dt!ng xoi, t() 11,l'ng heo cung, khay dvng di.ta x6i, d~u chinh t~ va s;;tch d(;lp. rrong vong thanh tram boa tl1C1i d(;lp nao la: thOng, tung, quit, >1.t&i, hoa su, mit, xoai, chuoi, Mng xiem, canh nhanh li~n nhau ·qp bong, than tang to lO'n sum sue. Thi.tang nam ch9n ngay )inh hai mua xuan va thu, vang m;;tng vua, quan T6ng tran chia ·hien hanh 1€, phan hien hai ben thl dung Tran quan va Doc 9c, ngoai ra d~u la b&i te, 1¢ d?t 50 l~ sinh va 50 mieu phu, rn:t ?t d~u lo lam ph~n sv.
1
MIEU HQI E>ONG
Nguyen trt.t6'c mieu Ci g6c tay Mc cua thanh, mua hl;l nam Gia Long thu 18 (1819) m6'i doi qua phia tay nam trt.t6'c thanh, nha mieu d~p de, d6 tho ti! rat t~ chinh tinh khiet, tht.tong nam co l~ te xuan thu va co chep vao Ttf di~n.
E>EN LE CONG
CJ phia nam Cu lao D1;1.i Pho, ph1;mg tho quan Kham sai Thong suat Cht.t&ng crJ Le Thanh hau Nguyen Phuc Le, mieu vu trang nghiem, m~t trong ra Pht.tdc Giang, lay tang da 1<1n lam thuy thanh, duai day co con ca chep to, dap gi6 dua song, bai lt.tqn khi ~n khi hi~n, luc gi6 mt.ta nt.tac v& vao tang da nghe am am, song CUQn aO l;J.t, cang them ve oai linh lam Cho ngtiOi nghe phai kinh sq. Tu khi Tay San day binh 0 >, huang tan kh6i 11;1.nh, c6 ngt.toi thu<?c giai sI lam trong tran ten la Tan qua dliy nhan cam xuc ma d~ bai thrJ nhti sau:
60
Thien tztang SI/ nghi~p quy ti~n dq,i,
Dia di san ha chuc hQ,u nhan.
Phong vu vi khoi chinh chi€n c6t,
Tll ton trztang thac loq,n ly than.
Blnh sinh nhat trich tam thztang l~,
Bat khrfc trung than khrfc loq,n than.
Djch nghia:
Co b1;1.c mau u e giua dam b1,1i nai bien tai cu,
Tl! khi Tay Son khiJi !041n (sic).
N<ti thanh hoang chi thay hoa di;i.i n&.
TrC1i dem slf nghi~p giao cho dai tru6'c,
Bat lay nui song ph6 thac cho nguC1i dai sau.
Gi6 mt.ta chua lam cho xli<1ng nguC1i chinh chien thanh tro,
Con chau chiu g&i than mai canh ly loi;i.n.
Gi9t l~ tiim thuC1ng cua dai nguC1i,
Khong kh6c vi b~c trung thlin ma kh6c vi ke tri yen nu6'c.
MIEU QUAN E>E
Niim ve phia nam Cu lao Bi;i.i Pho, phia dong nga ba duC1ng, m?t trong ra Phu6'c Giang, di~n vu nguy nga, tuqng diip cao h<tn mi)t truqng, phia sau la di~n quan Quan Am, phia ngoai c6 tuC1ng gi;i.ch bao quanh, hon g6c c6 4 con Ian bil.ng da ng6i x6m. Cung v6'i hQi quan Phuc Chau diiu phia tay duang 16'n va hi)i quan Quang Bong <1 du6'i phia dong la 3 cai den 16'n. Tu khi Tay S<tn day binh, nhan dan ly tan, 2 den kia hi hoang phe, duy mieu nlly la cua chung ph6 nen rieng duqc gii1 gin t6n ti;i.i. Nhung den ml.ta thu nam Ki Mui (1799) The T6 thu 22, <1 Tran Bien c6 h,1t 16'n, tuqng bi nuck ngam ra ma ruC1ng ci)t va mai ng6i trai lau nam nen cung da hu m1,1c. Nam Dinh SU'u (1817) nien hi~u Gia Long thu 16, nguC1i lang h9p ban trung tu nhung khong du sue, nhC1 toi thiin day dung ra lam chu vi~c ay, vi cho thlin la nguC1i s& ti;i.i cua ban quan nay. Ban diiu toi thlin cung vi ngudi ma mi~n ct.tang nh~n 1C1i cho he;> vui lOng, ma long thi van chua qua quyet. Ben khi da mieu, tren cay don dong chinh c6 dong ph1,1 vao mi)t tam van, tuy mo'i m9t da an mon nhung chu khiic viln con ro, chi vi mu(ii kh6i huang den lau ngay lam toi ma. Bao nh~ tay chui rlia r6i xem ki, thi tha'y nude s<1n van day d?n hen bi, net chi1 ro rang, m~.t tru<Jc ke ten 8 nguai chu hQi,
61
trong fly c6 ten h9 ong n(>i cua toi thiin, ki du con ten nhieu nguai nua, deu khong hiet d6 la ai, m?t sau khiic: ngay tot thang 4 nam Giap Ty, nien hi~u Chinh Hoa thU' 5 (1684). Cay don dong hen trai c6 m(>t tam van khiic ten 11 nguoi chu h(>i, trong ay c6 ten h9 cha toi th§.n, m~t sau khiic: ngay t6t thang 2 nam Quy Hqi nien hi~u Canh Hung thU' 4 (1743) nen toi thiin bang hoang Mi Iau, trong luc do co dong ngttoi gianh xem, rot li;i.i tam van ay lien w ra ra, toi thiin dem t6'i tru6'c mieu khan vai r6i dot di. Toi thiin chi;i.nh nghi rilng: thiin linh v6'i nha toi thiin da 3 dai c6 tuc duyen, toi thiin nay dau dam khong hoan thanh u6'c nguy~n tha thiet cua dai tru6'c? Nen toi thiin c6 keu g9i m9i nguai cung lam, stl'a m6'i diip li;i.i pho tuqng, stl'a sang d& tho ph1,mg, nay cung da ti;i.m diiy du. V~y xin ghi vao day.
E>EN LONG VUONG
CJ ho nam song Phu6'c Giang each thanh ve phia dong 15 d?m. Dai vua Hign Tong (1691-1725), Chanh thong suat Nguyen Van di danh Cao Mien, khi quan den day thay c6 vlfc sau higm, du6'i long song c6 da ngilm, nu6'c xoay mi;i.nh, song du, Mng gi6 to, mua 16'n, rat nguy cap, chien thuyen hiiu nhu kh6 an toan. Bong thay thap thoang c6 ngoi den tranh nhO vling ve trong lum cay hen ha song, hOi ra m6'i hiet d6 la den tho thiin Long vucmg, Van Thong suat hen cau dao th§.m, trong choc lat trai l~i t~nh sang, thuyen di qua deu yen 6n, 1§.n di niiy chi m(>t tr~n la thanh, nen ngay khai hoan ngai cho tu b6 16'n lao dg den an, nay dgn viln con nguy nga, trong ra't oai nghiem.
E>EN DIEN CONG
CJ t6ng Phu6'c Hung, huy~n Phu6'c An, tho Khai Bien (Tran Bien) cong th§.n Chuc1ng ca Dien L(>c h§.u Nguyen Cong, c6 chep vao Tlf dign.
62
E>EN GIAP CONG
d tren dat Xich Ram, t6ng Phu6'c Hung, huy~n Phu6'c An, tha vi an bien cong thdn Ky h;1c kiem Cai C<1 Giap Lanh hdu cua tri~u tru6'c, ten co chep vao TV di€n nhl.ing slf tich va he;> chua duqc ro.
E>EN NAM HAI TU'ON(J QUAN
Thdn la lol;li ca voi nhan tU, khOng co vay, ddu tron tran lang, dinh tran co lo phun nu6'c ra nhu mua, moi voi, duoi tom, dai den 2, 3 truqng, ua nhao 19n tren m?t bi€n, khi nguai dan tha lu6'i danh ca, thuang gQi th&n ma cdu dao, thi th&n giup dutJi bdy ca Chl;ly ca vao lu6'i, mQi nguai rat biet <1n due, CO khi thdn di ldm vao lu6'i thi nguai danh ca ma mi)t m?t lu6'i ma keu g9i dlln ra, thdn li~n theo cll'a lu6'i ay ma ra bi€n ca! Nhung khi thuy~n be g?p song gio nguy hi€m, thuang thay thdn diu da ml:ln thuy~n bao v~ nguai yen 6n. Ho?c thuy~n bi chim diim, trong C<1n song gio thdn Cling dua ngu(1i vao ba, Slf CUU giup ay rat ro. Chi nu6'c Nam ta tU Linh Giang den Ha Tien m6'i co vi~c ay va rat linh nghi~m, con cac biifo khac thi khOng co. Co le vi nui bi€n phuang Nam thieng lieng nhi~u am due d€ cuu giup sinh dan chang? Thdn tltng duqc phong t?ng Nam hai tu6'ng quan Ng9c Lan tOn thdn, chep vao Tlf di€n. Ca nay neu ht cac loai ca du danh ht thuang r6i chet n6i tren hai h€, thi dan mi~n bign gom gop ti~n mua vai, quan quach d€ li~m, r6i llfa m(>t nguai 16'n tu6i trong lang chai (trum lang chai) dung lam hieu chu m?c tang ph1;1c lo chOn cat va dlfng d~n ngay hen mi). Nhung cho co mi) ca ay thi dan nai do duqc nhi~u l<Ji, con cho tuy khong c6 mi) cling l~p d~n tha, d9c mi~n bi€n d~u nhu the.
63
E>EN NGO CONG
CJ dgu ngu6n ThUy V9t, den thO': Ta Ma Quoc cong, Ta mon Qu?n cong, Ta Nong Qu?n cong, Ta V~t Qu?n cong, Ta Khuong Qu?n cong. Ben c6 tieng la linh di, nhung nguO'i di qua day deu phai siim rn v?t cung bai, iit duqc yen lanh. Nhung thgn ay la do lay ten 5 cai thac hi€m theo tieng man (l) d€ g9i, con ton hi~u phong ti;lng thi ch:ing biet c6 W thO'i nao. Nay cu dg nhu the r6i se khao cuu sau.
CHUA SAC TU CJ bO' nam Phu6'c Giang, each tran ve phia dong 8 d?m, do
Chanh thong suat Nguyen Van kien l?p. Nam Giap Dgn dO'i Tue Tong Rieu Ninh hoang de thu 10 (Ninh vucmg Nguyen Phuc Chu) (1734) (Le Thugn Tong nien hi~u Long Bue thu 3, Bi;ti Thanh Ung Chinh thu 12), ngt,t ban bi€n ngi;i.ch cha vang, de chu: Siic t11 H(J Qu6c tlf, hen trai khiic: Long Bae tam nien. Tui thli Gicip Ddn trr;mg thu. Ben phai khiic: Van Tuy~n FJq,o nhan vi~t. Net chu mi;i.nh me; canh chua trang nghiem, cU'a thien thanh t!nh, th?t la n<1i li;i.c th6 cua Nam tong (do L1:1c t6 Hu~ Nang sang l?p). Sau bi Tay SC1n pha huy tuqng Ph?t, c(>t mai deu hli hOng, nay lam nhO li;ti va lqp tranh, van con di tich.
PHO LON NONG NAI
CJ dgu phia tay cua cu lao Bi;ti Pho, luc m6'i mO' mang, Trgn Thuqng Xuyen chieu t?p nguO'i thudng buon nli6'c Trung Quoc den l?p ra pho xa, mai ng6i tuO'ng voi, Mu quan cao ngat, dong song rt,tc ra, anh nh?t huy hoang, lien nhau t6'i 5 di;tm, chia lam 3 duO'ng pho, duO'ng pho 16'n lat da trling, duO'ng pho ngang lot da ong, duO'ng pho nhO lot da xanh, toan th€ duO'ng Mng ph:ing
1 Man (sic): ten goi dong baa dan t(lc it nguoi xua, nay khong dung nua.
64
hu da mai, ke buon t1,1 t?p, thuy~n di bign, di song d~u de'n u6n bu6m neo d?u, dllu duoi thuy~n d?u ke tiep nhau, th?t la 1{)t chO do hi)i. Cac nha phu thuC1ng buon to ban 16'n chi a day l nhi~u hC1n, c6 nguO'i ma ca nude d~u biet tieng, nhu ong ngo~i e toi thlin la Lam T6 Quan, ten ti! cua ong tieng Hoa (Phu6'c ~en) dQc la N~i cho nen t1,1c gQi la ong Nai (N~i). Ong nguai ,uy~n Ta'.n Giang, phu Tuy~n Chau, tinh Phuc Kien, g~p luc The 'ong (1738-1765) (Vo vuC1ng Nguyfin Phuc Khoat) ban l~nh d6i lie phyc, vi ham m(> vinh dlf cua ao mao (lam quan), nen cha on ba nguai cling ngay dang vang xin lam N{)i vi~n thi han, ieng tam den tai vua, nglj khen la nha phu hao; con ong n{)i ua toi thlln la Su Kh6ng, nguC1i huy~n TruO'ng L~c, Phuc Chau, >a n{)i toi thlin la VuC1ng Thi Nghi t1,1c gQi la Ba Nghi, cl.Ing iguC1i hQ Chu a phu Tu Phong d~u dugc xem la elf phach. Tu sau iam Binh Than (1776), Tay SC1n vao chiem, hQ d6' la'.y phOng fie, ~~ch da, cua cai cha v~ phu Quy NhC1n, da'.t nliy tr& thanh vuan ~o hoang. Sau khi Trung hung tuy c6 nguai tr& v~, nhung chua )~ng m{)t phlln tram luc tru6'c.
<HO E>IEN TO (kho th6c thue)
d ba bile H?u Giang, kho lam dlfa vao nui, ngay tru6'c lam ~hO thu thue trong h~t, da du<Jc thay d6i, nay n~n cu vlln con.
BA KHO THUE BleT N~P TAN TH~NH, cANH DUONG VA THIEN Ml,J
Ngay xua di;it lam chO cho dinh Tra'.n Bien trung thu to thue dg chuygn v~ kinh, kho nay (J ba dong Tam Giang Nha Be. Tu nam At Mui (1775) vua Du~ Tong (B!nh vuC1ng Nguyfin Phuc Thulin) lanh vao Gia Dinh thi bO 3 kho nay, ta'.t ca d~u n~p vao kho chung Gian Thao d~ ti~n vi~c chuyen cha ca'.p phat luC1ng hu6'ng. Con cac ng~ch thue' cua dan thi vftn giu nguyen dg bao ton l~ cu.
65
CHO NGU' TAN (ChQ Ben Ca)
Con g<;>i Ia chq Binh Thao, iJ t6ng Phttac Vinh, khach buon dong due, ca dttC1ng thuy va dttC1ng b(j d~u thong suot tai hen, hang nltCtC ngoai, thef San dia phtt<1ng, S<1n hao, hai vi khong gI la khOng c6, la m(jt chq mi~n nui rat dong due.
CHO THUY VQT
d t6ng Binh Chanh, nha cil'a dong due, thuy~n be den t~n hen chq, c6 nhi~u san v?t (J nui rung.
CHO BA LIA (CHO BA RIA)
T~c g<;>i Ba Dia, li;i.i c6 ten la chq Long Thi;mh, nha cil'a li~n nhau, dttang thuy va dttO'ng b(i d~u giao nhau, la m(it chq Mn n<1i mi~n bitfo dl:im.
CHO BiNH QUOI (ChQ Thu Thiem)
Thu<)c huy~n Binh An, la vung iJ t?n phia nam cua tran nliy, m~t trong ra Binh Giang (song Sai Gon), doi di~n trttac thanh Gia Dinh, thuy~n be dttO'ng song bi~n d?u noi duoi nhau, ngttC1i i1 day sAm cac loi;i.i ghe dai ngAn theo dong nttac di ban ca thit, d6 dtta qua va d6 an.
TRANG THUVEN TU (Xom Sua ghe)
d bC1 tay Tam Giang Nha Be. Khi xtta thuy~n be iJ Trung Qu6c den buon ban ma bi hu hong ro ri, clin phai sil'a sang hoiitc dong thuy~n mai d~u phai den day, t~ h<;>p riet thanh thOn x6m. Tu khi Tay S<1n keo vao cttC1p pha m<;>i ngttO'i dC1i di cho khac, nay thanh dat hoang.
66
QUAN BiNH f>ONG (Xu f>ong chay)
Ngay tru'6'c i1 day c6 tr?m th6n Binh B6ng, nay da dO'i di ndi khac.
SON KHU NGO TH! (Ch«;' Tru'a Go Nui)
Cach tra'n v~ phia nam 37 d:;tm, l?i di v~ hu6'ng nam m9t d:;tm nua de'n diiu be'n do Binh Giang, day la vung giap gi6'i cua tra'n Phien An.
QUAN BiNH f>AN (Xu Binh f>an)
Ty.c g<;>i quan Mft, each tra'n v~ phia nam 21 dlflm, quan chq ft nguO'i, c6 ban di~m tam.
TH~CH KIEU (Cau ea)
a phia tay bile each tra'n rnJa d:;tm, ciiu xay b~ng nhung tang da ong dai Ian ch6ng cai nhau gac ngang tren ru9ng, du6'i mi1 ba ci'.ta tr6ng thong nu6'c. Ciiu dai 25 truqng, do thut>c tra'n Trung b9 Cai ca d9i Le Van Hoa xay ca't vao thO'i The' Tong (Vo vu'dng Nguy~n Phuc Khoat).
T.AN BAN KIEU (Cau van Mai)
d thuqng lu'u LQ Khe, tflng An Thuy, huy~n Binh An, each tra'n v~ phia nam chung 9 d:;tm. Thang 6 nam Bfnh Than (1776) dO'i Du~ Tong thu 12 CBinh vu'dng Nguy~n Phuc Thulin), Hau phu Kfnh qu6c cong TO'ng Phu6'c Hqp qua dO'i, Ly tu6'ng quan d?o Hoa Nghia ma't ngu'O'i nu'dng t.fa, l?i bi binh tu6'ng Bong Sdn chen ep kie'm chuy~n, kh6ng d~n nfli phftn ua't, li~n dem binh phan l?i, h<;>p them nguO'i Hoa trong h?t sung vao 8 d(>i ngu duqc han 8.000 nguO'i, chia ra lam 4 siic cO': Ly Hi~n tu6'ng quan lanh Cd vang, Vuang Nam tu6'ng quan lanh cO' trling, Ly Lam tu6'ng quan liinh cet h6ng va Triln Hfl tu6'ng quan lanh ca lam. L?i con
67
m(> biit nguai Minh Huong, Thanh Ha cung b<.rn con d6 VO liiti xung hi~u la quan Trung B~o chiem cu huy~n Binh An, tha h6 Clidp pha, biit giet dugc nguai nao thi quan Trung BiitO m6 bi,mg an gan va an ca th!t, hung ac khong dau sanh k!p. Thang 8, Bong Son Thuqng tu8ng quan B6 Thanh Nhon dieu 5 tu8ng la B6 Hoanh, B6 KY., Bo Bo, Bo Bang, B6 Nhan den danh, quan h<;> Ly lui ve dt,ta the higm yeu (J nui Chau Thai. Thu& fiy binh Hoa Nghia dung mac 8 thu8c ta, luai nhu dao (J dau ca dao vua chem vlta dam deu duqc, l~i dung dao la bai, sung di~u thuong lam mon s(J truang, khi ra tr?n thi CQt giay vang b~C Va giay tien vao dau, y lit chet. Quan Bong Son thi lay thuoc ve nam mau b6i miitt, cam duoc ddu rai Va can Sao CQt day may CO Cl,IC gai vao ddu sao ru xuong nhu duoi chim tri, dung dao dai dao ngiin lam m6n sCi truang. H9 giao chien Ci chq Binh Tien, quan Hoa Nghia gia thua dt,1 quan Bong Son den nui Chau Th8i, pht,1c binh Ci cdu Van M8i bfit thinh linh n6i d?y danh giet, binh tlidng Bong Son chet va b! thuong khong xiet kg' ca thdy diitY VO la Nguylm Lieu CU'u cling b! gi~c giet. B<;>n Bo Hoanh s(j ch~y ve Sai Gan, quan Hoa Nghia t8i dong tlili chq Thuy V9t, tinh ke vuc;rt song danh up dinh Phien Tran, giitp khi Mt,1c vuong tU Quy Nhon ch~y vao Gia B!nh, ra l~nh cho Tham muu Nguyen Khoang den bao tin, W fiy quan h<;> Ly thua the thAng xuong Phien Trfin, hen gay nen moi h<;>a buc vua nhuang ngoi, cung W chuyen l?p vua khac.
68
TRIEU NGUYEN
Df.\I NAM NHAT THONG cut Oqi Nam nhat thong chf la bo sach dia If hoc Viet Nam day du
nhat, viet bang chu Han do Quoc su quan trieu Nguyen bien soQ.n thoi vua Tl! Ellie, gom 28 tap voi 31 quyen.
Bo sach do Hoang Huu Xung, Nguyen Huu Elo, Phan El1nh Blnh, Nguyen Thuat. Hoang Huu Thuong soQ.n thoi TIJ Eluc. TU nam 1861, da thao xong fJ{li Nam nhat th6ng du <16~ tren co sCI d6 hlnh thanh bo sach sau nay. BO sach dUQC bien SOQ.n W 1865-1875 va ban thao dUQC hoan thanh nam 1882. Noi dung sach la dia chf Wng tlnh trong ca nuoc Viet Nam va mot so lanh tho ke can bay gio nhu: Campuchia, Thai Lan, Myanma, Lao. Sach c6 nhieu tu neu phong phu, tuy chua dUQC chlnh If va khac in va con la ban chep tay v1,m vat, khOng nhat thong. Moi tlnh dUQc trlnh bay theo cac ml)c: cuong gioi duyen each (sµ thay doi bien gioi va bo coi), phan hQ.t (phan cap hanh chfnh cac phu, huyen. chau), hlnh the, khf hau. phong twc, thanh trl, hQ.c hieu. ho khau, dien phu, son xuyen, co trch, quan tran (cua ai va don bien), thi tap (chQ), tan !Uong (ben dap), de uyen, lang mi), tU mieu, du quan, nhan vat, liet nu, tien thfch, tho san, giang dQ.O (dUOng song), tan do (ben do).
Nam 1889, vua Thanh Thai lap mot tieu ban gom c6: Cao Xuan Owe, Luu Eluc Xung, Tran Xan trung tu bo sach va den nam 1905, thoi vua Duy
69
Tan dem khac in bo moi gom 17 quyen, nhung chl thu h(lp trong ph9m vi cac t1nh Trung kl tn,rc thu()c Nam trieu.
Bo sach da ctuqc dich sang chu au6c ngu Ian dau nam 1959-1960, boi A Nam Tran Tuan Khai va Tu Trai Nguy~n T90 (Nha Van h6a Bo Qu6c gia Giao d1,1c, Sai Gan, xuat ban). Nam 1996, Nxb Thuan H6a xuat ban bo EJq.i Nam nhat thong chf do PhQm Trong Diem phien djch, Dao Duy Anh hieu dfnh. Nhung doQn trfch ve tinh Bien Hoa xua dVoi day tU ban djch nay.
BUI QUANG HUY
TINH BIEN HOA
Dong tay each nhau 228 d?m, nam bile each nhau 124 d?m, phia dong den dia gioi t1nh Binh Thu?n 148 d?m, phia tay den dia gioi tinh Gia Dinh 80 d?m, phia nam den bi~n giap dia gioi tinh Gia Dinh 37 d?m, phia Mc den sdn man giap dia gioi tinh Binh Thu?n 87 d?m, phia dong nam den dia gioi tinh Gia Dinh 120 d?m, phia tay nam den dia gioi tinh Binh Thu?n 160 d?m, phia dong bile den dia gioi tinh Gia Dinh 37 d?m, phia tay bile den dia gioi tinh Binh Thu?n 110 d?m, tU tinh li di v~ phia Mc den Kinh 1. 7 40 d?m.
PHAN DA
Theo thien van, thu(>c da ph~n sao Dtfc, sao Chdn, tinh thu sao Thu§.n VI.
DVNG E>~T vA DIEN cACH
Tinh Bien Hoa c6 le la nuoc Ba Li xua, sau la dat Ba Ria va D6ng Nai (FJuang thu chep: mtoc Ba Li a phia dong nam nuoc Chiem Thanh, phia Nam c6 nuoc Thu N~i, sau dO'i VInh Huy ciJ
bi nuoc Chan L~p kiem tinh - Gia Dtnh thanh th6ng chi, chep: Ba Ria ngO' la nuoc Ba Li xua, con Thu N ~i, am g§.n giong D6ng Nai, c6 le la dat Sai Gon bay giO'). Nam Ki Mui thu 32 (1679) dO'i Thai Tong, bQn tran thu cac chau Cao Loi Liem nuoc Minh cu, xin phl;I thu(>c, lay dat Gian Pho c2l cho bQn hQ Ci, bQn hQ ma dat, l?p pho, dat ay ngay m(>t dong due, c6 phong tl;IC nhu Trung Hoa; nam M~u D§.n thu 8 (1698) dO'i Hi~n Tong sai chuCing cd
1 Vinh Huy: nien hi!)u cua Eluong Cao Tang (650-655). 2 Nhieu sach chep nham la EJ6ng Ph6, nham giila chO "gian" va chO "d6ng".
71
Nguyen Huu Kinh lay xu L(>c Da (tuc B6ng Nai, nguai Thanh gc;ii la Nong N1?-D d?t lam huy¢n Phuc Long, d?t dinh Tran Bien (h6i ddu ban tri~u nhung dat & bien gi6'i gc;>i la "tran", Tran Bien thu(>c tinh Gia Binh), chieu m(> dan xieu tan W Quang Binh tr& vao cho den &, chia d?t th6n a'p; nguai Thanh tru ngl,I ciing bien ten vao s6 b(>. Do CUQC 101?-n nam Giap Ng9, da