vonpansionska ponuda i potrosuvacka

Prof. d-r Branko Bunta{eski Prof. d-r Mitre Avramoski

Ohrid, mart 2008 godina

1

Branko Bunta{eski

Mitre Avramoski Ohrid, 2008 godina

2

Prof. d-r Branko Bunta{eski Prof. d-r Mitre Avramoski

VONPANSIONSKA PONUDA I POTRO[UVA^KA VO EZERSKITE TURISTI^KI MESTA VO MAKEDONIJA

IZDAVA^ : Institut za istraùvawe na turizmot-

Fakultet za turizam i ugostitelstvo, Ohrid

ZA IZDAVAÔT : TEHNI^KI UREDNIK: Tadi}Andrija

Maleska Aleksandra

RECENZENTI : Prof. d-r Nikola Ackoski

Doc. d-r Marija Ackoska

LEKTURA I KOREKTURA : Vi{ predava~ Vera dimzova

Fotografii : Avramoska Ivana, Avramoski Jovan Angliski tekst: D-r Irina Petrovska

Tira`: 200 primeroci Pe~ati : Ne e dozvoleno kopirawe, umnoùvawe ili presnimuvawe vo bilo kakva forma na ovaa

kniga ili del od nea bez prethodna pismena soglasnost od avtorite

3

S O D R @ I N A

Predgovor 5

Preface 7 I del. Teoretski aspekti 9

Voved 11

GL.. I.. Vonpansionska tur-

isti~ka potro{uva~ka 13 1. Poim i sodrìna na vonpansion-skata turisti~ka potro{uva~ka 13 2. Utvrduvawe na obemot i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka 15 3. Zna~ewe na strukturata na tur-isti~kata potro{uva~ka 18 4. Funkcii i vlijanija na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka 22 4.1.Neekonomski funkcii i vlijanija na vonpansionskata potro{uva~ka 22 4.2. Ekonomski efekti na vonpansionskata potro{uva~ka 24

4.2.1. Direktni ekonomski efekti i vlijanija 25 1) Vlijanie vrz dejnostite koi direkno u~estvuvaat vo zadovoluvaweto na tur-isti~kite potrebi 25 2) Vlijanie vrz vrabotenosta na nasele-nieto 26 3) Vlijanie vrz investicionata aktiv-nost i visinata na investiciite 27 4) Vlijanie vrz op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod i nivnata teri-torjalna preraspredelba 27 5) Vlijanie vrz platniot bilans na zemjata 28 4.2.2. Indirektni vlijanija na von-pansionskata potro{uva~ka vrz sto-panstvoto 30 4.2.3. Zna~eweto od aspekt na multiplikativnite efekti za sto-panstvoto na zemjata 31 4.2.4. Pri~ini poradi koi ekonom-skite efekti od vonpansionskata potro{uva~ka se poneograni~eni 34

5. Faktori {to vlijaat vrz visinata na vonpansionskata potro{uva~ka 36

1. Strukturata na smestuva~kite kapaciteti 37

2. Razvienosta na vonpansionskata turisti~ka ponuda 38

3. Kvalitetot na vonpansionskata turisti~ka ponuda 39

4. Cenite na vonpansionskite us-lugi 41

5. Na~inot na proda`ba 43 6. Postoeweto na soodvetni in-

formacii za uslovite za koristewe na uslugite 44

7. Strukturata na turistite 45 8. Odnosot sprema gostite 46

6. Tendencii na sovremenata tur-isti~ka pobaruva~ka 48 Gl. II. Vonpansionska turisti~ka

ponuda 51

1. Poim i sodrìna na vonpansionskata turisti~ka ponuda 51 2. Specifi~nosti na vonpansionskata turisti~ka ponuda 54 3. Faktori od koi zavisi vonpansionskata turisti~ka ponuda 54 4. Vonpansionskata ponuda vo ramki na ugostitelskite objekti za smestu-vawe 56

1. Ponudata na hrana vo smes-tuva~kiot objekt von od pansionskite uslugi 59 2. Zanaet~iski uslugi 62 3. Trgovski uslugi 63 1. Moden butik i drugi sli~ni proda`ni punktovi 63 2. Prodavnica za suveniri 63 3. Prodavnica za potrebi za plaà 64 4. Prodavnica za cigari, marki i razglednici 64

4. Rekreacija vo hotelot 64 4.1. Sportska rekreacija 67

4

4.2. Izleti i poseti 71 4.3. Kulturno zabaven ìvot i razonoda 72 5. Prevozni~ka dejnost 73 6. Ostanati uslugi vo ramki na hotelot od aspekt na vonpansionskata ponuda 74 5.Vonpansionska turisti~ka ponuda nadvor od hotelskite objekti 75 1. Uslugi na hrana , pijalaci i razonoda 75 2. Atraktivnite faktori vo funkcija na vonpansionskata ponuda 79 3. Soobra}ajni ( prevozni~ki) us-lugi vo ramki na vonpansionskata ponuda 84 4. Trgovijata kako nositel na vonpansionskata ponuda 86 5. Turisti~kite ( patni~ki) agen-cii kako faktor na vonpansionska ponuda 87 6. Zanaet~istvoto kako nozitel na vonpansionska turisti~ka ponuda 89 7. Ponuda na uslugi za plovni objekti 91 8. Ostanati subjekti kako del od turisti~kata ponuda 91 6. Tendencii vo turisti~kata ponuda vo idnina 94 7. Opasnosti po odnos na zgolemu-vaweto na vonpansionskata potro{uva~ka 98 8. Zaklu~ok 99

II del. Empirisko istraùvawe

103

1. Turisti~ka vonpansionska ponuda i potro{uva~ka 104 2. Teoretsko-metodolo{ki priod na is-traùvaweto 105 2.1. Cel na istraùvaweto 105 2.2. Predmet na istraùvaweto 105 2.3. Hipotezi 106 2.4. Metodolo{ka tehnika na is-traùvaweto 107 3. Analiza i interpretacija na dobi-enite podatoci 107 3.1. Vonpansionskata turisti~ka ponuda i potro{uva~ka vo hotelite na ezerskiot turizam 107 3.1.1. Kako turistite gi percepi-raat mo`nostite na hotelot vo koj prestojuvaat za zadovoluvawe na niv-nite potrebi 136 3.2. Vonpansionskata turisti~ka ponuda i potro{uva~ka vo turisti~kite mesta na ezerskiot turizam vo Make-donija 139 3.3. Soznanija na menaxerskiot tim za vonpansionskata turisti~ka ponuda i potro{uva`ka vo hotelite 151 4. Zavr{ni sogleduvawa 156 5. Merki za zgolemuvawe na vonpan-sionskata potro{uva~ka za vreme na turisti~kiot prestoj 159

Prilozi 163

SUMMARY 187 Literatura 189

5

PREDGOVOR

Trudot “ Vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka vo ezerskite turisti~ki mesta vo Makedonija” nastana kako idea na avtorite koi kako dolgogodi{ni istraùva~i i nau~ni rabotnici od oblasta na tur-izmot, ~ustvuvaa za potreba da se zafatat i so edno vakvo istraùvawe. Potrebata pak za toa istraùvawe proizleguva od faktot {to podolgo vreme vo na{ata zemja me|u drugoto se diskutira deka turizmot e edna od propulzivnite stopanski granki, deka Makedonija ima {to da ponudi i tn. , a od druga strana se pra{uvame zo{to nema vakvi ili onakvi tur-isti, zo{to ja proma{ivme i ovaa sezona i sl.

Zatoa se potrudivme da vidime {to zna~i toa turisti~ka potro{uva~ka i osebno vonpansionska , {to zna~i toa turisti~ka ponuda i posebno vonpansionska, kakva e sostojbata so tie dve kategorii vo na{ite takare~eni glavni turisti~ki destinacii i ako moème da predloìme odredeni aktivnosti koi bi pridonele za podobruvawe na sostojbite vo toj domen.

Se nadevame deka so ova {to go davame kako rezultat na na{ata ne-kolku godi{na rabota, deka vo celost ne }e gi otstranime site mani i nedostatoci, nitu pak }e ukaème na site aspekti {to go ~inat turizmot i {to imaat odredena uloga i zada~a, tuku deka vo odreden del sepak }e pridoneseme za poinakvi sva}awa i priodi kon ovaa oblast nare~ena turizam.

Ovoj trud se sostoi od dva dela. Vo prviot del nasloven kako”Teoretski aspekti” se dadeni osnovnite teoretski soznanija vo vrska so ovie dve kategorii. Najnapred se definira poimot i sodrìnata na vonpansionskata pobaruva~ka i potro{uva~ka, potoa funkciite, efektite i vlijanijata na vonpansionskata potro{uva~ka, faktorite od koi zavisi visinata na ovaa potro{uva~ka i se razgledu-vaat tendenciite vo sovremenata turisti~ka potro{uva~ka.

Potoa se definira i poimot vonpansionska turisti~ka ponuda i se razgleduva nejzinata sodrìna. I ovdeka se analiziraat soodvetnite faktori koi vlijaat vrz sostavot i kvalitetot na turisti~kata ponuda, a se pravi obid da se sogledaat i nekoi idni tendencii na stranata na tur-isti~kata ponuda.

Vtoriot del od ovoj trud nasloven kako “ Empirisko is-traùvawe” gi sodrì rezultatite od izvr{enite analizi na podato-cite pribrani so istraùvaweto sprovedeno od strana na avtorite na ovoj trud. Za tie potrebi vr{eno e anketno ispituvawe na turistite vo ezerskite turisti~ki mesta vo Makedonija i toa: Ohrid, Struga, Prespa i Dojran, a vr{eno e i anketirawe i intervjuirawe na menanxerskite timovi vo pove}e hotelski objekti vo ezerskite turisti~ki mesta.

6

Pri pi{uvaweto na trudov, me|utoa koristeni se i soznanija od razgo-vori so razni u~esnici( subjekti) kako nositeli na oddelni komponenti od turisti~kata ponuda ( turisti~ki agencii, turisti~ki vodi~i, drugi op{testveni organizacii, zanaet~ii, trgovci, vraboteni vo razni uslu`ni firmi, servisi i sl. taksi slu`bi , rent a kar i tn.

Zatoa vo ovaa prigoda ~ustvuvame obvrska na site niv da im se zablago-darime za pomo{ta i pridonesot za da se podgotvi ovoj trud. Isto taka, sa-kame da im se zablagodarime i na site koi materjalno go pomognaa izlegu-vaweto na ovaa kniga od pe~at. Ohrid, mart, 2008 god. Od avtorite

7

P R E F A C E

The paper ‘Leisure activities offer and consumption in the tourist lake resorts in Ma-cedonia’ was created as a result of an idea by the authors, who are a long term research-ers and scientists from the tourism field. They felt that it is necessary to undertake such a research. The necessity for this kind of a research is the result of a long time discus-sions in our country about tourism being one of the propulsive economic branch, that Macedonia has something to offer, etc. On the other hand, we formulate a question about the type of tourists, the failure of the last season, etc. That is why we did our best to explain what is exactly tourist consumption and espe-cially consumption of leisure activities, what is the meaning of tourist offer and espe-cially the leisure offer; what is the condition with those two categories in our so called main tourist destinations; we will try to suggest certain activities that would contribute towards the improvement of the conditions in that domain. We hope that what we offer as a result of several-years research to point out at least to some disadvantages and stress at least some of the aspects that are part of tourism and hold certain role and task. We, too, hope that we could contribute for creating different opinions and approaches to this field of tourism. The paper consists of two parts. The first part, titled ‘Theoretical aspects’ covers the basic theoretical founding about these two categories. Thus, first of all, we define the notion and the contents of the leisure demand and consumption, then the functions, the effects and the influences of the leisure consumption, the factors of which the level of this consumption depends. The tendencies of the modern tourist consumption are being analyzed as well. Then, we define the notion of tourist leisure offer and its contents are analyzed. Here, too, respective factors are being analyzed, which influence the content and the quality of the tourist offer. An attempt has been made to represent certain future tendencies on the side of the tourist offer. The second part of this paper, titled as ‘An empirical research’ contains the results of data analysis gathered with the research realized by the authors of the paper. For those purposes a questionnaire has been done on tourists in the tourist lake resorts in Mace-donia, that is, in Ohrid, Struga, Prespa and Dojran. A questionnaire and interview have been done of the management teams in a number of hotels on the tourist sites. A number of talks with different carriers of the tourist offer contributed to the composi-tion of this paper (travel agencies, tour guides, other social organizations, craftsmen, traders, public service employees, etc. taxi services, rent-a-car, etc.). We feel an obligation towards all of them to express our gratitude. We thank to all of those who financially supported the publishing of this book. Ohrid, March, 2008 the authors

9

I DEL

TEORETSKI

ASPEKTI

11

Voved

Sovremeniot turizam ja zapo~nal svojata vistinskata ekspanzija posle Vtorata svetska vojna koga stanuva dostapen za pogolem broj lu|e i se karakterizira so sî pogolema masovnost. Pokraj masovnosta kako osnoven beleg na moderniot turi-zam, negovata prepoznatlivost e povrzana i so razni oblici na patuvawa, so zgolemuvawe na brojot na smestuva~kite kapaciteti, zgolemuvawe na brojot na subjekti koi u~estvuvaat vo rezliziraweto na turisti~kioty promet i zbogatuvawe na sodrìnata na turisti~kata ponuda.

Vo poslednive godini se poevidentno stanuva deka kako posledica na porastot na ìvotniot standard, barawata na turisti~kite potro{uva~i se sï pogolemi i po kvantitet i po kvalitet, a sî poheterogeni po dejnostite i aktivnostite koi se potrebni za nivnoto zadovoluvawe. Na pazarot na turisti~kata pobaruva~ka sî pove}e se zgolemuvaat barawata na turistite za specifi~ni vidovi turizam. Istoriskoto nasledstvo, kulturno istoriskite spomenici, ubavata priroda i prijatnata klima se samo ramka koja so razvojot na visokokvalitetno smestuvawe, bogata ponuda na sodrìni i zabava i vrvna usluga }e ovozmoàt nekoja zemja ili destinacija da bidat privle~ni za sovremenite turisti.

Turisti~kata ponuda e taa koja treba da gi zadovoli tie heterogeni barawa, pa zatoa i taa samata treba da bide hetero-gena i kompleksna. Taa na turistite vo poslednive decenii im nudi se pogolem broj sodrìni. Nastojuvawata da se izleze vo presret na turistot, da se zadovolat negovite potrebi razvile brojni mo`nosti za oblikuvawe na razni sodrìni na tur-isti~kata ponuda. Inovativnata ponuda koja pokraj osnovnite standardi ovozmoùva i neobi~ni iskustva, iznenaduvawa i pot-tiknuvawa vlijae i vrz promenata na barawata na turistite. So takvata ponuda turistite dobivaat dopolnitelna emocionalna korist ( ambient, doìvuvawe, zabava , avantura, kontakti so drugi lu|e i sl.).

Vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka e mnogu vaèn del od vkupnata turisti~ka potro{uva~ka. Pokraj visinata na vkupnata potro{uva~kata , va`na uloga za edno turisti~ko mesto ili zemja igra i nejzinata struktura i pred sî odnosot me|u pansionskata i vonpansionskata potro{uva~ka. Dokolku toj od-nos e podobar vo korist na vonpansionskata potro{uva~ka, eko-nomskiot ( pa i vonekonomskiot) efekt e pogolem.

Strukturata na turisti~kata potro{uva~ka e vaèn pokazatel i za stepenot na razvienost na turizmot na dadenata zemja ili turisti~ko mesto.

12

Visokiot procent na u~estvo na tro{ocite za smestuvawe, ishrana i prevoz, a relativno maloto u~estvo na tro{ocite za drugi potrebi ( za kupuvawe razni proizvodi i suveniri, zabava i razonoda i sl.) se pokazatel za relativnata nerazvienost na tur-isti~koto stopanstvo na dadenata zemja ili turisti~ko mesto. Sprotivno na toa e sostojbata koga imame relativno popovolno u~estvo na ostanatite tro{oci vo odnos na tro{ocite za smestu-vawe, ishrana i prevoz.

Vonpansionskata potro{uva~kata ima zna~itelno di-rektno i indirektno vlijanie vrz delovniot uspeh na nositelite na turisti~kata ponuda i vrz vkupnite ekonomski efekti vo mestoto, regionot i zemjata. So zgolemenata vonpansionska potro{uva~ka ne samo {to pogolem broj dejnosti se stavaat vo funkcija na zadovoluvawe na turisti~kite potrebi, tuku vo mnogu se zajaknuvaat i site drugi efekti koi gi ima i zbirnata turisti~ka potro{uva~ka. Vo site tie analizi , treba da se zemat vo predvid i fak-torite kako {to se op{tata razvienost i struktura na tur-isti~koto stopanstvo, potoa strukturata na turistite vo pogled na nivnite op{testveno-ekonomski karakteristiki, a sekako i cenite na ugostitelskite uslugi. Vo sekoj slu~aj turisti~kata ponuda ne treba da e stati~na tuku dinami~na kategorija koja postojano }e se prilagoduva na sî ponovite i ponovite barawa, `elbi i potrebi koi se javuvaat na stranata na turisti~kata pobaruva~ka, bidej}i i taa e dinami~na kategorija. Mnogu va`no pri toa e turisti~kata vonpansionska ponuda da se prilagoduva kon barawata na vonpansionskata poba-ruva~ka kako kopleksna ( integralna) ponuda na turisti~koto mesto, odnosno destinacijata. Toa pak ja potvrduva i potrebata od horizontalna i vertikalna koordinacija na marketing{kite ak-tivnosti na nositelite na turisti~kata ponuda koe pak bara postoewe na soodvetna turisti~ka politika na nivo na zemjata, regionot i mestoto i nejzino uspe{no sproveduvawe.

Od stepenot na prilagodlivosta na hotelskata i ostana-tata turisti~ka ponuda kon odredeni karakteristiki na poba-ruva~kata, }e zavisi visinata i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka. Od toa }e zavisi i visinata na ostvarenite pri-hodi. So deluvaweto na op{testveno-ekonomskite funkcii na turizmot, toa ponataka se reflektira na stopanskiot i op{tiot razvoj na mestoto, regionot i zemjata vo celost. Efektite od turisti~kata potro{uva~ka vo najgolem del zavisat od nejzinata struktura, a ovaa pak e vo me|uzavisnost so strukturata na turisti~kata ponuda.

13

Gl.I. Vonpansionska turisti~ka potro{uva~ka

1. Poim i sodrìna na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka

Vkupnata potro{uva~ka koja turistot ja pravi vo odredeno

turisti~ko mesto ili zemja moè da se podeli na: takare~ena pan-sionska i takare~ena vonpansionska turisti~ka potro{uva~ka.

Pansionskata turisti~ka potro{uva~ka se odnesuva na proizvodi i uslugi koi se prethodno dogovoreni me|u davatelot na uslugite i korisnikot li~no ili posredno. Toa se obi~no us-lugi na smestuvawe zaedno so hrana i za prestoj od tri i pove}e dena . Vsu{nost vo posebnite uzansi vo ugostitelstvoto 1) vo ~l. 13 terminot pansion mnogu precizno se definira. Spored niv : Pod pansion se podrazbira smestuvawe i tri obroka (po-jadok, ru~ek i ve~era). Pod polupansion se podrazbira smestu-vawe so pojadok i eden glaven obrok ( ru~ek ili ve~era). Cenata na pansionot se smeta od prviot obrok so koj korisnikot e posluèn po doa|aweto, a obrocite so koi koris-nikot ne bil posluèn na denot na doa|aweto }e mu se dadat na korisnikot , po negova èlba, na denot na zaminuvaweto. Za obrocite {to ne gi koristel nitu navremeno gi otkaàl, na korisnikot pri presmetuvaweto ne mu se namaluva cenata na pansionot. Pod cena na pansion, odnosno polupansion se podrazbira cenata na ovaa usluga vo traewe od najmalku tri dena. Ako so dogovorot se predvidi koristewe na pansion ili polupansion za vreme pokratko od 3 dena, ili ako korisnikot go skrati dogovoreniot prestoj na pomalku od 3 dena, cenata na pan-sionot odnosno polupansionot se zgolemuva za 20 %.2 )

1 ) Avramoski M., “ Hotelierstvo”, Grafomak, Ki~evo, 2002 g., str. 196-197. 2 ) Vo vrska so postoeweto na vakvite uslugi postoi specijaliziranost na ugos-titelstvoto i eden od na~inite na negova podelba. Taka spored kriteriumot na dolìna na prestojot ugostitelstvoto moè da se podeli na ugostitelstvo od tip na minuvawe i ugostitelstvo od pansionski tip. Vo ugostitelstvoto od minuva~ki tip obi~no gosti se lu|e koi prestojuvaat eden ili dva dena i koristat uslugi na smestuvawe i eventualno doru~ek, a vo ugostitelstvoto od pansionski tip gosti se obi~no lu|e koi koristat pansionski uslugi , odnosno prestojuvaat tri i pove}e dena i pri toa koristat doru~ek i najmalu eden od glavnite obroci (ru~ek ili ve~era).

14

Sl. br. 1. Plaà vo Ohrid

Ako go imame vo predvid pogore re~enoto vo vrska so pan-sionot toga{ logi~no deka vo vonpansionska potro{uva~ka }e spa|a se ona {to ne e svrzano za pansionot i ne pretstavuva pri-marna pansionska usluga. Se postavuva pra{aweto {to se bi moèlo da spa|a tuka? Koga taa se gleda od aspekt na smes-tuva~kite objekti koi nudat pansionski prestoj toga{ vo nejzinata strukturata bi moèlo da se navedat slednive kompo-nenti :

1. smestuvaweto na site gosti koi ne koristat pansion-ski uslugi ( gosti koi prestojuvaat tri i pove}e dena a ne koristat pansionska usluga kako i na gostite koi se na pominuvawe),

2. -izdatoci za dopolnitelni uslugi za ishrana na pansion-skite gosti,

3. izdatoci za hrana na site ostanati gosti 4. -drugi uslugi na bilo koi od gostite ( ovdeka bi moèlo

da se navedat slednite uslugi : -uslugi za to~ewe na pijaloci, -uslugi povrzani so ~istewe, perewe i peglawe na obleka i obu-vki, -hemisko ~istewe na obleka, -uslugi za servisirawe, popravka i garaìrawe na vozila, -ptt uslugi, -uslugi od menuva~ki raboti (promena na stranski sredstva na pla}awe), - trgovski uslugi ( modni butici, prodavnici so razni potrb)tini zap laà, sneg is l.), -proda`ba na suveniri, vesnici, spisanija, cigari, razglednici i sl, -frizerski , berberski i kozmeti~ki uslugi, -sportski i rekreativni uslugi,

15

-organizirawe na izleti, zabava i razonoda za gostite, -prevozni~ki uslugi, -~uvawe deca, i niza drugi uslugi vo objektot . - uslugi povrzani so odrùvawe na razni sostanosci, sobiri, konferencii, kongresi i sl.

Listata na uslugi vo ramkite na vonpansionskata potro{uva~ka nadvor od objektite koi nudat pansionski us-lugi t.e. vo turisti~koto mesto i po{iroko vo ramkite na zem-jata e mnogu po{iroka. Vsu{nost toa e sî ona na {to turistot }e se javi kako korisnik za vreme na svojot prestoj i pretstavuva kompleksen ( sloèn ) proizvod.

Kako {to moème da vidime vonpansionskata turisti~ka

potro{uva~ka gi opfa}a i tro{ocite za smestuvaweto na gostite koi ne koristat pansionski uslugi. Voobi~aeno e me|utoa, koga se zboruva za vonpansionska potro{uva~ka da se misli na potro{uva~kata koja ne gi opfa}a smestuvaweto i hranata. Ova gledi{te ili kako {to bi moèle da ja nare~eme vonpansionska potro{uva~ka vo potesna smisla na zborot se pravi od aspekt na posmatraweto na strukturata na turisti~kata potro{uva~ka i nabquduvaweto na razvienosta na turisti~koto stopanstvo. Obi~no za porazvieno turisti~ko stopanstvo se zema ona kade turistite pove}e tro{at za ostanati, t.n dopolnitelni potrebi, odnosno ona kade vo strukturata na turisti~kata potro{uva~ka pogolemo e u~estvoto na tro{ocite za razgled, zabava, kupuvawe vo trgovijata , sport, rekreacija i sl., a pomalo e u~estvoto na tro{ocite za hrana, no}evawe i prevoz kako osnovni turisti~ki uslugi.

2. Utvrduvawe na obemot i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka

Poznavaweto na turisti~kata potro{uva~ka e mnogu biten faktor koj i ovozmoùva na turisti~kata politika da vlijae vrz ekonomskite karakteristiki na turizmot. No treba da se naglasi deka pri nejzinoto utvrduvawe postojat dosta prob-lemi pred sî od metodolo{ka priroda. Taka :

Taka toa moàt da bidat : uslugi na smestuvawe vo objekti od nepansionski tip, potoa hrana, pijaloci, prevoz, kupuvawe vo trgovija, izleti , poseti, zabava , razonoda , sport, priredbi, manifestacii, razgled , suveniri, zan-aet~iski uslugi, PTT uslugi prevozni~ki uslugi i mnogu drugo.

16

1. Vo realiziraweto na turisti~kata potro{uva~ka u~estvuvaat golem broj stopanski i nestopanski dejnosti,

2. Site tie dejnosti u~estvuvaat ne samo vo zadovolu-vaweto na potrebite na doma{nite i stranskite turisti-tuku i na ostanatite potro{uva~i ( lokalnoto naselenie, drugite dejnosti na stopanstvoto i sl.) {to zna~i deka i nivnite prihodi ne se samo od turisti.

3. Pokraj toa pri utvrduvawe na turisti~kata potro{uva~ka kaj doma{nite turisti se javuva i problem da se odredat i vklu~at povlasticite koi tie gi koristat vo soo-bra}ajot, objektite za smestuvawe i sl. (smestuva~ki objekti na razni firmi, letuvali{ta za deca i mladina , socijalno osiguru-vawe, buxet itn.), bidej}i tie povlastici te{ko moàt kvantita-tivno da se izrazat.

So cel za utvrduvawe na turisti~kata potro{uva~ka vo najgolem del se koristat primarnite statisti~ki metodi i procenkite, a vo mnogu mala mera i sekundarnata ili t.n. tradi-cionalna metoda. Koga stanuva zbor za sekundarni podatoci za turisti~kata potro{uva~ka, takvi pokazateli se davaat za vrednosta na us-lugite za smestuvawe za doma{nite i stranskite turisti pri iskaùvaweto na statistikata na fizi~kiot turisti~ki promet (brojot na turisti i no}evawa). No toa e samo del od turisti~kata potro{uva~ka koj e mnogu mal vo odnos na vkupnata turisti~ka potro{uva~ka. Isto taka vrednosni pokazateli se davaat i kaj statisti-kata na ugostitelstvoto, no i ottuka ne moè da se sogleda ~istata turisti~ka potro{uva~ka bidej}i dadenata potro{uva~ka go sodrì vkupniot promet na uslugi, kako onoj od turistite, taka i onoj od doma{noto naselenie. Sli~no e i so po-datocite od soobra}ajot, trgovijata i drugite dejnosti koi u~estvuvaat vo turizmot. Vo pogled na stranskiot turizam odredeni mo`nosti za utvrduvawe na potro{uva~kata dava i evidencijata koja ja vodat odredeni institucii ( banki, menuva~ki slu`bi i sl.) vo vrska so doznakite od stranstvo koi se odnesuvaat na turizmot. No i vak-vite podatoci nikoga{ ne se potpolni bidej}i site transakcii ne odat preku banka ( pr. proda`bata na vozni karti, benzinski bonovi i sl.). Vakvata mo`nost ja ote`nuva i sé pogolemata lib-eralizacija na devizniot reìm. 3)

3 Koga go sogleduvame zna~eweto na turisti~kata potro{uva~ka za nacional-nata ekonomija mnogu e va`no da se razgrani~i potro{uva~kata na doma{nite od stranskite turisti zatoa {to e razli~ito vlijanieto na tie dve kategorii potro{uva~i vrz nacionalnoto stopanstvo.

Doma{nite turisti delot od svojata li~na potro{uva~ka namenet za turisti~ki potrebi go tro{at vo svojata zemja so {to vr{at samo preraspre-delba na ve}e steknat del na dohodot .So taa potro{uva~ka vo nacionalni

17

[to se odnesuva do primarnite metodi pak, postoi pogo-lem broj vakvi metodi koi se upotrebuvaat vo turizmot ne samo za utvrduvawe na turisti~kata potro{uva~ka, tuku i za is-traùvawe na turisti~kiot pazar vo celost. Edna od vakvite metodi e anketata na turisti~kata poba-ruva~ka koja se vr{i ili vo mestoto na privremen prestoj (tur-isti~ko mesto) ili na grani~en premin, ili vo mestoto na posto-jan prestoj na turistite. Isto taka, se primenuva i anketirawe na turisti~kata ponuda ( pr. anketi za cenite vo hotelite, soobra}ajnite sredstva i sl.), a i anketirawe na turisti~kite agencii. Anketiraweto voop{to se potpira na izbran primerok od statisti~kata masa t.n. reprezentativen primerok, pri {to toj se izbira kako slu~aen primerok svesno izbran ili nameren primerok ili na nekoj drug na~in. Pri anketiraweto potrebno e da se nastojuva da se dobijat {to poiskreni i poto~ni odgovori na postavenite pra{awa. Procenkite pak, se vr{at vrz osnova na ve}e izvr{enite statisti~ki posmatrawa kako primarni taka i sekundarni, od-nosno nivna kombinacija. Procenkite se odnesuvaat na utvrdu-vawe na minatite i sega{nite sostojbi na pojavite. Taka vrz os-nova na ostvareniot turisti~ki promet ( brojot na doma{nite i stranskite turisti ili nivnite no}evawa i prose~nata dnevna potro{uva~ka po vidovi i kategorii na koristeni objekti za smestuvawe) moè da se utvrdi vkupnata turisti~ka potro{uva~ka. Koga pak se odnesuvaat na predviduvawe na idnite sostojbi procenkite se poznati pod nazivot prognozi. Turisti~kata potro{uva~ka isto taka moè da se utvrdi i so pomo{ na razni kombinacii na regresiona analiza. Taka na primer, otkrieni se dosta cvrsti zakonitosti vo strukturata na turisti~kata potro{uva~ka i razvienosta na stopanstvoto na zemjata. Vo toj pogled vo ponerazvienite zemji potro{uva~kata

ramki niti se smaluva niti se zgolemuva nacionalniot dohod. Ovde samo doa|a do izraz regionalniot aspekt na vlijanie na turisti~kata potro{uva~ka na oddelni potesni prostorni edinici koi blagodarej}i na turisti~kata potro{uva~ka ostvaruvaat zgolemeni prihodi so istovremeno pobrz razvoj i na ostanatite segmenti od stopanstvoto prisutni na toa podra~je. Turisti~kata potro{uva~ka na doma{noto naselenie prestavuva samo “migracija” na li~nata potro{uva~ka kako {to i samiot doma{en turisti~ki promet presta-vuva migracija na naselenieto vo granicite na edna zemja.

Sekoe nacionalno stopanstvo posebna va`nost mu pridava na stran-skata turisti~ka potro{uva~ka. Stranskiot turisti~ki potro{uva~ vne-suva vo odbranata turisti~ka zemja del od sredstvata na svojata li~na potro{uva~ka nameneti za turisti~ka potro{uva~ka . So toa doa|a do odle-vawe na parite, do smaluvawe na nacionalnoto bogatstvo na emitivnata zemja so istovremeno zgolemuvawe na nacionalniot proizvod na receptivnata tur-isti~ka zemja.

18

vo ugostitelstvoto se dviì okolu 70-80 % od vkupnata potro{uva~ka , a vo razvienite 40-50 %.4) Za utvrduvawe na turisti~kata potro{uva~ka korisna e i t.n. agregatna metoda pri koja vkupniot mese~en prosek na potro{uva~ka na lokalnoto naselenie vo odredeno turisti~ko mesto vo nesezonskite meseci se odzema od ostvareniot promet vo sezonskite meseci. Taka moè dosta precizno da se utvrdi i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka po razni dejnosti (lokalen soobra}aj, trgovija i sl.). Isto taka, turisti~kata potro{uva~ka vo odredeno mesto moè da se utvrdi i so pomo{ na metodata na procenka na potro{uva~ka na bra{noto kako najupotrebuvan proizvod. Pri toa, se utvrduvaat indeksi na porast ili opa|awe na potro{uva~ka na bra{noto koi ukaùvaat i na dvièwata vo turizmot i turisti~kata potro{uva~ka. Pri ovaa metoda me|utoa, treba da se ima vo predvid fak-tot {to turistite za vreme na svojot prestoj po pravilo tro{at pove}e od doma{noto naselenie, a pokraj toa tro{at i odredeni specifi~ni stoki, vo isto vreme i pokvalitetni. Vrz osnova na analizite so koi se utvrduva prose~nata tur-isti~ka potro{uva~ka i nejzinata struktura vo odredeni tur-isti~ki mesta se prio|a kon procenka na vkupnata potro{uva~ka za celata zemja ili podra~je, pri {to se dodavaat i odredeni po-datoci ili procenki za tro{ocite koi ne moàt da se utvrdat vo oddelni mesta ( pr. soobra}ajnite tro{oci i sl.). Ovie podatoci potoa gi zema vo predvid i turisti~kata politika pri planiraweto na turizmot, so cel za vkupno zgolemu-vawe i podobruvawe na strukturata na turisti~kata potro{uva~ka, preku prilagoduvawe na kapacitetite na tur-isti~kata ponuda vo kvantitativna i kvalitativna smisla.

3. Zna~ewe na strukturata na turisti~kata potro{uva~ka Visinata na vkupnata turisti~ka potro{uva~kata i

osobeno nejzinata struktura ima va`na uloga za edno turisti~ko mesto ili zemja. Od toj aspekt mnogu e pobiten odnosot me|u izda-tocite za osnovni turisti~ki uslugi i izdatocite za ostanati turisti~ki uslugi, a ne odnosot me|u pansionskata i vonpansion-skata potro{uva~ka. A kako osnovni turisti~ki uslugi se smes-tuvaweto, hranata i pijalocite dodeka kako ostanati se kupu-vaweto, razonodata, razgleduvawe, zabava i sl. Toa zna~i deka po-golema teìna vo toj pogled ima delot od vonpansionskata ponuda

4 ) Markovi} S. i Z., cit.delo, str.225.

19

koj ne go opfa}a smestuvaweto, hranata i pijalocite. Dokolku toj odnos e podobar vo korist na t.n. dopolnitelna potro{uva~ka, ekonomskiot pa i vonekonomskiot efekt e pogolem.

Sl. br. 2. Hotel Desaret- Ohrid

Sprotivno na toa e sostojbata koga imame relativno popo-

volno u~estvo na ostanatite tro{oci vo odnos na tro{ocite za smestuvawe, ishrana i prevoz. Krapf ( Krapf) 5 ) konstatira deka stranskite turisti vo prosek tro{at okolu 50% od svojot buxet za smestuvawe i ish-rana, potoa 25% za prevoz i 25% za ostanatite tro{oci. Vo konkretni zemji me|utoa, pod vlijanie na golem broj faktori postojat golemi razliki. Vo toj pogled, podatocite na Krapf se samo dobra orientacija za globalni istraùvawa. Taka na primer vo Hrvatska6 u~estvoto na oddelni sto-panski granki vo vkupnata turisti~ka potro{uva~ka vo 2000 god. e sledno: ugostitelstvo 30 %, zemjodelstvo i prehrambena indus-trija 20 %, soobra}aj i vrski 15 %, trgovija 10 %, proizvodstvo na nafteni derivati 5 % i ostanato 20 %. Od aspekt pak na dnev-nata turisti~ka potro{uva~ka 7) turistite vo tekot na denot tro{ele kako {to sledi: za smestuvawe 43,2%, hrana 31,9%, pija-

5) Unkovi} S., “ Ekonomika turizma ” ~etvrto izdanie, Savremena adminis-tracija, Beograd, 1980 god.,str. 123. 6 ) “Glavni plan razvoja turizma Primorsko goranske ùpanije-Turisti~ka des-tinacija Kvarner”, elektronska verzija, str. 48. 7) Radni} Ante, “ Turizam i energetika”, seminar “ Odrìvi razvoj energetskih sustava u hotelima u Hrvatskoj”, [ibenik, Dubrovnik, Rijeka, 2006 god. ( elek-tronska verzija).

Strukturata na turisti~kata potro{uva~ka e vaèn pokazatel za stepenot na razvienost na turizmot na dadenata zemja ili turisti~ko mesto. .

Visokiot procent na u~estvo na tro{ocite za smestuvawe, ishrana i prevoz, a relativno maloto u~estvo na tro{ocite za drugi potrebi ( za kupu-vawe razni proizvodi i suveniri, za-bava i razonoda i sl.) se pokazatel za relativnata nerazvienost na tur-isti~koto stopanstvo na dadenata zemja ili turisti~ko mesto.

20

loci 11,5 %, trgovija 5 %, kultura i zabava 6,1%, ostanato 2,2 %. So drugi zborovi kaàno za osnovnite turisti~ki uslugi ( smes-tuvawe, hrana i pijaloci) turistite tro{ele 86,6 % od dnevnata potro{uva~ka, a za dopolnitelnite uslugi ( trgovija, kultura , zabava i ostanato) samo 13,4 %. Strukturata na turisti~kata potro{uva~ka na stranskite turisti za Slovenija 8) izgleda vaka : smestuvawe 19%, hrana i pi-jaloci 11%, prevoz 9 %, kulturni i sportsko rekreativni pot-rebi 6 %, razonoda 17 %, ostanato 38 %. Vo Srbija 9) stranskite turisti tro{ele 39,1 % za smestu-vawe, za hrana i pijaloci 30,9 %, vo trgovija 16,1 %, i ostanato 13,9. Vo trgovijata obi~no kupuvale suveniri t.e. 45,6 %od tro{ocite vo trgovijata se odnesuvaat na suveniri, za obleka 43,3% i za etno hrana 40,2 %. Vo Anglija 10) turistite tro{ele 34 % za smestuvawe, 23 % za hrana, kupuvawe vo trgovija 20 %, soobra}ajni uslugi vo zemjata 14 %, razonoda 4 %, drugi uslugi 5 %.

Vo Holandija 11) vo 2006 god. turistite tro{ele 38 % za ho-telsko restoranski uslugi, 19 % za soobra}ajni uslugi, 15 % za kultura, sport, rekreacija, i 28 % za ostanato. Moàt da se nabrojat u{te dosta zemji i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka vo niv. Vo site niv strukturata na turisti~kata potro{uva~ka }e bide razli~na zaradi {to vo analizite mora da se vklu~at i faktorite kako {to se: vidot na turizmot, op{tata razvienost i struktura na turisti~koto sto-panstvo, potoa strukturata na turistite vo pogled na nivnite op{testveno ekonomski karakteristiki, a sekako i cenite na proizvodite i uslugite.

Za Makedonija nepostojat nekoi konkretni pokazateli vo vrska so strukturata na celokupnata turisti~kata potro{uva~ka. Od podatocite za prometot vo ugostitelstvoto pak, koi se na raspolagawe od Dràvniot zavod za statistika na RM se gleda deka vo 2005 godina na primer, 53,5 % od prihodite vo ugos-titelstvoto se od uslugi za hrana i pijaloci, 20,1 % od uslugi za no}evawe, 21,1 % od uslugi za alkoholni i bezalkoholni pijaloci i 5, 3 % od prometot e od drugi uslugi. 12) Kako {to se gleda 94,7 % od prometot vo ugostitelstvoto e od uslugi za no}evawe, hrana , napitoci i pijaloci, a samo 5,3 % od drugi uslugi ( sport, rek-reacija, zabava i sl.).

8) Zagor{ek Hugo, “ Ocena ekonomskega pomena turizma v Sloveniju z metodo satelitskih ra~unov za turizem”, Ekonomski fakultet, Qubqana, 2007 god., str.7. (elektronska verzija). 9) Horvat konsalting ( Horwath Consulting) i Ekonomski fakultet Beograd, “Strategija turizma Republike Srbije”, Prvi fazni izve{taj, 2005 g0d. str. 20 10) English Tourism Council, Insights, March, 2000, str. 41. 11) Statistics Netherlands, http://www. Cbs.nl/en-GB 12) SGM, 2006 god. , str. 535.

21

Vo sekoj slu~aj treba da se baraat mo`nosti za kontinui-

rano podobruvawe na ovoj odnos, a i na strukturata na celokup-nata turisti~ka potro{uva~ka vo korist na vonpansionskata. Tuka ne se misli deka toa treba da se postigne so smaluvawe na cenata i obemot na pansionskata potro{uva~ka, tuku pokraj raz-vojot na pansionskata potro{uva~ka vrz realni ceni, poprogre-sivno da se razviva vonpansionskata potro{uva~ka so smisleno formirawe na ponudata i nejzino prilagoduvawe kon soodvetnata pobaruva~ka.

Inaku, gledano vo svetski ramki strukturata na tur-isti~kata potro{uva~ka kako pansionska i vonpansionska, mo`e da se re~e deka do 1990 godina okolu 60 % od turisti~kiot promet se odvival organizirano pri {to gostite vo smestuva~kite ob-jekti glavno koristele uslugi na poln pansion ( smestuvawe so doru~ek , ru~ek i ve~era). Deneska me|utoa, 60-65 % od vkupniot promet se ostvaruva od individualni gosti koi vo smestuva~kite objekti prete`no koristat uslugi na polupansion ( doru~ek i glavno ve~era), a sî pogolem e brojot na onie koi koristat samo usluga na doru~ek. Toa zna~i deka del od turisti~kata potro{uva~ka od smestuva~kite objekti se premestil vo desti-nacijata so {to e smalena potrebata od uslugi kaj smestuva~kite (hotelski i dr. objekti), a se zgolemila potrebata od uslugi na drugi subjekti vo turisti~kite mesta ( ugostitelski objekti, trgovija, pazari i sl.).

Sli~en zaklu~ok mo`e da se izvle~e i ako go pogledneme turisti~kiot promet vo Makedonija osobeno kaj doma{nite tur-isti. Taka, vo 2001 godina vo hotelite vkupno prestojuvale 333308 gosti, a vo 2005 god. 509706 gosti. Vo doma}instvata ( privatnite sobi) pak vo 2001 god. prestojuvale 41497 gosti, a vo 2005 god. 90032

Hrana i napitoci

53,5%

Drug promet5,30 %

No}evawa 20,10 %

Alkoholni i bezalkoholni

pijaloci 21,10 %

Grafikon 1. Struktura na prometot vo ugostitelstvoto vo RM vo 2005 god.

22

gosti. Zna~i mnogu pove}e se zgolemil brojot na gosti vo privat-noto smestuvawe t.e. pove}e od duplo. Mo`ebi u{te pova`no e ako se pogleda brojot na no}evawata. Gostite vo hotelite vo 2005 god. ostvarile 1970041 no}evawe ili prose~no 3, 86 no}evawa, a gostite vo privatnoto smestuvawe ostvarili 808356 no}evawa ili prose~no 8,97 no}evawa. Seto toa zna~i deka mnogu pogolema bila vonpansionskata potro{uva~ka. Seto toa e so netamo{na tendencija vo istiot pravec.

Sl. br. 3. Biljanini izvori - Ohrid

4. Funkcii i vlijanija na vonpansionskata turisti~ka

potro{uva~ka

Site efekti i vlijanija na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka mo`at da se podelat na neekonomski i ekonomski efekti i vlijanija.

4.1. Neekonomski funkcii i vlijanija na vonpansionskata potro{uva~ka

Od site neekonomski efekti na turizmot golem del

otpa|aat na vonpansionskata potro{uva~ka, odnosno se vr{at preku nea. Neekonomskite ( nestopanski) funkcii i vlijanija de-luvaat pred sé na turistot kako poedinec na razli~ni na~ini.

Vo ramkite na ovie funkciite spa|aat onie koi gi vr{i turizmot zaradi zadovoluvawe na rekreativnite potrebi na poed-incite. Ovie funkcii postojat i deluvaat nezavisno od toa dali e turistot za toa svesen ili ne, no deluvaat vo pogolema merka dokolku odnesuvaweto na turistot e usoglaseno so funkciite i

23

dokolku na tie funkcii vlijaat i soodvetni merki na op{testvenata zaednica.Takvi funkcii se : zdravstvenata, za-bavnata i kulturnata. Site ovie funkcii naj~esto se me|usebno tolku isprepleteni, taka {to te{ko moè da se odredi kade ednata zavr{uva, a kade po~nuva drugata.

Seto toa e del na vonpansionskata potro{uva~ka {to

zna~i deka glavniot del od kulturnata funkcija se vr{i tokmu preku nea. Ottuka, kolku pogolem del od spomenatite objekti se staveni vo funkcija na turizmot tolku pointenzivna }e bide i kulturnata funkcija. Sekako deka posetite na tie objekti }e se naplatuvaat pa so toa i ekonomskite efekti za mestoto i zemjata }e bidat pogolemi.

Od seto toa proizleguva i zna~eweto na vonpansionskata potro{uva~ka vo pogled na obrazovanieto na turistite. Posetuvaj}i i zapoznavaj}i gi kulturno istoriskite spomenici, muzeite, umetni~kite galerii, festivalite i sl. nim im se zgo-lemuva kako kulturnoto taka i obrazovnoto nivo {to zna~i e moèn po{irok domen na vlijanie na vonpansionskata potro{uva~ka.

Preku vonpansionskata potro{uva~ka ne se vr{i samo glavniot del na rekreacija na turistite vo fizi~ka i psihi~ka smisla, tuku i glavniot del od funkcijata na podobruvawe na zdravstvenata i rabotnata sposobnost na turistite. Tokmu preku raznite sportsko rekreativni aktivnosti, izleti , poseti i sl. se vr{i najgolemiot del od ovaa funkcija na turizmot. Seto toa e sostaven del na vonpansionskata potro{uva~ka , a ne na pan-sionskata. Kako neekonomski funkcii se javuvaat i socijalnata i politi~kata funkcija. Ovie, za razlika od prvite ne se direk-tno povrzani so rekreacijata, no proizleguvaat od patuvaweto i

Zna~eweto vo odnos na kul-turata se sostoi pred sé vo toa {to golem broj turisti se vklu~uvaat vo turisti~kite patu-vawa tokmu motivirani od èlbata da go zapoznaat istoriskoto i kul-turnoto nasledstvo na drugite zemji i kraevi, kako i dostignu-vawata vo razni oblasti na umet-nosta vo tie zemji. Zatoa pogolem broj turisti i gi posetuvaat muzeite, istoriskite spomenici, umetni~kite galerii, umetni~kite festivali i sl. Sl. br.4. Anti~ki teatar- Ohrid

24

odmorot, a so toa deluvaat i vrz turistite. I ovie funkcii se ~esto isprepleteni, taka {to i ovde te{ko moè da se odredi kade ednata zavr{uva, a kade po~nuva drugata.

4.2. Ekonomski efekti na vonpansionska potro{uva~ka

Ekonomskite efekti na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka moàt da bidat : direktni i indirektni ekonomski efekti.

Direknite ekonomski efekti se odrazuvaat vo :

Pokraj toa direktni vlijania se reflektiraat i vrz : - op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod i

- vlijanie vrz platniot bilans na zemjata. Osven to mnogu zna~ajni se i takanare~enite multiplika-

tivni vlijanija vrz stopanstvoto koi {to proizleguvaat od potro{uva~kata na stranskite turisti.

- zgolemen obem na rabota i prihodi kaj subjektite koi direktno u~estvuvaat vo zadovoluvaweto na tur-isti~kite potrebi, zna~i vlijanie vrz nivniot razvitok, potoa

- vlijanie vrz vrabotenosta i nivoto na ìvotniot standard na naselenieto vo mestoto i zemjata,

- vlijanie vrz investicionata aktivnost i struktu-rata na investiciite,

- vlijanie vrz pobrziot razvoj na nedovolno razvi-enite podra~ja i zemjata vo celina.

Sl. br.5. Hotel Drim- Struga

Politi~koto zna~ewe pak vo kra-jna linija se vklopuva vo po{irokoto op{testveno zna~ewe na turizmot i se gleda pred sé vo toa {to turizmot se javuva kako na-jzna~aen faktor na za~uvuvawe na mirot vo svetot. Najgolem udel vo intenzitetot na ovaa funkcija sekako deka ima vonpansionskata potro{uva~ka na turistite, bidej}i tokmu preku aktivnostite na vonpansionskata ponuda lu|eto se zapoznavaat i se zbliùvaat edni so drugi.

25

4.2.1. Direktni ekonomski efekti i vlijanija

Vo prodol`enie podetalno }e gi obrabotime pogore spomenatite efekti , t.e vlijanija.

1. Vlijanie vrz razvitokot na dejnostite koi direktno u~estvuvaat vo zadovoluvaweto na turisti~kite potrebi

Vo podmiruvaweto na turisti~kite potrebi u~estvuvaat golem broj stopanski i nestopanski dejnosti. Taka toa mo`at da bidat slednite dejnosti, ustanovi i zanimawa:

-hoteli, restorani, kafeani,barovi i dr., -soobra}ajni pretprijatija, -zanaet~istvo, -trgovija, osobeno za proda`ba na suveniri, vesnici, sliki, knigi, tekstil, cigari, ~asovnici, sportska oprema, cve}e, ovo{je, slatkarnici, prodavnici na pekarski proiz-vodi, parfimeriski prodavnici, saloni za razubavuvawe, ju-velirski rabotilnici, prodavnici na antikviteti itn. - banki i osiguritelni institucii, - slobodni profesii: lekari, advokati i sl., - pomo{ni zanimawa : vodi~i, sportski institucii i sl., - institucii za zabava ( teatri, kasina, kabarea, festivali i sl.).

Site tie glavno u~estvuvaat vo zadovolu-vaweto na potrebite na vonpansionskata poba-ruva~ka na turistite. Na toj na~in tie ostvaruvaat i zna~itelni prihodi so {to i go zajaknuvaat sopstveniot rast i raz-voj.

Sl. br. 6. Istek na reka Crni drim vo Struga

26

2. Vlijanie vrz vrabotenosta na naselenieto Zgolemenata vonpansionska potro{uva~ka moè da bide vaèn faktor vo pocelosnoto iskoristuvawe na rabotosposob-noto naselenie na turisti~kite zemji i podra~ja.

Seto toa e potencirano i so golemata uloga {to ja ima ìviot ~ove~ki trud vo dejnostite koi go so~inuvaat tur-isti~koto stopanstvo voop{to i posebno delot od vonpansion-skata ponuda. Vo ovoj pogled vlijanieto moè da bide direktno i indirektno. 1. Direktnoto se odnesuva na dejnostite koi go so~inuvaat turisti~koto stopanstvo vo potesna smisla na zborot (ugostitel-stvo, soobra}aj, trgovija, patni~ki agencii, zanaet~istvo i ko-munalni dejnosti). Vo vrska so nego moè da se kaè slednoto:

Zgolemenata turisti~ka potro{uva~ka na stranskite i doma{nite turisti }e dovede do vklu~uvawe na pogolem broj rabotnici vo stopanskite dejnosti od vonpansionskata ponuda. Isto taka se zgolemuva i brojot na vraboteni vo nestopan-skite dejnosti koi u~estvuvaat direktno vo zadovoluvaweto na potrebite na turistite ( razni organizacii koi nudat kulturno-umetni~kite, sportski i drugi aktivnosti i uslugi, potoa razni turisti~ki organizacii i organi na regionalen i nacionalen plan. Zna~ajno e isto taka i direktnoto angaìrawe na privat-nite doma}instva vo turisti~kite mesta koi pruàat uslugi na ishrana i smestuvawe za turistite. Seto toa zna~itelno vlijae vrz oìvuvaweto na stopan-skata aktivnost vo konkretnite turisti~ki zemji i podra~ja, kako i na zgolemuvawe na ìvotniot standard na naselenieto vo niv. Toa e posebno va`no ako turizmot se javuva kako faktor za pobrz stopanski razvoj i aktivirawe na rabotosposobnoto naselenie. Isto taka, karakteristi~no za vrabotenosta vo dejnostite od turisti~koto stopanstvo e angaìraweto na relativno golem broj ènska rabotna sila. Golemoto u~estvo na ènite pro-izleguva od specifi~nostite na tehnolo{kiot proces na rabota vo ugostitelstvoto kade posebno do izraz doa|aat rabotnite spo-sobnosti na ènite. Vo seto ova me|utoa, ima i edna negativnost, a toa e nega-tivnoto vlijanie na naglasenata sezonska koncentracija na turisti~kiot promet, {to uslovuva golemo u~estvo na sezonski rabotnici vo vkupniot broj vraboteni, a pak toa od svoja strana uslovuva golem broj ekonomski, organizacioni i socijalni prob-lemi osobeno kaj dejnostite koi zavisat samo od turistite.. 2.So cel da se sogledaat vistinskite efekti vrz vrabo-tenosta na naselenieto, treba da se zemat vo predvid i indi-rektnite efekti vo ovoj domen. Imeno, pogolemata vonpansion-

27

ska potro{uva~ka i na indirekten na~in }e kreira pogolem broj rabotni mesta vo dejnostite koi ne bi moèle da se vbrojat vo turisti~koto stopanstvo ( industrija, zemjodelstvo, grade`ni{- tvo i dr.). 3. Vlijanie vrz investicionata aktivnost i visinata na inves-

ticiite Pokraj vlijanieto na spomenatite stopanski i nestopanski dejnosti , zgolemenata potro{uva~ka osobeno vonpansionska }e vlijae i na investicionata aktivnost i strukturata na in-vesticionite vloùvawa. Toa go ~ini preku investicionite vloùvawa vo razvojot na patnata mreà vo ramkite na destinacijata i po{iroko, potoa modernizacijata na raznite vidovi lokalen soobra}aj (tramva-jski, trolejbuski, metroa i sl.). Isto taka, toa go ~ini i preku potrebata za vloùvawa vo razvitokot na hotelskite i ostanatite ugostitelski kapaciteti i site kapaciteti koi ja ~inat vonpansionskata dopolnitelna ponuda. Toa pak ne samo {to gi zgolemuva vkupnite investicioni vloùvawa i ja menuva nivnata struktura, tuku istovremeno i direktno vlijae na zgolemuvawe na stopanskata aktivnost vo grade`ni{tvoto, industrijata, vrabotenosta na naselenieto i voop{to na zgolemuvawe na stopanskata aktivnost vo mestoto i zemjata vo celina. 4. Vlijanie vrz op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod i

nivnata teritorijalna preraspredelba I pokraj toa {to se smeta deka turizmot vo osnova ne soz-dava op{testven proizvod i nacionalen dohod, toj vr{i zna~itelni vlijanija vrz niv. Imeno, turisti~kata potro{uva~ka vlijae na op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod posredno i neposredno. Posredno vlijanie imame na toj na~in {to ovaa po-tro{uva~ka go stimulira razvitokot na oblastite od materijal-noto proizvodstvo koi go obezbeduvaat ( snabduvaat) tur-isti~koto stopanstvo. 13) Neposrednoto vlijanie pak se sostoi vo prelevaweto na dohodot od drugite zemji vo turisti~kata zemja.

13 ) Ova spa|a vo indirektnite vlijanija za {to }e zboruvame posebno.

28

Za da se sogleda relativnoto zna~ewe na prihodite od stranskite turisti za razvojot na stopanstvoto na pooddelni zemji treba da se ima vo predvid i nivoto na nivnata stopanska razvienost. Taka na primer, prihodite od turizmot nemaat isto zna~ewe za edna stopanski razviena i edna stopanski nerazviena zemja. Nezavisno od toa, moè da se re~e deka kaj odreden broj zemji ulogata na turizmot kako direkten faktor za zgolemuvawe na op{tesveniot proizvod i nacionalniot dohod e zna~ajna.. Vo ramkite na direktnoto vlijanie vrz op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod, treba da se istakne i vlijanieto vrz preraspredelbata na op{testveniot proizvod i nacionalniot dohod na teritorijalna osnova. Toa moè da se posmatra dvostrano :

-Od aspekt na me|unarodniot turisti~ki promet kade obi~no turizmot vlijae eden del od op{testveniot proizvod i na-cionalniot dohod na ekonomski najrazvienite zemji vo svetot da se odliva vo stopanski nerazvienite zemji.

- Od aspekt na doma{niot turizam, vlijanieto na turiz-mot vrz preraspredelbata na op{testveniot proizvod i nacion-alniot dohod se gleda vo prelevaweto na dohodot od stopanski razvienite vo nedovolno razvienite regioni, a koi se naj~esto turisti~ki razvieni regioni. Seto toa ukaùva na golemoto zna~ewe na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka od aspekt na prelevawe na nacional-niot dohod i vlijanieto {to go ima vrz pobrziot razvoj na neraz-vienite regioni i podra~ja kako vo svetski ramki taka i vo ramki na sekoja konkretna zemja. Porazviena vonpansionska ponuda i pogolema vonpansionska potro{uva~ka }e zna~at i pogolema vkupna turisti~ka potro{uva~ka, a so toa }e bidat i vaèn fak-tor vo poramnomerniot razvoj na proizvodnite sili vo svetski ramki i vo ramkite na sekoja zemja posebno.

5. Vlijanie na vonpansionskata turistika potro{uva~ka vrz platniot bilans na zemjata

So ogled na golemoto zna~ewe na t.n. “ nevidliv izvoz “ i “nevidliv uvoz “ {to proizleguva od dvièweto na turistite od edna zemja vo druga , naporite na site zemji u{te od po~etokot na razvojot na masovniot turizam bile skoncentrirani na toa {to pove}e da se stimulira devizniot priliv, a da se destimulira de-vizniot odliv po osnova na turizmot.

29

Za pooddelni zemji devizniot priliv od turizmot so godini pretstavuva najva`na pozicija na prihodi vo platniot bilans 14) i mnogu zna~aen faktor na razvoj za stopanstvoto na zemjata vo celina. Me|utoa, i pokraj posebnoto zna~ewe za platniot bilans na odredeni zemji denes skoro site zemji bez razlika na nivnata razvienost posvetuvaat isklu~itelno vnimanie na prihodite i rashodite od turizmot.

Sl. br.7. Crkva Plao{nik - Ohrid 14 Inaku, turisti~kiot bilans kako sostaven del na platniot bilans dava uvid vo site prihodi i rashodi koi odredena turisti~ka zemja gi ima vrz osnova na me|unarodniot turisti~ki promet vo odredeno vreme ( naj~esto godina ). Mo`eme da razlikuvame turisti~ki bilans vo po{iroka i vo potesna smisla.Za prakti~ni potrebi popogoden e turisti~kiot bilans vo potesna smisla . Toj na stranata na aktivata opfa}a: - Site prihodi od stranskite turisti vrz baza na davawe razni uslugi od strana na turisti~kite organizacii i organizaciite vo ostanatite stopan-ski i nestopanski dejnosti vklu~eni vo procesot na zadovoluvawe na potrebite na stranskite turisti, odnosno prihodite realizirani vrz osnova na proda`bata na stoki na stranskite turisti vo zemjata za stranski sredstva na pla}awe. Ovdeka posebno se istaknuvaat prihodite vo ugostitelstvoto i soo-bra}ajot. - Na stranata na pasivata na ovoj bilans se nao|aat site spomenati vi-dovi izdatoci, no vo vrska so patuvawata na doma{noto naselenie vo stran-stvo.

Prihodite od turizmot denes se najzna~ajna poedine~na pozicija vo vkupnata vrednost na svetskiot iz-voz na stoki i uslugi , a posebno vo vkupnata vrednost na nestokovite pla}awa.

30

Seto toa vlijaelo na toa denes skoro site zemji na svetot so aktivna turisti~ka politika da ja stimuliraat potro{uva~kata na stranskite turisti vo nivnite zemji. Osobeno toa se odnesuva na zemjite koi imaat negativni rezultati vo svojot trgovski bi-lans, koga turizmot se javuva kako zna~aen faktor za uram-noteùvawe na nepovolniot trgovski i platen bilans vo celina. Kako sostaven del na vkupnata turisti~ka ponuda vonpan-sionskata ponuda nudi neiscrpni mo`nosti tokmu vo taa smisla na stimulirawe na turisti~kata potro{uva~ka na stranskite turisti. Na toj na~in vonpansionskata potro{uva~ka }e go ima glavniot udel vo prelevaweto na dohodot od edna vo druga zemja i glavnoto vlijanie vrz platniot bilans na zemjata.

4.2.2. Indirektni vlijanija na vonpansionskata potro{uva~ka vrz stopanstvoto

Najva`ni dejnosti za razgleduvawe na ekonomskiot aspekt na indirektnite vlijanija se: industrijata, grade`ni{tvoto i zemjodelieto. 1. Grade`ni{tvoto- vlijanieto na zgolemenata potro{uva~ka vrz grade`ni{tvoto se gleda pred sé niz investi-cionite vloùvawa vo izgradba na novi ugostitelski objekti, soobra}ajnici i sl. Na toj na~in doa|a do zgolemuvawe na stopan-skata aktivnost vo grade`ni{tvoto i dohodot sozdaden vo ovaa stopanska dejnost {to zna~i vonpansionskata potro{uva~ka na indirekten na~in vlijae vrz razvitokot na grade`ni{tvoto. So ogled na {irokiot spektar na dejnosti koi u~estvuvaat vo vonpansionskata ponuda i vlijanieto na vonpansionskata potro{uva~ka vrz razvitokot na grade`ni{tvoto moè da bide zna~itelno . 2. Industrijata- vrz razvitokot na industriskoto proiz-vodstvo vonpansionskata potro{uva~ka vlijae na toj na~in {to go stimulira zgolemuvaweto na proizvodstvoto na industriski proizvodi nameneti za zadovoluvawe na potrebite na tur-isti~koto stopanstvo t.e. na doma{nite i stranskite turisti. Ovde spa|aat kako proizvodstvoto na trajni potro{ni dobra taka i proizvodstvoto na proizvodi za {iroka potro{uva~ka. Taka na primer, moè da se spomene ulogata na industriskoto proizvod-stvo vo obezbeduvawe na potrebni koli~ini na gradeèn materi-jal za izgradba na ugostitelski i drugi objekti {to ja ~inat von-pansionskata ponuda i osposobuvaweto na tie objekti za upotreba (mebel i sl.). Od toa pojasno se gleda ulogata na vonpansionskata potro{uva~ka vo razvojot na industriskoto proizvodstvo i pov-

31

ratnoto vlijanie na industrijata vrz razvojot na vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka. Isto taka, vonpansionskata potro{uva~ka stimulativno dejstvuva i vrz zgolemuvaweto na industriskoto proizvodstvo na razni vidovi prehranbeni proizvodi, alkoholni i bezalkoholni pijalaci, kozmeti~ki proizvodi, inventar za ugostitelstvoto i sl., a sekako i obratno razvienosta na ova industrisko proizvod-stvo vlijae vrz bogatstvoto na vonpansionskata turisti~ka ponuda.. 3. Zemjodelstvoto isto taka ima indirektna, a i direktna korist od vonpansionskata potro{uva~ka, bidej}i doma{nite i stranskite turisti ne samo preku turisti~koto stopanstvo, tuku i li~no se golemi potro{uva~i na zemjodelski proizvodi. Osobeno toa e va`no za zemjite koi raspolagaat so pogolemi koli~ini na pazarni vi{oci od zemjodelski proizvodi koi gi iz-vezuvaat. Mnogu podobri rezultati vo ekonomskite odnosi so stran-stvo se postignuvaat dokolku ovie proizvodi gi tro{at stran-skite turisti, otkolku da se izvezuvaat preku stokovata razmena so stranstvo. Toa zna~i deka vonpansionskata potro{uva~ka vli-jae vrz razvitokot na zemjodelskoto proizvodstvo, osobeno na ne-govata intenzifikacija. H X X

Seto ova zboruva deka i ovie dejnosti (industrijata, grade`ni{tvoto i zemjodelstvoto) , odnosno organizaciite od ovie dejnosti, sogleduvaj}i go zna~eweto na vonpansionskata potro{uva~ka za sebesi, treba da go najdat ekonomskiot interes za jaknewe na materijalnata osnova na turisti~koto stopanstvo, odnosno i tie na odreden na~in direktno ili indirektno da se vklu~at kako nositeli na investicioni vlo`uvawa vo tur-isti~koto stopanstvo.

Pokraj indirektno vlijanie vrz spomenatite stopanski dejnosti, vonpansionskata potro{uva~ka indirektno vlijae i na go-lem broj drugi stopanski i nestopanski dejnosti, osobeno vo turisti~kite mesta.

4.2.3. Zna~eweto od aspekt na multiplikativnite

efekti za stopanstvoto na turisti~kata zemja

Vo vrska so indirektnoto vlijanie na vonpansionskata potro{uva~ka vrz stopanstvoto treba da se istakne i toa deka se razlikuva vlijanieto na parite od doma{nite turisti i vli-

32

janieto na parite od stranskite turisti. Imeno, vo potro{uva~kata na doma{nite turisti vo osnova nema nekoi bitni razliki vo odnos na li~nata potro{uva~ka na naselenieto voop{to. Za razlika od toa, kaj parite primeni od stranskite turisti ima i dodatni t.n. multiplikativni efekti vrz sto-panstvoto na zemjata vo celina. 15) Imeno, potro{uva~kata na stranskite turisti pretstavuva dodatna potro{uva~ka, bidej}i nacionalniot dohod od stran-stvo se preleva vo konkretnata turisti~ka zemja bez istovremeno odlevawe na dohod po ovoj osnov vo zemjite od koi stranskite turisti doa|aat ( del od op{testveniot proizvod turisti~kite zemji tro{at za zadovoluvawe na potrebite na stranskite turisti vo samata zemja). Vo ova se gleda i razlikata pome|u izvozot na stoka t.e. vidliviot izvoz i prihodite od stranskite turisti t.e. nevidliviot izvoz. Kaj izvozot na stoka isto taka doa|a do prelevawe na do-hodot od stranstvo, no so istovremeno odlevawe na nacionalnoto bogatstvo t.e. eden del od nacionalniot dohod sozdaden vo taa zemja. Primenite pari od stranskite turisti cirkuliraat niz pogolem broj drugi stopanski i nestopanski dejnosti i sozdavaat dodatni efekti vrz razvojot na ovie dejnosti i stopanstvoto na zemjata vo celina pred povtorno da se izgubat od cirkulacijata vo konkretnata zemja preku uvoz na proizvodi i uslugi, patuvawe na doma{noto naselenie vo stranstvo i preku povlekuvawe na parite od prometot preku {tedewe. Vo toa se ogleda i multiplikativnoto vlijanie na turiz-mot vrz stopanstvoto t.e. na skoro site stopanski i nestopanski dejnosti niz koi cirkuliraat parite primeni od stranskite tur-isti. Isto taka, zna~ajno e {to koeficientot na mul-tiplikacija 16) vo edna konkretna zemja dinami~ki gledano 15) Takva analiza pravi Clement H. G. (Klement H.G.) vo deloto “Idninata na turizmot vo Pacifik i dale~niot Istok “ (The Future of Tourism in Pacific and far East ) objaveno 1961 godina. Inaku teoretskite osnovi na multiplikatorot voop{to gi dale Kahn ( Kohn, 1931 ) , Paul Samuelson ( Pol Samuelson ,1939) i Keynes ( Kejns). Site tie gi razgleduvale efektite na investicionite vloùvawa vrz nacionalniot dohod i vrabotenosta. 16 Inaku koeficientot na multiplikacija go pokaùva brojot na vrtewa na dobienite pari od stranskite turisti vo tekot na edna godina i toj obi~no se dviì od 3,2-4,3. Vo zavisnost od nivoto na stopanskata razvienost na konkret-nata turisti~ka zemja t.e. od obemot na uvoz za zadovoluvawe na potrebite na stranskite turisti ( bidej}i na toj na~in se gubat/se odlevaat primenite de-vizi) koeficientot na multiplikacija moè da bide i pogolem od 3,2-4,3. Taka, vo ekonomski razvienite zemji koi vrz osnova na svoe proizvodstvo obezbedu-vaat zadovoluvawe na relativno pogolem obem na direktnite i indirektnite turisti~ki potrebi i kade uvozot vo odnos na izvozot se nao|a vo relativno popovolna polo`ba, koeficientot na multiplikacija e pogolem vo odnos na stopanski nerazvienite zemji kade situacijata vo toj pogled e obratna.

33

stalno se menuva (i ne mo`e edna{ presmetan da e sekoga{ ist ) so promenite na objektivnite uslovi. Tie promeni zavisat pred sé od dinamikata na stopanskiot razvitok na dadenata zemja kako i od obemot na uvoz i izvoz posebno na proizvodite koi u~estvuvaat vo zadovoluvawe na potrebite na turistite. Isto taka, vlijae i obemot na izdatoci na doma{noto naselenie za patuvawe vo stranstvo, kako i delot od sredstvata koj se ostava kako li~na za{teda na gra|anite. X X X

Zna~eweto na vonpansionskata potro{uva~ka ne zna~i deka treba da se zapostavuva pansionskata ponuda koja e va`en faktor vo delovnosta, osobeno vo turisti~kite mesta so izrazito stacionaren karkter na turizmot. Celta na iznesenite izlagawa e da se naglasi va`nata uloga na vonpansionskata ponuda, bidej}i istata naj~esto se zapostavuva pri koncipiraweto na delovnata politika vo hotelierstvoto.

Sl. br. 8. Pristani{te - Ohrid

Site spomenati , a i dosta drugi pri~ini naveduvaat na zaklu~ok deka visinata na vonpansionskata potro{uva~ka vo strukturata na vkupnata turisti~ka potro{uva~ka, ima golemo zna~ewe poradi pointenzivnoto deluvawe na direktnite i indirektnite ekonomski i neee-konomski efekti

34

4.2.4. Pri~ini poradi koi ekonomskite efekti od vonpansionskata potro{uva~ka se

poneograni~eni

Ekonomskite efekti od pansionskata potro{uva~ka se poograni~eni od onie pri vonpansionskata, od slednive pri~ini: 17)

-Nasproti elasti~nosta na turisti~kata pobaruva~ka tur-isti~kata ponuda osobeno smestuva~kiot del e dosta neelasti~en kako vo pogled na vreme i prostor, taka i vo pogled na cenovno i drugo prilagoduvawe. Krutosta na ovoj del od ponudata e predizvikana so relativno visokite investicioni vloùvawa, visokiot stepen na u~estvo na li~niot trud vo vr{eweto na us-lugite i sezonskiot karakter na turizmot. Kapacitetite na pogolem del od turisti~koto stopanstvo vo turisti~kite mesta (posebno na ugostitelstvoto) se pri-lagoduvaat kon barawata na pobaruva~kata koja se javuva vo let-nite meseci t.e. vo tekot na polnata turisti~ka sezona, taka {to koristeweto na ovie kapaciteti vo ostanatite meseci od godi-nata e nepovolno .

-Vo ovoj del na ponudata pove}e se izrazuva sprotivnosta pome|u krutosta na turisti~kata ponuda i elasti~nosta na turisti~kata pobaruva~ka, poradi ote`natata fleksibilnost i prilagodlivost na smestuva~kite kapaciteti kon promenlivata i heterogena pobaruva~ka;

-Od druga strana, relativno visokite investicioni vloùvawa na sredstva koi se potrebni za izgradba na ka-pacitetite na turisti~koto stopanstvo i visokiot stepen na u~estvo na li~niot trud vo davaweto na turisti~ki uslugi ne ovozmoùvaat elasti~no prilagoduvawe na turisti~kata ponuda kon barawata na pobaruva~kata.

-Relativnata zastapenost na fiksnite tro{oci vo cenata na ~ineweto kaj pansionskata usluga e daleku pogolema otkolku kaj vonpansionskata. Ova osobeno ima pogolemi reperkusii vo se-zonskoto hotelierstvo. Von sezonata miruva ponudata, no ne i tro{ocite.

-Od toa proizleguva i relativno nepovolnata individualna efektivnost na investiciite vo hotelierstvoto i te{kotiite vo pro{irenata reprodukcija.Tokmu zaradi sprotivnosta pome|u individualnata niska stapka na rentabilnost kaj smestuva~kite kapaciteti i povolnata op{testvena rentabilnost na turizmot

17 ) Cickoski A., “ Ulogata na vonpansionskata ponuda za zgolemuvawe na sto-panskite efekti od turisti~kata potro{uva~ka vo hotelierstvoto”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid 1982 god.

35

voop{to, vo turizmot e potrebna zna~itelna pomo{ od po{irokata op{testvena zaednica.

-Pansionskiot del od turisti~kata ponuda celosno pripa|a na turisti~kata ponuda za razlika od drugite dejnosti koi delumno se vklopuvaat vo turisti~kata ponuda.

- Nekoi od dejnostite od vonpansionskata ponuda ( tur-isti~koto posreduvawe, sportskata rekreacija, zdravstvoto i dr. so svoeto vklu~uvawe vo turizmot nekoga{ se na stranata na ponudata no nekoga{ i na stranata na pobaruva~kata. Pansion-skiot del od turisti~kata ponuda i smestuvaweto voop{to e se-koga{ na stranata na ponudata.

-Za razlika od pansionskite uslugi koi se nameneti samo na ograni~en krug na gosti, krugot na potro{uva~ite na vonpan-sionskite uslugi e daleku po{irok. Pokraj pansionskite gosti, ovie uslugi gi koristat u{te i vikend turistite, izletnicite, tranzitnite turisti, doma{nite `iteli i dr.

-Cenite na pansionskite uslugi moraat da se objavat barem edna godina porano, pa toa sozdava pote{kotii pri nivnoto for-mirawe i prilagoduvawe kon pazarnite uslovi koi vo posledno vreme se sî popromenlivi;

-Efektite na deluvawe na odredeni merki na tur-isti~kata politika, se daleku poograni~eni pri pansionskata otkolku pri vonpansionskata ponuda;

-Pokraj cenovnata prilagodlivost, vonpansionskata ponuda e pofleksibilna i poelasti~na i vo pogled na nejzinoto pri-lagoduvawe so svojot asortiman, kvantitet i kvalitet kon sood-vetnata pobaruva~ka i kon izmenetite pazarni uslovi;

Sl. br. 9. Pla`a vo Dojran

36

5. Faktori {to vlijaat vrz visinata na vonpansionskata potro{uva~ka

Golem broj faktori moàt da vlijaat vrz visinata na von-pansionskata turisti~kata pobaruva~ka . Toa se:

Isto taka moè da se re~e deka vrz visinata na vonpan-

sionskata potro{uva~ka vlijae i op{testveno politi~kiot i eonomski sistem na turisti~kata zemja, organizacijata na turizmot i sl.

Sl. br. 10. Ku}ata na Prli~ev vo Ohrid

1. -strukturata na objektite za smestuvawe , ishrana i razonoda, odnosno na ugostitelskite objekti,

2. -razvienosta na ostanatata vonpansionska ponuda, 3. -kvalitetot na vonpansionskite turisti~ki uslugi,

odnosno vonpansionskata turisti~ka ponuda; 4. -cenite na turisti~kite uslugi, 5. -distribucijata ,odnosno na~inot na proda`ba, 6. -postoewe na soodvetni informacii za uslovite za

koristewe na uslugite, kako i soodvetna propaganda, 7. -strukturata na turistite (kupovnata mo} na tur-

istite, op{to kulturno nivo i nivoto na tur-isti~kata kultura na turistite, li~nata naklone-tost na ~ovekot za ambientot od turisti~kata cel, li~nite potrebi: zakrepnuvawe, odmor, rekreacija), i t.n.,

8. -modata, imitiraweto na drugi , prestiòt, sno-bizmot, qubovta, verskite ubeduvawa i sl.

37

1. Strukturata na smestuva~kite kapaciteti 18 ) Vo ramkite na vonpansionska potro{uva~ka vo po{iroka

smisla na zborot morame da gi zememe vo predvid i no}evawata vo objektite za smestuvawe koga ne se koristat drugite uslugi na na~in {to go ~ini terminot “ pansion”. Ovaa golemina na von-pansionska potro{uva~ka e zna~itelna, bidej}i e prisutna vo go-lem del i kaj osnovnite objekti za smestuvawe ( hotelite, mo-telite, apartmanite i sl., a osobeno kaj komplementarnite ob-jekti za smestuvawe kako {to se kampovite, ku}ite, stanovite i sobite za izdavawe, raznite vidovi odmorali{ta i t.n. Ottamu, se gleda deka od strukturata na smestuva~kite ka-paciteti vo golem del }e zavisi i visinata na vonpansionskata potro{uva~ka. Pogolemata zastapenost na nepansionskite smestuva~ki kapaciteti ( kampovi, apartmani so kujna, pri-vatni sobi i dr.) }e imaat odraz i vrz pogolema zastapenost na vonpansionskata potro{uva~ka .

I ne samo toa {to iznosite od no}evawata na turistite {to prestojuvaat vo ovie objekti prestavuvaat na nekoj na~in vonpansionska potro{uva~ka, tuku site tie se javuvaat kako potro{uva~i na hrana vo restoranite, potoa kupuva~i na razni prehrambeni i drugi artikli od trgovijata. Ovoj del me|utoa e zna~itelen so ogled i na brojot na gosti koi koristat

18 ) [to se odnesuva do u~estvoto na oddelnite oblici i kategorii objekti za smestuvawe vo oddelni turisti~ki zemji i turisti~ki mesta, postojat golemi razliki. Za toa vlijaat golem broj objektivni i subjektivni faktori, me|u koi najva`ni se slednive: karakteristikite na op{testveno-ekonomskite odnosi vo dadenata turisti~ka zemja, vidot na turisti~koto mesto i karakteristiki na negovata lokacija,konfiguracijata na zemji{teto i dejstvoto na drugite prirodni faktori vrz izgradbata na soodvetni smestuva~ki objekti,nivoto na op{tata razvienost na turizmot vo dadenata turisti~ka zemja, odnosno mesto, akumulativnata sposobnost na stopanstvoto na zemjata ili mestoto vo odnos na mo`nostite za odvojuvawe na sredstva za izgradba na smestuva~ki objekti vo odreden period i barawata na sega{nite i potencijalnite turisti. Kaj nas na primer strukturata vo 2005 god. e sledna: -hoteli 101 -moteli 31 -preno}evali{ta 20 -pansioni 6 -bawski i klimatski lekuvali{ta 5 -odmorali{ta ( rabotni~ki) 34 -turisti~ki naselbi 1 -turisti~ki logori ( kampovi) 9 -planinarski domovi i ku}i 1 ( Izvor SGM 2005 god. str 537.)

38

vakvo smestuvawe, odnosno smestuvawe bez koristewe na pansion-ski uslugi.

Isto taka, obrocite koi gi koristat gostite po pora~ka obi~no imaat povisoki ceni no na toj na~in gostite se slobodni vo izborot na hranata a slobodno raspolagaat i so vre-meto Vo na{i uslovi vakvata potro{uva~ka e potencirana i od golemoto prisustvo na vikend stanovite i ku}i na gra|anite na Makedonija od drugi gradovi. Nivnite sopstvenici ne samo {to gi koristat ovie kapaciteti za svoj odmor tuku i gi iznajmuvaat na drugi turisti vo vremeto koga tie ne gi koristat.

Na toj na~in del od vonpansionskata potro{uva~ka za no}evaweto se odleva od lokalnata ekonomija vo drugite mesta na republikata so {to ekonomskiot efekt od turisti~kata potro{uva~ka se disperzira i vo drugi regioni i podra~ja a ne samo vo turisti~kite mesta Vo ovaa prigoda me|utoa, toa ne e predmet na na{e podetalno razgleduvawe, no vo sekoj slu~aj koga se razgleduvaat ekonom-skite efekti od turizmot treba ovoj fakt da se ima vo predvid.

Me|utoa seto ova vo vrska so strukturata na smestuva~kite kapaciteti ne zna~i deka treba da se zalagame za pogolema zastapenost na komplementarni kapaciteti vo odnos na osnov-nite. Strukturata na kapacitetite treba da se prilagodi na barawata na sega{nite i potencijalnite turisti {to }e ja posetuvaat destinacijata i vo tie ramki da se raboti na zbogatu-vawe na vonpansionskata ponuda i zgolemuvawe na vonpansion-skata potro{uva~ka.

2. Razvienosta na vonpansionskata turisti~ka ponuda Razvienosta na vonpansionskata ponuda vo najgolem del

}e vlijae vrz visinata na vonpansionskata potro{uva~ka. Od toj aspekt brojnosta i raznovidnosta na restoranite vo koi }e moàt da se dobijat uslugi na hrana, od sodrìnata na nivnata ponuda, od brojot i raznovidnosta na drugite ugostitelski objekti za razo-noda ( kafani, barovi, no}ni klubovi i sl), potoa od mo`nostite za zabava i razonoda, za sport i rekreacija, od bogatstvoto na trgovskite uslugi, od toa kolku se staveni vo funkcija kulturno istoriskite spomenici za nivna poseta ili objekti vo koi se or-ganiziraat razni manifestacii i priredbi, od razvienosta na us-lugite vo lokalniot transport, od zanaet~iskite uslugi i t.n. vo sekoj slu~aj deka }e zavisat mo`nostite kade turistite }e moàt da gi potro{at svoite pari ili ne i kolkava }e bide vonpansion-skata turisti~ka potro{uva~ka.

39

3. Kvalitetot na vonpansionskata turisti~ka ponuda

Vo sekoja od dejnostite kvalitetot na proizvodot ili us-

lugata e biten za krajniot potro{uva~. Dene{nite turisti se polni so iskustva i stanati se poprebirlivi taka {to baraat pokvalitetni objekti i uslugi. Vo turizmot , so ogled na hetero-genosta na dejnostite koi u~estvuvaat vo sozdavaweto na komplek-sniot turisti~ki proizvod mnogu pote{ko e da se postigne i odrì soodveten kvalitet. I kaj oddelnite nositeli na ponudata toa e te{ko da se postigne. Osobeno vo ugostitelstvoto. Kompleksnata usluga vo ugostitelstvoto na primer zafa}a golem broj na sitnici bilo da se raboti za pripremawe i posluùvawe na hrana i pija-loci ili za smestuva~ki uslugi. Kaj davaweto na uslugi na hrana i pijaloci ne e biten samo materjalniot del od uslugata, tuku i samiot do~ek vo objektot, na~inot na posluùvawe i odnesuvawe na personalot, higienata i t.n. Kaj smestuva~kite uslugi isto taka ima niza raboti koi ja ~inat kompleksnosta na taa usluga.

Ottamu, nuèn preduslov za zgolemuvawe na iskoris-tenosta na smestuva~kite kapaciteti i zgolemuvawe na potro{uva~kata na turistite (vo smestuva~kite objekti i nadvor od niv) e podignuvaweto na kvalitetot na site smestuva~ki ka-paciteti. Koga stanuva zbor za Makedonija celta bi bila da se promeni i kvalitativnata struktura na hotelskite smestuva~ki kapaciteti, no isto taka soodvetni kvalitativni promeni treba da se izvr{at i vo site ostanati osnovni i komplementarni smes-tuva~ki kapaciteti. Vo zavisnost od pravcite na pobaruva~kata i ponudata na me|unarodniot turisti~ki pazar treba da se pri-lagoduvaat i standardite na kvalitetot kaj smestuva~kite ka-paciteti.19)

Vsu{nost, na nacionalno nivo za ugostitelskite objekti (smestuva~ki i ostanati) postojat standardi vo pogled na kvalitetot koi se odredeni najnapred so op{tite minimalni us-lovi za nivno rabotewe, a potoa i so uslovite za kategorizacija na objektite koi se kategoriziraat.20) Op{tite minimalni uslovi treba da gi ispolnuvaat site vidovi ugostitelski objekti, a ob-

19) Vo taa smisla vleguvaweto na me|unarodnite hotelski kompanii zna~itelno bi vlijaelo na turizmot voop{to. So vleguvaweto vo hotelskite sinxiri na hoteli, hotelot zna~itelno go podignuva nivoto na kvalitetot na svojata usluga. Prisustvoto na renomiran hotel vo destinacijata gi pot-tiknuva i ostanatite hoteli da go podignat kvalitetot na smestuvaweto i drugite uslugi za da moàt da bidat pokonkurentni. “Brand” hotelite pozitivno doprinesuvaat i za imixot na destinacijata. 20 ) Vidi "Pravilnik za minimalno tehni~kite uslovi za vr{ewe na ugostitel-skata i turisti~kata dejnost i uslovite za kategorizacija na objektite na tur-isti~kata ponuda", Sl. vesnik na RM br. 59/95, str1652.

40

jektite koi se kategoriziraat osven niv i uslovite za propi{anata kategorija. Op{tite minimalni uslovi se odnesu-vaat na ureduvaweto i opremata na ugostitelskite objekti, sodrìnata na sobite vo objektite za smestuvawe, minimalnite uslovi vo pogled na vraboteniot personal i minimalni uslovi vo pogled na uslugite na hrana i pijalaci.21 )

Ona {to me|utoa e problem za postignuvawe na odreden

kvalitet kaj turisti~kite uslugi toa e li~niot karakter na us-lugata i prete`noto u~estvo na ìviot ~ove~ki trud vo krei-raweto i davaweto na turisti~kite uslugi. Toe e slu~aj ne samo vo hoteluierstvoto i restoraterstvoto, tuku i vo ostanatite de-jnosti koi go ~inat turizmot kako dejnost i osobeno vonpansion-skata ponuda.

I tamu trudot ima pred sî usluèn karakter so {to e pona-glasen problemot za postignuvawe na odreden kvalitet. U{te pote{ko pak toa se postignuva koga turisti~kiot proizvod go gledame od aspekt na turistot kako zbir na seto ona {to toj za vreme na prestojot }e go koristi. Vo toj slu~aj sekoj od oddelnite proizvodi i uslugi na nositelite na turisti~kata ponuda vlijaat vrz zbirniot kvalitet na proizvodot {to go sostavil turistot.

Nivoto na kvalitet na site komponenti na ponudata vo edna turisti~ka destinacija mora da bide na pribli`no isto nivo, so prilagoduvawe kon trendovite na pazarot na ponudata i pobaruva~ka na dolg rok. Ottamu sekoj od nositelite na ponudata treba da znae deka so kvalitetot na svojot proizvod vlijae vrz kvalitetot i na drugite nositeli na ponudata odnosno na kvalitetot na turisti~kiot proizvod na mestoto i po{iroko, pa zatoa potrebna e grià kaj site vo toj pogled.

Zatoa edinstveno soìvotot na site u~esnici i zaedni~kite napori vo ramki na destinacijata moàt da rezulti-raat so bogata i konzistentna ponuda i so pozitiven imix za des-tinacijata.

Vonpansionskata potro{uva~ka e najtesno povrzana so kvalitetot na uslugite taka {to nositelite na ovaa ponuda treba da vnimavaat na sekoja sitnica kako del od kom-pleksnata usluga.

21) Pokraj op{tite minimalni uslovi , delovnite prostorii, odnosno prosto-riite na ugostitelskite objekti, vo odnos na izgradbata, opremata i uslugite mora da gi zadovoluvaat i grade`nite, urbanisti~kite, teh-ni~kite i sanitarnite propisi, kako i propi{anite uslovi za za{tita pri rabota od poàr, bu~ava i za{tita na ~ovekovata okolina.)

Sli~ni standardi postojat i za turisti~kite agen-cii, turisti~kite vodi~i, a i ostanatite dejnosti kade turistite se javuvaat kako potro{uva~i.

41

4. Cenite na vonpansionskite uslugi

Cenata e eden od pova`nite instrumenti na marketin-got vo turizmot. Cenite na proizvodite vo turizmot gi odre-duva turisti~kiot pazar na koj vladee ostra konkurencija. Cenite na sli~ni proizvodi na turisti~kiot pazar naj~esto se izedna~u- vaat ili pribliùvaat na odreden geografski prostor so sli~ni obele`ja. Cenata na turisti~kiot proizvod vklu~uva pokritie za priznaenata vrednost na elementite na izvornata ponuda (raspolo`livost so atraktivni faktori i sl.) i izvedenata ponuda (ostanati elementi na ponudata). Vo politikata na ceni na turisti~kiot proizvod treba da se vodi smetka za gorespomenatite faktori. Inaku, faktorite koi vlijaat vrz formiraweto na cenite na konkreten proizvod moàt da bidat vnatre{ni i nadvore{ni. Vnatre{nite faktori vo najgolem del se odnesuvaat na tro{ocite na elementite na rabotniot proces dodeka pak nadvore{nite moàt da bidat pazarni i nepazarni. Od pazarnite najgolemo vlijanie ima ponudata, pobaruva~kata, fazata vo ìvotniot ciklus na proizvodot, na- ~inot na kupuvawe, elasti~nosta na cenite i konkurencijata. Od nepzarnite faktori najvlijatelen e faktorot na lokacija na ob-jektot. Me|utoa, bidej}i postoi zaemno vlijanie me|u nositelite na turisti~kata ponuda, za odreden turisti~ki proizvod gledan od aspekt na mestoto, treba da se vodi zaedni~ka politika na ceni i da ima soglasnost me|u nositelite na oddelnite komponenti od toj turisti~ki proizvod. 22)

Ova me|utoa e dosta te{ko da se postigne so ogled na toa {to politikata na ceni si ja vodi sekoj nositel na ponudata posebno.

Sepak, mora da se ima vo predvid faktot za golemata elasti~nost na turisti~kata pobaruva~ka vo odnos na

22) Pri deluvaweto na stopanskite subjekti vrz baza na marketin{kite prin-cipi i pri postoewe na konzistentna turisti~ka politika na zemjata isto taka bazirana na marketin{kite principi moème da zboruvame za marketin{ki aktivnosti na mikro plan i marketin{ki aktivnosti na makro plan. Marketin{kite aktivnosti na mikro plan gi sproveduvaat oddelnite nositeli na turisti~kata ponuda i vo tie ramki kreiraat soodveten marketing miks do-deka marketin{kite aktivnosti na makro plan ili na nivo na dràvata gi sproveduvaat soodvetni dràvni i op{testveni organi i organizacii. Vo toj kontekst morame da zboruvame i za neophodnost od postoewe na sood-vetna horizontalna i vertikalna koordinacija vo sproveduvaweto na mar-ketin{kite aktivnosti vo turizmot. Horizontalnata koordinacija podrazbira koordinirawe na aktivnostite me|u samite nositeli na turisti~kata ponuda, a vertikalnata podrazbira koordinirawe na aktivnostite po vertikala t.e. me|u nositelite na turisti~kata ponuda i raznite dràvni i op{testveni organi i institucii koi se griàt za razvojot na turizmot.

42

cenite na turisti~kite uslugi.23) Promenite na cenite na tur-isti~kite uslugi zna~itelno vlijaat vrz intenzitetot na tur-isti~kata pobaruva~ka. Taka, zgolemuvaweto na cenite na tur-isti~kite uslugi negativno deluva na intenzitetot na poba-ruva~kata za turisti~ki uslugi. Za razlika od toa pak, smalu-vaweto na cenite osobeno na osnovnite turisti~ki uslugi prido-nesuva za zgolemuvawe na pobaruva~kata za turisti~ki uslugi na mestoto ili regionot.24 ) Specifi~nosta na vlijanieto na cenite na turisti~kite uslugi e i vo toa {to e mo`na relativno lesna zamena na us-lugite na nekoe drugo mesto, podra~je ili zemja.25) Toa go ovozmoùva golemata mobilnost na turistite ( napredokot vo soobra}ajot), odnosno me|usebnata supstitucija na soobra}ajnite sredstva. Seto izloèno pokaùva deka soobra}ajnite i ugostitel-skite pretprijatija, a i ostanatite u~esnici vo davaweto na tur-isti~ki uslugi , treba pri vodeweto na politikata na ceni da ja imaat vo predvid elasti~nosta na pobaruva~kata za turisti~ki uslugi vo odnos na dvièweto na cenite, odnosno da gi imaat vo vid razli~nite grupi potro{uva~i na turisti~ki uslugi i vre-menskiot period vo koj se vr{i promenata na cenata.26)

Site ovie momenti treba da se imaat vo predvid i pri vodeweto na politikata na ceni na turisti~kite uslugi na nivo na turisti~ka zemja , odnosno region, bidej}i cenite se biten faktor i za polo`bata na odredena zemja na turisti~kiot pazar. U{te pove}e toa bidej}i treba da se vodi smetka i za mo`nostite na supstituirawe na turisti~kite uslugi od strana na drugi zemji ili turisti~ki podra~ja.

23) Za toa kolku cenite na turisti~kite uslugi vlijaat vrz obemot na tur-isti~kiot promet vo svetski razmeri , pokaùva i masovnata pojava na t.n. pau{alni patuvawa so mnogu povolni ceni za paket uslugite. 24) Vo vrska so elasti~nosta na turisti~kata pobaruva~ka vo odnos na cenite treba da se istakne deka promenata na cenata na turisti~kite uslugi razli~no vlijae vrz turisti~kata pobaruva~ka kaj razli~ni grupi nositeli na tur-isti~ki potrebi grupirani pred se vo zavisnost od nivnite prihodi no i spored drugi karakteristiki, vo razni periodi na vreme itn. 25 ) Koba{i} A., Sene~i] J. , cit. delo, str. 32. 26) Marketing miks konceptot vo turizmot podrazbira integralno gledawe i kombinirawe na deluvaweto na ~etirite osnovni instrumenti na marketin-got: proizvodot, cenata , distribucijata i promocijata. Kombiniraweto na ovie instrumenti e osobeno zna~ajno bidej}i samo niz sin-hronizirano deluvawe na site ovie ~etiri instrumenti so koi delovnata politika maksimalno se naso~uva kon barawata na pazarot, se obezbeduva ost-varuvawe na optimalni rezultati od raboteweto. Pri toa treba da se ima vo vid nivnata optimalna kombinacija koja najcelosno }e gi zadovoli potrebite na turistite i voedno }e ovozmoì ostvaruvawe na celite na delovnata politika.

43

5. Na~inot na proda`ba

Proda`bata vo turizmot se ostvaruva so aktivnosta na nositelite na turisti~kata ponuda, odnosno so aktivnosta na raznite u~esnici vo ramkite na ponudata na turisti~kiot pazar. Zaradi heterogenosta na nositelite na turisti~kata ponuda, funkcijata na proda`bata e razli~no organizirana. Razni nositeli na turisti~kata ponuda gi prodavaat svoite proizvodi i uslugi na razni na~ini. Site tie na~ini na proda`ba moàt da se grupiraat vo dve grupi koi se razlikuvaat spored mestoto kade proizvodot ili uslugata im se nudi na idnite kupuva~i. Spored toa razlikuvame: 27) - proda`ba na proizvodi i uslugi {to na turistite im se nudi neposredno ili posredno vo mestoto na stalno ìveewe, - proda`ba na proizvodi i uslugi koi na turistite im se nudat neposredno vo mestoto na turisti~ki prestoj. Proda`bata na prvata grupa proizvodi i uslugi moàt da ja vr{at direktno pretprijatijata proizvoditeli na tur-isti~kite proizvodi i uslugi ( hoteli, receptivni turisti~ki agencii i sl.). Vo vtorata grupa pripa|aat onie oblici na proda`ba {to se ostvaruvaat vo mestoto na deluvawe na konkretniot nositel na ponudata. Ovde oblicite se brojni i se razlikuvaat spored mestoto {to odreden proizvod ili usluga go zazema vo proizvodniot program na proizvoditelot. Inaku proda`bata na proizvodite i uslugite na turistite se sproveduva direktno ili indirektno so koristewe na razli~ni kanali [ proizvoditel-posrednik (grosist, detalist ili dvata)- potro{uva~ ]. Koristeweto na posrednicite vo proda`bata na turisti~kiot proizvod ima niza prednosti kako za kupuva~ot taka i za proizvoditelot.

Osobeno e zna~ajna proda`bata na hotelskite kapaciteti. Nivnata pogolema iskoristenost zna~i i pogolema mo`nost za zgolemuvawe na proda`bata kaj drugite dejnosti koi nudat tur-isti~ki uslugi so {to se zgolemuva i vkupnata vonpansionska potro{uva~ka.

Vo taa smisla, zgolemeniot obem na turisti~ki dvièwa bara organizirana proda`ba koja otstapuva od klasi~nite normi (samo preku recepcija). Proda`bata na hotelskite kapaciteti vo sorabotka so turisti~kite agencii i osobeno turoperatorite koi se mnogu zna~aen distributiven kanal za nosewe na turisti i sorabotkata so niv nosi zna~itelni prednosti.

27 ) Koba{i} A., Sene~i} J., cit. delo, str. 122.

44

Me|utoa i direktnata proda`ba e vaèn kanal na dis-tribucija. Taa se izvr{uva preku lokalnite turisti~ki organi-zacii, preku internet, preku katalozi i preku direktno kontak-tirawe na smestuva~kite objekti so turistite.

6. Postoewe na soodvetni informacii za uslovite za koristewe na uslugite

Vo po{iroka smisla na zborot vsu{nost stanuva zbor za promocijata vo turizmot, t.e. promotivnite aktivnosti koi gi opfa}aat aktivnostite naso~eni kon privlekuvawe na turistite vo odredeno podra~je ( zemja) i nagovarawe da kupat odreden proizvod i usluga vo mestoto na turisti~ki prestoj i pri patu-vaweto.

Promocijata se sostoi od razni oblici na komunicirawe so potencijalnite kupuva~i. Glavnite promotivni aktivnosti vo turizmot se isti so onie vo drugite dejnosti na stopanstvoto, iako se razlikuvaat vo izveduvawetio t.e. vo na~inot na pri-menata. Tie aktivnosti se : 1. Turisti~kata propaganda so koja so razni sredstva i razni prenosnici ( mediumi) se nastojuva da se informiraat po-tencijalnite kupuva~i ( posetiteli) za osobinite i prednostite na odredeno podra~je, kako i za elementite na turisti~kata ponuda i nejzinite nositeli.28)

28 Vo turizmot razlikuvame pove}e vidovi propaganda i toa :

-Op{ta i komercijalna. Op{ta e onaa propaganda koja ja vodat dràvnite i op{testvenite organi i organizacii na nivo na mesto, region ili zemja, a komercijalna ( delovna) e onaa {to ja vr{at oddelnite nositeli na turisti~kata ponuda.

U~estvoto na organiziranitedoa|awa treba da se zgolemuva zaradi prodolùvawe na sezonata no istivremeno turisti~kite des-tinacii, hotelskite i ostanatite nositeli na ponudata vo sklad so svojata ponuda i polo`bata na pazarot treba da nastojuvaat kon optimalen odnos me|u organiziran i individualen turisti~ki promet so cel da se postigne {to podobra iskoristenost na kapacitetite i podobri finansiski efekti.

Sl. br. 11. Sportska sala vo Ohrid

45

2. Li~na proda`ba na proizvodite i uslugite vo turizmot kade proizvoditelite ili ponuduva~ite nastojuvaat vo direkten kontakt so kupuva~ot da go ubedat vo prednostite i korisnostite koi }e gi ima so kupuvaweto na nivniot proizvod ili usluga. 3. Unapreduvawe na proda`bata - kako del od aktivnos-tite so koi posredno i neposredno se vlijae na site u~esnici vo proda`no-kupovniot proces so informirawe, podu~uvawe, soveti i pottiknuvawe zaradi prilagoduvawe, olesnuvawe, zabrzuvawe i zgolemuvawe na proda`bata vo turizmot. 4. Publicitetot kako neplaten oblik na promocija kade po pat na sredstvata za javno informirawe se objavuvaat razni informacii za turisti~kiot subjekt nositel na ponudata. 5. Odnosi so javnosta ( Public Relations) koi se ostvaruvaat so planski razvoj na razni vrski so okruùvaweto, delovnite partneri i kupuva~ite ( sega{ni i potencijalni).

7. Strukturata na turistite

Strukturata na turistite moè da se posmatra spored razli~iti kriteriumi. Site tie glavno moàt da se grupiraat vo tri grupi i toa: 1. Op{testveno-ekonomski promenlivi : kupovna mo}, pol, godini na starost, golemina na familijata, zanimawe, obra-zovanie, religija, nacionalnost, op{testvena klasa itn., 2. Geografski promenlivi : regioni od koi poteknuvaat turistite, golemina na zemjata, golemina na gradot, gustina na naselenost na dadenata zemja ili grad, klimatskite uslovi itn., 3. Li~ni osobini na kupuva~ite-turistite : stepen na potro{uva~ka na dadenite proizvodi ili uslugi, motivot na potro{uva~ka na dadenite proizvodi i uslugi, lojalnost vo po-gled na dadeniot vid proizvod t.e. firma, lojalnost vo pogled na dadeniot oblik na snabduvawe, op{t stepen na lojalnost, oset-livost vo pogled na na~inot na snabduvawe so konkretniot proiz-vod, osetlivost na reklama itn.

- Kolektivna i individualna propaganda. Kolektivna e onaa {to zaedni~ki ja vodat pove}e nositeli na turisti~kata ponuda, a individualna e onaa koja ja vr{at samostojno oddelnite nositeli na turisti~kata ponuda. - Od aspekt na sodrìnata na propagandata razlikuvame voop{tena i specijalna propaganda- Voop{tena e onaa koja sodrì pogolem broj elementi na ponudata ili kompletna ponuda, a specijalnata propaganda sodrì odredena specijalna tema, poraka ili nudi posebna usluga. - Vo zavisnost od toa dali se nastojuva da se privle~at doma{ni ili stranski turisti razlikuvame doma{na, stranska i kombinirana propaganda. Propagandata moè da se vr{i so pomo{ na pove}e sredstva koi moàt da se : grafi~ki ( prospekti, plakati, fotografii i sl.), oglasni ( vi-zuelni i auditivni), proekcioni sredstva ( film) i prostorno-plasti~ni sredstva (saemi, berzi, izlo`bi, suveniri i sl.).

46

Golem e stepenot na elasti~nost na turisti~kata poba-ruva~ka vo zavisnost od kupovnata mo} na turistite. Bilo da se raboti za stranski ili doma{ni turisti koga stanuva zbor za od-nosot na kupovnata mo} i izdatocite za vonpansionski uslugi mo`e da se re~e deka kupovnata mo} ima golemo vlijanie vrz in-tenzitetot na pobaruva~kata.

Isto taka vrz visinata i strukturata na vonpansionskata potro{uva~ka soodvetno vlijae i polot ,vozrasta i obrazovnata struktura na turistite. Sekako deka vrz vidot na potro{uva~kata }e ima vlijanie i verskata i nacionalnata pripadnost na turis-tite. Se razbira deka golemo vlijanie }e imaat i li~nite oso-bini na kupuva~ite kako {to se motivot na kupuvawe, lojalnosta i sl.

8. Odnosot sprema gostite 29)

Predmet na dejnostite od vonpansionskata turisti~ka ponuda se pred sî uslugi od li~en karakter pri {to za nivniot kvalitet pokraj, steknatoto znaewe, rutina i ve{tina zna~aen faktor se i izgledot na vrabotenite i nivnite li~ni osobini, odnosno psiholo{kata strana na vrabotenite. Vo ovoj domen zna~aen e izgledot na vrabotenite osobeno na onie koi doa|aat vo direkten kontakt so turistite. Li~niot izgled treba da bide blizok do solidniot prosek na obi~nite lu|e, a {tetna e vo toj pogled sekoja nastranost vo oblekuvaweto, negata na kosata, liceto i racete i preteruvawa so upadlivi ukrasi i {minki. 30)

29 ) I pravilnikot propi{uva minimalni uslovi vo pogled na vraboteniot per-sonal. Taka, odnosot na personalot kon gostite vo ugostitelskite objekti mora da se zasnovuva vrz gostoprimstvo, qubeznost i profesionalna stru~nost i korektnost. Personalot vraboten na opredeleni raboti mora da znae stran-ski jazici utvrdeni so interen akt, a vo soobraznost so kategorijata. Poslu`uvaweto na gostite od strana na personalot mora da bide brzo i efi-kasno. Celiot personal vklu~uvaj}i go i kujnskiot mora da bide ureden i ~ist, kako i propisno, ubavo i korektno oble~en. (Spored citiraniot pravilnik, Sl. vesnik na RM br.59/95, ~l. 27.) 30 ) Cickoski A., "Organizacija i tehnika na hotelsko rabotewe", FTU-Ohrid, 1994 g., str. 81.

Vo sekoj slu~aj turisti~kata ponuda treba zna~i da proizleguva od potrebite na turistite. Samo taka taa }e pridonese da se zadovolat turisti~kite potrebi i da se ostvarat {to popovolni rezultati od aspekt na vonpan-sionskata turisti~ka potro{uva~ka.

47

Osobeno vnimanie treba da se posveti na psihofizi~kite sposobnosti i crti na li~nosta. Kaj najmalku sloènite raboti minimalni barawa vo toj pogled se ~ist govor, lesno izrazuvawe i emocionalna stabilnost. So sloènosta na rabotata se zgolemuvaat i posebnite barawa koi se sé pove}e povrzani so obrazovnoto nivo no i so op{tata kultura, odnesuvaweto i intelegencijata. Ovdeka treba da se is-taknat takti~nosta, kreativnosta, inicijativata, iskrenosta i pristapnosta.31) Govornata dimenzija podrazbira preciznost na izrazu-vawe , odnosno davawe konkretni i jasni odgovori pri {to treba da se izbegnuvaat proizvolni procenki i improvizacii. Pre-ciznosta zna~i ozbilnost, stru~nost i profesionalen odnos kon rabotite. Pristapnosta se izrazuva vo na~inot na priem, sprem-nosta da se dade sovet, pomo{ ako e potrebna i sl. , a i inici-jativa od strana na rabotnikot koja }e bide pottik kaj turistot za soodvetna reakcija. Takti~nosta e isto taka va`no barawe vo kontaktite so turistite. Taa zna~i smisla za snao|awe i pravilno odnesuvawe vo odredena situacija, odnosno sposobnost da se oseti koga treba da se zboruva, koi izrazi da se upotrebat, so koja intonacija, so koi dvièwa da se prosledat zborovite no isto taka i koga treba da se zamol~i i da se slu{a. Takti~nosta vsu{nost e mo} na pro-cenuvawe na situacijata od aspekt na turistot i negovite èlbi , potrebi i mislewa, a ne od aspekt na svoite sva}awa. Me|utoa, istaknuvaweto na turistot i negovite potrebi vo preden plan treba da se stavi na na~in koj ne bi trebalo da pre-mine vo servilnost i prifa}awe na site negovi èlbi i odobru-vawe na site negovi postapki. Ne treba da se zaboravi deka komuniciraweto so turistite ima istovremeno i deloven karakter, a ne samo karakter na doìvuvawe. Zatoa komuniciraweto so niv treba da se postavi na baza na t.n. kulturno odnesuvawe. Toa podrazbira deka i na tur-istot treba vo odredeni situacii na primer, da mu se zabeleì za nepridrùvawe kon ku}niot red no toa da se napravi u~tivo i so obzir. Pri toa treba da se ukaè deka go razbirame odnesu-vaweto i postapkite na gostinot no i toa deka odnesuvaweto ne e vo sklad so objektivnata situacija i uslovi, odnosno deka go po-pre~uva zadovoluvaweto na potrebite na drugite gosti. Trajno, a ne momentalno zadovoluvawe na potrebite na gos-tite se postignuva so razbirawe, a ne so popu{tawe i zadovolu-vawe na momentnite nerealni barawa. Vo ramkite na komuniciraweto so gostite treba da se spomene i eden od pova`nite faktori koi vlijaat vrz toj odnos , a

31 ) Kosar Q., " Hotelierstvo", Bawacprint, Beograd, 1993 g., str. 136-139.

48

toa se odnosite koi postojat me|u vrabotenite. Vo toj pogled, zna~ajno e {to atmosverata i raspoloènieto me|u vrabotenite se prenesuva, odnosno se reflektira i na onie koi se zadrùvaat i prestojuvaat vo objektot ( gostite). Toa zna~i deka dokolku me|u vrabotenite ne postojat skladni odnosi i harmonija ni gostite vo takov objekt nema da se ~uvstvuvaat ugodno. Harmonijata vo me|usebnite odnosi na vrabotenite moè da se postigne so vzaemno zalagawe na site vo kolektivot. Isto taka vo ovoj pogled ( odnosot so turistite) zna~ajni se odredeni posebni vnimanija ( na primer poklon vo vid na suvenir i sl.). Tie ko{taat mnogu malku, a imaat zna~itelen efekt vo reklamen pogled. Kadrite vo turizmot dobivaat sé pove}e zna~ewe. Dobro vospitaniot, spremen i organiziran kadar za kreirawe, proda`ba, promocija i davawe na uslugi e eden od osnovnite pre-duslovi za natamo{niot razvoj na turizmot.

6. Tendencii na sovremenata

turisti~ka pobaruva~ka

Lu|eto denes ìveat i rabotat vo uslovi na op{t porast na ìvotniot standard, raste slobodnoto vreme kako rezultat na sî po{irokata primena na nova tehnologija , porast na op{tata kultura i znaewa, sî podostapni i poevtini oblici na kolektiven i individualen prevoz, koi se pobrzi, pokompleksni i dostapni na sî pogolem broj potencijalni turisti.

Istovremeno lu|eto imaat sî pomalku vreme za odmor, bidej}i novite tehnologii navistina gi osloboduvaat od pomalku vrednite raboti no gi vrzuvaat za novi obvrski kon rabotata i razvoj na karierata. Zatoa lu|eto sî pove}e se opredeluvaat za pove}e patuvawa koi traat pokratko. Se javuvaat novi oblici na turisti~ka pobaruva~ka : all-inclusive, club, specijalizirani sodrìni i tn.

Lu|eto sî podolgo ìveat taka {to vo strukturata na turisti~kata pobaruva~ka se javuvaat sî pove}e lu|e od t.n. treto doba. Raste pobaruva~kata za novi oblici na tur-isti~ki sodrìni i ponuda, koi se javuvaat kako osnovni oblici na pobaruva~ka ili kako dodaten motiv na patu-vaweto: neobi~ni iskustva, neo~ekuvani sodrìni i oblici na odmor, posebni doìvuvawa, novi oblici na zabava, pus-tolovini, dopir so prirodata i kontakt so lu|eto.

49

Paralelno so brziot razvitok i se pogolemata ottu|enost na lu|eto, raste pobaruva~kata za edinstveni predeli od priro-data,so ~isti i nedopreni krajolici i priroda.

Sigurnosta vo site oblici i podra~ja stanuva osnoven pre-duslov pri izborot na turisti~kata destinacija. Ne samo od na-silstvo tuku i zdravstvena, sanitarna, sigurnost od zagaduvawa i ekcesni situacii. Vo po{iroka smisla vo sodrìni od oblasta na sigurnosta moàt da se vklu~at i griàta za sopstvenoto zdravje i izgledot na teloto, od {to proizleguvaat i novi dvièwa vo pobaruva~kata: wellness-sodrìni, fitness – programi, body - pro-grami, rekreativni programi i tn.

Razvitokot na mediumite, novite komunikaciski tehnologii i informatizacijata na op{testvoto ja zajaknuva potrebata za sî pokvalitna i lesno dostapna informacija.

Kako posledica na silnite op{tesveno-politi~ki dvièwa i promeni vo poslednive decenii se sozdale posebni oblici na mentalitet , naviki i potrebi osobeno kaj nekoi narodi. Zatoa turisti~kiot pazar sî pove}e se segmentira na seg-menti koi se definirani so stilot na ìvot, li~nite faktori, potrebi i ìvotni priliki koi gi odreduvaat posebnostite vo turisti~kata pobaruva~ka, {to doveduva do seriozni diversifi-kacii na celnite grupi turisti i nivnite potrebi i oblici na pobaruva~ka.

Nekoga{nite osnovni mo-tivi na patuvawe: kapewe , son~awe i odmor pokraj more , ez-ero ili poseta na nekoj kulturen nastan, se zastareni. Vo moda se novi barawa na turisti~kata po-baruva~ka, pobaruva~ka za novi turisti~ki uslugi kako {to se doìvuvawa, intenzivni uìvawa i ispolnuvawe na strasta, naglaseni aktivnosti vo priroda, doìvuvawa so koi se pottiknuva : osetlivost, emo-cii, zdravje i ljubov kon sebe i svoeto telo i sl. Turistite sa-kaat da doìveat ne{to celosno poinakvo od svojata sekojdnevnica.

Sl.br.12. Sv. Jovan Kaneo-Ohrid

50

Vo taa smisla vo edna kompletna turisti~ka desti-nacija pokraj drugoto bi trebalo da moè da se najde : {irok spektar na smestuva~ka ponuda so razni nivoa na ceni, kvalitetna doma{na hrana i pijaloci, mo`nosti za odewe vo priroda, mir i ti{ina, ponuda na kulturni slu~uvawa ( koncerti, poseti na umetni~ki galerii..., sigurna i atraktivna sredina, atraktivni parkovi i centar na gradot so kvlitetni prodavnici i mo`nosti za {oping, visok nivo na uslugi i gostoqubivost, dobra patna mreà, diversifikacija na osnovniot proizvod so elementi koi se vo vrska so ìvotniot stil ( ~asovi po gotvewe, golf, ~asovi po jazik, degustacija na vino, izu~uvawe na umetnost...), zaedni~ki marketin{ki nastap na nositelite na ponudata vo klu~ni emi-tivni centri i sl.

51

Gl II. Vonpansionska turisti~ka ponuda 32)

1. Poim i sodrìna na vonpansionskata turisti~ka ponuda

Spored Hunziker i Krapf ( Hunciker i Krapf ) 33) tur-isti~kata ponuda pretstavuva koli~ina na dobra koja se saka da se prodade po odredeni ceni ako se raboti za doma{en pazar, odnosno po odreden devizen kurs ako se raboti za stranski pazar. Me|utoa, pokraj vakvata definicija za ponudata, naj~esto se zboruva za turisti~ka ponuda vo institucionalna smisla, t.e. za ponuda od aspekt na nejzinite nositeli, odnosno davateli na stoki i uslugi na turisti~kiot pazar. Ottamu doa|a i do pove}e razli~ni priodi pri klasifikacijata na turisti~kata ponuda. Taka, nekoi avtori ( J. Planina i M. Mazi) nea ja delat na pri-marna i sekundarna, a drugi pak ( Unkovi} S. ), zboruvaat za tur-isti~ka ponuda vo potesna smisla i turisti~ka ponuda vo po{iroka smisla na zborot. Taka spored J. Planina34 turisti~kata ponuda e sostavena od dva osnovni elementi: primarna i sekundarna turisti~ka ponuda. Kriterium za podelba e mo`nosta ili nemo`nosta da se proizvedat dobrata koi ja ~inat turisti~kata ponuda. Primar-nata turisti~ka ponuda gi opfa}a dobrata koi ne se proizvod na ~ove~kiot trud ili ~ovekot ne moè povtorno da gi proizvede so soodvetno nivo na kvalitet, bidej}i se nastanati vo nekoj re-gion ili vreme koe prethodelo na formiraweto na turisti~kata ponuda. Nea ja so~inuvaat prirodnite dobra (planini, reki, ezera, pe{teri, jami, vegetacija) i antropogenite dobra ( kulturno-istoriski spomenici, muzejski zbirki, arheolo{ki nao|ali{ta). Prirodnite dobra postojat vo prirodata samo vo odredeno po-dra~je i vo odredeno vreme. Osnova za turisti~ka ponuda presta-vuva momentnata sosojba na dobroto. Antropogenite dobra pak prestavuvaat proizvod na ~ove~kiot trud od pobliskoto ili po-dale~noto minato , a od sekundarnata turisti~ka ponuda se razli-kuvaat po toa {to delata od minatoto se nepovtorlivi vo sega{nosta, zaradi atraktivnosta {to ja poseduvaat. Sekundarnata turisti~ka ponuda prestavuva rezultat na ~ovekovoto proizvodstvo na stoki i uslugi. Gi opfa}a dobrata koi ~ovekot gi proizveduva so ist kvalitet i upotrebna vrednost. Ja sodrì infrastrukturata i osnovnite objekti koi turistot gi upotrebuva posredno i za koi nema neposredna pobaruva~ka, potoa 32 ) Vonpansionskata turisti~ka ponuda treba da e zastapena vo soodvetna {iro~ina bez ogled za koj od vidovite turizam se raboti. Golem del od kompo-nentite na vonpansionskata ponuda moàt da prerasnat i vo poseben vid turi-zam vo mestoto. 33 ) Koba{i} A., Sene~i} J., cit. delo, str. 33. 34 Planina J. Mihali} T., “ Ekonomika turizma”, Ekonomski Fakultet, Qub-qana, 1997 god., str. 155.

52

objektite za proizvodstvo i ponuda na uslugi za koi postoi nepos-redna pobaruva~ka na turistite za kupuvawe ili zemawe pod naem, kako i rezultatite od proizvodstvoto ( stoki i uslugi vo ugos-titelskata dejnost, trgovijata, soobra¸ajot i sl.). Turisti~ka pobaruva~ka postoi pred sî za primarnata tur-isti~ka ponuda, a duri potoa za sekundarnata koja prestavuva do-polna na primarnata. Primarnata turisti~ka ponuda e vremenski i prostorno ograni~ena, a se menuva so promenata na sekundar-nata turisti~ka ponuda, koja gi valorizira prirodnite dobra (ovozmoùvawe priod i upotreba) vo postojnite turisti~ki po-dra~ja ili novi turisti~ki regioni, taka {to so toa vlijae na pretvorawe na prirodnite dobra vo elementi na sekundarna tur-isti~ka ponuda. Spored Unkovi} S pak razlikuvame.35 ) : a) Turisti~kata ponuda vo potesna smisla t.e. ponuda koja vo osnova gi opfa}a uslu`nite dejnosti od turisti~koto stopanstvo na dadenata zemja. Turisti~koto stopanstvo vo potesna smisla na zborot go so~inuvaat: ugostitelstvoto, soobra}ajot, trgovijata, patni~kite agencii t.e. posredni~kata dejnost, potoa zanaet~istvoto i razni komunalni dejnosti. a) Turisti~kata ponuda vo po{iroka smisla koja ja so~inuvaat uslugite na stopanskite dejnosti koi go so~inuvaat turisti~koto stopanstvo, no i ostanatite stopanski i nestopan-ski dejnosti koi u~estvuvaat vo zadovoluvaweto na potrebite na doma{nite i stranskite turisti. Ovde spa|aat i atraktivnite faktori vo koi se vklu~uvaat i prirodnite i op{testvenite us-lovi ( posebno zna~ewe imaat kulturno-istoriskite spomenici). Vakvoto definirawe na turisti~kata ponuda e zna~ajno pred sé od aspekt na vonpansionskata turisti~ka ponuda no i od aspekt na postavuvawe i vodewe soodvetna turisti~ka politika na zemjata. Od aspekt na osnovite na turizmot kompleksot na tur-isti~ka ponuda spored Markovi} Z.36 ) se sostoi od tri osnovni grupi faktori i toa : - atraktivni ili faktori koi gi privlekuvaat lu|eto, - komunikativni ili soobra}ajni faktori i - receptivni ili faktori koi sluàt da gi prifatat turistite vo mestoto na turisti~ki prestoj i da im dadat sood-vetna rekreativna sodrìna.37)

35 ) Unkovi} S., cit. delo, , str. 135. 36 ) Markovi} Z. , “Osnove turizma “, [kolska kwiga, Zagreb,1980 g.,str.69. 37) Receptivnite faktori se sostojat od pove}e poedine~ni faktori koi naj~esto se narekuvaat receptivni kapaciteti so {to se ukaùva na nivnata sposobnost da gi zadovolat potrebite na odreden broj turisti so uslugite koi gi nudat. Isto taka, treba da se istakne deka vo ramkite na receptivnite fak-tori se vbrojuvaat kako odredeni materijalni objekti taka i ìviot trud koj e od osobena va`nost za ocenka na turisti~kite kvaliteti na odredeno mesto. Inaku, materijalnite objekti moàt da se javat kako direktni receptivni ka-

53

Vo objektivni faktori pak gi vbrojuvaat onie koi posto-

jat bez ogled na odredena turisti~ko-stopanska aktivnost, a se sostojat glavno od pove}e atraktivni faktori bilo prirodni bilo op{testveni. Ovie faktori so pomo{ na turisti~kite sto-panski dejnosti se vklu~uvaat vo stopanskite tekovi so {to vleguvaat vo ponudata i vo golema merka vlijaat na pazarnite od-nosi vo turizmot.

Od seto dosega kaàno proizleguva deka ako pod pansionska ponuda podrazbirame komplet na uslugi od smestuvawe i hrana za najmalku tri dena toga{ kako vonpansionska ponuda bi bilo smestuvaweto koga ne se nudi kompleten pansion ili polupan-sion, potoa uslugite na hrana, atraktivnite faktori (pri-rodni i op{testveni), komunikativnite faktori (posebno lokalniot soobra}aj), i se ona {to e vo sklop na receptiv-nite kapaciteti.38)

paciteti i indirektni receptivni kapaciteti. Direktnite doa|aat vo direk-ten kontakt so turistite , im davaat odredeni uslugi i niv gi naplatuvaat ne-posredno od turistite. Takvi se: objektite za smestuvawe na turistite, osobeno hotelierstvoto, ugostitelskite objekti za ishrana, pijalak i ra-zonoda, trgovskite objekti, soobra}ajnite sredstva od lokalno nivo,zanaet~iskite rabotilnici i servisi, objektite za zbogatuvawe na sodrìnata na prestojot (kulturni, zabavni, sportski i sl.), PTT uredi, turisti~ki biroa i sli~ni turisti~ki organizacii, specijalni tur-isti~ki dejnosti i slu`bi. Indirektnite receptivni kapaciteti pak za razlika od direktnite ne moàt svojata vrednost ili usluga da ja naplatat ne-posredno od turistot, tuku indirektno preku direktnite receptivni ka-paciteti.Tuka spa|aat : parkovi, {etali{ta i sl., javnite ukrasni objekti ( fontani, skulpturi i sl,),lokalnite pati{ta, parkirali{ta, pris-tani{ta i sl., vodovod i kanalizacija, elektrodistribucija (osvetluvawe na razni znamenitosti i sl.). 38 ) Receptivnite kapaciteti imaat odlu~uva~ka uloga za postignuvawe na ekonomski efekti od turizmot i so toa za izvr{uvawe na negovite ekonom-ski funkcii. Bez nivno postoewe ekonomskata funkcija na turizmot bi bila bezna~ajna.

Istite avtori pak od aspekt na pazarnata uloga site gorespomenati faktori gi delat u{te i na subjek-tivni i objektivni. Vo subjektivnite faktori spored niv spa|aat zbirot na komuni-kativni i receptivni faktori do-kolku se nastanati isklu~ivo ili prete`no zaradi razvoj na tur-isti~koto stopanstvo. Niv gi karak-terizira vo najgolem del subjektiv-niot faktor i pred sé ~ove~kiot trud.

Sl.br. 13. Sala za sostanoci

54

2. Specifi~nosti na vonpansionskata turisti~ka ponuda

Vonpansionskata turisti~ka ponuda glavno gi ima istite karakteristiki kako i turisti~kata ponuda voop{to. Vo os-nova toa se39) : - specifi~na struktura koja se ogleda vo toa {to ponudata

ja so~inuvaat : stoki i uslugi a isto taka i kulturni i pri-rodni dobra;

- heterogenost na ponudata koja se gleda vo razli~iti pot-rebi i èlbi na turistite taka {to ponudata ja so~inuvaat brojni stopanski i nestopanski dejnosti od koi sekoja ima odreden turisti~ki karakter;

- prostorna i vremenska stati~nost koja se gleda vo ne-podvi`nosta na prirodnite i kulturnite dobra, kako i us-lugi koi mora da se koristat na isto mesto kade i se davaat;

- golema kapitalointenzivnost koja prestavuva merka na vloèni sredstva po edinica proizvod. Osobeno kapita-lointenzivno e hotelierstvoto , dodeka pomalku takvo e restoraterstvoto i turisti~koto posreduvawe.

3. Faktori od koi zavisi vonpansionskata turisti~ka ponuda

Vonpansionskata turisti~ka ponuda zavisi od pove}e fak-tori me|u koi se izdvojuvaat i zasluùvaat posebno vnimanie slednive faktori : - karakteristikite na op{testveno-ekonomskiot sis-tem na dadenata zemja; - akumulativnata sposobnost na stopanstvoto na dadenata zemja i podra~je; - karakteristiki na investicionata politika vo po-gled na nositeli i struktura na investiciite; - kreditnata politika i uslovite za vloùvawe na stranski kapital vo razvojot na turizmot; - stavot na po{irokata op{testvena zaednica vo od-nos na zna~eweto na turizmot kako dejnost za stopanstvoto na zemjata vo celina;

- intenzitet na pobaruva~ka za turisti~kite uslugi na dadenata zemja i podra~je i perspektivite vo toj pogled;

- strukturata na pobaruva~kata za turisti~kite us-lugi na dadenata zemja i podra~je so ogled na op{testveno-

39) Martinovi} Petar, “Turisti~ki proizvod Crne Gore i strate{ki pravci wegovog razvoja “, magisterska rabota, Ekonomski Fakultet, Qubqana, 2003 god. Str.11.

55

ekonomskite i potro{uva~kite karakteristiki na nositelite na turisti~kata pobaruva~ka;

- kvalifikacionata struktura na potrebnite lu|e za davawe na turisti~ki uslugi vo razni dejnosti, - cenite na predmetite na rabota i posebno na sredstvata za rabota koi se angaìraat vo raznite dejnosti koi davaat turisti~ki uslugi, kako i cenite na grade`ni{tvoto; - razvojot na tehnikata i nejzinata primena posebno vo soobra}ajot i hotelierstvoto; - deviznata politika i devizniot reìm; - postoeweto na soodvetni organizacioni formi za un-apreduvawe na turizmot na nacionalen i regionalen plan, kako i usoglasenost i deluvawe na turisti~koto stopanstvo itn.

Sl.br.14. Hotelski kompleks vo Ohrid

So analizata na dejstvoto na pooddelnite faktori vo konkretni uslovi bi se ovozmoìlo sogleduvawe na kom-pleksnoto dejstvo na golemiot broj faktori koi ja uslovuvaat vkupnata turisti~ka i osobeno vonpansionskata ponuda na dade-nata zemja ili podra~je.

56

4. Vonpansionskata ponuda vo ramki na ugostitelskite objekti za smestuvawe 40)

Osnovna dejnost na ugostitelskite objekti za smestuvawe (hotelierstvoto) e vr{ewe na uslugi so iznajmuvawe na spremeni sobi za no}evawe kako i pripremawe i posluùvawe na jadewa, pija~ki i napivki i sl. No ugostitelstvoto e pokompleksna sto-panska dejnost kade se vr{at i mnogu drugi pomo{ni i sporedni dejnosti. Pomo{nite dejnosti, po pravilo doprinesuvaat za podo-bro koristewe na kapacitetite, surovinite, otpadocite i pomo{niot materjal koi se upotrebuvaat za vr{ewe na osnovnata dejnost, dodeka sporednite dejnosti sluàt za {to podobro zado-voluvawe na potrebite na potro{uva~ite ( gostite) i za zbogatu-vawe na sodrìnata na nivniot prestoj.

Ovaa podelba na osnovni, pomo{ni i sporedni dejnosti vo ugostitelstvoto e glavno od praven i teoretski aspekt. Moèbi toa e i pri~inata {to ~esto pati sporednite dejnosti se sfa}aat bukvalno i se zanemaruvaat, iako zastapenosta na nekoi od niv e mnogu zna~ajna za uspehot na ugostitelskata organizacija.

Ednostavno re~eno , pokraj spieweto, jadeweto i pieweto (osnovnite uslugi), na gostinot mu treba i ne{to drugo. Negovite potrebi se razli~ni. Saka da se razonodi, rekreira, sportuva i sl. Ugostitelskata organizacija }e ima tolku pogolem ekonomski us-peh, kolku pove}e }e uspee da gi zadovoli potrebite i èlbite na svoite gosti-potro{uva~i.

Zatoa e potrebno permanentno da se istraùvaat i zapoznavaat gostinskite èlbi i prilagoduvaj}i se kon niv da se formira soodvetna ponuda. Zna~i, ponudata , a so toa i site de-jnosti i aktivnosti vo ugostitelstvoto ( bez obzir na teoretskiot tretman) se prilagoduvaat na pobaruva~kata koja treba da se sledi kako barometar i kompas za delovnosta.

Golema e lepezata na sporednite dejnosti vo ugos-titelstvoto koi istovremeno ja ~inat i vonpansionskata ponuda i se zna~ajni kako od aspekt na poadekvatno zadovoluvawe na tur-isti~kite potrebi taka i od aspekt na ekonomskite efekti za smestuva~kiot kapacitet. Takvi se :

40) Pod ugostitelski objekt za smestuvawe se podrazbira organizaciono te-hni~ka i tehnolo{ka celina koja e sposobna da na odreden prostor dade ugos-titelski uslugi za smestuvawe , ishrana i razonoda. Zna~i hotelierstvoto kako osnovna dejnost go ima vr{eweto na uslugi na smestuvawe no moè da vr{i i drugi ugostitelski dejnosti kako {to e pripremawe i usluùvawe hrana i pijaloci i sl. koi zavisat od vidot i namenata na objektite. So poimot hotelierstvo se opfateni site ugostitelski objekti ~ija osnovna dejnost e davawe uslugi na smestuvawe.

57

Vo ramki na vonpansionskata ponuda na smestuva~kiot ob-

jekt vo po{iroka smisla na zborot me|utoa spa|a i hranata koja se nudi von pansionot, a isto taka i smestuvaweto koe ne e svrzano so koristewe na hrana, t.e. pansion.

Za hoteli od povisokite kategorii postojat i posebni kriteriumi. Na primer, vo holot treba da ima menuva~nica, aperi-tiv bar, dodatni mo`nosti kako {to e rent a kar slu`ba, rezer-vacii na vleznici za teatri, sportski priredbi i dr., telefon vo site sobi, mo`nosti za teleks i fotokopirawe, da ima po{irok asortiman na topli i studeni jadewa, poobemni vinski karti, so-bite da se opremeni so mini bar, da ima ~istewe na ~evli i t.n.

Smestuva~kite objekti postojano go zgolemuvaat komforot vo smestuva~kite edinici kako vo pogled na nivnite povr{ini taka i vo pogled na obemot i kvalitetot na opremata vo sobite.

Raste pobaruva~kata za niza uslugi koi treba da bidat {to pokvalitetni i poprilagodeni kon uslovite na ìvot na turis-tite vo mestoto na nivniot postojan prestoj.

Turistite baraat sî na edno mesto, celokupnost na sodrìni vo sostavot na paket aran`manot. Kvalitetot na site sodrìni mora da bide na isto nivo.

Poradi zgolemenata potreba od sigurnost vo hotelot vo site oblici i sodrìni hotelite }e mora da imaat soodvetna oprema i objekti za davawe uslugi na za{tita i ~uvawe ( sefovi, uredi i instrumenti, skladi{ta, garaì, mesta za ~uvawe plovni objekti i sl.). Vo idnina }e se zgolemuva pobaruva~kata za specijal-izirani hoteli odnosno specijalizirani sodrìni vo hotelite (kongresni sodrìni, aktiven odmor, wellness, u~ewe razni ve{tini, specijalizirani programi za obuka i tn.), potoa speci-jalizirani hoteli kako {to se hotel za kongresni uslugi, hotel za

-site zanaet~iski uslugi kako {to e berber, frizer, maser, kozmeti~ar, manikir, pedikir,

-potoa site trgovski uslugi kako {to se proda`bata na modni tekstilni proizvodi, prodavnici za suveniri, marki , razglednici, cigari, vesnici, spisanija i sl. , potoa prodavnici za potreb{tini za na plaà ili na sneg,

-perewe, peglawe i ~istewe na obleka , obuvki i sl., -~uvawe na deca, -menuva~ki raboti, -potoa uslugite za sportsko rekreativni i zabavni aktivnosti, -organizirawe na izleti i poseti, -prevozni~ki uslugi, - mo`nosti za organizirawe sostanoci, simpoziumi,

kongresi i razni drugi sobiri i t.n.

58

sportisti, hotel za invalidi, hotel za deca, za t.n. klub-hoteli pokraj posebni atraktivnosti, potoa boutique-hoteli i t.n.

Isto taka }e se zgolemuva pobaruva~kata za t.n. brand-hoteli, osbeno na hoteli od najvisoka kategorija.

Hotelite treba da raspolagaat so pove}enamenski sali koi brzo se prilagoduvaat za razni potrebi. Tie mora da bidat dobro opremeni so audiovizuelna i druga potrebna oprema.

]e se namaluva pobaruva~kata za klasi~nata usluga na poln pansion, a sî pove}e }e se koristi samo smestuvawe i doru~ek. Ostanatite uslugi za ishrana ostanuvaat na sloboden iz-bor na turistot i obi~no e toa vo specijalizirani restorani i drugi ugostitelski objekti. Ponudata na hrana }e bide raznovrsna i prilagodena na èlbite na poedincite so golem izbor na hrana, vreme i na~in na posluùvawe na lice mesto.

Tie }e treba da raspolagaat i so mo`nosti za upotreba ili

iznajmuvawe na raznovrsna dopolnitelna oprema i dopolnitelna ponuda ( garaì, sodrìni vo okruùvaweto-sport, bazeni, sodrìni za deca i t.n. ). I kaj niv }e se baraat dopolnitelni us-lugi od oblasta na sigurnosta.

Duri odredeni kampovite }e se specijaliziraat za posebni nameni, za specijalizirani sobiri, manifestacii i sl.

ûvstvoto za semeen ìvot koe sî pove}e se gubi i koe tur-istite }e sakaat da go pronajdat na godi{niot odmor }e ja zgolemi pobaruva~kata i na apartmanite kako smestuva~ki objekti. Od druga strana i se pogolemiot broj lu|e od treto doba }e ja zgolemi pobaruva~kata za apartmani od tipot za dve osobi (studija, po-mali apartmani).

]e raste pobaruva~kata za apartmani, no ne kako del na stambenite zoni vo koi ìvee doma{noto naselenie, tuku kako

Ponudata na kampovite kako smestuva~ki objekti vo idnina isto taka }e bide atraktivna. Porastot na stan-dardot i potrebata za ìvot vo priroda, prodolùvaweto na ìvotniot vek na lu|eto i sî pogolemiot broj lu|e od treto doba koi se sî podolgo aktivni i telesno zdravi }e deluva vrz porastot na pobaruva~kata za kampovi..

Pokraj zgolemuvaweto na povr{inata na kamp edinicata i podi-gaweto na kvalitetot na smestuva~kata edinica vo kampot i kaj niv }e se pot-rebni sî pogolem broj na specijal-izirani sodrìni vo okruùvaweto.

Sl.br. 15. Avto kamp vo Dojran

59

posebni urbanizirani i uredeni apartmanski naselbi. Toa }e ja naloì potrebata za obezbeduvawe na parking prostori, garaì i drugi sodrìni. Pokraj barawata za nivna visoka opremenost }e se bara i kaj niv dopolnitelna oprema i dopolnitelni sodrìni na nivo na destinacija (od zdravstvena za{tita do sportski sodrìni, wellness, trgovski prodavnici i sl.).

1. Ponudata na hrana vo smestuva~kiot objekt von od pansionskite uslugi 41 )

Osven pansionskiot tip na restoran vo koj se posluùvaat pansionskite obroci vo ramkite na hotelot moàt da postojat i razni drugi organizacioni celini, uredeni i opremeni za pruàwe ugostitelski uslugi na hrana i pijalaci. Taka, toa moàt da bidat : prolazni restorani, ribni, love~ki, mle~ni, na-cionalni restorani) , potoa kafani, pivnici, barovi ( snek bar, kafe bar, disko bar, no}en bar), bifiwa, slatkarnici, bistroa, prostorii za doru~ek, saloni, banketni sali, taverni, gril-room i sl. 42)

41) Spored op{tite minimalni uslovi vo pogled na uslugite na hrana i pijalaci (spored citiraniot pravilnik, Sl. vesnik na RM br.59/95, str. 1656) ugostitelskite objekti za ishrana mora na vidlivo mesto da gi istaknuvaat cenite na hranata, pijalocite, napivkite i drugite uslugi koi se davaat na gos-tite. Vo prostoriite i prostorite za posluùvawe mora postojano da ima do-volen broj listi na jadewa i vinski karti koi mora da bidat istaknati na vidlivo mesto kade lesno moè da se ~itaat. Vo listite na jadewa i vinskite karti se naveduvaat jadewata, pijalocite, napivkite i drugite uslugi koi se nudat na gostite vo objektot , kako i nivnite proda`ni ceni. Listite na jadewa i vinskite karti zadolìtelno mu se pokaùvaat na gostinot pri primaweto na pora~kata. Na listite na jadewa i vinskite karti mora vidlivo da bide is-taknato i napi{ano deka vo cenata e vklu~en i servis ( usluga) i danoci. Gostinot koj pora~uva meni ( meni po pora~ka ili meni na ku}ata) pla}a polna cena na menito i vo slu~aj koga ne konzumiral oddelni negovi delovi. Vo site objekti za ishrana gostinot mora da dobie smetka so jasno napi{ana specifi-kacija ( oddelno) na uslugite koi gi konzumiral i nivnata cena. kaj uslugite na meni vo smetkata se iskaùva oznakata ili sostavot na menito i negovata vkupna cena. kopiite na smetkite mora da se ~uvaat najmalku 3 meseci. 42) Poimot posluùvawe vo ugostitelstvoto moè da se posmatra vo potesna smisla na zborot i vo po{iroka smisla na zborot. Vo potesna smisla pod posluùvawe vo ugostitelstvoto se podrazbira davawe na uslugi na hrana i to~ewe na pijaloci na poseben ugostitelski na~in. Vo po{iroka smisla na zborot pak, posluùvaweto gi opfa}a site raboti koi personalot za posluùvawe gi obavuva so cel za brzo, stru~no i ekonomi~no pruàwe na us-lugite na hrana, to~ewe pijalaci, spremaweto na jadewata i napitocite pred gostite, kako i izvr{uvaweto na site pripremni raboti vo vrska so posluùvaweto. (Grupa avtori, "Organizacija rada u hotelu", Hotelierski fa-kultet-Opatija, 1994 g., str. 177.).

60

Posluùvaweto43) na gostite mora da bide stru~no, brzo, ekonomi~no, diskretno i kulturno. Vakviot priod treba da ovozmoì da se postigne zadovolstvo kaj gostinot. Zna~eweto na kujnata moè da se posmatra od op{testven i od stopanski aspekt. 44) Od op{testven aspekt kujnata e zna~ajna bidej}i : -proizveduva hrana za neposredna ishrana na ~ovekot t.e zadovoluva edna od osnovnite fiziolo{ki potrebi na ~ovekot. -kujnata moè da pretstavuva ìvoten motiv ( gurmani), iz-vor na radoznalost, a so toa i atraktiven faktor na turisti~kata ponuda. Od stopanski aspekt zna~eweto se gleda pred sé za eko-nomi~nosta na raboteweto na ugostitelskoto pretprijatie vo ~ij sostav deluva kujnata. Kujnite vo ugostitelstvoto moàt da bidat: 45 ) - spored na~inot na rabota ( restoranski i pansionski), - spored brojot na zaposlenite i kapacitetot ( mali, sredni i golemi), - spored potekloto na jadewata koi prete`no se prigotvu-vaat vo kujnata ( doma{ni, nacionalni i internacionalni), - spored zada~ata koja ja ima kujnata vo javnata ishrana (ishrana na zdravi lu|e, dietalni, vegetarjanski kujni).

Ponudata na hrana vo ugostitelskite objekti e mnogu va`na usluga za turistite kako za onie {to ne koristat pansion taka i

43) Spored Op{tite minimalni uslovi za rabotewe na ugostitelskite objekti ("Pravilnik za minimalno tehni~kite uslovi za vr{ewe na ugostitelskata i turisti~kata dejnost i uslovite za kategorizacija na objektite na tur-isti~kata ponuda", Sl. vesnik na RM br. 59/95, str1652) posluùvaweto na gos-tite so hrana, pijaloci i napivki se vr{i vo prostorii, odnosno prostori za posluùvawe kako i vo prostorii prisposobeni za posluùvawe ( terasi, bav~i i sl.). Prostoriite za posluùvawe mora da bidat dovolno prostrani, da imaat dovolen broj masi, konzumni pultovi, stolovi i klupi i viso~ina od najmalku 2,8 m. Delot od objektot vo koj se davaat uslugi na ishrana vrz osnova na samoposluùvawe mora da bide odvoen od ostanatiot del na objektot name-net za gosti. Podot mora da bide od materjal koj lesno se ~isti. Priborot za jadewe mora da bide od materjal koj ne r|osuva. Masite na koi se posluùvaat gostite mora da imaat povr{ina koja lesno se ~isti ili ~ist ~ar{af, odnosno podlo{ka za servirawe pred sekoe konzumno mesto. Pri posluùvaweto na jadewa na gostite mora da im se stavaat na raspolagawe salveti od platno ili hartija. Prostorijata za posluùvawe mora da ima dobro provetruvawe i os-vetlenie, dovolen broj zaka~alki za obleka , soodvetni na brojot na konzumni mesta. Garderobite smesteni nadvor od tie prostorii mora da bidat ~uvani ili vo niv vidlivo da bide istaknato soop{tenie za gostite deka oblekata koja se ostava vo istata garderoba ne se ~uva. Kako prostor za poslu~uvawe na gosti vo ugostitelskite objekti koi rabotat sezonski ili davaat uslugi privremeno i povremeno ( na plaà, na mestata za prigodni proslavi, saemi, izletni~ki me-sta i sl.) se smeta i otvoren pokrien prostor. 44 ) Grupa avtori, “ Organizacija rada u hotelu”, Hotelierski fakultet, Opatija, 1994 god., str. 125. 45 ) Isto , str. 125-126.

61

za niv. Sekako deka vo hotelite toa zavisi od nivnata kategorija no i vo ostanatite objekti vo toj pogled treba da postoi edna {iroka lepeza na mo`nosti za ishrana na razni kategorii potro{uva~i.

Neodminliv e faktot me|utoa deka posebno mesto treba vo

toj pogled da ima nacionalnata kujna. Makedonskata nacionalna kujna kako i sekoja druga ima sopstveni obele`ja usloveni od specifikite na podnebjeto i posebnosta na na~inot na prigotvu-vawe.

Ponudata na nacionalnite specijaliteti prigotveni na tradicionalen na~in, servirani soodvetno i atraktivno moè da prestavuvaat va`na komponenta vo seta turisti~ka ponuda a osobeno od aspekt na bogatoto kulturno-etnolo{ko nasledstvo {to go prikaùvaat podzaboravenite nacionalni jadewa.

Prezentiraweto na nacionalnite jadewa ovozmoùva zapoznavawe na edna kulturna nacionalna komponenta, etnosoci-jalna karakteristika bez koja slikata za bitot na makedonskiot narod bi bila necelosna.

Gastronomskata ponuda vo makedonskiot turizam bi trebalo da se bazira na makedonskata nacionalna kujna kako vaèn beleg na makedonskiot bit, pridruèna so elementi od narodniot folklor kako umetni~ki detal. Pri toa e va`no na-cionalnite jadewa da gi zadràt elementite i svojstvata na iz-vornata makedonska nacionalna kujna bez primesi i belezi na tu|i nacionalni kujni.

Na turistot koj saka da ja zapoznae Makedonija treba da mu se ovozmoì neposredno da se zapoznae i so ovoj del od bitot na makedonskata nacionalna kujna. Zatoa se potrebni i prezentacii na site nacionalni jadewa vo turisti~kata ponuda.

Sl.br.16. Restoranska sala Sl. Br. 17. Razni vidovi na hrana

62

Zatoa na turistite treba da im se prestavi bogatstvoto na makedonskata kujna preku prireduvawe na gala nacionalni ve~eri i interesno i atraktivno doìvuvawe na site nacionalni jadewa.

Iako kaj nas povremeno vo posledno vreme se javuvaat vo

nekoi restorani listi na jadewa so najrazli~ni sodrìni se u{te toa ne e dovolno za edna sovremena i bogata vonpansionska turisti~ka ponuda od ovoj vid.

2. Zanaet~iski uslugi

Vo sekoj slu~aj tie na odreden na~in se sostaven del na in-

tegralniot proizvod na hotelot kako nositel na turisti~kata ponuda. Ovde obi~no spa|aat : frizerot, berberot, kozmeti~ar, maniker, pediker i maser, potoa mehani~arski uslugi i dr.

Ovie uslugi treba da se izvr{uvaat strogo profesion-alno, kvalitetno, uredno, korektno i ~esno. Bez ogled dali se izvr{uvani od strana na hotelot ili nadvore{ni lica sekoga{ prednost treba da imaat hotelskite gosti, a ne vraboteni vo hote-lot ili prijateli na sopstvenikot, treba da se po~ituva rabot-noto vreme, da se vnimava na odnosot kon gostite i na sî ona {to go so~inuva hotelskoto rabotewe.

Gastronomijata vo odredeni slu~ai moè sama po sebe da prestavuva duri i atraktiven faktor koj sam po sebe }e privlekuva turisti.

Ovie uslugi imaat mo{ne golemo zna~ewe za nadopolnuvawe na ponudata na turistite vo hotelot, a zna~itelno pridonesuvaat i za zgolemuvawe na vonpansion-skata potro{uva~ka. Uslugite treba da gi vr{at stru~ni lica za soodvetna struka, a moàt da bidat obavuvani od hotelot ili pak odredeni prostorii da im bidat izna-jmeni na privatni lica. Sl.br. 18. Frizerski salon

63

3. Trgovski uslugi I ovie dejnosti imaat golemo zna~ewe za nadopolnuvawe na ponudata i zgolemuvawe na obemot na vonpansionskata potro{uva~ka vo hotelot. Kako i kaj zanaet~iskite uslugi i ovdeka pooddelni prodavnici mo`at da im se dadat pod zakup na odredeni trgovski pretprijatija. No i ovdeka treba da se naglasi deka tie sepak na indirekten na~in vleguvaat vo sostavot na in-tegralniot turisti~ki proizvod na hotelot kako nositel na tur-isti~kata ponuda. Ovde spa|aat : 46)

1. Modniot butik i drugi sli~ni proda`ni punktovi

2. Prodavnica za suveniri

46 ) Isto, str. 71.

Vo niv vo hotelite od povisoka kategorija treba da ima ekskluzivna ponuda, specifi~na za krajot i zem-jata. No i hotelite od drugite kate-gorii treba da imaat soodvetna ponuda so obele`ja za krajot i zemjata. Asortimanot na ponudata treba da bide prilagoden sprema poba-ruva~kata, odnosno sprema `elbite i plate`nite mo`nosti na gostite.

Sl.br.19. Moden butik

Ovaa prodavnica treba da bide snabdena so suveniri specifi~ni za krajot , a i ~a{i, pepelnici i sl. so amblem od hotelot, no i so poseben natpis “ suvenir” kako bi se razliku-vale od onie koi se vo upotreba za vr{ewe na uslugite ( da se namalat kra`bite i da imaat promotiven karakter).

Sl. br. 20. Prodavnica za suveniri

64

3. Prodavnica za potrebi za plaà dokolku hotelot e vo mesto so plaà ili prodavnica za zimsko-sportska oprema do-kolku hotelot e vo nekoj zimski centar - Ovde se prodavaat perai, maski, jadici za ribolov, du{eci, gumi za plivawe, kostimi za kapewe, kapi, kremovi za sun~awe i t.n. ili skii, vezovi, sanki i druga sportska oprema. 4. Prodavnica za cigari, marki, razglednici, vesnici, spisanija i t.n. Vo pomalite hoteli proda`bata na nekoi od ovie pot-reb{tini ( cigari, razglednici, marki i sl.) moè da bide or-ganizirana vo portirnicata. No pogolemite i poekskluzivni ho-teli bi trebalo da imaat posebna prodavnica vo koja }e moàt da se najdat pogolem izbor na vesnici kako doma{ni taka i stranski.

Cigarite isto taka treba da bidat zastapeni vo po{irok asortiman so ogled na raznolikosta na vkusovite i navikite. Ili kako {to veli Cickoski A. “ Ako gostinot ne moè da gi dobie “ negovite cigari” na koi naviknal, }e se ose}a neraspoloèn, a toa }e se odrazi i vrz negoviot vpe~atok od drugite ugostitelski uslugi.47 ) Razglednicite treba da bidat kvalitetni i so pobogat asortiman. Korista od niv e pove}ekratna. Pokraj prihodot od proda`bata razglednicite imaat golemo zna~ewe i od propagan-den aspekt. Isto taka dobro bi bilo vakvata prodavnica da e snabdena i so prigodni po{tenski marki koi se naj~esto barani od gos-tite.

4.Rekreacija vo hotelot Rekreacijata kako poim e obnovuvawe i jaknewe na fizi~kite i psihi~kite sposobnosti na oslabenite i zagrozeni sovremeni lu|e kako rezultat na ìvotnite i rabotnite uslovi, a se postignuva so rekreacija i odmor.

47 ) Cickoski A., “ Sporednite dejnosti kako faktor za ekonomski uspeh vo ugos-titelstvoto”,Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1981 god., str.105.

65

Vo naj{iroka smisla na zborot rekreacijata zna~i zabava, odmor i osloboduvawe od sekojdnevniot zamoren i monoton ìvot. Rekreacijata e po{irok poim od poimot turizam pa i od turisti~ko patuvawe pa spored toa sekoja turisti~ka aktivnost (pa i hotelska) e rekreacija, no sekoja rekreacija ne mora da bide turisti~ka dejnost. Rekreacijata e potreba na sekoj ~ovek od koja toj ne se otkaùva ni na patuvaweto ni na godi{niot odmor. Turisti~kata rekreacija e turisti~ka usluga koja se dava zaradi zabava i razonoda, so cel za turisti~ka potro{uva~ka i zadovoluvawe na potrebite na turistite. Sledstveno na toa rek-reacijata vo hotelot e hotelska usluga koja se dava na pos-etitelite na hotelot zaradi zadovoluvawe na potrebite za zabava, razonoda i odmor. Granicata pome|u rekreacijata i zabavata te{ko se odre-duva, bidej}i toa se pravi samo so subjektivnite stojali{ta na poedinecot - turist. Rekreacijata vo isto vreme e i zabava i od-mor. Rekreacijata turistite ja sproveduvaat vo posebno uredeni i organizirani objekti i prostori, vo priroda, vo posebno name-neti ambienti. Rekreacijata vo hotelot moè da se podeli na : 48) 1. Spored aktivnosta na gostinot na pasivna i aktivna hotelska rekreacija - Pasivnata hotelska rekreacija e oblik vo koj turistot se odmora i razonoduva so gledawe na odredeni aktivnosti na drugi lu|e bilo gosti na hotelot ili drugi gosti ili domicilno naselenie. Celta na ovaa rekreacija e psihi~ki odmor. Tuka spa|aat aktivnostite kako {to se : poseta na teatar, muzej, izlo`ba, predavawa, prezentacija, kino, modna revija, sportska priredba, gledawe TV, slu{awe radio, pi{ewe, ~itawe, razgledu-vawe na gradot, poseta na znamenitosti, prirodni ubavini i sl., {etawe bez cel i pogolemi napregawa i sl. -Aktivnata hotelska rekreacija e oblik vo koj turistot se odmora i zabavuva so aktivno u~estvo no ne od profesionalni potrebi. Celta na ovaa rekreacija e psihi~ki odmor no so fizi~ki napori, napregawa ili fizi~ki opu{tawa. Ovde spa|aat oblicite kako {to se : {etawe na dolgi pateki ( jogging), tr~awe vo priroda, tenis, plivawe, edrewe, javawe, skijawe, veslawe, igri so topka, op{testveni igri, igri na sre}a, ribarewe, plani-narewe i sl.

48 ) Grupa avtori, "Organizacija rada u hotelu", Hotelierski fakultet, Opatija, 1994 god., str. 201-202.

66

Aktivnata hotelska rekreacija e del od hotelskata ponuda koja se dava vo hotelot ili vo negova neposredna blizina bez ogled na motivite na doa|awe na gostinot. 2. Spored motivot na doa|awe na gostite rekreacijata se deli na : sportska rekreacija vo hotelot,medicinsko-zdravstvena rekreacija, rekreacija so pomo{ na zabava i razonoda i drugi ho-telski rekreacii. - Sportskata rekreacija vo hotelot moè da bide aktivna ili pasivna. Ovde moàt da se vbrojat: tr~aweto, tenis, golf, ping-pong, igri so topka, sportovi na voda, edrewe, skiewe, tele-sni ve`bi, i drugi sodrìni. Inaku, sportskata rekreacija do-biva sé pogolemo zna~ewe vo hotelierskata ponuda bidej}i taa e ~esto motiv za izbor na hotelot i faktor za podolg prestoj i zadovolstvo a so toa i pogolemi efekti na hotelot. - Medicinsko-zdravstvenata rekreacija - vo ovie sodrì- ni se vbrojuvaat: preventivni lekarski pregledi i analizi, ra-zubavuvawe, nega i masaà na teloto, bodi bilding, kurativa za slabeewe i zdrava ishrana, le~ewe na ran stadium na bolesti vo posebni klimatski uslovi ( astma, ko`ni bolesti i sl.) po barawe na gostinot. Za zdravstvenite i medicinskite motivi se povrzani i prvite po~etoci na turizmot i hotelierstvoto.

3. Spored organiziranosta rekreacijata moè da bide: - organizirana rekreacija bilo od strana na hotelot bilo nekoj drug subjekt vo turisti~kiot promet. Ovaa rekreacija ja or-ganizira i vodi stru~na li~nost. - neorganizirana rekreacija koja gostinot ja sproveduva sam na osnova svoite porane{ni soznanija, èlbi, motivi i mo`nosti.

- Zabava i razonoda- vo ovie aktivnosti moàt da se vbrojat : igra so muzika ili automati, op{testveni igri ( {ah, karti, domino, i sl.), igri na sre}a, kaz-ino, automati, razgovori, lit-eraturni ve~eri, intervjui i drugi oblici. - drugi rekreativni aktivnosti- toa se site onie koi ne moàt da se vklu~at vo ve}e nabroenite. Taka toa moàt da bidat : {kola za folklor na domicil-noto naselenie, {kola za izrabotka na razni predmeti, u~ewe razni ve{tini, izrabotka na suveniri i sl.

Sl. br.21. Tobogan

67

4. Spored brojot na gostite ima individualna rek-reacija koga gostinot sam ja sproveduva aktivnosta bez ogled na organiziranosta i kolektivna rekreacija vo koja u~estvuvaat dve ili pove}e lica. 5. Spored stru~nosta na vodewe ima profesionalna i ne-profesionalna rekreacija. Profesionalnata e vodena od profe-sionalni organizatori i vodi~i a dodeka neprofesionalnata e vodena od neprofesionalni lica. 6. Spored proektnata zada~a za rekreacija taa moè da bide proektna koga postoi proekt na rabota za celiot program i neproektna koga ne postoi takov proekt. 7. Hotelskata rekreacija moè da bide organizirana kako hotelska rekreacija vo organizacija na hotelot ( sopstvena) i kako rekreacija kako tu|a usluga. 8. Od aspekt na tehnolo{kiot proces moè da bide organ-izirana kako : - hotelska rekreacija vo sostav na hotelot organizirana kako podfunkcija vo sklop na funkciite na davawe uslugi vo ho-telot ( vo sostav na recepcijata). - hotelska rekreacija vo sostav na hotelot ili hotelskoto pretprijatie organizirana kako samostojna delovna funkcija na hotelskoto pretprijatie. - hotelska rekreacija organizirana nadvor od hotelot vo sostav na posebno pretprijatie ili profiten centar. Hotelot moè no ne mora da u~estvuva vo sopstvenosta na centarot a isto taka moè i ne mora da u~estvuva vo kreiraweto na rekreativ-nite uslugi. Ponudata na odredeni aktivnosti treba da bide soobrazena i so polot na turistite. Imeno, poèlno e ponudata da bide raznovidna kako bi moèle i ma{kite i ènskite da gi zadovolat svoite individualni potrebi za najsakanite aktivnosti. Ponudata na raznovidnite aktivnosti za popolnuvawe na sodrìnata na slobodnoto vreme na turisti~kiot prestoj treba da se svati kako sostaven del na sevkupnata ponuda. Tur-isti~kata masa u{te so ponudata na turisti~kiot pazar treba po-detalno da se informira za sodrìnata na aktivnostite vo slo-bodnoto vreme.

4.1. Sportska rekreacija Turizmot i sportot se komplementarni op{testveni po-javi. Poznato e deka sportot e eden od va`nite faktori na tur-isti~ka migracija. Sî pogolem broj na luge denes patuvaat niz svetot bilo kako aktivni u~esnici vo sportskite natprevari ili kako pridru`ba na sportistite, kako publika ili kako rekrea-

68

tivci i sportisti koi u~estvuvaat vo razni sportski aktivnosti. Sportistite denes se vbrojuvaat megu najmasovnite korisnici na turisti~ki uslugi.

Efekti od sportskite programi za nositelot i turisti~koto mesto

Turizmot i sportot prestavuvaat op{testveno-ekonomski pojavi koi vo poslednive decenii imaat postojana tendencija na porast. Sloènosta na sovremeniot turizam proizleguva od no-vite soznanija i barawa koi se temelat na raznovidnite potrebi na turistite. Diverzifikacijata stanuva glavno obele`je na tur-izmot vo ~ija osnova se re{avaat problemite na masovnosta so podignuvaweto na kvalitetot na turisti~kata ponuda so razni sodrìni. Sportot e vo me|ufunkcionalna vrska so turizmot i kvalitativno vlijae na negoviot razvitok, obedinuvajki gi bit-nite faktori na pobaruva~ka vo formiraweto na turisti~kata ponuda. Kako sostaven del na turisti~kata ponuda, sportot vo naj{iroka smisla , go so~inuva sodrìnskiot, dinami~niot del od prestojot na turistot.

Direkni ekonomski efekti Indirekni efekti - proda`ba na progaramite -zgolemuvawe na brojot na no}evawa -iznajmuvawe na terenite -prodolùvawe na sezonata -organizirawe na natprevari -zgolemuvawe na potro{uva~kata -{koli za sport -pro{iruvawe na propagandata -proda`ba na rekviziti -zgolemuvawe na konkurentnosta -sparing i sl.

Za da ja zadovolat optimalno turisti~kata pobaruva~ka, tur-isti~kite pretprijatija moraat svoite programi da gi prilagodat na potrebite na turistite koi se sî po-zatrpani so ponudi od konkurenci-jata. Zatoa turisti~kata ponuda ne moè da bidi stati~na, tuku posto-jnite programi treba postojano da se nadopolnuvaat so novi elementi na ponudata. Eden od na~inite za zboga-tuvawe na ponudata se sportskite programi vo turizmot. Sl.br. 22. Plaà

69

Sportot vo razvitokot na turizmot zavzema zna~ajno mesto i e skoro glavna sodrìna na prestojot niz celokupnata evolucija na turisti~kata ponuda. Raznite sportski manifestacii privlekuvaat brojna pub-lika koja na toj na~in u~estvuva vo zgolemuvaweto na tur-isti~kiot promet. Turizmot ostvaruval dopolnitelni prihodi koi bile direktno povrzani so sodrìnite na sportot i natpre-varuvawata. Sportot se afirmiral vo mnogu turisti~ki desti-nacii, no toj vo sovremeni uslovi ja promenil svojata nekoga{na ” posmatra~ka uloga “ , bidej}i stanal pristapen i za turistite i taka poprimil masovno obele`je. Denes sportot vo turizmot podrazbira pred sî sodrìni nameneti za turistite, i se vika sportska rekreacija ~ija os-novna zada~a e da gi zadovoli potrebite na turistite za sportski aktivnosti kako aktiven na~in na sproveduvawe na odmorot. Iako vo osnova sportot ne ja izgubil svojata prvobitna forma niz sportskata rekreacija dobil brojni u~esnici za koi sportskata sodrìna ima poinakva smisla i cel. Sportskite aktivnosti moè da se podelat na: 49)

-sportski aktivnosti na voda, -sportski aktivnosti na kopno i -sportski aktivnosti vo vozduh. Vo ramkite na prvite moè da se nabrojat slednive: (plivawe-kapewe, son~awe, vaterpolo, veslawe, edrewe, skijawe na voda, ribolov, nurkawe pod voda, pro{etka so brod, vozewe so gliser, edrewe so daska, vozewe so skuter, letawe nad voda, vozewe pedalini , vozewe so sandolini , lovewe na ribi i dr.

49) Bunta{eski B., “ Aktivnosta na turistite za vreme na godi{nite odmori ” , Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1985 god. str.10.

Sl.br.23. Edrewe na voda Sl.br. 24. Sadolinki

70

Sportskiteaktivnosti vo vozduh se od ponov datum i pomal broj a kako takvi se: vozewe so hidroavion, vozewe so ba-lon, paraglajderstvo, banxixamp i sl. Sportot niz sodrìnite na sportskata rekreacija dobil aplikativna vrednost niz sî poprisutnata osoznaenost za pozitivnite efekti vrz zdravjeto na sovremeniot ~ovek i mo`nostite za zadovoluvawe na potrebite za aktiven odmor. Kvalitetot na odmorot pove}e ne se gleda samo vo pasivnoto pos-matrawe na sportskite nastani, tuku vo mo`nostite za li~no u~estvo vo sportskite aktivnosti. Tie soznanija vlijaele vrz raz-vitokot na sodrìnskiot del na turisti~kata ponuda na kogo kra-jna cel mu e zadovolstvoto na turistot, {to pak vlijae vrz kvalitetot na vkupnata turisti~ka ponuda. Pro{iruvaweto na potrebite na turistite pottiknalo razvitok na novi vidovi i oblici turisti~ka ponuda koja se zas-nova na razli~iti selektivni sodrìni na prestojot vo tur-isti~kata destinacija.1)

Sl.br. 25. Odbojka na pesok

Kako sportski aktivnosti na kopno pak moè da se spomenat sled-nive: ko{arka, odbojka, odbojka na pe-sok, fudbal, mal fudbal, rakomet, le-sna atletika, golf, mini-golf, ping-pong, bilijard, kuglawe, javawe, velosipedizam, joga, aerobik, badming-ton, tenis, ga|awe so vozdu{na pu{ka, vozewe so koturalki, lov na ptici i ìvotni i dr. Vo zimsko sportskite centri vakvi aktivnosti pak se : skiewe so skii, lizgawe so sanki, lizgawe so rol{ui i sl.

Receptivnite turisti~ki zemji ja unapreduvaat i pro{iruvaat tur-isti~kata ponuda vrz baza na is-traùvawe na potrebite na turis-tite a tie zapo~nuvaat vo emitivnite zemji. Istraùvawata na interesite i èlbite na turistite vo me|unarodni ramki ukaùvaat na pozitiven trend vo koristeweto na sportot vo sekojdnevniot ìvot i vo turizmot.1)

Sl.br.26. Skijawe na voda

71

Sî pogolem e brojot na turistite koi na aktiven na~in go sproveduvaat svojot odmor, a nivnite naviki za zanimavawe so sport vo domicilnoto mesto, se prenesuvaat vo turisti~kata des-tinacija.1) Isto taka dosega{nite istraùvawa ukaùvaat na po-volni ekonomski efekti povrzani so sportskata ponuda vo turiz-mot.

4.2. Izleti i poseti Izletite i posetite kako aktivnosti na turistite vo slobodnoto vreme na godi{niot odmor imaat mo{ne zna~ajna uloga. Proizleguvaat od potrebata na ~ovekot da vidi ne{to {to e nevoobi~aeno, ona {to go nema , {to ne go opkruùva sekoj den, odnosno kako potreba na ~ovekot barem za vreme na odmorot da pobegne od voobi~aeniot na~in na ìvot {to go vodi vo domicil-noto mesto. Vo toj pogled sekoj ~ovek se razlikuva i ima svoi posebni èlbi i potrebi no glavno destinaciite se sveduvaat na “ beg-stvo” od gradot : more, ezero,planina, selo, priroda...

Izletite i posetite kako soodveten “ proizvod ” moàt da opfa}aat :

- uìvawe vo ubava panorama, re~en tok, {umovita planina, ezero, flora i fauna,

Osnovna karakteristika na dene{niot turizam e dinami~nosta. Zatoa na turistite mora da im se ponudat pokraj drugoto i razni izleti i poseti so dosta odmor i in-teresni mesta {to moàt da se vidat. Izletite i posetite mora da bidat kratki (poludnevni ili ednodnevni), dinami~ni i so relak-sira~ka programa. Tie mora da se do-bro odnapred isplanirani i organ-izirani bilo od samiot hotel bilo od soodvetna turisti~ka agencija.

Sl. br. 27. Organiziran izlet

72

- nekoj priroden fenomen ( karpa so interesen oblik, izvor na voda, interesen oblik na drvo),

- verski objekt ( crkva ili manastir), - lokalna tradicionalna rabotilnica / nekoj zanaet~ija (iz-

rabotka na tepisi, obrabotka na koà, drvo, pletewe i sl.) - poseta na nekoja selska ku}a, - degustacija i proda`ba na lokalni proizvodi ( sirewe,

ajvar, rakija, vino, med i sl), - prirodna oaza ( vodopad, pe{tera, {uma i sl),

Isto taka moàt da se vnesat i dopolnitelni raboti kako na primer :

- stara tradicionalna ku}a ( primer za tradicionalna arhitektura),

- lokalni ìvotni, - lokalen pazar, - mesto za koe e povrzana nekoja lokalna legenda, - kratok koncert na tradicionalna muzika ili folklor, - poseta na lokalen samouk umetnik, - lokalen muzej / galerija, - sport/ rekreacija ( javawe, ribolov, lov...)

Na toj na~in turistite ne samo {to }e se zapoznaat so prirodnite i drugi retkosti i nivnata ubavina tuku i psihi~ki }e se relak-siraat i odmorat.

4.3. Kulturno zabaven ìvot i razonoda

Vo sovremeniot turizam kulturno-zabavniot ìvot e ednakvo zna~aen kako i osnovnite ugostitelsko-turisti~ki us-lugi. Ovie aktivnosti treba da se organizirani za da se izbegne monotonijata i dosadata. Turistot ima potreba i od razonoda. Za turistite nema ni{to poubistveno od dosadata. “ Celosniot fenomen na razonodata, tolku biten i karakteristi~en za ~ovekot tokmu vo potrebata za promena ima svoi psiholo{ki ko-reni bidej}i razonodata i ne e drugo, tuku svoevidna promena na aktivnosta.”50)

Kulturno-zabavnite aktivnosti moàt da bidat razno-vidni, po~nuvaj}i od poseti na kulturno-istoriski spomenici, kulturno-zabavni priredbi, kino prestavi, teatarski prestavi, gledawe televizija, slu{awe radio, ~itawe na dneven i nedelen

50 ) Zvonarevi} Mladen, Socijalna psihologija”, [kolska Knjiga, Zagreb, 1976 god., str 234. ( Spored Bunta{eski B., cit. delo str.21.)

73

pe~at, ~itawe na knigi i spisanija, poseta na koncerti, folk-lorni priredbi, potoa igrawe {ah i drugi zabavni igri, igri so avtomati i drugi tehni~ki sredstva, kockawe (rulet), slikawe, fotografirawe i modelirawe, ra~na rabota ( hobi), gastro-nomija, izbor na mis, do igranki i sli~ni aktivnosti. Nekoi hoteli imaat i posebni animatori koi se griàt za gostinskata razonoda. Me|utoa, treba da se ima predvid deka sekoj hotel so svojata ponuda na ovoj plan ne moè vo celost da odgo-vori na potrebite i èlbite na sekoj turist ili turisti~ka grupa. Hotelite {to se smesteni vo eden odreden region najdobro e da se organiziraat i zaedni~ki da gi re{avaat problemite na kulturno-zabavniot ìvot i razonodata na turistite. Na toj na~in }e bidat daleku poefikasni vo turisti~kata ponuda.

5. Prevozni~ka dejnost Pogolemite hoteli vo svojot sostav moàt da imaat i patni~ki avtomobili, kombiwa i drugi vozila so cel na gos-tite da im ovozmoàt davawe na uslugi na prevoz. 51) So niv moàt gostite da se prevezuvaat od aerodrom, èlezni~ka stanica i sl. do hotelot i obratno, a moàt da se vr{at i razni izleti i ekskurzii. Uslugite vo princip se naplatuvaat preku recepcija koja voedno se griì za barawata na gostite za prevoz i im izdava nalozi na {oferite za vozewe. Za izvr{eniot prevoz se vodi posebna evidencija. Dokolku hotelot nema takvi vozila prevozot na gostite moè da go organizira so pomo{ na gradskata taksi slu`ba, a

51 ) Frli} A., cit. delo, str. 197.

Isto taka koga se zboruva za za-bava i razonoda mora da se misli na site vozrasti bez zapostavuvawe na decata. Za niv isto taka treba da se obezbedi soodvetna razonoda bidej}i so toa i tie }e bidat zadovolni, a zadovolni }e bidat i nivnite roditeli. Osven toa ro-ditelite }e moàt bezgri`no da go koristat vremeto za drugi odnosno svoi aktivnosti. Taka }e se postignat sood-veni efekti i vo pogled na vonpansion-skata ponuda i potro{uva~ka.

Sl. br. 28. Sportski tereni

74

dokolku gostinot saka da iznajmi kola se upatuva na rent a kar slu`bite koi gi vodat oddelni patni~ki agencii ako takva nema hotelot. 6. Ostanati uslugi kako vonpansionska ponuda vo hotelot

Ovdeka bi moèlo da se navedat pove}e uslugi koi hotelot moè da im gi ponudi na gostite, kako na primer :

-uslugi povrzani so ~istewe, perewe i peglawe na obleka i obu-vki, -hemisko ~istewe na obleka, -uslugi za servisirawe, popravka i garaìrawe na vozila, -ptt uslugi, -uslugi od menuva~ki raboti (promena na stranski sredstva na pla}awe), -~uvawe deca, - fotokopirawe, - internet. - uslugi povrzani so odrùvawe na razni sostanosci, sobiri, konferencii, kongresi i sl., - i niza drugi uslugi vo objektot.

Sl. br. 29 i 30. Sali za sostanoci i kongresi

75

5. Vonpansionska turisti~ka ponuda nadvor od hotelskite objekti

1. Ugostitelstvoto vo funkcija na vonpansionskata ponuda -uslugi na hrana , pijalaci i razonoda

Kako posledica na se pomalata pobaruva~ka za celosni us-lugi vo vrska so hranata se o~ekuva vo idnina vo hotelskata ponuda da raste koristeweto na uslugi so smestuvawe i doru~ek, bez polupansion a u{te pomalku poln pansion.

Rastot na potrebata za ostanati doìvuvawa ja uslovuva u{te pogolemata èlba za promena na ambientot i oblikot i na~inot na ishrana. Osobeno se o~ekuva porast na potrebite za doìvuvawa i uìvawa vo ponudata na hrana i pijaloci so lo-kalna i avtohtona sodrìna. Ponudata }e mora vo idnina poseben akcent da stavi na ” zdravata” hrana koja }e mora da ima siguren i dokaàn kvalitet .

Ponudata }e mora da ponudi {irok izbor na razli~iti jadewa- i nacionalni i internacionalni i da raspolaga so dokaàni marki na jadewa i pijaloci. Gastronomijata i enologi-jata }e bidat vaèn segment na destinacijata vo celina. Ponudata na brza hrana no so lokalni obele`ja so naglasok za zdrava hrana isto taka }e treba da raste vo idnina za smetka na klasi~nata ponuda na brza hrana koja }e bide vo opa|awe.

Sledeweto na promenite vo turisti~kata pobaruva~ka za receptivni turisti~ki objekti, sodrìni i doìvuvawa treba da prestavuvaat osnova na delovnite dvièwa vo sekoja turisti~ka destinacija.

Ovdeka spa|aat oddelni objekti za ishrana, to~ewe pi-jalaci i davawe drugi uslugi svrzani so razonodata i zabavata na turistite. Najva`nite objekti od toj domen se 52): raznite vidovi restorani, kafeanite, barovite, bifeata, gostilnicite i sl.

Restorani - Restoranite se pogolemi i ubavo uredeni ob-jekti koi raspolagaat so podobri i poudobni uredi, a personalot e so sodvetna stru~na sprema i znaewe stranski jazici spored kategorijata na objektot. Vo niv se pripremaat topli i ladni jadewa, a se posluùvaat i alkoholni i bezalkoholni pijaloci.

52 ) Strukturata na ovie objekti vo Makedonija vo 2005 god. e sledna: klasi~ni restorani 357, ekspres restorani i restorani za samoposluùvawe 3, rabotni~ki restorani 76, studentski restorani i menzi 3, mle~ni restorani (zdravjak) 116, kafeani 251, bifea 218, gostilnici i kr~mi 44, slatkarnici 166, ~ajxilnici 68, kebap~ilnici 136. Izvor: SGM 2006 god., str.560.

76

Sl.br.31. Restoran Vo zavisnost od namenata i na~inot na izvr{uvaweto na

rabotata postojat razni vidovi restorani. Taka ima : restorani so samoposluùvawe, restorani so posluùvawe na masa, resto-rani vo sostav na hotelot, odnosno ugostitelskiot objekt za smes-tuvawe, èlezni~ki restorani, vagon restorani, studentski i rabotni~ki restorani i menzi, restorani so posluùvawe na pult (snek-bar), restorani so avtomati, potoa nacionalni, mle~ni, ribni restorani, kafe-restorani, restorani so bav~a, ekspres re-storani i sl.).

-Restoranite so samosposluùvawe se sovremeno uredeni ob-jekti vo koi delot na posluùvaweto go obavuva samiot kupuva~, odnosno toj samiot se posluùva. Osven toa, vo niv hranata se proizveduva vo pogolemi koli~ini ( masovno proizvodstvo) so upotreba na mehanizacija, so {to se sniùvaat tro{ocite na proizvodstvo zaradi {to i cenite na hranata se zna~itelno pon-iski vo sporedba so restoranite kade gostite se posluùvaat na masa.

-Restoranite so posluùvawe na masa se objekti od klasi~en tip vo koi gostite gi posluùva personal na masa na komerci-jalna osnova , koj im nudi hrana i pijaloci nameneti za konsuma-cija vo istiot objekt. Po pravilo toa se objekti so podobar kom-for, so pogolem izbor na jadewa spored {to i tro{ocite na rabo-tewe im se zna~itelno povisoki vo sporedba so restoranite so samoposluùvawe a i cenite.

-Restorani so avtomati-rabotat na princip na samoposluùvawe a vo zavisnost od goleminata na prostorijata potro{uva~ite ja zemaat hranata stoe~ki ili pak sedat.Od av-tomat moè da se dobijat topli i ladni jadewa, razni pijaloci i napitoci.

Restoranite so samoposluùvawe i ekspres restoranite imaat posebno mesto vo ramkite na vonpansionskata ponuda. So

77

niv vsu{nost ugostitelstvoto preminuva na masovno pripremawe na hrana {to e mnogu va`no bidej}i na toj na~in se obezbeduvaat uslugi za ishrana za pogolem broj lu|e i po popovolni ceni.

Osobeno se va`ni za turisti~kite mesta kade ima pogolem priliv na patnici i turisti bidej}i vo ovie restorani se priprema hrana masovno so koristewe na sovremena tehnologija, mehanizacija i uredi koi obezbeduvaat kako pokvalitetna ish-rana taka i zna~itelno pobrza usluga na pogolem broj potro{uva~i bidej}i sami se posluùvaat na linijata za samoposluùvawe i naj~esto vo ovie restorani potro{uva~ite se zadrùvaat maksimalno okolu triesetina minuti.

-Barovi-postojat razni vidovi barovi kako {to se : no}ni barovi, aperitiv barovi, snek barovi i sl.

Sl.br. 32. Disko bar -No}ni barovi - se objekti koi rabotat samo no}e so pro-

grama ili bez programa no vo sekoj slu~aj mora da ima muzika i prostor za igrawe. Name{tajot i opremata po pravilo se mnogu luksuzni, a osvetluvaweto e specijalno podeseno za ambientot na objektot. Odredeni pijaloci se prodavaat vo zatvoreni {i{iwa, se posluùvaat èstoki pijaloci i razni kokteli a i ednostavni jadewa.

-Aperitiv bar- Postojat vo ramki na hotelite ili resto-ranite. Toa se prostorii vo koja gostite se posluùvaat so aperi-tivni pijalaci. Vo hotelite, vo zavisnost od goleminata i kate-gorijata ima eden ili pove}e aperitiv barovi. Tie moàt da bidat kako posebna prostorija ili del od hotelot vo samiot ho-tel.

78

Sl.br.33. Snek bar

- bifiwa ( kafuliwa), se najmasoven objekt vo ugos-

titelstvoto i so najednostavno rabotewe. Se zanimavaat so proda`ba na alkoholni pijaloci a od napitocite glavno posluùvaat kafe. Asortimanot na jadewata zavisi od go-leminata i namenata na objektot. Se pripremaat obi~no ladni jadewa. Postojat i takanare~eni ekspres bifea koi se lociraat na prometni mesta i vo koi e dosta {irok asortimanot na ladni jadewa.

Sl.br.35. Kazino

- kafeani -kafeanata e prostorija vo koja gostite se posluùvaat so alkoholni i bezalkoholni pijaloci, topli napivki i ladni jadewa. Taa e otvorena za gosti cel den. Opremena e so udoben mebel zo{to gostite vo nea prestoju-vaat podolgo vreme.

-Snek-bar - Toa se vsu{nost restorani vo koi gostinot se posluùva na pult. Snek e angliski zbor i zna~i brz obrok ili zalak. Vo snek barovite se prodavaat topli jadewa, koi se pripremaat po nara~ka pred gostinot. Ovie ob-jekti se nao|aat obi~no na najpro-metni mesta. Mnogu brojni se vo SAD i vo evropskite zemji.

-gostilnici - se pomali objekti so poednostaven name{taj. Pripremaat topli i ladni jadewa i prete`no se locirani vo pomali mesta. Za razlika od restoranite ovie nu-dat i uslugi za smestuvawe no vo pomal obem.

Sl.br.34. Kafeterii vo Ohrid

79

- Od ugostitelskite objekti za hrana , pijalaci i razonoda bi trebalo da se spomenat u{te i : kebap~ilnicite, burekxilnicite, piceriite, ~ajxilnicite, slatkarnicite, mle~nite restorani, no}nite klubovi, diskotekite i sl. 2. Atraktivnite faktori vo funkcija na vonpansionskata ponuda Atraktivnite faktori se faktori od koi zavisi tur-isti~kiot kvalitet na prostorot, t.e. stepenot na negovata privle~nost. Tie se i glaven motivaciski faktor za doa|awe no i za prestoj na turistite so {to se i eden od osnovnite sodrìnski elementi na vonpansionskata turisti~ka ponuda. Od toa vo kol-kava mera tie }e bidat staveni vo funkcija na turizmot }e zavi-sat i mo`nostite za negova ekonomska valorizacija preku turiz-mot. 53)

Ovie faktori moàt da bidat : - prirodni ( biotropni) atraktivni faktori, i - op{testveni ( antropi~ni) atraktivni faktori.

Prirodnite atraktivni faktori se obi~no glaven faktor koj gi privlekuva turistite vo nekoj prostor. Tie se odraz na geografskata sredina koja pak ja ~inat slednite fizi~ko-geografski elementi : klimata, hidrografskite elementi, relje-fot, i florata i faunata. Naj~esto vo eden prostor se sretnuvaat i po nekolku od spomenatite atraktivni elementi. Kolku pove}e 53) Vo vrska so elasti~nosta na turisti~kata pobaruva~ka moème da zboruvame i za t.n. sekundarna elasti~nost. Ovaa elasti~nost go pokaùva vlijanieto na turisti~kata ponuda vrz turisti~kata pobaruva~ka. Ova vlijanie moè da bide posmatrano kako vlijanie na zbirnata turisti~ka ponuda ili pak kako vli-janie na pooddelnite faktori na ponudata. Imeno, poa|aj}i od toa deka tur-isti~kata ponuda e sloèna i deka vo nea mora da u~estvuva barem po eden pretstavnik od faktorite na ponudata, proizleguva deka sekundarnata elasti~nost na pobaruva~kata }e se odrazuva ne samo kaj promenite na ponu-data vo celina, tuku i pod vlijanie na promenite vo pooddelnite faktori ( re-ceptivnite, atraktivnite ili komunikativnite).

Pojavata na novi receptivni kapaciteti vo soglasnost so potrebite i barawata na pobaruva~kata moè zna~itelno da vlijae na prostornata preraspredelba na turisti~kata pobaruva~ka). No, receptivnite kapaciteti pokraj na prostornata, moàt da povlijaat i na vremenskata distribucija na pobaruva~kata ( so izgradba, na primer, na kapaciteti vo zimski centri moè del od pobaruva~kata da se preorientira svojot odmor da go koristi vo zim-skiot period). Promenite vo atraktivnite faktori bilo prirodni ili op{testveni moàt da bidat odlu~uva~ki vo pogled na toa dali }e se pojavi ili }e se odrì, zgolemi ili smali turisti~kata pobaruva~ka za nekoe tur-isti~ko podra~je ili mesto ( uni{tuvaweto na istoriskoto i kulturnoto nasledstvo na Ohrid na primer, zna~itelno bi ja smalilo negovata posebna atraktivnost i bi go donelo na nivo na prose~no turisti~ko mesto).

80

gi ima i kolku se poraznovidni i pokvalitetni tolku i prostorot pove}e dobiva na svojata turisti~ka atraktivnost.

Poseben kvalitet na prostorot mu davaat odredeni posebni prirodni privle~nosti kako {to se nekoi imaterijalni pri-rodni pojavi ( pr. polarna svetlost, fatamorgana i sl.), potoa odredeni prirodni retkosti (vodopadi, gejzeri, kawoni i sl.), odredeni kompleksi na ìva i neìva priroda ( rezervati ili nacionalni parkovi i sl.) .

Pri toa, potrebno e da se obezbedi maksimalna za{tita

na prirodata od negativnite vlijanija na turisti~kite aktiv-nosti . Zatoa turizmot vo priroda ne treba da se slu~uva tuku treba da se planira i kontrolira i pri toa so kvalitena usluga da se zadovolat barawata na turistite. Zatoa treba vo najgolema mera da se koristat i tehni~ko-tehnolo{kite re{enija koi pri-donesuvaat za za~uvuvawe na prirodata i za{tita na okolinata.

Sl. br. 37. Nacionalen park - Gali~ica

Ponudata na doìvuvawa vo priroda osobeno na voda, pod voda, pokraj voda, doìvuvawa na kopno i planiina koi se posebni i nepovtorlivi, doìvuvawa vo vrska so florata i faunata (lov, ribolov, fotoprogrami, posma-trawe na ptici i ìvotni, endem-ski vidovi i sl.), pro{etki, plan-inarewe, rafting, miruvawe vo priroda, skijawe na voda, skijawe na sneg, se samo del od aktivnos-tite koi treba da se ponudat. Sl. br. 38. Dojransko ezero

Sl. br. 36. Gali~ica

81

Op{testvenite faktori na ponudata se onie faktori koi gi privlekuvaat turistite vo pogolem broj, no ne se odraz na prirodnite uslovi. Niv gi sozdale lu|eto so svojata fizi~ka ili umstvena rabota naj~esto kako op{to dobro. Takvite faktori ume{no vklopeni vo ponudata ja zgolemuvaat nejzinata privle~nost vo celina i ~esto predizvikuvaat interes na lu|eto ne samo za odreden faktor ili mesto koe so niv raspolaga tuku i za mnogu po{iroki podra~ja. Vo op{testveni faktori vo osnova spa|aat : -kulturno-istoriskite spomenici i umetni~kite dela : 54)

Sl. br. 39. Spomenik na Sv. Kliment vo Ohrid Golem del od turistite vo mestata kade prestojuvaat se in-

teresiraat i za kulturno-istoriskite spomenici. Uspe{no in-korporirani vo kompleksot na turisti~kata ponuda tie mo`at da

54) Ovie dobra se proizvod na ~ove~kiot trud na minatite generacii. Tie ne se smetaat za stoka i ne se prodavaat zatoa {to e nemo`no da se reproduciraat bez da izgubat od svojata umetni~ka i istoriska vrednost. No turistot i ne go interesira nivnata vrednost tuku pred se nivnata upotrebna vrednost za koja ponekoga{ pla}a pravo da gi upotrebi ( pove}e kako pravo da gi pro{eta, od-nosno da gi razgleda). Zna~i kulturno-istoriskite spomenici vo ekonomska smisla imaat neodredena vrednost no mnogu golema upotrebna vrdnost. Zatoa e mnogu te{ko da se odredat tro{ocite za koristewe na takvo dobro a onoj {to e sopstvenik ili korisnik na takvo dobro ja odreduva cenata na razgled spored pritisokot na turisti~kata pobaruva~ka. (Cicvari} A., “Turizam i privredni razvoj Jugoslavije” , “Zagreb” RO za grafi~ka dejnost, Samobor, 1984 god. str.128.

82

zna~at ne samo zbogatuvawe na sodrìnata na prestojot na turis-tite, tuku i da imaat zna~itelen ekonomski efekt od aspekt na vonpansionskata potro{uva~ka. Toa moàt preku naplata na vleznici za nivna poseta i razgled ili pak preku organizirawe na razni priredbi i drugi kulturni manifestacii vo niv. Ponu-data na poseti na istiriski va`ni mesta, kulturno istoriski spomenici i ustanovi treba isto taka da e dobro osmislena so cel tie da bidat interesni i da prestavuvaat posebno doìvuvawe i edinstvena prikaska.

- kulturnite ustanovi i kulturnite manifestacii, Kulturnite ustanovi (muzei , galerii i sl) moàt isto taka

da bidat predmet na poseta i razgled . Kulturnite manifestacii kako {to se razni festivali, karnevali, folklorni priredbi i sl isto taka ja zbogatuvaat sodrìnata na prestojot i vonpansion-skata ponuda a moàt da prestavuvaat i soodvetna atrakcija.

Sl.br. 41. Muzej vo Ohrid

Sl.br. 40. Sv. Naum- Ohrid

Vo Makedonija posto-jat isklu~itelno golem broj crkvi i manastirski kom-pleksi koi prestavuvaat vrvni dostreli na sakral-nata arhitektura, ìvopois so ikonopis i rezba, a golem del od niv bile i zna~ajni knièvni centri. Pove}eto od niv imaat dobieno sood-vetna kulturna funkcija i se nesporno svrzani so tur-isti~kata ponuda.1)

83

- zabavnite, sportskite, stopanskite i drugi priredbi i ustanovi ( objekti).

I ovie moàt da se atraktivni faktori na ponudata vo koj

slu~aj vlijaat vrz privlekuvaweto na turistite vo mestoto i zem-jata.

Sodrìnite treba da bidat prilagodeni kon oddelni

celni segmenti i treba da gi ima vo tekot na celiot den i no} i da se izbegne koncentracija na nastanite isklu~ivo vo ve~ernite sati.

- Za potrebite na sportisti profesionalci, sportisti rek-

reativci, a i ostanatite qubiteli na sportot i sportskite dis-ciplini }e treba ponudata na sportski aktivnosti vo mestoto da e se poprisutna a za toa treba da se gradat i sodvetni sportski centri i golemi stadioni i sali.

No i bez toa, ponudata na zabavni sodrìni -kulturno-zabavni priredbi, kino prestavi, teatarski prestavi, koncerti, i drugi zabavni sodrìni e neod-minliv del od turisti~kata ponudata. Zabavata treba da sodrì programi povrzani kako so nacionalnata i lokalnata kul-tura taka i internacionalni programi.

Sl.br.43. Balkanski festival-Ohrid

Sl. br. 42. Dom na kulturata vo Ohrid

Treba da se organiziraat pogo-lemi sportski manifestacii (ohrid-ski maraton na pr.). Sportskite ob-jekti se dopolnitelen no i klu~en element na turisti~kata ponuda na odredena destinacija (tenis, golf, velosipedizam, edrewe, padobranstvo, nurkawe, motosport, veslawe i dr.). Tie mora da bidat funkcionalni i kvalitetni, a programite osmisleni inovativno i atraktivno.

84

3. Soobra}ajni ( prevozni~ki ) uslugi vo ramki na vonpansion-skata ponuda

Od aspekt na doa|aweto na turistite vo turisti~koto mesto t.e. destinacijata, soobra}ajot, odnosno komunikativniot faktor55) ima posebna va`nost kako faktor na turisti~kata ponuda. Bez negovo postoewe ne moè da dojde do izraz ni tur-isti~kata atraktivnost na prirodnite i op{testvenite fak-tori. 56)

Sl. br. 45. Aerodrom Ohrid No od aspekt na vonpansionskata ponuda na destinacijata

vo ramkite na komunikativniot faktor posebna va`nost dobiva lokalniot soobra}aj, sostojbata so soobra}ajnicite vo des-

55) Sekundarnata elasti~nost na turisti~kata pobaruva~ka se pojavuva i pod vlijanie na promenite vo komunikativniot faktor. Pojavata na golemi i kvalitetni soobra}ajni re{enija vo edno podra~je ja privlekuva poba-ruva~kata i toa ~esto na smetka na drugi podra~ja koi imaat poslabi soo-bra}ajni vrski. 56 Pove}e za komunikativnite faktori na ponudata vidi Avramoski M., “ Eko-nomika i organizacija na turizmot”, Ohrid, 2000 g., str. 80.

Sl.br. 44. Ohridsko leto

I stopanskite mani-festacii ( saemi , izlo`bi i sl.) moàt da se vaèn del od vonpansionskata ponuda pa duri i atraktivnost. Osobeno takvi se golemite nastani od ovoj vid.1)

85

tinacijata i do okolnite mesta i gradovi, potoa prenosot na vesti, misli i pari. 57)

Sl.br. 46. Avtobuska stanica- Ohrid

Lokalniot soobra}aj go so~inuvaat avtobuskiot, tramva-

jskiot, trolejbuskiot, podzemniot, taksi slu`bata, slu`bata za iznajmuvawe na avtomobili ( rent -a- kar) , ~amcite, brodovite itn.

Me|utoa, pod soobra}aen faktor treba da se podrazbere i prenosot na vesti za koj {to e biten PTT soobra}ajot, od-nosno telefonsko-telegrafskite vrski , nivnata brojnost, mo`nosta da se razgovara so celiot svet, a i prenosot na pisma i paketi, internet mo`nosti i sl.

Sl.br. 47. Taksi vozila

57 ) Isto, str. 111.

86

Od aspekt na vonpansionskata ponuda vaèn segment e i me|ugradskiot soobra}aj vo destinacijata so okolnite gradovi i mesta.

Pra{aweto za soobra}ajot spa|a vo eden od najva`nite or-ganizacioni faktori na turisti~koto mesto (zemja i region). Zaedno so drugite organizacioni faktori toj pridonesuva za po-pravilno funkcionirawe na celokupniot organizacionen sistem (mehanizam) , a so toa i kon ostvaruvawe na celite na tur-isti~kata politika.

4.Trgovijata kako nositel na vonpansionskata ponuda

Trgovijata se javila na odreden stepen na razvojot na ~ovekovoto op{testvo kako posledica na razvojot na proizvod-nite sili na op{testvoto. Denes taa pretstavuva posebna stopan-ska dejnost ~ija zada~a e realizirawe na vrednostite {to se ost-varuvaat so nejzinoto posreduvawe me|u proizvoditelite i potro{uva~ite.

Nositeli na ovaa dejnost se trgovskite stopanski organi-zacii na koi osnovno zanimawe im e stokoviot promet, no i drugi organizacii vo nivnite posebni organizacioni edinki ( pr. pro-davnici na proizvodni firmi, zemjodelski organizacii, ugos-titelski organizacii i sl). Trgovijata spored razni kriteriumi moè da bide podelena na pove}e vidovi i toa: vnatre{na i nadvore{na, trgovija na go-lemo i trgovija na malo, trgovija za sopstvena smetka i trgovija za tu|a smetka itn.58) Ulogata i zna~eweto na trgovijata vo ramkite na celokup-noto stopanstvo e golema.

Koga se raboti za trgovijata kako sostaven del na do-polnitelnata turisti~ka ponuda moème da re~eme deka trgo-vijata i osobeno trgovijata na malo zavzema va`no mesto od aspekt na snabdenosta na trgovskite prodavnici so razni stoki koi gi koristat turistite. Imeno, turistite se javuvaat kako potro{uva~i na skoro site stoki koi gi koristi i doma{noto naselenie. Od snabdenosta na trgovijata so tie stoki i nivniot kvalitet vo mnogu zavisi ne samo proizvodot na konkretniot nositel na ponudata, tuku so toa i imixot na celokupniot tur-isti~ki proizvod na mestoto, regionot i zemjata.

58 ) Trajanoski P., " Ekonomika i organizacija na stokoviot promet", ZUS- Skopje, 1978 g., str. 60.

87

5. Turisti~kite ( patni~ki) agencii kako faktor na vonpan-

sionska ponuda Turisti~kite agencii imaat golemo zna~ewe za turizmot i svoe posebno mesto vo ramkite na vonpansionskata ponuda.59) Turisti~kite agencii se specifi~ni stopanski organi-zacii koi vo ekonomska i organizaciona smisla se vbrojuvaat vo turisti~koto stopanstvo, no imaat posebna polo`ba i kon tur-isti~kata pobaruva~ka i kon turisti~kata ponuda. Specifi~nata polo`ba se ogleda pred sé vo toa {to tie istovremeno rabotat i so turisti~kata pobaruva~ka i so turisti~kata ponuda vr{ej}i so toa dvostrana posredni~ka uloga.

Rabotej}i za potrebite na turisti~kata pobaruva~ka agen-ciite gi zastapuvaat nejzinite potrebi, sklonosti i mo`nosti nasproti turisti~kata ponuda, no se javuvaat i kako zastapnici na turisti~kata ponuda koja ja pribliùvaat kon potro{uva~ite. Turisti~kite agencii vr{at ~isto uslu`na dejnost koja vo najgolem del se temeli na posredni~ka uloga. No vo ramki na takvata dejnost postojat niza raznovidni raboti koi gi izvr{uva agencijata od koi del moàt da se smestat i vo t.n. vonpansionska turisti~ka ponuda.

59 Spored Markovi} S. i Z. (cit. delo str.160) pokraj faktorite na turisti~kata pobaruva~ka i faktorite na turisti~kata ponuda kako treta grupa faktori na turizmot se zemaat posredni~kite faktori, odnosno turisti~kite (patni~ki) agencii.

Odtamu, proizleguva deka trgovijata e eden od osnovnite nositeli na dopolnitelnata tur-isti~ka ponuda i od nejzinata raz-vienost zna~itelno zavisi visinata i strikturata na vonpansionskata turisti~ka ponuda.

Osven toa vo sovremeniot svet mo{ne golem e brojot na turistite koi patuvaat tokmu vo mesta kade {to e trgovijata porazviena i kade moàt da se kupat poevtini proizvodi za {iroka potro{uva~ka ( t.n. {oping turizam). Taka, trgovijata }e ima soodvetno vlijanie i vrz razvojot na ugostitelstvoto i turizmot vo desti-nacijata, a i obratno turizmot vrz trgovijata.

Sl.br.48. Kolonijalna prodavnica

88

Sl. br. 49. Turisti~ka agencija Taka, spored Markovi} S. i Z.60) uslugite koi gi vr{i agen-cijata za svoite klienti mo`at da se grupiraat vo ~etiri grupi i toa :

Prvata grupa gi opfa}a rabotite okolu proda`bata na karti za prevoz, rezervacii za mesta vo prevoznite sredstva, proda`ba na ispravi vrz osnova na koi klientot mo`e da koristi uslugi za vreme na prestojot ( hotelski bonovi -vau~eri ) za smes-tuvawe i hrana, karti za vlez na priredbi, raboti vo vrska so tur-isti~kiot platen promet ( patni~ki ~ekovi, kreditni pisma, menuva~ki raboti i sl., obezbeduvawe na razni osiguruvawa, obez-beduvawe patni ispravi ( paso{i, vizi), proda`ba na ispravi za koristewe na ostanati raznovidni uslugi vo tekot na patuvaweto i prestojot. Ovie uslugi agencijata gi vr{i za smetka na treti lica pri {to taa ima naj~esto uloga na agent ili komisioner, a nejziniot materijalen interes e vo provizijata {to ja dobiva od prevoznite, hotelskite i drugite organizacii. Vo vtorata grupa uslugi ( organizacijata na pau{alni patuvawa) turisti~kite agencii nastapuvaat kako samostojni or- 60 ) Markovi} S. i Z., cit. delo, str. 160.

- posreduvawe vo obezbeduvaweto na ispravi, a i pos-reduvawe vo obezbeduvawe na uslugi koi gi vr{at treti lica vo vrska so patuvaweto i prestojot na klientite na agencijata, - organizirawe na t.n. pau{alni patuvawa, - informativno-sovetodavni uslugi vo vrska so patuvaweto i prestojot, - ostanati uslugi.

89

ganizatori , a ne samo kako posrednici.61 ) Kaj pau{alnite patu-vawa, zna~i, turisti~kata agencija ne e samo posrednik za tu|i uslugi, tuku taa prodava i svoi uslugi ( pr. razrabotkata na itinererot i programata, vodeweto pri patuvaweto i sl., a ima agencii koi imaat i sopstveni prevozni sredstva). I {to e u{te pova`no, pri ova agencijata se javuva i kako receptiven faktor, a ne samo kako posrednik i organizator. - Tretata grupa uslugi ja so~inuvaat besplatnite infor-macii i soveti na klientite. - Vo ramkite pak na ~etvrtata grupa spa|aat niza sporedni uslugi kako {to se proda`ba na suveniri, razglednici, dijafilmovi, avtokarti, pe~ateni vodi~i , iznajmuvawe (rentawe) na avtomobili , mopedi, velosipedi i sl.

6. Zanaet~istvoto kako nositel na vonpansionska turisti~ka ponuda

Site tie proizvodi i uslugi gi pruà proizvodnoto i uslu`noto zanaet~istvo. Tokmu zatoa od razvienosta na pro-izvodnoto i osobeno uslu`noto zanaet~istvo, vo golema merka zavisi i {irinata na vonpansionskata turisti~ka ponudana a so toa i visinata na vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka .

61 ) Pau{alnite patuvawa pretstavuvaat zbir na uslugi koi opfa}aat i pat i prestoj , a ~esto i drugi uslugi koi se nudat i prodavaat samo vo celina po edna zbirna ili pau{alna cena. Tie moàt da bidat organizirani po èlba i pora~ka na klientite ili spored odnapred pripremena programa na tur-isti~kata agencija.

Turistite za vreme na svojot prestoj vo receptivnite mesta, podra~ja i zemji imaat potreba i od koristewe na mno-gubrojni zanaet~iski proizvodi i uslugi kako {to se na primer suvenirite, razni vidovi nakiti i drugi proizvodi, a i uslugite kako {to se berbersko-frizerskite, kozmeti~arskite, mehani~arskite i sl.

Sl. br. 50. Zanaet~iski proizvodi

90

Zanaet~istvoto kako va`en del od turisti~koto stopan-stvo vo potesna smisla na zborot ima svoe posebno mesto vo zbogatuvaweto na vonpan-sionskata ponuda.


Sl. br. 52. Ohridska rezba

Vsu{nost, me|u drugoto, poznato e i toa deka golem broj turisti patuvaat tokmu vo mestata so pobogata ponuda na zanaet~iski proizvodi i uslugi otkolku vo mestata kade ponudata na takvite proizvodi i uslugi e posiroma{na.


91

7. Ponuda na uslugi za plovni objekti Sovremenata pobaruva~ka se karakterizira i so sî pogo-lemiot broj na lu|e koi koristat plovni objekti kako {to se ~amci, gliseri , jahti, skuteri i sl. Vo idnina }e se zgolemuva brojot na vakvite objekti kako na onie vo privatna sopstvenost taka i na onie za iznajmuvawe.

Parkirali{tata za ~uvawe na vakvite objekti me|utoa mora da gi zadovoluvaat visokite standardi za za{tita na okoli-nata osobeno vo na{iov slu~aj ezerata. So zgolemuvaweto na bro-jot na plovnite objekti mora da se obezbedi i primena na merkite za za{tita na okolinata ( od otpadni vodi, otpadni agensi-masla i sl.), merkite za bezbednost na voda i sl.

8. Ostanati subjekti kako del od turisti~kata ponuda

Ovdeka bi gi spomenale ostanatite stopanski dejnosti koi im pruàat uslugi na turistite bilo na direkten ili indirekten na~in i taka u~estvuvaat vo vonpansionskata ponuda na mestoto i zemjata vo celina. Takvi se na pr. organizaciite koi nudat sport-ski uslugi (sportski centri, aerobik, fitness, teretani, potoa sportski kladilnici, igra~nici, kazina, saloni za razubavuvawe, kozmeti~ki studija, berberi, frizeri, maseri, peralni za koli, servisi za koli, {koli za folklor i tanci, {koli za moderni

Sl. br. 54. Marina

Vo taa smisla prisutna e i postojana tendencija na zgolemu-vawe na komforot na jahtite i gliserite so {to se javuvaat i pot-rebi za ovozmoùvawe na niza us-lugi za niv, a vo prv red prostori za nivno ~uvawe, pristani{ta za nivno parkirawe i sl.

Postojaniot porast na kvalitetot na plovnite objekti i nivnata opremenost so razna oprema }e bara i posloèni sis-temi na ~uvawe , servisirawe i odrùvawe i sî pogolem broj na specijalizirani servisi za nivno odrùvawe.

92

tanci, no}ni klubovi, diskoteki, parkovi, {etali{ta i sl. Isto taka tuka bi mo`ele da gi spomeneme i dejnosta na advokatite, osiguritelnite kompanii i sl.

Za zadovolstvoto na turistite mnogu va`ni se i cela niza drugi dejnosti koi go potpolnuvaat kvalitetot na odnosot kon niv. Takvi se :

Sl. br. 56. Bolnica

- Obezbedenosta so parkingprostori i sl. - Tokmu so ovoj problem se soo~uvaat pogolemiot broj turisti~ki mesta pa vo taa smisla i na{ite ezerski tur-isti~ki regioni. Nedostigot od parking proctor predizvikuva niza problemi kako kaj turistite taka i kaj domicilnoto naselenie. Seto toa vlijae vrz kvalitetot na ce-lokupniot turisti~ki proizvod , misleweto na turistite za soodvet-noto mesto i negoviot publicitet. Se razbira deka na krajot toa }e se odrazi i vrz ekonomskite efekti od turizmot za mestoto i zemjata. Sl. br. 55. Parking

-Zdravstvoto i zdravstvenata za{tita - koe so kapacitet i kvalitet treba da odgovori na narasnatite potrebi vo sezonata. I ovoj faktor e dosta biten kako za turistite taka i za domicilnoto naselenie. Soodvetno zdravstvo pouspe{no }e gi lekuva kako turistite taka i domi-cilnoto naselenie a seto toa }e se odrazi i vrz zadovolstvoto na turistite i vrz efi-kasnosta na domicilnoto naselenie na rabotnite mesta vo ugostitelskite i drugite objekti. Na kraj povtorno toa }e se reflektira vo pogolemi efekti od turiz-mot voop{to a sekako i od vonpansionskata potro{uva~ka.

93

- Bezbednosniot sistem za turis-tite ima golemo zna~ewe. Toa se od-nesuva kako na bezbednosta vo po{iroka smisla na zborot (terori-zam, politi~ka stabilnost i sl.) koja e va`en faktor pri izborot na des-tinacijata, taka i na sigurnosta na lokalno nivo od aspekt na bezbednost vo soobra}ajot, od kriminal i sli~ni mo`ni nepriliki.

-Me|u brojnite drugi dosta va`ni uslugi za turistite sekako treba da se vbrojat i bankarskite i po{tenskite uslugi kako i snabduvaweto so gorivo za avtomobili. Pokraj snabdenosta va`en moment ovdeka e i rabotnoto vreme.

Sl. br. 58. Banka vo Ohrid

Sl. br. 57. Obezbeduvawe na nastani

Sl. br. 59. Benzinska pumpa Sl. br. 60. Menuva~nica

94

6. Tendencii vo turisti~kata ponuda vo idnina 62 )

Trend vo turisti~kata ponuda e nejzina standardizacija i sî pomasovna pojava na t.n. brand ponuda, {to zna~i prepoznat-livi uslugi. Prednostite na ovaa ponuda se : efikasnost, brzo sporeduvawe, planirawe i kontrola na nivoto na uslugata.

Kako i vo drugite stopanski dejnosti i vo turizmot se o~ekuva natamo{na koncentracija na kapitalot i dominacija na multinacionalnite kompanii na {to vo prilog }e mu odi i obedinuvaweto na Evropa, edinstvenata valuta, a i procesot na globalizacija so {to i celiot svet }e e dostapen.

Sl. br. 63. Balkanski festival

62) Koristeni soznanija od “ Glavni plan razvoja Primorsko goranske `upanie”,

Sl. br. 62. Internet kafe Sl.br. 61. Po{ta- Ohrid

95

Pod pritisok na konkurencijata i borbata za mesto na tur-

isti~kiot pazar }e se vleguva vo horizontalni i vertikalni in-tegracii so {to vo celost }e bidat kontrolirani cenite i kvalitetot na turisti~kata ( no i ostanatata) ponuda. Pomalite sistemi na ponuda baraj}i mesto na pazarot vo novite priliki na op{ta globalizacija na svetot }e mora da se specijaliziraat za pomali segmenti na turisti~ka ponuda so {to }e se razvivaat i posebni oblici na turisti~ka pobaruva~ka. Isto taka }e ima i postojan porast na nivoto na smes-tuva~kite standardi, t.e. kvalitetot na smestuva~kite ka-paciteti, ]e se baraat novi oblici na ishrana, so naglasok na zdrava hrana i masovna upotreba na novi oblici na hrana i pijaloci.

Klu~en faktor za turisti~ka uspe{nost }e bide kvalite-tot na turisti~kata ponuda.

Vrz osnova na karakteristikite na pobaruva~kata vo

idnina klu~ni elementi na koi ponudata treba da obrne posebno vnimanie se :

Bez somnenie deka i vo idnina osnoven motiv na patu-vawata }e bide odmorot, no turistite paralelno so mo`nostite za odmor }e baraat i kvalitetna vonpansion-ska ponuda. Pod poimot odmor sovremeniot ~ovek ne podraz-bira isklu~ivo pasivno le{karewe na plaà, tuku saka da se opu{ti vo novoto okruènie (odtamu i porastot na poba-ruva~ka za sodrìni od t.n. adrenalinski karakter).

Sl. br. 65. Stadion vo OhridSl. br. 64. Kanalot vo Ohrid

96

Ponudata na doìvuvawa vo priroda osobeno na voda, pod voda, pokraj voda, doìvuvawa na kopno i planiina koi se posebni i nepovtorlivi, doìvuvawa vo vrska so florata i faunata (ri-bolov, fotoprogrami, posmatrawe na ptici i ìvotni, endemski vidovi i sl.), pro{etki, planinarewe, rafting, miruvawe vo pri-roda, skijawe na voda, skijawe na sneg i sl.se samo del od aktiv-nostite koi treba da se ponudat.

Sl. br. 66. [kola za nurkawe Sl. br. 67. Endemski bilki na Gali~ica

Pri toa potrebno e da se obezbedi maksimalna za{tita na prirodata od negativnite vlijanija na turisti~kite aktivnosti . Zatoa turizmot vo priroda ne treba da se slu~uva tuku treba da se planira i kontrolira i pri toa so kvalitena usluga da se zado-volat barawata na turistite. Zatoa treba vo najgolema mera da se koristat i tehni~ko-tehnolo{kite re{enija koi pridonesuvaat za za~uvuvawe na prirodata i za{tita na okolinata.

Sl. br.69. Filigranski du}an vo Ohrid Sl.br. 68. Filigranski proizvodi

97

Ponudata na t.n. “ dobar ìvot” podrazbira zadovolstvo i

kvalitet, hoteli od podobar kvalitet, brend hoteli, all inclusive hoteli, boutique hoteli, smestuvawe prilagodeno za poedinci i familii, originalnost, wellness, zdrav ìvot, zdrava hrana, du-hovnost, mir, spokoj.

Ponudata na zabavni sodrìni e neodminliv del od ponu-

data. Zabavata treba da sodrì programi povrzani kako so na-cionalnata i lokalnata kultura taka i internacionalni pro-grami. Sodrìnite treba da bidat prilagodeni kon oddelni celni segmenti i treba da gi ima vo tekot na celiot den i no} i da se izbegne koncentracija na nastanite isklu~ivo vo ve~ernite sati.

Ponudata na poseti na istiriski va`ni mesta, kulturno istoriski spomenici i ustanovi treba isto taka da e dobro os-mislena so cel da bidat interesni i da prestavuvaat posebno doìvuvawe i edinstvena prikazna.

Toa e vsu{nost pobaruva~ka za pomali mesta, gradovi so posebno kulturno istorisko nasledstvo, ìvot na selo, berba na razni ovo{ja, prestavuvawe na stari zanaeti i ve{tini i t.n.

Sl.br.70. Stari zanaeti i ve{tini Sl.br. 71. Filigranski proizvodi

98

7. Opasnosti po odnos na zgolemuvaweto na vonpansionskata potro{uva~ka

Nasproti tendenciite za razvoj na eden odr`liv turizam so site prednosti i pogodnosti za turisti~kite destinacii, vo posledno vreme vo svetot se prisutni i pojavi na odredeni vidovi turizam koi vo taa smisla se so doza na problemati~nost. Takvi se na primer patuvawata koi vklu~uvaat sî (all inclusive) i krstarewata.

Spored Norbert Su{anek (Norbert Suchanek)63) “ Se pogo-lem broj turisti~ki pretprijatija se odlu~uvaat da im ponudat na turistite ogradeni geta za odmor vo koi moète da jadete i piete kolku sakate. Nadvor od ova geto se pravat samo kratki izleti vo klimatizirani avtobusi ili kratki poseti na javni ku}i. Na toj na~in doma{noto naselenie e potpolno isklu~eno od dobivkata koja ja nosi ovoj vid turizam, so ogled na faktot deka vo ovie geta duri i hranata se uvezuva od razvienite industriski zemji. Lo-kalnoto naselenie se upotrebuva samo kako {arena ograda ili kako obezbeduva~ na eftini uslugi vo javnite ku}i” .

Golemata dobivka za turisti~kite agencii koja se ostva-ruva od patuvawata koi vklu~uvaat sî, u{te pogolema e kaj or-ganizacijata na krstarewata. Ekonomijata na mestata koi tie gi posetuvaat ima mnogu malku korist od vakvite patnici bidej}i najgolemiot del od svoite tro{oci tie go pravat na samiot brod a mnogu malku se zadrùvaat vo pristani{tata vo koi se usidru-vaat. 63) Norbert Suchanek, Die dunklen Seiten des globalisierten Tourismus. Zu den ökolo-gischen, ökonomischen und sozialen Risiken des internationalenTourismus;in Aus Politik undZeitgeschichte 47/2001,S.32 Online Version

Ponudata na t.n. hiper-turizam }e ja odbeleì nar-ednata decenija na ovoj vek. Toa moè da se organizira na voda, pod voda, na planini, reki, vo grad, na selo, vo is-toriski gradbi i sl.

Sl. br. 72. Wellness – centar

99

8. Zaklu~ok

Dene{nite turisti se mnogu poiskusni i poizbirlivi otkolku bilo koga porano. Turisti~kiot pazar so svojata di-nami~nost gi tera ponudata i pobaruva~kata vo zna~itelna merka me|usebno da se uslovuvaat i vo soglasnost so toa da se menuvaat. Od edna strana, ponudata gi sledi promenite vo preferenciite na potro{uva~ite, a od druga strana na pobaruva~kata naviknata na ispolnuvawe na svoite èlbi i potrebi i se zgolemuvaat o~ekuvawata i sî pote{ko e taa da se zadovoli.

Golem broj destinacii so unapreduvawe na turisti~kata ponuda gi podigaat standardite i nivoto na o~ekuvawe na turis-tite. Povolniot odnos “ Value for money ” sî pove}e se podrazbira i pove}e ne e dovolen za uspe{en i dobar odmor. Turistite o~ekuvaat i “ Expirience for money” odnosno “Emotion for money”. Vo toj pravec trgnuvaat site destinacii koi nameravaat da go zadràt svoeto pazarno u~estvo.64 )

So razvitokot na dopolnitelnite sodrìni vo destinaci-jata koi so kvalitetot i raznovrsnosta odgovaraat na kvalitetot na osnovnite smestuva~ki kapaciteti bi se obogatila tur-isti~kata ponuda i bi se smalila zavisnosta na turizmot od ograni~enite resursi “ sonce i ezero” vo na{iov slu~aj.

Razvitokot na dopolnitelnata ponuda ( vo i nadvor od smestuva~kite kapaciteti) vo turisti~kite destinacii e nuèn preduslov za zgolemuvawe na iskoristenosta na smestuva~kite kapaciteti i zgolemuvawe na prose~nata potro{uva~ka na turis-tite.

Za menuvawe na imixot na “destinacija na sonce i ezero” potrebno e da se motivira, inicira i poddrì razvitokot na von-pansionskata turisti~ka ponuda koja se zasnova na iskoristuvawe na postoe~kite potencijali ( kulturno-istoriski spomenici, muzei, nacionalni parkovi, istoriski lokaliteti..) i sozdavawe na nova turisti~ka ponuda ( zabavni parkovi, vodeni parkovi, marini, golf tereni...).

Pri toa izgradbata i koristeweto na prostorot mora da bide vo soglasnost so postoe~kite prostorni planovi i po~ituvawe na ograni~uva~kiot kapacitet na dadeniot prostor.

64 “ Strategija razvoja hrvatskog turizma do 2010 godine ”, Finalna verzija, Ministarstvo turizma Republike Hrvatske, 2003 god. , str . 12.

100

Pretpostavka za uspe{na realizacija na tie celi e ponu-

data da se temeli vrz osnova na odr`iv razvoj zasnovan na sopstveniot kulturen i socioekolo{ki kapital. Samo taka }e mo`e da se zboruva i za pozitivni efekti od globalizacijata vrz turizmot i stopanstvoto na zemjata vo celina, a da se mini-miziraat negativnite efekti na kulturata, obi~aite, prirodnite atraktivnosti, gastronomijata i sl.

Sovremenata koncepcija na rabotewe na tur-isti~kiot pazar bara integrirawe na turisti~kata ponuda vo ramki na turisti~kata destinacija koja e for-mirana spored barawata na turisti~kiot pazar. Celite na turisti~kiot razvitok treba da gi inkorporirat vo sebe i zadovolstvoto na gostinot i zadovolstvoto na doma}inot.

103

II DEL

EMPIRISKO

ISTRA@UVAWE

104

1. TURISTI^KA VONPANSIONSKA PONUDA I

POTRO[UVA^KA

Sovremenata civilizacija, procesite na urbanizacijata, industrijalizacijata,biznisot, sloènite i intenzivnite komu-nikacii, zagadenosta na ìvotnata sredina i dinami~niot na~in na ìveewe i odnesuvawe vo golema mera gi isto{tuvaat lu|eto. Tie se ~uvstvuvaat mo{ne nesigurni, voznemireni, preterano emocionalno napregnati i imaat èlba da ja promenat fizi~kata i socio-psiholo{kata sredina. Kako {to veli Alberto Sesa: “ôvekovite su{testva se prinudeni da begaat od sekojdnevniot ìvot, koj {to mu go nametnuva gradot i industrijata, da baraat vra}awe kon prirodata, da vospostavat kontakt so prirodata koja {to gradot ja poni{ti”. Me|utoa, vo dosega{nite istraùvawa i prou~uvawa pove}e se prisutni ekonomskite efekti na turizmot, a vo prili~na mera se zapostaveni sociolo{kite i psiholo{kite aspekti. Ednostranite prou~uvawa ne davaat dovolno mo`nosti za celosno i kompletno prou~uvawe na turizmot. Toa zna~i deka e zapostavena humanitarnata dimenzija na turizmot, koja kaj mnogu sovremeni avtori posebno se potencira. Vo toj konteks A. To-dorovi} veli “Humanitarnata dimenzija vo oblasta na turizmot e najva`nata i najbitnata”65) Turisti~kata potro{uva~ka se ostvaruva vo pove}e dejnosti i zaradi toa e mo{ne te{ko da se oceni nejziniot obem i struktura. Osobeno e te{ko da se utvrdi vonpansionskata potro{uva~ka, bidej}i ne se evidentira kako {to e slu~ajot so pansionskata potro{uva~ka. Poradi takvite objektivni sostojbi vo dosega{nite istraùvawa naj~esto se koristi anketnata tehnika kako instrument za istraùvawe. Po|ajki od va`nosta na vonpansionskata potro{uva~ka vo strukturata na vkupnata turisti~ka potro{uva~ka se odlu~ivme za empirisko istraùvawe bidej}i vo na{ava dràva se u{te vakvi istraùvawa nema. Istraùvaweto go realiziravme vo letnata sezona 2006 godina vo pove}e hoteli Ohridsko-Stru{kiot, Prespanskiot i Dojranskiot turisti~ki region. Od vkupnata populacija na turistite koi {to prestojuvaa vo spomenatite turisti~ki mesta izbravme primerok od 353 turisti od koi 239 doma{ni i 114 stranski. Pri toa vodevme smetka za

65) Todorovi} Aleksandar, “Sociologija turizma”, 1980 god., str.13.

105

soodnos na primerokot so u~estvoto na doma{nite i stranskite turisti vo vkupnata turisti~ka populacija.

2. TEORETSKO- METODOLO[KI PRIOD NA ISTRA@UVAWETO

2.1.CEL NA ISTRA@UVAWETO

U{te pri izrabotkata na proektot za istraùvawe treba sosema jasno i konkretno da se postavat teoretskite i prakti~nite celi. Teoretskata cel se odnesuva na odredeni teo-retski soznanija za pojavata koja se istraùva, a prakti~nata cel e povrzana so primena na steknatite soznanija vo praktikata. Vo ova istraùvawe gi postavivme slednive celi:

dali turistite koi {to prestojuvaat vo hotelite na ezer-skiot turizam vo R. Makedonija se zadovolni od raznovidnosta na vonpansionskata ponuda i nejziniot kvalitet i

dali se zadovolni od vonpansionskata turisti~ka ponuda, kvalitetot i cenite vo turisti~koto mesto.

2.2. PREDMET NA ISTRA@UVAWETO Otkako ja odredivme celta na istraùvaweto sosema e logi~no da go definirame predmetot na istraùvaweto. De-finicijata na predmetot na istraùvaweto moè da bide teoret-ska i operacionalna. “Me|utoa, teoretskite definicii se mo{ne apstraktni i poradi toa se davaat operacionalni definicii na predmetot na istraùvaweto, odnosno teoretskite definicii se preveduvaat vo operacionalni” 66) Spored toa, prviot ~ekor {to treba da se napravi od strana na istraùva~ot na odredena pojava e nejzinoto poimno odredu-vawe so cel da se razgrani~i od drugite sli~ni pojavi. Predmetot na ova istraùvawe e: “vonpansionskata turisti~ka ponuda i

66) Todorovi} Aleksandar, “ Metodologija istraìvawa slobodnog vremena ”, Savremena administracija, Beograd, 1978 str. 52.

106

potro{uva~ka vo hotelite i turisti~kite mesta na ezerskiot turizam na R.Makedonija”.

2.3.HIPOTEZI Hipotezite se pretpostavki so koi ne{to se tvrdi ili negira i zaradi toa treba po empiriski pat da se dokaè dali se to~ni ili neto~ni. Hipotezata e pra{awe na koe preku is-traùvaweto treba da se dade odgovor. Ottamu, pra{aweto na postavuvaweto i verifikacijata na teoretskite pretpostavki e edno od najva`nite problemi. Nie pri izrabotkata na proektot za ova istraùvawe for-miravme dve op{ti hipotezi i toa: 1. Turistite za vreme na turisti~kiot prestoj vo hotelite na ezerskiot turizam (Ohridsko-Stru{kiot region, Prespa i Do-jran) se zadovolni od vonpansionskata ponuda. 2. Turistite za vreme na turisti~kiot prestoj vo tur-isti~kite mesta na ezerskiot turizam (Ohrid, Struga, Prespa i Dojran) se zadovolni od vonpansionskata ponuda nadvor od ho-telot, odnosno vo turisti~koto mesto.

Sl. br. 74. Sveti Naum - Crni drim

Sl. br. 73. Hotel Park - Ohrid

107

2.4. METODOLO[KA TEHNIKA NA ISTRA@UVAWETO

Vo istraùvaweto gi koristevme slednive metodolo{ki tehniki:

• Pra{alnik • Intervju • Metod na skalirawe • Statisti~ki metod

Pra{alnikot sodrì 27 pra{awa od koi ~tiri se za do-bivawe za op{ti podatoci za ispitanicite, a drugite se odnesu-vaat na vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka. Ovie pra{awa se od zatvoren tip odnosno na ispitanicite im se nudat pove}e mo`ni odgovori, a tie moàt da zaokruàt samo eden odgovor.

Po izvr{enoto anketirawe na 353 turisti izrabotivme ta-beli so vkrstuvawe na pra{aweto na doma{nite i stranskite ispitanici i nivnite odgovori. Vo sekoja tabela gi presmetavme procentite i nivnata statisti~ka zna~ajnost.

3. ANALIZA I INTERPRETACIJA NA DOBIENITE

PODATOCI

3.1. VONPANSIONSKATA TURISTI^KA PONUDA I POTRO[UVA^KA VO HOTELITE NA EZERSKIOT TURIZAM

-Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite tur-isti za vonpansionskata ponuda vo hotelite za vreme na niv-niot prestoj? Vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka se tesno povrzani. Vonpansionskata potro{uva~ka e detirminirana od pove}e fak-tori. Ednata grupa faktori se odnesuva na raznovidnosta i kvalitetot na vonpansionskata turisti~ka ponuda, a drugata grupa faktori e tesno povrzana so potrebite, navikite i finan-siskite mo`nosti na turistite. Vo hotelite vonpansionskata ponuda se odnesuva na dopolnitelna hrana i pijaloci na pansion-skite gosti, uslugi povrzani so ~isteweto pereweto i peglaweto na nivnata obleka, uslugi povrzani so garaìraweto na nivnite vozila, proda`ba na suveniri, razglednici i prospekti, ponuda na sportsko-rekreativni sodrìni, kulturno-zabavni sodrìni, or-ganizirawe na izleti, poseti i pro{etki. Vo ovaa ponuda spa|aat i brojni drugi vidovi na uslugi kako {to se: uslugi na gostite koi

108

se na pominuvawe za smestuvawe, uslugi na gostite ~ii prestoj e do tri dena i drugo. Vonpansionskata turisti~ka potro{uva~ka se real-izira vo pove}e dejnosti i poradi toa mo{ne e te{ko da se odredi nejziniot obem i struktura. Utvrduvaweto obi~no se vr{i na in-direkten na~in so ispituvawe na mislewata i stavovite na turis-tite koi se vo tek na turisti~kiot prestoj ili go zavr{ile vikendot ili godi{niot odmor. Ispituvawata se vr{at preku an-keta i intervju.

Dali ste zadovolni od vonpansionskata ponuda? Turistite spored mestoto na posto-janoto ìveewe Mnogu sum

zadovolen Prose~no sum zadovolen

Delumno sum zadovolen

Ne sum zadovolen Vkupno

Doma{ni 121 (50,62)

88 (36,82)

24 (10,04)

6 (2,52)

239 (100,00%)

Stranski 57 (50,00)

40 (35,08)

13 (11.41)

4 (3,51)

114 (100,00)

Vkupno 178 (50,43)

128 (36,26)

37 (10,48)

10 (2,83)

353 (100,00)

Podatocite vo tabelata moàt da se analiziraat vkupno bez razlika dali se raboti za doma{ni ili stranski turisti i od-delno za doma{nite i stranskite. Koga podatocive gi anal-izirame vkupno }e konstatirame deka najgolemiot broj (50,43%) od ispitanicite se mnogu zadovolni od turisti~kata ponuda, a po-toa doa|aat onie ispitanici koi se prose~no zadovolni (36,26%). Mo{ne e nizok procentot na delumno zadovolni (10,48%) i onie koi ne se zadovolni (2,83%). Me|utoa, koga podatocite vo tabe-lata se analiziraat oddelno kaj doma{nite i stranskite turisti }e go zabeleìme istiot trend so edna mala razlika {to kaj stranskite turisti procentot na nezadovolni za eden procent e pogolem.

Tabela 1. Doma{ni i stranski turisti i vonpansionskata ponuda vo hotelot

109

Grafikon br. 1. Turistite i vonpansionskata ponuda na hotelot

50,62% 50,00% 50,43%

36,82% 35,08% 36,26%

10,04% 11,41% 10,48%

2,52% 3,51% 2,83%

doma{ni stranski vkupno

mnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen

delumno sum zadovolen ne sum zadovolen

Presmetaniot H2( XI kvadrat) ne e statisti~ki zna~aen. Op{to poglednato podatocive na iskaànite mislewa na ispitanicite pokaùvaat deka nad 50% se mnogu zadovolni {to ukaùva na faktot deka turisti~kata ponuda vo prili~na mera e soobrazena so potrebite na turisti~kata klientela. No, od druga strana procentot na prose~no zadovolnite i delumno zadovolnite vkupno iznesuva 46,74% koe ne odi vo prilog na pogolema vonpan-sionska potro{uva~ka. “Prisposobenosta na turisti~kata ponuda kon turisti~kata potro{uva~ka podrazbira ispituvawe na pravcite vo sovremeniot me|unaroden turizam i ispituvawe na posebnite karakteristiki na turisti~kata klientela koja dominira vo odredeno turisti~ko mesto”.67) Turisti~kata ponuda treba postojano da se soobrazuva so karakteristikite na turisti~kataa klientela. Vo ramkite na toa potrebno e da se vodi smetka za nivniot stepen na obrazovanie, polot, vozrasta, ekonomskata mo}, nivnoto turisti~ko iskustvo i drugo. Kako {to veli J. Kabiqo, turistite koi se stremat kon “kulturni i obrazovni celi imaat mnogu pointenzivni dnevni vonpansionski dava~ki i poraznovidna potro{uva~ka vo koja

67) Ravkin Radoslava: “Vonstopanskata potro{uva~kata vo hotelierstvoto “, FTU- Ohrid, 1984 godina, str.53

110

zna~ajna stavka zavzemaat suvenirite, turite za razgleduvawe gradovi i muzei, priredbi i drugo”.68) Od turisti~kata ponuda zavisi obemot i strukturata na turisti~kata potro{uva~ka . Ottamu, mo{ne e va`no tur-isti~kiot menaxment prethodno da gi ispituva i da gi poznava potrebite na turistite od odredeni zemji i regioni koi se poten-cijalni turisti. Toa najsoodvetno se postignuva preku marketing istraùvawata na doma{niot i stranskiot turisti~ki pazar.

Sl. br. 76. Restoran - Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite tur-isti za cenite na vonstopanskite uslugi? Turisti~kiot prestoj na posetitelite e povrzan so mnogu pansionski i vonpansionski uslugi {to go so~inuvaat kom-pleksot na uslugite. Takviot kompleks go so~inuvaat mnogu sit-nici i sitni potezi, specifi~ni za hotelierstvoto . Za razlika od drugite stopanski dejnosti, “Poedine~niot proizvod” vo ho-telierstvoto ne moè kako takov da se plasira, ako prethodno ne bide pretvoren vo usluga. Uslugata moè da bide materijalna i nematerijalna. Materijalnata usluga se sostoi od podgotvuvawe, menuvawe, usovr{uvawe i prisposobuvawe na odreden proizvod za soodvetno koristewe spored èlbite na turistite. Vo toj konteks mo{ne zna~ajno mesto vo vonpansionskata potro{uva~ka ima kvalitet na uslugite i odnosot kon gostite. Nikoga{ dovolno ~esto i silno ne se naglasuva, kako {to veli K.D. Kofman, deka vo raboteweto najvaèn e gostinot. “Toa bi trebalo da bide zlatno

68) Kabilqo Jelena: ” Ekonomika turizma”, Univerzitet vo Beograd, Beograd, 1980, str.43.

Sl. br. 75. Plaà Hotel Granit

111

pravilo vo raboteweto, bidej}i tie se podgotveni da go nagradat so dobivka sekoe gri`livo postapuvawe”.5)

[to mislite za cenite na vonpansionskite uslugi? Turistite spored mestoto na `iveewe

Cenite se mnogu visoki

Cenite se prose~ni

Cenite se niski

Vkupno

Doma{ni 75 (31,38)

156 (65,27)

8 (3,35)

239 (100,00%)

Stranski 85 (74,56)

14 (12,28)

15 (13,16)

114 (100,00%)

Vkupno 160 (45,33)

170 (48,16)

23 (6,51)

353 (100,00%)

Grafikon br. 2. Turistite i cenite na vonpansionskite uslugi vo hotelot

31,38%

45,33%

65,27%

12,28%

3,35%6,51%

74,56%

48,16%

13,16%


cenite se mnogu visoki cenite se prose~ni cenite se niski

5) Unkovi} Slobodan , ” Jugoturizam na britanskom tr`i{tu ”, Turizam, Za-greb, 1978, str. 6.

Tabela-2. Doma{ni i stranski turisti i cenite na vonpansionskata usluga

112

Nekoi analizi na kvalitetot vo turisti~kata ponuda ukaùvaat na nedostatocite vo uslugite kako pre~ka za zgolemu-vawe na turisti~kata vonpansionska potro{uva~ka. Vkupnite podatoci vo tabelava pokaùvaat deka najgo-lemiot procent od ispitanite (48,16%) smetaat deka cenite za vonpansionskite uslugi se prose~ni. Na vtoro mesto se (45,33%) doa|aat ispitanicite koi se izjasnile deka cenite se mnogu vi-soki i na treto mesto se (6,50%) se onie koi smetaat deka cenite se niski. Me|utoa, koga podatocive vo tabelava gi analiziravme od-delno kaj doma{nite i kaj stranskite turisti }e zabeleìme iz-vesni specifi~nosti. Imeno, odgovorite kaj doma{nite turisti imaat isti trend kako kaj vkupnite odgovori, dodeka stranskite iskaàle poinakvo mislewe. Od niv pogolemiot broj ili 74,56% smetaat deka cenite na vonpansionskite uslugi se mnogu visoki. Potoa na vtoro mesto so 13,16 se onie koi mislat deka cenite se niski, a na treto mesto so 12,28% se turistite koi smetaat deka cenite se prose~ni. Vo pogled na toa dali dadenite odgovori se slu~ajni ili statisti~ki zna~ajni presmetaniot X2 (XI kvadrat) e statisti~ki zna~aen na nivo od o,o5 %. Vo odnos na toa dali doma{nite i stranskite turisti tro{at mnogu ili malku za vonpansionski uslugi vo prilog na ovaa problematika }e ilustrirame podatoci od edno na{e is-traùvawe realizirano pred pove}e godini na primerok od 600 ispitanici od koi 400 doma{ni i 200 stranski. Na nivo na vkup-niot primerok najgolemiot broj ili 56,17% se izjasnile deka tro{at malku finansiski sredstva za vonpansionskite uslugi. Interesno e {to stranskite turisti nad 60,50% tro{at malku. Vo odnos na doma{nite procentot na stranskite turisti koi {to voop{to ne tro{at sredstva za vonpansionski uslugi e (14%) vo odnos na doma{nite (5%) 6) Od ovie konstatacii moème da zaklu~ime deka visokite ceni ne se pre~ka za malata vonpansionska potro{uva~ka, tuku poslabo kvalitetnata ponuda. - Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite tur-isti za kvalitetot na dopolnitelnite uslugi za hranata i pijaloci vo hotelot? Sekoj posetitel vo tekot na turisti~kiot prestoj e za-interesiran za kvalitetot na hranata vo pansionskata i vonpan-sionskata ponuda. Tie preku hranata go zadovoluvaat motivot za

6) Bunta{eski B., “Socio-psiholo{ki prou~uvawa na aktivnostite na pos-etitelite vo turisti~koto mesto” , “Prosvetno delo” Skopje 1994 godina str.136.

113

glad. Me|u niv pri procenuvaweto na kvalitetot na hranata postojat individualni razliki vo zavisnost od nivniot individu-alen vkus spored koj se delat na: turisti so standarden vkus, so is-ten~en vkus, dietalci i gurmani.

Grafikon br. 3. Turistite i dopolnitelnite uslugi za hrana

50,21% 48,24% 49,57%

37,66% 37,72% 37,68%

9,62% 10,53% 9,92%

2,51% 3,51% 2,83%




Dali ste zadovolni od kvalitetot na dopolnitelnite uslugi za hrana Turistite spored mestoto na postojano `iveewe Mnogu sum



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 120 (50,21)

90 (37,66)

23 (9,62)

6 (2,51)

239 (100,00%)

Stranski 55 (48,24)

43 (37,72)

12 (10,53)

4 (3,51)

114 (100,00%)

Vkupno 175 (49,57)

133 (37,68)

35 (9,92)

10 (2,83)

353 (100,00%)

Tabela 3. Doma{ni i stranski turisti i dopolnitelnite uslugi za hrana

114

Koga podatocive vo tabelava gi analizirame vkupno bez razlika dali se doma{ni ili stranski turisti }e zabeleìme deka najgolemiot broj ili 49,57% se mnogu zadovolni, 37,68% se izjasnile deka se prose~no zadovolni, 9,92% se delumno zadovolni i 2,83% ili najmalku se nezadovolni. Me|utoa, koga podatocite gi analizirame oddelno kaj doma{nite i stranskite turisti }e go konstatirame istiot trend na odgovori. Presmetaniot X2 (XI kvadrat ) pokaùva deka vo odgovor-ite pome|u doma{nite i stranskite turisti razliki postojat no ne se statisti~ki zna~ajni.

Dali ste zadovolni od kvalitetot na pijalocite vo vonpansionskite uslugi?

Turistite spored mestoto na posto-jano ìveewe Mnogu sum



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 139 (58,16)

70 (29,29)

23 (9,62)

7 (2,93)

239 100,00%

Stranski 61 (53,51)

35 (30,70)

14 (12,28)

4 (3,51)

114 100,00%

Vkupno 200 (56,66)

105 (29,74)

37 (10,48)

11 (3,12)

353 100,00%

Grafikon br. 4. Turistite i kvalitetot na pijalocite

58,16%53,51%

56,66%

29,29% 30,70% 29,74%

9,62% 12,28% 10,48%

2,93% 3,51% 3,12%




Tabela 4. Doma{ni i stranski turisti i kvalitetot na pijalocite vo vonpansionskite uslugi

115

Sl. br. 77. Hotel vo Dojran Podatocite vo tabelava koi se odnesuvaat na vkupniot broj na ispitanici vo odnos na kvalitetot na pijalocite poka`uaat sli~ni odgovori kako vo prethodnata tabela za hrana. No, koga nivnoto zadovolstvo go analizirame oddelno kaj doma{nite i stranskite turisti }e konstatirame dve soznanija. Imeno, od edna strana odgovorite na doma{nite i stranskite turisti imaat ed-nakov trend kako i turistite vkupno. Dodeka pak od druga strana me|u doma{nite i stranskite ispitanici postojat izvesni razliki vo brojot na odgovorite za ista kategorija. Imeno, 58,16% od doma{nite se izjasnile deka se mnogu zadovolni, a od stranskite 53,51%. Sli~ni razliki postojat i vo odgovorite za delumno zadovolstvo. Za ovoj stepen na odgovori doma{nite se zastapeni so 9,62%, a stranskite so 12,28%. Presmetaniot X2(XI kvadrat) poka`uva deka razliki vo odgovorite postojat no ne se statisti~ki zna~ajni.

Sl. br. 78. Restoran

116

Dali ste zadovolni od pereweto i ~isteweto na sopstvenata obleka? Turistite spored mestoto na posto-jano ìveewe

Mnogu sum zadovolen

Prose~no sum zadovolen


Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 119 (49,79)

76 (31,80)

30 (12,55)

14 (5,86)

239 100,00%

Stranski 31 (27,19)

33 (28,95)

22 (19,30)

28 (24,56)

114 100,00%

Vkupno 150 (42,49)

109 (30,88)

52 (14,73)

42 (11,90)

353 100,00%

Grafikon br. 5. Turistite i uslugite za perewe i ~istewe na obleka

49,79%

27,19%

42,49%

31,80%28,95% 30,88%

12,55%

19,30%14,73%

5,86%

24,56%

11,90%




Analizata na podatocite vo ovaa tabela pokaùva dve karakteristiki. Od edna strana vkupnite podatoci i podatocite za doma{nite turisti pokaùvaat ednakov trend. Kaj niv najgo-lemiot procent odgovorile deka se “mnogu zadovolni”,potoa

Tabela 5. Doma{ni i stranski turisti i zadovolstvoto od pereweto i ~isteweto na oblekata

117

”prose~no zadovolni”,”delumno zadovolni” i na posledno mesto ”ne se zadovolni ”. Od druga strana trendot na odgovorite kaj stranskite turisti se razlikuva. Kaj niv na prvo mesto so 28,95% se nao|aat onie ispitanici koi se prose~no zadovolni, potoa doa|aat onie koi se mnogu zadovolni so 27,19%, na treto mesto so 24,56% se nezadovolnite i na posledno mesto so 19,30% se de-lumno zadovolni. Presmetaniot X2 (XI kvadrat) pokaùva deka razlikite vo odgovorite kaj doma{nite i stranskite turisti se statisti~ki zna~ajni na nivo od 0,05 %.

Sl.br. 79. Suveniri -Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite turisti od ponudata na suveniri, razglednici i prospekti . Zgolemuvaweto na vonpansionskata potro{uva~ka vo hote-lot e tesno povrzano so bogatata i raznovidna turisti~ka ponuda. Vo toj kontekst mo{ne va`no mesto i uloga imaat suvenirite, prospektite i razglednicite. Osobeno se zna~ajni onie suveniri i razglednici koi sodràt motivi i belezi na turisti~koto mesto i zemjata voop{to. Golem broj na posetiteli imaat èlba da kupat suveniri koi }e gi potsetuvaat na hotelot ili tur-isti~koto mesto kade {to go minale svojot godi{en odmor. Isto taka dodeka prestojuvaat imaat potreba so razglednici da im se javat na svoite rodnini i prijateli. Zadovoluvaweto na vakvite potrebi na turistite najmnogu zavisat od spremnosta i organ-iziranosta na turisti~kite mesta i dràvata vo celost da ponu-dat prospekti, suveniri i razglednici so raznovidni sodrìni. Kvalitetot na vakvata ponuda vo golema mera zavisi od in-ventivnosta na onie institucii i poedinci koi profesionalno se zanimavaat so ovaa problematika. Inventivnosta treba da bide pove}e dimenzionalna i da se naso~uva na pove}e oblasti. Pri

118

toa treba da bide soobrazena so mentalitetot na turisti~kata masa, odnosno so nivnite `elbi, interesirawa i potrebi.

Dali ste zadovolni od ponudata na suveniri, razglednici i prospekti?

Turistite spored mestoto na postojano `iveewe

Mnogu sum zadovolen



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 57 (23,85)

90 (37,66)

57 (23,85)

35 (14,64)

239 100,00%

Stranski 29 (25,44)

35 (30,71)

23 (20,17)

27 (23,68)

114 100,00%

Vkupno 86 (24,36)

125 (35,42)

80 (22,66)

62 (17,56)

353 100,00%

Grafikon br. 6. Turistite i ponudata na suveniri, razglednici i prospekti

23,85%25,44% 24,36%

37,66%

30,71%

35,42%

23,85%

20,17%22,66%

14,64%

23,68%

17,56%




Tabela 6. Doma{ni i stranski turisti i zadovolstvoto od ponudata na suveniri, razglednici i prospekti

119

Koga podatocite vo tabelava gi analizirame op{to bez razlika dali se doma{ni ili stranski }e konstatirame deka na-jgolemiot broj ili 35,42% se prose~no zadovolni. Na vtoro mesto so 24,36% se onie ispitanici koi se mnogu zadovolni, a potoa doa|aat ispitanicite koi se delumno zadovolni i na posledno mesto ne zadovolnite so 17,56%. Me|utoa, koga odgovorite gi analizirame oddelno kaj doma{nite i kaj stranskite turisti }e zabeleìme izvesni razlki. Imeno, kaj stranskite turisti vo odnos na doma{nite daleku e pogolem procentot na nezadovolnite. Kaj niv na treto mesto se nezadovolnite so 23,68%, a na posledno mesto so 20,17% se delumno zadovolnite. Presmetaniot X 2 (HI kvadrat) pokaùva deka vo odgovor-ite me|u doma{nite i stranskite turisti postojat razliki no ne se statisti~ki zna~ajni. Od iznesenive podatoci moème da konstatirame deka stranskite turisti vo odnos na doma{nite se pokriti~ni i ponezadovolni od vonpansionskata ponuda na suveniri, razgled-nici i prospekti. Ottamu moè da se zaklu~i deka nadle`nite institucii vo turisti~kite mesta treba da obratat pogolemo vnimanie na ovoj vid vonpansionska ponuda so cel pove}e da bidat zadovoleni pot-rebite na posetitelite, a so toa da ja zgolemat vonpansionskata potro{uva~ka. Vakvite sostojbi se mo{ne interesni i za menaxmentot na sekoj hotel oddelno. Zaradi toa i tie treba da bidat poaktivni vo kreiraweto na sodrìnite i motivate na vonpansionskata ponuda. - Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite tur-isti za ponudata na kulturno-zabavnite sodrìni, izletite i posetite i sportsko-rekreativnite aktivnosti. Animacijata kako mo{ne vaèn segment na turisti~kata ponuda treba da go zafati sevkupniot ìvot na turistite vo te-kot na nivniot prestoj. Oddelni avtori koi poblisku se zani-mavaat so ovaa problematika naveduvaat razli~en broj na oblasti kako sodrìna na animacijata. Animacijata vo turizmot e tesno povrzana so vonpansionskata potro{uva~ka. Jost Krippendorf (Jost Krippendorf) naveduva {est podra~ja i toa: - dvièwe (sport, plivawe, telesni, ve`bi, planinarewe, odewe, raznovidni sportski igri) - druèwe ( odewe na piknik, izleti vo priroda, poseta na razli~ni priredbi i proslavi, zabavi za deca, proslavi na ro-dendeni i dr.);

120

- tvore~ki dejnosti (cratawe, fotografirawe, raskaùvawe prikazni, koncerti po èlba i dr.); - obrazovanie, otkrivawe i doìvuvawe (poetski ve~eri, razni kvizovi, predavawe za istorijata na zemjata vo koja presto-juvaat, gastronomski kursevi, razgovori, kursevi za izu~uvawe na jazikot na doma}inot i tn.); - avanturi (logorski ognovi, logoruvawe pod vedro nebo, no}ni pro{etki, nurkawe pod voda, vozewe na splavovi i gumeni kaj~iwa i sli~no); - miruvawe, sredbi so samiot sebe (jogi), slu{awe seriozna muzika, ve~erni razgovori i dr.7)

Spored misleweto na D-r Miro Mihovilovi}, postojat de-set podra~ja: -op{testveni kontakti -igri -sportski aktivnosti -op{testveno-zabavni aktivnosti -kulturni i umetni~ki aktivnosti -tehni~ki aktivnosti -aktivnosti vo prirodata -zdravstveno-rehabilitaciska aktivnost -aktrakcii i -izleti 8)

7) Jost Krippendorf : “ Putuju}e ~ovje~anstvo”, Zavod za istraìvawe turizma, Zagreb, 1986, str.133 8) Mihovilovi} M.: “Slobodno vrijeme, rekreacija i turizam”, materijali seminara Organizacija animacije, Pore~, 1984.

Sl.br. 80. Karting pateka Sl. br. 81. Ribarewe

121

B. Jovi} umetni~kite i kulturnite sodr`ini za animaci-jata vo turizmot gi deli na: -grafi~ki i drugi vizuelni informacii (plakati, prospekti, turisti~ki film, slajdovi); -izlo`bi na plasti~ni umetnosti (sliki, skulpturi, tapis-erii, narodni umetni~ki izrabotki); -priredbi (koncerti, teatarski pretstavi, narodni igri, operi); -sinkreti~ki priredbi ( slobodni formi na scensko delu-vawe, programi pod vedro nebo, priredbi vo koi i gostite u~estvuvaat vo izveduvaweto); -ilzeti; -individualno animatorsko deluvawe so neposredno kon-taktirawe.9) Koaftorot na ovoj trud D-r Branko Bunta{eski, prou~uva}i gi animatorskite aktivnosti vo Ohridsko-Prespanskata turisti~ka regija, niv gi grupira vo tri grupi: -sportsko-rekreativni aktivnosti na voda i na kopno; -izleti i poseti i -kulturno-zabavni aktivnosti. Vo grupata na sportski aktivnosti na voda se navedeni trinaeset aktivnosti i toa: -plivawe-kapewe; -son~ajwe; -vaterpolo; -edrewe; -skijawe na voda; -ribolov; -nurkawe pod voda; -pro{etka so brod; -vozewe so gliser;

9).Jovi} B,: “Kulturne i umetni~ke delatnosti u turisti~koj privredi ”, Li-burnijske teme, Opatija, 1977, str.175.

Sl. br. 82. Ping pong Sl. br. 83. Rakomet

122

-edrewe na {tica; -letawe nad voda; -drugi aktivnosti. Sl. br. 84. Tenis Sl. br.85. Golf Vo sportski aktivnosti na kopno se navedeni dvaeset ak-tivnosti: -ko{arka; -odbojka; -fudbal; -mal fudbal; -rakomet; -lesna atletika; -golf; -mini golf; -pin pong; -bilijard; -kuglawe; -javawe; -velosipedizam; -joga; -aerobik; -badmintong; -tenis; -strelawe so vozdu{na pu{ka; -vozewe roleri i -drugi aktivnosti.

123

Sl. br.86. Paraglajder Vo grupata na izleti i poseti se navedeni deset aktiv-nosti: -izleti; -poseta na izletni~ki mesta; -kratki poseti; -dolgi pro{etki; -poseta na mali lokali; -poseta na trgovski prodavnici; -poseta na pazar; -razgovor so drugi; -lov na dive~; -drugi aktivnosti. Kulturno- zabavnite aktivnosti i razonodata se grupirani vo dvaeset aktivnosti: -poseta na kulturno istoriski spomenici; -poseta na kulturno zabavni priredbi; -poseta na kino pretstavi; -poseta na teatarski pretstavi; -gledawe na televiziski programi; -slu{awe radio; -~itawe dneven pe~at; -~itawe knigi i spisanija; -poseta na koncerti; -folklorni priredbi; -{ah i sli~ni igri; -karti i drugi zabavni igri; -igri so avtomati; -kockawe (rulet); -slikawe, fotografirawe i modelirawe; -ra~ni raboti (hobi); -gastronomija; -igranki i zabavi; -izbor na mis i

124

-drugi aktivnosti. Preku ovie tri grupi na aktivnosti sportsko-rekreativnite, izleti i poseti i kulturno-zabavnite aktivnosti, avtorot gi ispituva `elbite na turistite za odredeni aktivnosti vo slobodnoto vreme na turisti~kiot prestoj. Vrz osnova na do-bienite odgovori na 400 doma{ni i 200 stranski posetiteli do{ol do slednive soznanija. - Sportski aktivnosti na voda Kaj doma{nite turisti najzastapeni aktivnosti na voda se: plivawe-kapewe (34,15%), son~awe (29,80%), pro{etka so brod (8,70%), ribolov (6,36%), i veslawe (5,92%). Kaj stranskite turisti najzastapeni aktivnosti na voda se: plivawe-kapewe (34,63%), son~awe (28,28%), vozewe so gliser (10,24%), pro{etka so brod (9,22%) i ribolov (4,51%). - Sportski aktivnosti na kopno. Kaj doma{nite turisti najzastapeni aktivnosti na kopno se: ping-pong (19,41%), tenis (9,30%), ko{arka (8,88%),mal fud-bal (8,35%) i odbojka (7,29%). Kaj stranskite turisti najzastapeni aktivnosti na kopno se: mini golf ( 14,25%), kuglawe (11,13%), ping-pong (10,47%), bilijard (10,02%) i golf (7,35%). - Kulturno- zabavni aktivnosti i razonoda. Najzastapeni aktivnosti od kulturno-zabavnite sodr`ini kaj doma{nite turisti se: poseta na kulturno-istoriski spomenici (50,88%), gledawe televiziski programi (36,7%), ~itawe dneven pe~at (34,26%), folklorni priredbi (27,96%), slu{awe radio programi (24,60%) itn.

Sl. br. 87. Stru{ki ve~eri na poezijata Kaj stranskite posetiteli najzastapeni aktivnosti od ovaa grupa se: poseta na kulturno istoriski spomenici (63,03%), poseta na kulturno zabavni priredbi (43,84%), igranki (43,35%),

125

igrawe karti i drugi igri (39,40%) i gledawe televiziski pro-grami (29,56%). - Izleti i poseti kako aktivnosti Najzastapeni aktivnosti kaj doma{nite turisti se: poseta na izletni~ki mesta (47,36%), kratki pro{etki (38,9%), izleti (37,53%) i drugo. Kaj stranskite turisti najzastapeni aktivnosti se: poseta na pazar (68,47%), razgovor so drugi (63,50%), kratki pro{etki (61,58%), i tn.

Sl. br. 88. Izlet so brod Od izneseniot pregled na pove}e avtori za grupirawe na razli~nite vidovi aktivnosti moè da se konstatira deka posto-jat pove}e sodrìni koi vo zavisnost od mo`nostite na hotelite moàt da najdat soodvetno mesto vo dnevnite i nedelnite pro-grami za animacija na turistite. Pobogatata vonpansionska ponuda na raznovidni sodrìni od oddelni oblasti na animacijata bara postojani investicioni vloùvawa, stru~ni animatori i celosno angaìrawe na site vraboteni vo hotelite. Na toj na~in site turisti za vreme na tur-isti~kiot prestoj }e moàt da gi zadovolat svoite individualni potrebi za sport i rekreacija, kulturno-zabavni potrebi i u~estvo vo izleti i poseti. Takvite sostojbi so bogata i razno-vidna animatorska ponuda ne samo {to }e gi zadovolat potrebite i èlbite na turistite, tuku }e doprinesat vo zgolemuvaweto na vonpansionskata potro{uva~ka i ekonomskite efekti.10) Vo sovremeniot na~in na menaxirawe vo hotelierstvoto mo{ne va`na uloga ima animacijata. Taa od edna strana treba da gi pottikne posetitelite na aktiven odmor, a od druga strana 10) Bunta{eski B., “Animacijata vo turisti~kata ponuda”,Institut za is-traùvawe na turizmot, Ohrid, 2001 god. str.39-45.

126

preku ponudata na novi i raznovidni sodrìni da gi zadovoli nivnite op{ti i specifi~ni potrebi. Ottamu, vo fokusot na sovremeniot turizam e ~ovekot potencijalen ili redoven pos-etitel. “Site napori za zgolemuvawe na turisti~kiot promet i pro{iruvaweto na korista od turizmot }e bidat samo tolku delotvorni kolku {to }e bidat zasnovani vrz potrebite, karak-teristikite, èlbite i mo`nostite na toj ~ovek”.11) - Procenkite na doma{nite i stranskite turisti od organiziraweto na izletite i posetite Izletite i posetite imaat posebno zna~ewe vo popolnu-vaweto na slobodnoto vreme kaj posetitelite. Tie prete`no se orientirani kon prirodata, prirodnite retkosti i ubavini. Tur-istite nedoa|aat vo odredeni hoteli ili turisti~ko mesto samo zaradi odmor, ishrana, kapewe, son~awe ili skijawe, tuku i da se zapoznaat so novi turisti~ki lokaliteti, planini, klisuri, pe{teri, ezera, reki, kulturno-istoriski spomenici, crkvi, ma-nastiri, kulturni manifestacii, sportsko-rekreativni nastani, so kulturata i nacionalni belezi na naselenieto vo tur-isti~koto mesto i posetenata destinacijata vo celost. So izletite tesno se povrzani i posetite. Tie se orienti-rani kon odredeni prostori koi moàt da bidat urbanizirani, ruralni, urbano-ruralni i drugi. Preku posetite turistite ne samo {to ja zadovoluvaat svojata qubopitnost zapoznava}i se so odredeni karakteristiki na turisti~kite lokaliteti, so razno-vidnite obi~ai, vodej}i razgovori so drugi lu|e so koj vosposta-vuvaat novi privremeni socijalni odnosi. Vakvite odnosi se vospostavuvaat so pove}e subjekti koi rabotaat vo turisti~kite objekti {to posreduvaat, recipientnoto naselenie i so drugi turisti i turisti~ki grupi koi se nao|aat vo poseta na odredeni turisti~ki lokaliteti. Sodrìnite na izletite se mo{ne raznovidni: poseti na izletni~ki mesta, kratki i dolgi pro{etki, poseti na pazar, razgovor so recipientnoto naselenie, poseta na trgovski prodav-nici, poseta na selski sredini, osobeno so interesna stara arhitektura i drugo.

11) Markovi} Z., “Osnovi turizma”, [kolka knjiga, Zagreb, 1980,str 15.

127

Dali ste zadovolni od organizirawe na izleti i poseti?

Turistite spored postojanoto mesto na `iveewe Mnogu sum



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 90 (37,66)

83 (34,73)

36 (15,06)

30 (12,55)

239 100,00%

Stranski 45 (39,48)

27 (23,68)

23 (20,17)

19 (16,67)

114 100,00%

Vkupno 135 (38,24)

110 (31,16)

59 (16,72)

49 (13,88)

353 100,00%

Analiziraj}i gi dobienive podatoci mo`eme da konstati-rame deka kaj turistite voop{to i kaj turistite oddelno postoi ednakov trend na odgovorite. Spored toa vkupniot broj na ispitanici vo najgolem procent (38,24%) se izjasnile deka se mnogu zadovolni, 31,16% se prose~o zadovolni, 16,72% se delumno zadovolni i 13,88% se nezadovolni.

Grafikon br. 7. Turistite i organiziraweto na izleti i poseti

37,66% 39,48% 38,24% 34,73%

23,68%

31,16%

15,06% 20,17%

16,72% 12,55%

16,67%13,88%

doma{ni stranski vkupno mnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen


Tabela 7. Doma{ni i stranski turisti i zadovolstvoto od organizirawe na izleti i poseti

128

Presmetaniot H2 (HI kvadrat) poka`uva deka razliki vo odgovorite me|u doma{nite i stranskite turisti postojat no ne se statisti~ki zna~ajni.

Sl. br. 89. Crkva Sv. Nikola vo Struga Me|utoa, vkupniot broj na drugite ispitanici (prose~no zadovolni, delumno zadovolni i nezadovolni) iznesuva preku 50% ili 61,76%. Ottamu menaxmentot vo hotelierstvoto treba da nas-tojuva preku svojot sekojdneven anga`man {to pove}e da se zgole-muva brojot na turistite koi }e bidat posebno zadovolni i relak-sirani vo tekot na turisti~kiot prestoj. Vo kontekst na vakvite soznanija sakame da gi istakneme rezultatite od edno porane{no istra`uvawe na profesorot Branko Bunta{eski vo vrska so izletite i posetite kako aktiv-nosti na turistite vo turistii~koto mesto. Spored dobienite podatoci najzastapeni aktivnosti od izletite i posetite se: pos-eti na izletni~ki mesta i kratki pro{etki. Dodeka najmalku zastapeni aktivnosti se: lov na dive~, dolgi pro{etki i razgovor so drugi lu|e. Me|utoa, kaj stranskite turisti najzastapeni se: poseti na pazarot, razgovor so drugi i kratki pro{etki, a najmalku zastap-eni aktivnosti se: lov na dive~ i poseta na mali lokali. Presmetanite razliki me|u aritmeti~kite sredini na frekfenciite se statisti~ki zna~ajni na nivo od 0,01%. Toa zna~i deka doma{nite i stranskite posetiteli vo pogled na izletite i posetite kako aktivnosti vo slobodnoto vreme na tur-isti~kiot prestoj me|usebno zna~ajno se razlikuvaat. Vakvite razliki verojatno proizleguvaat od razli~nite socio-kulturni

129

sredini, razli~niot mentalitet, steknatite naviki i tur-isti~koto iskustvo. 12) Natamu avtorot iznesuva interesni soznananija za misle-wata na doma{nite i stranskite ispitanici za mo`nostite so koi raspolagaat hotelite i turisti~kite mesta na ezerskiot turizam. Pri toa do{ol do slednive konstatacii: - Ednata se odnesuva na toa {to najgolem procent ili 50% od vkupniot broj na ispitanici i oddelno kaj doma{nite i stran-skite se izjasnile deka hotelite vo delumna mera obezbedile pot-rebni uslovi za organizirawe na izleti i poseti za posetitelite. Potoa, samo kaj doma{nite i kaj vkupniot broj na ispitanici na vtoro mesto doa|aat onie koi se izjasnile za postoewe na uslovi vo dovolna mera i na posledno mesto se ispitanicite koi smetaat deka takvi uslovi ne postojat. - Vtorata tendencija vo dogovorite se odnesuva samo na stranskite posetiteli. Od niv na vtoro mesto se onie ispitanici koi smetaat deka hotelite ne obezbedile potrebni uslovi (26,00%). Na posledno mesto se ispitanicite koi smetaat deka hotelite obezbedile uslovi vo dovolna mera. Razlikite vo odgo-vorite posebno kaj doma{nite, stranskite i vkupniot broj ispi-tanici se statisti~ki zna~ajni. Presmetaniot X2 (XI-kvadrat) e zna~aen na nivo od 0,01% 13) -Procenkite na doma{nite i stranskite turisti i zadovolstvoto od ponudata na kulturno-zabavni sodrìni Pome|u turizmot i kulturata nabquduvano vo celost postoi me|usebna povrzanost i specifi~no vlijanie. Od edna strana kulturata deluva na razvitokot na turisti~koto stopan-stvo, a od druga strana turizmot preku svoite obrazovno-kulturni funkcii se pove}e stanuva sretstvo za {irewe na kulturata . “Turizmot so ovaa svoja funkcija, koja ne e edinstvena tuku se isprepletuva so mnogu drugi funkcii na turizmot, se namet-nuva kako potreba i oblik za masovno {irewe na kulturata i prosvetuvaweto na naselenieto” 14) Vo sovremeniot turizam kulturno zabavniot ìvot e pod- ednakvo vaèn kako {to se i osnovnite ugostitelsko-turisti~ki uslugi. Vakvite sodrìni vo pogolema mera moàt da pridonesat da se otstrani monotonosta i zdodevnosta kaj turistite. Tie pok-raj drugite potrebi imaat i potreba za razonoda i promena na svoite aktivnosti. Za turistite ne e ni{to pote{ko od ~uvstvoto na zdodevnost. “ celiot fenomen na razonodata, tolku 12) Bunta{eski B., “Socio-psiholo{ki prou~uvawa na aktivnostite na pos-etitelite vo turisti~koto mesto”, Prosvetno delo Skopje, 1994 god., str.107 13) Ibid, str.108. 14) Nikoli~ S., Sekuli~ J., Petrovi~ M., “Rekreativna i kulturna turistika”, Beograd, 1974, str.31

130

biten i karakteristi~en za ~ovekot vsu{nost ima svoi koreni vo potrebata za promeni, bidej}i razonodata i ne e drugo, tuku svoe-vidna promena na aktivnostite”. 15) Me|utoa, se postavuva pra{aweto: dali kulturata i kul-turno -zabavniot ìvot go imaat ona mesto vo turizmot koe {to vistinski im pripa|a? Funkcijata na kulturata vo dosega{nite proekti za razvoj na turisti~koto stopanstvo kaj nas seu{te go nema dobieno ona mesto koe go ima vo razvienite turisti~ki zemji”16) Moè slobodno da se istakne deka ezerskiot turizam (Ohrid, Struga, Prespa i Dojran) pretstavuva mo{ne bogata riznica na kulturnite vrednosti i prirodnite ubavini. Vo ovie turisti~ki regioni postojat golem broj na kulturno-istoriski spomenici (crkvi, manastiri, tvrdini, arheolo{ki iskopini, stara arhitektura, spomenici, muzei), kulturno-zabavni mani-festacii i drugo. Vakvo i sli~no kulturno-istorisko nasledstvo postoi i vo drugite krai{ta na R. Makedonija. Me|utoa, tie seu{te nedovolno se koristat za vonpansionskite potrebi na turistite.

Sl. br. 90. Samoilova tvrdina- Ohrid Vo ova istraùvawe posebno e va`no da se otkrie vo koja mera doma{nite i stranskite turisti go koristat spomeni~koto i kulturnoto nasledstvo kako sodrìna na slobodnoto vreme vo tekot na turisti~kiot prestoj. Osobeno e zna~ajno ovaa popu-lacija na turisti dali e zadovolna od vonpansionskata ponuda na kulturnite sodrìni.

15) Mladen Zvonarevi~, “Socijalna psihologija”, [holska kwiga, Zagreb,1978, str.234 16) Nikoli} S., Sekuli} J., Petrovi} M., ibid, str..31.

131

Dali ste zadovolni od ponudata na kulturno- zabavnite sodrìni? Turistite

spored mestoto na postojano ìveewe

Mnogu sum zadovolen



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 57 (23,85)

89 (37,24)

47 (19,66)

46 (19,25)

239 100,00%

Stranski 29 (25,44)

26 (22,81)

26 (22,80)

33 (28,95)

114 100,00%

Vkupno 86 (24,36)

115 (32,58)

73 (20,68)

79 (22,38)

353 100,00%

Podatocite vo tabelata ukaùvaat na dve karakter-istiki. Od edna strana kaj ispitanicite voop{to bez razlika dali se doma{ni ili stranski najgolemiot broj se izjasnile deka se prose~no zadovolni od ponudata na kulturno- zabavnite sodrìni. Potoa doa|aat onie ispitanici koi se mnogu zado-volni. Na treto mesto se ispitanicite koi ne se zadovolni i na posledno mesto se ispitanicite koi se delumno zadovolni. Skoro istata tendencija se zabeleùva i kaj doma{nite turisti. Od druga strana stranskite turisti se mo{ne pok-riti~ni i vo najgolem broj ili 28,95% smetaat deka ne se zado-

Grafikon br. 8. Turistite i ponudata na kulturno-zabavni sodrìni

23,85% 25,44% 24,36%

37,24%

22,81%

32,58%

19,66% 22,80%

20,68% 19,25%

28,95%

22,38%


mnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen delumno sum zadovolen ne sum zadovolen

Tabela 8. Doma{ni i stranski turisti i ponudata na kulturno-zabavnite sodrìni

132

volni od ponudata. Na vtoro mesto so 25,44% se onie koi se mnogu zadovolni, potoa doa|aat onie koi se prose~no i delumno zado-volni. Presmetaniot H2 (HI kvadrat) pokaùva deka me|u doma{nite i stranskite turisti postojat zna~ajni statisti~ki razliki na nivo od 0.05%. Vo edno istraùvawe {to go realizira Institutot za is-traùvawe na turizmot pri Fakultetot za turizam i ugostitel-stvo vo Ohrid, realizirano 1998 godina na 700 ispitanici od koi 500 doma{ni i 200 stranski turisti, vo vrska so èlbite za ani-maciskite aktivnosti dobieni se interesni podatoci. Imeno, konstatirano e deka kaj ispitanicite voop{to i oddelno kaj doma{nite i stranskite vo najgolem procent imaat èlba slo-bodnoto vreme da go pominat so sportsko-rekreativna sodrìna. Na vtoro mesto doa|aat izletite i posetite i na posledno mesto kulturno-zabavnite sodrìni. - Procenkite na doma{nite i stranskite turisti i zadovolstvoto od ponudata na sportsko-rekreativnite sodrìni Sportsko-rekreativnite sodrìni na turistite vo tekot na turisti~kiot prestoj imaat mo{ne zna~ajna uloga. Ako po-jdeme od faktot deka teloto na ~ovekot od anatomsko-fiziolo{ki i psiholo{ki aspekt e oformeno za aktivnost, a ne za miruvawe, toga{ niz raznovidnite aktivnosti se podobruva funkcijata na oddelni organi i organizmot vo celost. Me|utoa, za razlika od porano, ~ovekot na sovremenata civilizacija koj ìvee vo urbana sredina se pomalku se dviì. Rabotniot ~ovek za vreme na rabotata vo golema mera go zamenuvaat ma{inite i drugi sovremeni tehni~ki sredstva. Isto taka vo slobodnoto vreme malku se dviì i aktivira, bidej}i go koristi avtomo-bilot i drugite prevozni sredstva. Golem del od slobodnoto vreme ~ovekot go koristi vo gledawe televizija i slu{awe radio. Odmorite se mo{ne pasivni i stati~ni. Hipokinezijata-nedovolnoto dvièwe e pri~ina za mnogu bolesti na ~ovekot vo sega{nive uslovi na ìveewe. Poa|aj}i od vakviot sovremen na~in na ìvot i rabota vo dene{nava industrijalizirana i urbanizirana civilizacija, ~ovekot ima potreba od raznovidni aktivnosti vo slobodnoto vreme, ne samo na krajot od denot i vikendot, tuku u{te pove}e pri koristeweto na godi{niot odmor. Sportskite aktivnosti na voda i kopno pridonesuvaat za sportska rekreacija i aktivno od-marawe. “Odmoraweto i letuvaweto so raznovidno koristewe na sportski igri, dvièwe vo prirodata so odredena programa i voop{to organiziraweto ve`bawe go narekuvame aktivna rek-

133

reacija”17) Ottamu, me|u sportot i turizmot postoi funkcionalna povrzanost. Sportot i turizmot se izraziti primeri na psi-hofizi~ka rekreacija so cel da se zadovolat pogolem broj na pot-rebi kaj turistite. Vakvite odnosi me|u niv dobivaat humani-tarna dimenzija. Vo konkretniov slu~aj nas ne interesira stepenot na zado-volstvoto kaj ispitanicite od ponudata na sportsko-rekreativni sodrìni vo vonpansionskite uslugi.

Dali ste zadovolni od ponudata na sportsko-rekreativni sodrìni? Turistite

spored mestoto na postojano ìveewe

Mnogu sum zadovolen



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 71 (29,71)

67 (28,03)

52 (21,76)

49 (20,50)

239 100,00%

Stranski 27 (23,68)

33 (28,95)

21 (18,42)

33 (28,95)

114 100,00%

Vkupno 98 (27,76)

100 (28,33)

73 (20,68)

82 (23,23)

353 100,00%

17) Sori} Ante, “ Razvijawem rekreativno-zabavnih sadràja pove}ati dobit ”, HSMA-Kongres, str 3

Sl. br. 91. Fudbalski stadion vo Ohrid Sl. br. 92. Sportska sala vo Ohrid

Tabela 9. Doma{ni i stranski turisti i zadovolstvoto od sportsko-rekreativnite sodrìni

134

Podatocite vo tabelata pokaùvaat tri razli~ni stavovi. Kaj doma{nite turisti procentot na odgovorite po~nuva}i od prviot stepen “mnogu sum zadovolen” (29,71%) zavr{uvaj}i so posledniot stepen ”ne sum zadovolen” (20,50%) postepeno se namaluva. Me|utoa, kaj stranskite turisti odgovor-ite za stepenot na zadovolstvoto imaat poinakov redosled. Kaj niv najgolemiot broj ili (28,95%) smetaat deka se prose~no zado-volni i nezadovolni. Na vtoro mesto so (23,68%) se ispitanicite koi se mnogu zadovolni i na posledno mesto so (18,42%) se ispi-tanicite koi se delumno zadovolni. Posebno e interesno da se is-takne misleweto na vkupniot broj na ispitanici ~ija logika na odgovorite se razlikuva i od doma{nite i od stranskite turisti. Imeno kaj niv na prvo mesto so ( 28,33%) se onie koi se prose~no zadovolni, na vtoro mesto so (27,76%) se ispitanicite koi se mnogu zadovolni i na posledno mesto so (20,68%) se ispitanicite koi se delumno zadovolni. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razliki vo odgovorite postojat no ne se statisti~ki zna~ajni. Poa|aj}i od iznesenive konstatacii moème da zaklu~ime deka doma{nite turisti vo najgolem procent se mnogu zadovolni i prose~no zadovolni. Od druga strana odgovorite na stranskite turisti vo golema merka se razlikuvaat vo odnos na doma{nite. Kaj niv preku 50% se izjasnile deka se nezadovolni i prose~no zadovolni. Toa zna~i deka stranskite turisti vo sporedba so doma{nite vo pogolem procent se ponezadovolni. Ottamu menax-

Grafikon br. 9. Turistite i sportsko-rekreativnite sodrìni

29,71%

23,68%

27,76%28,03% 28,95% 28,33%

21,76%

18,42%20,68%20,50%

28,95%

23,23%

doma{ni stranski vkupno mnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen delumno sum zadovolen ne sum zadovolen

135

mentot vo hotelierstvoto na ezerskiot turizam treba da vloì pogolemi napori za podobruvawe na vonpansionskata ponuda za sport i rekreacija. Sportskata rekreacija e imperativ na sovremeniot turizam. Taa pretstavuva aktivna komponenta na vonpansionskata turisti~ka ponuda. Taa posebno e korisna za psihofizi~kata i zdravstvenata sostojba na organizmot i vo zbliùvaweto na lu|eto. Vakvite nepovolni sostojbi vo vonpansionskata tur-isti~ka ponuda moàt zna~ajno da se izmenat preku podgotvuvawe na posebni programi za sport i rekreacija. Pri podgotvuvaweto na vakvi programi treba da se ispolnat pove}e uslovi: obezbedu-vawe na soodvetni sportski tereni i posebni rekviziti, angaìrawe na stru~ni animatori i organizirawe na raznovidni turniri, natprevari i drugo.

Sl.br. 93. Pe{a~ewe

136

3.1.1. KAKO TURISTITE GI PERCEPIRAAT MO@NOSTITE NA HOTELOT VO KOJ PRESTOJUVAAT ZA ZADOVOLUVAWE NA NIVNITE POTREBI

RANG LISTA NA MO@NOSTITE (DOMA[NI TURISTI)69)

r.br. Vidovi na mo`nosti Frekfencija Procent spored vkup-nata frek-

fencija*

RANG

1 Ovoj hotel e samo mesto za spiewe, od-nosno no}evawe-konak

10

(2,48)

4

2

Ovoj hotel e mesto za komunikacii, za sredbi, za zbliùvawe i vospostavuvawe

na novi prijatelstva

118

(29,28)

2

3

Kaj vrabotenite postoi postojana èlba za pokvalitetna turisti~ka

ponuda

104

(25,81)

3

4

Personalot na hotelot so kulturnoto odnesuvawe i qubeznosta nastojuva gos-tite da bidat zadovolni i relaksirani

171

(42,43)

1

403 100,00%

RANG LISTA NA MO@NOSTITE (STRANSKI TURISTI)70)

r.br. Vidovi na mo`nosti Frekfencija Procent spored vkup-nata frek-

fencija*

RANG

1

Ovoj hotel e samo mesto za spiewe, od-nosno no}evawe-konak

20

(11,43)

4

2

Ovoj hotel e mesto za komunikacii, za sredbi, za zbliùvawe i vospostavu-

vawe na novi prijatelstva

71

(40,57)

1

3

Kaj vrabotenite postoi postojana èlba za pokvalitetna turisti~ka

ponuda

28

(16,00)

3

4

Personalot na hotelo so kulturnoto odnesuvawe i qubeznosta nastojuva

gostite da bidat zadovolni i relak-sirani

56

(32,00)

2 175 100,00%

69) Procentot vo ovaa tabela e presmetan spored vkupnata frekfencija, bidej}i ispitanicite moèa da zaokruàt pove}e odgovori. 70) Procentot vo ovaa tabela e presmetan spored vkupnata frekfencija, bidej}i ispitanicite moèa da zaokruàt pove}e odgovori.

137

Pred da gi izneseme stavovite na turistite za nekolku specifi~ni pra{awa vo anketata ~uvstvuvame potreba da istak-neme kakov ugostitelski objekt e hotelot. “Hotelot e osnoven reprezentativen ugostitelski objekt za smestuvawe od otvoren tip, namenet za razli~ni kategorii, koi raboti po komercijalni principi, vo tehni~ko-tehnolo{ko i organizaciona-kadrovska smisla ekipiran na na~in koj obezbeduva davawe na uslugi za smestuvawe naj~esto zaedno so uslugite za hrana, pijaloci i napivki, vklu~uvaj}i gi dodatnite uslugi, funkcionalno povr-zani vo integralen produkt” 71)

Gostinot hotelot go izbira kako svoj privremen dom. Toj od psiholo{ka gledna to~ka o~ekuva tuka da mu bide prijatno, mirno, da moè da se razonodi, sportski da se rekreira i da pos-eti pove}e kulturno-istoriski spomenici i izletni~ki mesta. Me|utoa, nie sakavme da otkrieme dali na{ite hoteli se seu{te durmitoriumi ili se mesto za otvorena, fleksibilna i bogata sodrìnska ponuda. Ottamu vo pra{alnikot se navedeni slednive 4 pra{awa:

1. ovoj hotel e samo mesto za spiewe, no}evawe-konak; 2. ovoj hotel e mesto za komunikacii, sredbi, zbliùvawe i

vospostavuvawe novi prijatelstva 3. kaj vrabotenite postoi postojana èlba za pokvalitetna

turisti~ka ponuda 4. personalot na hotelot so kulturnoto odnesuvawe i

qubeznosta nastojuva gostite da bidat maksimalno zado-volni i relaksirani

Za taa cel izrabotivme rang lista za doma{nite i stranskite turisti. Kompariraj}i gi iskaànite stavovi za navedenite pra{awa gi konstatiravme slednive soznanija: 1.Stavovite vo rang-listite me|u doma{nite i stran-skite ispitanici pri nivnoto percepirawe na mo`nostite na hotelite za dve karakteristiki se isti, a za dve razli~ni. Imeno, na prvoto i tretoto pra{awe se isti, a na vtoroto i ~etvrtoto se razli~ni. 2.Kaj doma{nite ispitanici na prvo mesto vo rang-listata e pra{aweto deka personalot vo hotelot ima kulturen i qubezen odnos propraten so prirodna nasmevka. Nasmevkata treba da bide iskrena i prirodna, a ne ve{ta~ka. Taa dlaboko e vgradena vo etikata na turisti~kite rabotnici. 3.Kaj stranskite ispitanici na prvo mesto vo rang-listata e pra{aweto koe se odnesuva na karakteristikite na sovremeniot hotel koi se odnesuvaat na toa deka ne e pove}e dur-mitorium ili “ Moderno uredena gostilnica so sobi za spiewe” (Milan Vujaklija “Leksikon na stranski zborovi i izrazi,”

71) Kosar Liljana, “Hotelierstvo (teorija i praksa) ”, Vi{a hotelierska {kola, Beograd, 2002, str.51.

138

str.1069), tuku e mesto za komunikacii, sredbi i vospostavuvawe na novi prijatelstva. Hotelot treba da ima golemi mo`nosti za bogata i raznovidna vonpansionska ponuda. 4. Doma{nite i stranskite ispitanici imaat isti stavovi za tretoto pra{awe koe se odnesuva na permanentnata èlba kaj vrabotenite vo hotelite za pokvalitetna turisti~ka ponuda. Isto taka i ednite i drugite ispitanici imaat isti stavovi za posledniot ~etvrt rang. Za posledniot rang se izjas-nile sosem mal procent (2,48%) kaj doma{nite i (11,43%) kaj stranskite. Od rang listive moème da zaklu~ime deka kako doma{nite taka i stranskite turisti imaat izgraden kriterium vo odnos na kadrovskite i programskite sodrìni {to treba da gi poseduva sovremeniot hotel. Spored toa menaxmentot vo hotelite na ezerskiot turizam vo na{ata zemja treba da gi apstrahira im-provizaciite i permanentno da gi prati progresivnite tekovi vo me|unarodniot turizam. Samo taka }e moè da se nudi pobogata i poraznovidna sodrìna vo pansionskata i vonpansionskata ponuda i da se zgolemuva vonpansionskata potro{uva~ka.

Sl.br. 94. Plaà vo Ohrid

139

3.2. VONPANSIONSKATA TURISTI^KA PONUDA I POTRO[UVA^KA VO TURISTI^KITE MESTA NA

EZERSKIOT TURIZAM VO REPUBLIKA MAKEDONIJA

Vo prethodniot del gi iznesovme soznanijata i stavovite na ispitanicite za turisti~kata ponuda i potro{uva~ka vo ho-telite na ezerskiot turizam vo na{ava dràva. Dodeka vo ovoj del {to pretstavuva logi~ko prodolùvawe na problemot {to e predmet na istraùvaweto }e gi izneseme stavovite i soznanijata na ispitanicite na nivo na turisti~koto mesto. Ottamu, pre-thodno treba da objasnime {to vsu{nost se podrazbira pod poi-mot turisti~ko mesto? Vo stru~nata literatura od oblasta na turizmot i ugos-titelstvoto za poimot turisti~ko mesto postojat definicii vo po{iroka i vo potesna smisla na zborot. Pod poimot turisti~ko mesto vo po{iroka smisla na zborot se podrazbira “posebno privle~no mesto koe posetitelite go posetuvaat vo golem broj i vo tekot na pove}e godini, obi~no vo isti periodi, a koe so svo-jata posebna uredenost i opremenost ovozmoùva kako primawe i prestoj, taka i ostvaruvawe na dohod.”72)

Spored ovaa definicija ima golem broj na mesta {to moàt da se nare~at turisti~ki. Turisti~ki mesta moàt da bidat i nekoi nenaseleni mesta kako {to se oddelni pomali lo-kaliteti dokolku se pomasovno posetuvani i ako odgovaraat na turisti~kite potrebi. Isto taka vo turisti~kite mesta moàt da se smestat i pogolemi gradski naselbi. Od druga strana, postoi i definicija vo potesna smisla koja glasi: “Turisti~ki mesta vo potesna smisla se naselbi, bez ogled na goleminata, koi vo sezonata imaat zabeleìtelen priliv na turisti koi privremeno pretstavuvaat zna~aen del na naselenieto od toa mesto, tie naselbi se posebno zainteresirani za turisti~koto stopanstvo, a toa zna~i deka golem del od nasele-nieto ja zasnova svojata egzistencija na turizmot”.73)

Vo ovoj del }e gi analizirame samo onie tabeli za koi ispitanicite imaat razli~ni stavovi i soznanija vo odnos na ho-telite i turisti~kite mesta i tabelite {to se odnesuvaat samo na turisti~kite mesta. 74) - Kakvi se procenkite na doma{nite i stranskite turisti za vonpansionskata turisti~ka ponuda vo turisti~koto mesto Vonpansionskata turisti~ka ponuda se realizira vo ho-telite kade {to turistite prestojuvaat i vo turisti~koto mesto.

72) Markovi} Z., “ Osnovi turizma ”, [kolska kwiga, Zagreb, 1980 god., str. 139. 73) Ibid, str 140. 74) Ostanatite tabeli }e bidat pomesteni vo prilog.

140

Turisti~koto mesto treba da poseduva {irok dijapazon na raznovidni ponudi vo pove}e oblasti i toa: soobra}ajot, trgo-vijata, zelenite pazari, brojni restorani, picerii, kafi~i, slat-karnici, ponuda na suveniri, prospekti, razglednici, nacionalni specijaliteti od gastronomijata, raznovidni kulturno-zabavni manifestacii, kulturno-istorisko nasledstvo, sportsko-rekreativni manifestacii, muzi~ki festivali i drugo.

Dali ste zadovolni od vonpansionskata ponuda vo turisti~koto mesto Turistite

spored mestoto na `iveewe

Mnogu sum zadovolen



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 71 (29,69)

95 (39,75)

51 (21,34)

22 (9,22)

239 100,00%

Stranski 31 (27,19)

46 (40,35)

30 (26,32)

7 (6,14)

114 100,00%

Vkupno 102 (28,89)

141 (39,94)

81 (22,95)

29 (8,22)

353 100,00%

Grafikon br. 10. Turistite i vonpansionskata ponuda voturisti~koto mesto

29,69%27,19%

28,89%

39,75% 40,35% 39,94%

21,34%

26,32%22,95%

9,22%6,14%

8,22%

doma{ni stranski vkupnomnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen delumno sum zadovolen ne sum zadovolen

Tabela 10. Doma{ni i stranski turisti i vonpansionskata ponuda vo turisti~koto mesto

141

Podatocite vo tabelata pokaùvaat deka kaj site ispi-tanici kako op{to taka i oddelno kaj doma{nite i stranskite na-jgolemiot broj se prose~no zadovolni, potoa se onie koi se mnogu zadovolni, na treto mesto delumno zadovolnite i na krajot onie koi ne se zadovolni. Koga ovie podatoci }e gi sporedime so iznesenite stavovi na istite ispitanici za stepenot na zadovolstvoto za hotelite vo koi prestojuvaat }e zabeleìme izvesni razliki. Imeno, ispi-tanicite se izjasnale deka od vonpansionskata ponuda vo ho-telite se mnogu zadovolni (50,43). Dodeka od vonpansionskata ponuda na nivo na turisti~koto mesto vo najgolem broj ili (39,94%) se prose~no zadovolni. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razliki vo odgovorite postojat no ne se statisti~ki zna~ajni. Od iznesenite sodrìni moème da zaklu~ime deka turis-tite od ponudata nadvor od hotelite ne se zadovolni vo dovolna mera. Spored toa nadle`nite faktori koi neposredno i posredno se zainteresirani za pogolema vonpansionska turisti~ka potro{uva~ka treba da im se prepora~a vo naredniot period da obratat pogolemo vnimanie na zabele{kite na turistite.

-Procenkite na turistite od ponudata na anima-ciskite sodrìni za izleti i poseti

Dali ste zadovolni od izletite i posetite organizirani na nivo na turisti~koto mesto?

Turistite spored mestoto na postojanoto ìveewe Mnogu sum

zadovolen



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 47 (19,66)

75 (31,38)

62 (25,94)

55 (23,02)

239 100,00%

Stranski 35 (30,71)

42 (36,84)

26 (22,81)

11 (9,64)

114 100,00%

Vkupno 82 (23,23)

117 (33,15)

88 (24,93)

66 (18,69)

353 100,00%

Tabela 11. Doma{ni i stranski turisti i zadovolstvoto od organizirawe na izleti i poseti

142

Koga }e se napravi komparacija pome|u podatocite vo ovaa tabela i tabelata br. 7, }e zabeleìme izvesni razliki. Ispitanicite na nivo na turisti~ko mesto vo najgolem broj kako op{to taka i oddelno kaj doma{nite i stranskite smetaat deka se prose~no zadovolni od ponudenite programi za organizirawe na izleti i poseti. Me|utoa, istite ispitanici na nivo na hotelot vo koj {to prestojuvaat vo najgolem procent se mnogu zadovolni. Toa zna~i deka hotelite imaat pogolemi mo`nosti za ovoj vid na animacija. [to se odnesuva do sportsko- rekreativnite i kul-turno- zabavnite animaciski programi nekoja posebna razlika vo trendot na odgovorite kaj ispitanicite za hotelskite mo`nosti i na nivo na turisti~ko mesto nema. Toa zna~i deka stepenot na zadovolstvoto kaj turistite vo golema mera se poklopuva. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razlikite vo odgovorite se statisti~ki zna~ajni na nivo od 0,05%.

- Procenkata na turistite za koristeweto na kul-turno-istoriskoto nasledstvo vo turisti~kata propaganda Vo zavisnost od predmetot na propagirawe moè da se zboruva za raznovidni propagandi: ekonomska, politi~ka, tur-isti~ka, odbrambena i dr.

Grafikon br. 11. Turistite i organiziraweto na izleti i poseti

19,66%

30,71%

23,23%

31,38%

36,84%

33,15%

25,94% 22,81%

24,93%23,02%

9,64%

18,69%



143

Za poimot turisti~ka propaganda postojat pove}e de-finicii. Spored Dmitar J. ûli},˝ turisti~kata propaganda e dejnost koja so specifi~ni metodi i sredstva go privlekuva vni-manieto na zainteresiranite (potencijalnite) turisti so cel da se predizvika èlba i odluka za da posetat odreden kraj ili lo-kalitet, odnosno da ja koristat ponudenata turisti~ka usluga˝.75)

Spored @ivadin Jovi~i}, “Turisti~kata propaganda e ak-tivnost za zgolemuvawe na brojot na posetiteli i nivnata potro{uva~ka vo odredeni turisti~ki podra~ja i objekti.76)

Vo dvete definicii pred sî e potencirano deka tur-isti~kata propaganda ima za cel da go zgolemi brojot na pos-etitelite vo turisti~kite mesta, a so toa da se zgolemi i tur-isti~kata potro{uva~ka. Pri toa od psiholo{ki aspekt mo{ne e bitno da se vlijae na mislewata i stavovite na potencijalnata turisti~ka masa so cel da gi pottikne da donesat odluka i da gi posetat prostorite ili objektite vo prostorot koi se predmet na turisti~kata propaganda. [to se odnesuva za koristeweto na kulturno-istoriskoto nasledstvo vo sredstvata za turisti~kata propaganda vo turisti~kite mesta, ispitanicite kako op{to, taka i oddelno kaj doma{nite i stranskite vo najgolem procent (48,73%) smetaat deka mnogu se koristat. Na vtoro mesto so (27,76%) smetaat deka prose~no se koristat i na treto mesto so (18,13%) smetaat deka delumno se koristat. Sosema e mal procen-tot (5,38%) za koi se smeta deka ne se koristat. Od podatocive moè da se konstatira deka tri ~etvrtini (76,49%) smetaat deka kulturnoto -istorisko nasledstvo se koristi mnogu i prose~no. Spored toa samo edna ~etvrtina od ispitanicite smeta deka se koristi delumno ili voop{to ne se koristi. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) e statisiti~ki zna~aen na nivo od 0,05%. Op{to poglednato moème da bideme zadovolni od zastapenosta na kulturno-istoriskoto nasledstvo vo tur-isti~kata propaganda. Takvite soznanija kaj doma{nite i stran-skite turisti imaat svoe vlijanie za zgolemuvawe na brojot na posetitelite vo turisti~kite mesta na ezerskiot turizam i sood-vetno na toa i zgolemuvawe na vonpansionskata potro{uva~ka preku posetuvaweto na kulturno-istoriskite spomenici.

75) ûli} J. Dmitar “Turisti~ka propaganda” , Zagreb, 1964 str. 27. 76) Jovi~i} @ivadin, “Turisti~ka propaganda”, Beograd, 1982, str.15

144

-Procenkata na turistite za ponudata na proizvodi za {iroka potro{uva~ka vo trgovijata vo turisti~koto mesto Trgovijata e dejnost koja na indirekten na~in e vklu~ena vo vonpansionskata potro{uva~ka na posetitelite vo tekot na turisti~kiot prestoj. Sekoj posetitel za vreme na godi{niot od-

Dali ste zadovolni od koristeweto na kulturno-istoriskoto nasled-stvo vo turisti~kata propaganda

Turistite spored mestoto na `iveewe

Mnogu se koristi

Prose~no se koristi

Delumno se koristi

Ne se koristi

Vkupno

Doma{ni 103 (43,09)

68 (28,45)

50 (20,92)

18 (7,54)

239 100,00%

Stranski 69 (60,52)

30 (26,32)

14 (12,28)

1 (0,88)

114 100,00%

Vkupno 172 (48,73)

98 (27,76)

64 (18,13)

19 (5,38)

353 100,00%

Grafikon br. 12. Turistite i kulturno-istoriskoto nasledstvo vo turisti~kata propaganda

43,09%

60,52%

48,73%

28,45% 26,32% 27,76% 20,92%

12,28%

18,13%

7,54% 0,88%

5,38%


mnogu se koristi prose~no se koristi

delumno se koristi ne se koristi

Tabela 12. Turistite i koristeweto na kulturno-istoriskoto nasledstvo vo turisti~kata propaganda

145

mor ili vikendite e zainteresiran da gi poseti trgovskite pro-davnici i drugite uslu`ni dejnosti so cel da gi zadovoli specifi~nite potrebi. Na toj na~in posetitelite koi prestoju-vaat vo turisti~koto mesto tro{at odredeni finansiski sred-stva i so toa ja zgolemuvaat vkupnata vonpansionska potro{uva~ka. Turisti~kata potro{uva~ka se odnesuva na dava~kite na turistite za realizacija na turisti~kite potrebi. Turisti~kata potro{uva~ka se realizira vo pove}e dejnosti i poradi toa mo{ne e te{ko da se oceni nejziniot obem i struktura. Utvrdu-vaweto obi~no se vr{i na posreden na~in so ispituvawe na mislewata i stavovite na turistite koi go zavr{ile vikendot ili godi{niot odmor ili pak se vo tekot na turisti~kiot prestoj. Ispituvawata se vr{at preku anketa ili intervju.

Sl. br. 95. Pazar vo Ohrid Vo otsustvo na posveì podatoci za strukturata na vkupnata turisti~ka potro{uva~ka vo na{ata dràva }e navedeme nekoi podatoci na vkupnite tro{oci po lice i toa: vo mesto na ìveewe turistite za podgotovka na patuvaweto i prestojuvaweto bile potro{eni 16,3% od sredstvata; za vreme na patuvaweto od sredstvata bile potro{eni 11,8% i vo mestoto na turisti~kiot prestoj bile potro{eni 71,9%. Koga strukturata na vkupnata turisti~ka potro{uva~ka e nabquduvana po oddelni stopanski dejnosti otkrieno e sled-novo: vo ugostitelstvoto 40,7%; vo trgovijata na malo 32,8%; patni~kite agencii i drugite dejnosti 17,7% i soobra}ajot 8,8%.77)

77) Nejkov Du{an, “Vonpansionskata potro{uva~ka vo hotelierstvoto”, Fa-kultet za turizam i ugostitelstvo Ohrid, 1984 godina, str. 11.

146

Dali ste zadovolni od ponudata na proizvodi za {iroka potro{uva~ka vo trgovijata?

Turistite spored mestoto na postojano `iveewe Mnogu sum



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 85 (35,56)

94 (39,33)

40 (16,74)

20 (8,37)

239 100,00%

Stranski 40 (35,09)

41 (35,96)

25 (21,93)

8 (7,02)

114 100,00%

Vkupno 125 (35,41)

135 (38,24)

65 (18,42)

28 (7,93)

353 100,00%

Od iznesenite podatoci vo tabelava sosema e evidentno deka vo stavovite na ispitanicite nema nekoja bitna razlika. Kaj ispitanicite i op{to oddelno me|u doma{nite i stranskite gosti najgolemiot procent se prose~no zadovolni, potoa na vtoro mesto se onie koi se mnogu zadovolni, na treto mesto se delumno zadovolnite i posledni nezadovolnite so 7,93%.

Grafikon br. 13. Turistite i ponudata na proizvodi za {iroka potro{uva~ka vo trgovijata

35,56% 35,09% 35,41% 39,33%

35,96%38,24%

16,74% 21,93%

18,42%

8,37% 7,02% 7,93%



Tabela 13. Turistite i zadovolstvoto od ponudata na proizvodi za {iroka potro{uva~ka vo trgovijata.

147

Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razliki vo odgovorite postojat no ne se statisti~ki zna~ajni. Vrz osnova na iskaànite stavovi moè da se zaklu~i deka prose~niot kvalitet na proizvodite za {iroka potro{uva~ka ne e garancija za pogolema vonpansionska potro{uva~ka. Toa zna~i deka site trgovski rabotnici treba permanentno da go zgolemu-vaat asortimanot na ponudata so cel pove}e da gi motiviraat posetitelite na pogolema vonpansionska potro{uva~ka. Pokraj toa treba pove}e da obratat vnimanie na svojot odnos i qubeznosta kon posetitelite i nivoto na cenite. Vo tabelata broj 2 za cenite na vonpansionskite uslugi na nivo na hotelot vo koj {to prestojuvaat stranskite turisti se na mislewe deka cenite se mnogu visoki (74,56%). -Procenkite na turistite za higienata na ulicite, ob-jektite i plaìte vo turisti~koto mesto Denes vo me|unarodniot turizam ekologiijata vo tur-isti~kite mesta spa|a me|u najbitnite faktori za zadovolstvo na turistite. Osobeno turistite koi {to doa|aat od pogolemi gra-dovi, urbanizirani i industriski razvieni zemji koi vo pogolema mera ja zagaduvaat sredinata imaat potreba od ~ista i zdrava okolina. “Turisti~kiot ~ovek” nastojuva da gi kompenzira ne-dostatocite na gratskiot ìvot. Nemu mu se potrebni mir i ti{ina. Toj vo turisti~koto mesto bara ekolo{ki ~ista sredina. Vo toj kontekst Alberto Sesa naglasuva deka ~ovekot e prinuden da bega od sekojdnevniot ìvot koj mu e nametnat od gradot i in-dustrijata, da bara vra}awe kon prirodata, da vospostavi kontakt so prirodata koja gradot ja uni{til. Zaradi vakvite objektivni sostojbi recipientnoto nasele-nie vo turisti~kite mesta treba da vodi smetka za higienata na ulicite, objektite i plaìte vo ezerskiot turizam. Zaradi toa i vo pra{alnikot postavivme posebno pra{awe da se vidi kakvo e misleweto na turistite.

Sl.br. 96. Karneval

148

Analiziraj}i gi dobienive podatoci za higienata vo tur-isti~koto mesto moème da konstatirame dve karakteristiki. Od edna strana }e konstatirame deka iznesenite stavovi na ispi-tanicite op{to bez razlika na nivnoto poteklo i kaj doma{nite

Dali ste zadovolni od higienata na ulicite, objektite i plaìte vo ova turisti~ko mesto?

Turistite spored mestoto na postojano ìveewe Mnogu sum



Ne sum zadovolen

Vkupno

Doma{ni 40 (16,74)

67 (28,03)

54 (22,59)

78 (32,64)

239 100,00%

Stranski 27 (23,68)

30 (26,32)

37 (32,46)

20 (17,54)

114 100,00%

Vkupno 67 (18,98)

97 (27,48)

91 (25,78)

98 (27,76)

353 100,00%

Grafikon br. 14. Turistite i higienata vo turisti~koto mesto

16,74%

23,68%

18,98%

28,03% 26,32%

27,48%

22,59%

32,46%

25,78%

32,64%

17,54%

27,76%



Tabela 14. Turistite i zadovolstvoto od higienata vo turisti~koto mesto

149

vo najgolem broj ili (27,76%) se negativni, odnosno ne se zado-volni od higienata vo mestoto kade {to prestojuvaat. Od druga strana stranskite turisti vo najgolem broj ili (32,46%) se de-lumno zadovolni. Kaj ispitanicite vkupno bez razlika dali se doma{ni ili stranski na prvo mesto (27,76%) se onie koi ne se zadovolni, na vtoro mesto doa|aat prose~no zadovolnite, na treto mesto se delumno zadovolnite i na posledno mesto so (18,98%) se onie koi se mnogu zadovolni. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razlikite vo odgovorite se statisti~ki zna~ajni na nivo od 0,05%. Vrz osnova na iznesenive stavovi moème da zaklu~ime deka higienata na ulicite, objektite i plaìte e na mnogu nisko nivo. Vakvite sostojbi sosema jasno pokaùvaat deka so toa sa-mite turisti~ki mesta vr{at anti propaganda za doa|awe na po-golem broj posetiteli i za niven podolg turisti~ki prestoj. Kra-jno vreme e vakvite elementarni potrebi vedna{ da se izmenat kako bi deluvale postimulativno kaj potencijalnite turisti.

-Procenkite na turistite za prethodnite soznanija vo odnos na mo`nostite za vonpansionskata ponuda na tur-isti~koto mesto Kako {to vkupnite soznanija na potencijalnite turisti za turisti~kata ponuda taka i za vonpansionskata ponuda ima mo{ne golemo zna~ewe vo donesuvaweto na definitivnata odluka za posetata i prestojot vo odredena destinacija i turisti~ko mesto.

Dali pred da dojdete vo ova turisti~ko mesto bevte zapoznaeni so mo`nostite za vonpansionskata ponuda?

Turistite spored mestoto na postojano ìveewe

Bev zapoznaen Nebev zapoznaen Vkupno

Doma{ni 137 (57,32)

102 (42,68)

239 100,00%

Stranski 45 (39,47)

69 (60,53)

114 100,00%

Vkupno 182 (51,56)

171 (48,44)

353 100,00%

Tabela 15. Turistite i nivnite soznanija za mo`nostite za vonpansion-skata ponuda vo turisti~koto mesto

150

Od iznesenite podatoci moàt da se izvle~at dve karak-teristi~ni soznanija. Od edna strana vkupniot broj ili (51,56%) se izjasnile deka pred da dojdat vo turisti~koto mesto bile in-formrani za mo`nostite na vonpansionskata ponuda, a pomaliot broj ili (48,44%) tvrdat deka ne bile informirani. Me|utoa, koga podatocive gi analizirame oddelno kaj doma{nite i kaj stranskite ispitanici }e zabeleìme izvesni razliki. Imeno, stranskite ispitanici (60,53%) ne bile informirani, a (39,47%) bile informirani. Dodeka kaj doma{nite ispitanici imame obratna tendencija. Kaj niv najgolemiot broj ili (57,32%) bile informirani a pomaliot broj ili (42,68%) ne bile informirani.

Za da se vidi dali vakvite razliki se slu~ajni ili sta-tisti~ki zna~ajni se presmeta H2 ( HI kvadrat) koj pokaùva deka razlikite se statisti~ki zna~ajni na nivo od 0,05%.

Sl. br. 97. Plaà vo Ohrid

Grafikon br. 15 . Turistite i soznanijata za vonpansionskata ponuda vo turisti~koto mesto

57,32%

39,47%

51,66%

42,68%

60,53%

48,44%


bev zapoznaen ne bev zapoznaen

151

3.3. SOZNANIJATA NA MENAXERSKIOT TIM ZA VONPANSIONSKATA TURISTI^KA PONUDA I

POTRO[UVA^KA VO HOTELITE So proektot na istra`uvaweto be{e predvideno da se ispitaat i soznanijata na menaxerskiot tim za ponudata i potro{uva~kata vo hotelite kade {to prestojuvaat turistite. Za taa cel be{e podgotveno standardizirano intervju so {est pra{awa. Razgovorot go vodevme so drirektorot, menaxerot, rakovoditelot na recepcijata, restoranot i kujnata. So vakvata tehnika na istra`uvawe sakavme da postigneme dve celi. Od edna strana da se zapoznaeme so nivnite soznanija kako doma}ini na hotelite i direkni u~esnici vo procesot na rabotata, a od druga strana nivnite soznanija da gi komparirame so soznanijata na turistie vo tekot na turisti~kiot prestoj. Vrz osnova na nivnite odgovori za sekoe pra{awe iz-rabotivme tabeli i presmetavme procenti. Vkupno bea intervjui-rani 108 pretstavnici na menaxerskiot tim. Odgovorite bea ponudeni skalirani vo oddelni stepeni.

-Kakvi se procenkite na ispitanicite za vonpansion-skata ponuda vo hotelot?

Va{ite procenki za vonpansionskata ponuda vo hotelot? Ispitanici

Mnogu golema Prose~na Mala Nezadovoluva Vkupno

Direktor - 11 (84,62)

- 2 (15,38)

13 100,00%

Menaxer 2 (10,00)

18 (90,00)

- - 20 100,00%

Rakovoditel na recepcija

2 (10,52)

15 (78,96)

- 2 (10,52)

19 100,00%

Rakovoditel na restoran

4 (12,50)

22 (68,76)

2 (6,24)

4 (12,50)

32 100,00%

Rakovoditel na kujna

4 (16,67)

14 (58,33)

6 (25,00)

- 24 100,00%

Vkupno 12 (11,11)

80 (74,07)

8 (7,41)

8 (7,41)

108 100,00%

Tabela 16. Soznanijata na menaxerskiot tim za vonpansionskata ponuda vo hotelot

152

Podatocite vo tabelava pokaùvaat kako vkupno taka i od-delno i spored funkcijata na ispitanicite vo hotelot ist trend na odgovori. Spored toa najgolemiot broj ili (74,07%) tvrdat deka imaat prose~na vonpansionska ponuda. Na vtoro mesto se onie ispitanici (11,11%) koi smetaat deka vonpansionskata ponuda e golema i na treto mesto (7,41%) se ispitanicite koi smetaat deka ponudata e mala ili nezadovoluva. Vo toj kontekst poinakvo mislewe za odredeni stepeni imaat direktorite i rako-voditelite na kujni vo odnos na vtoroto mesto. Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razliki vo odgovorite postojat, no ne se statisti~ki zna~ajni. Me|utoa, koga podatocite od iznesenata tabela se sporedat so tabelata broj 1 kade se prezentirani podatocite za soznanijata na turistite za turisti~kata ponuda }e se zabeleàt izvesni razliki. Imeno, turistite i vkupno i oddelno kaj doma{nite i stranskite vo najgolem broj ili 50,43% se mnogu zadovolni, potoa so 36,26% se prose~no zadovolni, 10,48 % delumno zadovolni i na posledno mesto so 2,83% se nezadovolni.

Od iznesenovo moème da zaklu~ime deka turistie vo odnos na menaxerskiot tim se pozadovolni od uslugite na turisti~kata ponuda. Bez razlika na vakvite popovolni soznanija na turistite ostanuva potrebata za permanentno soobrazuvawe na vonpansion-skata ponuda so potrebite i èlbite na turisti~kata klientela. -Kakvi se procenkite na menaxerskiot tim za vonpan-sionskata potro{uva~ka vo hotelot

Ispitanici Va{ite procenki za vonpansionskata potro{uva~ka.

Mnogu golema Prose~na Mala TOTAL

Direktor - 10 (76,92)

3 (23,08)

13 100,00%

Menaxer - 16 (80,00)

4 (20,00)

20 100,00%

Rakovoditel na recepcija - 14 (78,69)

5 (26,31)

19 100,00%

Rakovoditel na restoran 2 (6,25)

26 (81,25)

4 (12,50)

32 100,00%

Rakovoditel na kujna 4 (16,67)

16 (66,66)

4 (16,67)

24 100,00%

Vkupno 6 (5,55)

82 (75,93)

20 (18,52)

108 100,00%

Tabela 17. Soznanijata na menaxerskiot tim za vonpansionskata potro{uva~ka

153

Vonpansionskata potro{uva~ka e determinirana od pove}e faktori. Edna grupa na faktori se odnesuva na turisti~kata ponuda vo hotelite kade {to prestojuvaat turistite. Dodeka dru-gata grupa na faktori e tesno povrzana so individualnite pot-rebi, naviki i finansiska mo} na turistite. Koga podatocive vo tabelava gi analizirame vkupno bez razlika na funkcijata {to ja imaat ispitanicite }e konstati-rame deka najgolemiot broj ili (75,93%) tvrdat deka vonpansion-skata potro{uva~ka e prose~na. na vtoro mesto so (18,52%) doa|aat ispitanicite koi tvrdat deka potro{uva~kata e mala i na posledno mesto so (5,55%) se ispitanicite koi smetaat deka potro{uva~kata e mnogu golema.

Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) pokaùva deka razliki vo odgovorite postojat, no ne se statisti~ki zna~ajni. Vo edno na{e porane{no istraùvawe pokraj drugite pra{awa go postavivme i slednovo pra{awe: “dali tro{ite fi-nansiski sredstva za vonpansionskite uslugi”? Gi dobivme sled-nive odgovori: od vkupniot broj na ispitanici najgolemiot pro-cent (56,17%) se izjasnile deka tro{at malku. Na vtoro mesto so (35,83%) se izjasnile deka tro{at mnogu i na treto posledno mesto so (8,00%) se onie koi netro{at.78)

Op{to poglednato pretstavnicite na menaxerskiot tim vo odnos na vonpansionskata potro{uva~ka vo nivniot hotel i tur-isti~koto mesto ne se zadovolni. Mo{ne e va`no deka tie ne se pomiruvaat so takvite sostojbi i }e se motiviraat vo baraweto na na~ini i mo`nost da gi potiknuvaat gostite za pogolema vonpan-sionska potro{uva~ka. Vo toj kontekst tie imaat pove}e pred-lozi i sugestii: da se zgolemi obemot i kvalitetot na vonpan-sionskata ponuda, da se otvaraat disko-klubovi, kafeterii, ribni restorani, da se organizira pobogata animacija, da se zbogati sodrìnata na no}niot ìvot i sli~no. .

78) Bunta{eski Branko, Ibid str. 133.

Od iznesenite sostojbi i motivi-ranosta na site vraboteni vo ho-telite na ezerskiot turizam moème da pretpostavime deka vo idniov period }e se izvr{at po-golemi i pozna~itelni promeni koi }e ovozmoàt zgolemuvawe na ekonomskite efekti vo tur-isti~koto stopanstvo na R. Make-donija

Sl. br. 98. Hotel Desaret- Ohrid

154

-Kakvi se procenkite na menaxerskiot tim za cenite na vonpansionskite uslugi

Ispitanici Cenite se mnogu visoki

Cenite se prose~ni

Cenite se niski

Vkupno

Direktor - 13 (100,00)

- 13 100,00%

Menaxer 2 (10,00)

18 (90,00)

- 20 100,00%

Rakovoditel na recepcija - 19 (100,00)

- 19 100,00%

Rakovoditel na restoran - 32 (100,00)

- 32 (100,00%)

Rakovoditel na kujna - 22 (91,67)

2 (8,33)

24 (100,00%)

Vkupno 2 (1,85)

104 (96,29)

2 (1,86)

108 (100,00)

Podatocite vo ovaa tabela, nema potreba posebno da se analiziraat, bidej}ki se relativno bliski so tabela broj 2. Posebno e interesno {to ispitanicite od menaxerskiot tim vo najgolem broj ili (96,29%) se izjasnile deka cenite se prose~ni, a od druga strana sosema e mal procentot na onie koi smetaat deka cenite se mnogu visoki ( 1,85 % ) i mnogu niski (1,86%). Presmetaniot H2 ( HI kvadrat) poka`uva deka razliki vo odgovorite postojat, no ne se statisti~ki zna~ajni. -Kakvi se procenkite na menaxerskiot tim za potre-bite na turistite za vonpansionskite uslugi

Vo intervjuto {to go realiziravme so menaxerskiot tim be{e i pra{aweto da gi rangiraat potrebite na turistite za vonpansionskite uslugi. Za taa cel bea navedeni 12 potrebi.

Tabela 18. Soznanijata na menaxerskiot tim za cenite navonpansionskite uslugi

155

RANG-LISTA NA POTREBITE

Red.br. Vidovi na potrebi RANG

1 Potreba za dopolnitelni uslugi za hrana 5 2 Potreba za alkoholni pijaloci 1 3 Potreba za bezalkoholni pijaloci 6 4 Potreba za kafe 7 5 Potreba za perewe i peglawe na obleka 4 6 Potreba za garaìrawe na vozilo 3 7 Potreba za kupuvawe na suveniri, razglednici i prospekti 4 8 Potreba za organizirawe na izleti i poseti 4 9 Potreba za poseta na kulturno-istoriski spomenici 5 10 Potreba za kulturno-zabavni sodrìni 7 11 Potreba za sportsko rekreativni aktivnosti 2 12 Dali ste zabeleàle nekoi drugi potrebi 8

Od rang-listata na menaxerskiot tim sosema e evidentno

deka posetitelite vo hotelite i turisti~kite mesta na prvo mesto gi manifestiraat potrebite za alkoholni pijaloci, potoa potrebite za sportsko-rekreativni aktivnosti, na treto mesto potrebite za garaìrawe na vozilo i.t.n.

Sl. br. 99. Plaà Lagadin - Ohrid

156

4. ZAVR[NI SOGLEDUVAWA Od dobienite podatoci, nivnata analiza i interpretacija na soznanijata na ispitanicite moème da iznesime odredeni konstatacii i zaklu~oci. Vo ova istraùvawe u{te so izrabotkata na proektot za istraùvawe pojdovme od dve op{ti hipotezi: Prvata od niv glasi “ Turistite za vreme na turisti~kiot prestoj vo hotelite na ezerskiot turizam (Ohridsko-Stur{kiot, Prespanskiot i Do-jranskiot region) se zadovolni od kvalitetot i raznovidnosta na vonpansionskata ponuda”. 1. Vrz osnova na nivnite procenki op{to poglednato tur-iste se zadovolni od vonpansionskata ponuda na hotelite vo koi prestojuvaat. Vo odnos na stepenot na zadovolstvoto konstati-ravme izvesni razliki za oddelni vidovi na potrebi .

- Mnogu zadovolni se od slednite ponudi: op{tata ponuda na nivo na hotelot; kvalitetot na hranata, kvalitetot na pija-locite, perewe i ~istewe na nivnata obleka, od sodrìnata na programite za oraganizirawe na izleti i poseti. - Prose~no zadovolni vo najgolem procent se od slednive ponudi: cenite na vonpansionskite uslugi; ponuda na suveniri; razglednici i prospekti; programite na kulturno-zabavnite sodrìni; ponudata na sportsko-rekreativnite sodrìni i sli~no. - Za site raznovidni vonpansionski ponudi najmal e pro-centot na delumno zadovolni i nezadovolni turisti.

Od iznesenite soznanija moè da se zaklu~i deka turistite za vreme na nivniot turisti~ki prestoj vo hotelite na ezerskiot turizam se mnogu zadovolni i prose~no zadovolni. Vsu{nost vak-viot zaklu~ok odi vo prilog na potvrduvawe na pojdovnata hipo-teza.

Globalniot razvoj vo op{testvoto i stopanstvoto ima svoj specifi~en odraz vo turizmot, a posebno vo hotelierstvoto. Globalnite dvièwa vo turizmot nao|aat konkretna primena vo hotelierstvoto. Vo nego ne se prisutni samo ekonomskite, tuku i neekonomskite dimenzii kako {to se prostornite, kulturnite, i socio-psiholo{kite. Vo toj kontekst mo{e e va`no kako turis-tite na po~etokot od 21-ot vek go percepiraat sevkupniot ìvot vo hotelot na sovremeniot turizam. Dali hotelite vo na{ava dràva se samo mesto za smestuvawe i ishrana ili i mesto za sredbi, komunikacii, zbliùvawe i vospostavuvawe na novi pri-jatelstva. Vsu{nost sakavme da vidime kakvi se nivnite mo`nosti za zadovoluvawe na potrebite na sovremenite doma{ni i stranski turisti.

Od iznesenite soznanija na turistite izrabotivme rang-lista za nekolku karakteristiki. Od rang-listata moè da se

157

konstatira deka me|u doma{nite i stranskite turisti postojat sli~nosti i razliki za oddelni pra{awa.

Kaj doma{nite turisti na prvo mesto vo rang-listata e soznanieto deka vo hotelite personalot ima kulturen odnos, od-nosno tie se qubezni i nastojuvaat {to pove}e da gi zadovolat potrebite na gostite. Dodeka kaj stranskite turisti na prvo mesto vo rang-listata e pra{aweto povrzano so karakteristikite na sovremeniot hotel koj pove}e ne e durmitorium, tuku mesto za sredbi, komunikacii i dinami~en ìvot ispolnet so raznovidni animaciski sodrìni. Toa zna~i deka kaj doma{nite i stranskite turisti postojat jasni stavovi za sovremenite potrebi na turis-tite.

Vtorata pojdovna hipoteza glasi “turistite za vreme na turisti~kiot prestoj vo turisti~kite mesta na ezerskiot turizam (Ohrid, Struga, Prespa, Dojran) se zadovoli od vonpansionskata ponuda nadvor od hotelot, odnosno vo turisti~koto mesto”.

Od iznesenite soznija na turistite za stepenot na zado-volstvoto vo turisti~koto mesto go konstatiravme slednoto:

-mnogu zadovolni se od koristeweto na kulturno-istoriskoto nasledstvo vo turisti~kata propaganda;

-turistite se prose~no zadovolni od vonpansionskata ponuda vo turisti~koto mesto; od animaciskite programi za izleti i poseti; od ponudata na proizvodi za {iroka potro{uva~ka i sli~no;

-turistite vo najgolem procent ne se zadovolni od higienata na ulicite, objektite i plaìte na nivo na tur-isti~kite mesta osven stranskite turisti koi se delumno zado-volni.

[to se odnesuva do informiranosta na turistite za mo`nostite za vonpansionskata ponuda na turisti~kite mesta postojat razliki pome|u doma{nite i stranskite turisti. Imeno, doma{nite tvrdat deka se pove}e informirani, a stranskite obratno, odnosno vo najgolem procent deka se pomalku infor-mirani. Interesno e {to vo edno porane{no istraùvawe na Prof. d-r Branko Bunta{eski za Ohrid kako turisti~ko mesto dobieni se isti soodnosi.

XXX

Pra{aweto na vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka e mo{ne va`no za hotelierstvoto i turisti~kite mesta vo ezer-skiot turizam. Zaradi toa, so pomo{ na standardizirano intervju ocenivme deka e potrebno da go ispitame i misleweto na menax-erskiot tim koj {to sekojdnevno i permanentno e preokupiran so pra{aweto na vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka. Tie za

158

razlika od posetitelite se mo{ne pokriti~ki i vo najgolem pro-cent od 74,07% do 91,67% smetaat deka vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka i cenite na uslugite se prose~ni. Spored toa, pri~inite za skromnata vonpansionskata potro{uva~ka vo hotel-ierstvoto ne treba da se baraat kaj posetitelite, tuku pred sé vo nedovolnata raznovidnost i kvalitetot na ponudata.

Dokolku menaxerskiot tim i site vraboteni vo hotel-ierstvoto maksimalno se angaìraat vo podobruvaweto na kvalitetot na vonpansionskata ponuda, a osobeno so podobruvawe na animaciskite sodrìni, toga{ moème da o~ekuvame i pogo-lema vonpansionska potro{uva~ka.

Odnosot na turisti~kite rabotnici kon animacijata kako mo{ne zna~aen segment na turisti~kata ponuda se u{te ne gi zadovoluva potrebite na turistite. Pogolemiot broj od hotelite na ezerskiot turizam imaat minimalni objektivni mo`nosti za animirawe na turistite. Od strana na menaxerskiot tim ne se vloùvaat dovolno napori i kreativni sposobnosi za organ-izirawe na sportsko-rekreativni natprevari, kvizovi od oblasta na kulturno-zabavniot ìvot, programirani izleti, poseti i drugo.

Mo{ne interesni se soznanijata na menaxerskiot tim za rang-listata na potrebite kaj turistite. Tie imaa zada~a da izvr{at rangirawe na dvanaeset potrebi spored barawata na tur-istite. Od rang listata moème da zaklu~ime deka najzastapeni potrebi se:

Prviot rang go zazemaat alkoholnite pijaloci; Vtoriot rang go zazemaat sportsko rekreativnite pot-

rebi; Tretiot rang go zazamaat potrebite za garaìrawe na

voziloto; êtvrtiot rang go zazemaat nekolku potrebi: potreba za

organizirawe na izleti i poseti, potreba za kupuvawe na suve-niri, razglednici, prospekti i drugo.

Pettiot rang go zazema potrebata za poseta na kulturno-istoriskite spomenici itn.(vidi rang-lista na potrebite).

159

5. MERKI ZA ZGOLEMUVAWE NA VONPANSIONSKATA POTRO[UVA^KA ZA VREME NA

TURISTI^KIOT PRESTOJ

Postoi {irok dijapazon na merki za zgolemuvawe na von-pansionskata potro{uva~ka. Vo toj kontekst }e spomenime ne-koi {to se pokarakteristi~ni.

Prvo, vonpansionskata potro{uva~ka vo golema mera zav-isi od inventivnosta na menaxerskiot tim vo hotelite na ez-erskiot turizam. Inventivnosta treba da bide dinami~na, pove}e dimenzionalna i da se naso~uva vo pove}e pravci. Taa treba da bide soobrazena so mentalitetot na turisti~kata klientela.

Vtoro, vonpansionskata potro{uva~ka zavisi od tur-isti~kata ponuda. Ponudata, treba da se temeli vrz motivaci-jata na turistite. Postojat pove}e faktori koi ja determiniraat vonpansionskata potro{uva~ka vo odreden hotel ili turisti~ko mesto. Prisposobenosta na turisti~kata ponuda kon vonpansion-skata potro{uva~ka bara ispituvawe na posebnite karakter-istiki na turisti~kata klientela koja dominira vo odredeno tur-isti~ko mesto. Vonpansionskata turisti~ka ponuda treba posto-jano da se soobrazuva so karakteristikite na turisti~kata klien-tela.

Psiholo{kite opservacii na menaxerskiot tim i na site vraboteni vo hotelierstvoto pokaùvaat deka postojat razliki vo goleminata i obemot na vonpansionskata potro{uva~ka. Duri ima mislewe deka vonpansionskata potro{uva~ka kaj nekoi kate-gorii na gosti e pogolema od pansionskata. Vonpansionskata potro{uva~ka e vo direkna zavisnost od raznovidnosta na kom-pletnata turisti~ka ponuda.

êtvrto, odnosot kon gostite-uslov za zgolemuvawe na vonpansionskata potro{uva~ka.

Pri doa|aweto vo hotelot turistite prviot kontakt go vospostavuvaat so recepcionerot. Tie treba qubezno i so nas-mevka da se do~ekaat od strana na recepcionerot. Recepcionerot vnimatelno da gi pozdravi. Osobeno e va`no u{te so prviot kon-takt recepcionerot da izvr{i pozitivna psiholo{ka presija vrz gostinot. Vsu{nost prviot vpe~atok ~esto pati moè da ima pre-sudna uloga i da go pridruùva gostinot za celoto vreme na nego-voto prestojuvawe.

Pri vospostavuvawe na prviot konktakt so gostite mo{ne va`na uloga ima i izrazot na liceto-nasmevkata. Nasmevkata e najvidliviot i najprifatliviot izraz na zadovolstvo i prijat-nost. Taa go izrazuva raspoloènieto na recepcionerot. Nas-mevkata kako najvaèn izraz na liceto kako da veli: “drag si mi i sre}en sum {to te gledam”

160

Nasmevkata treba da bide prirodna a ne ve{ta~ka. Taa mora da proizleguva od dlabo~inata na ~ovekovata psiha. Person-alniot referent na edna golema Wujor{ka stokovna ku}a is-taknal deka za “prodava~ka pobrzo bi se odlu~il za devojka koja nema nitu osnovno obrazovanie, no znae qubezno da se nasmevnuva, otkolku za doktor na nauki so kiselo lice”.

Petto, kvalitetetot na uslugata i vonpansionskata potro{uva~ka .

Turisti~kiot prestoj na posetitelite e povrzan so mnogu pansionski i vonpansionski uslugi koi go so~inuvaat kvalitetot na uslugite. Toj kompleks go so~inuvaat mnogu situacii specifi~ni za hotelierstvoto. Proizvodot vo hotelierstvoto ne mo`e kako takov da se plasira ako prethodno ne bide pretvoren vo usluga. Kompleksnata usluga opfa}a golem broj sitnici koi se odnesuvaat na na~inot na davawe na uslugite. Ili kako {to rekol Mikelanxelo sitnicite pravat sovr{enstvo, a sovr{enstvoto ne e sitnica. Kompleksnata hotelska usluga pretstavuva zbir od razni sitnici svrzani so prestojot na gostite. Spored toa tur-isti~kite rabotnici mora da vnimavaat na sekoja sitnica kako del od kompleksnata usluga. Na toj na~in ne samo {to }e bidat zadovolni gostite, tuku }e se zgolemat i ekonomskite efekti na turisti~kata organizacija.

163

PRILOZI

165

Дали сте задоволни од понудата на разгледници и проспекти за ова туристичко место?

Туристи Многу сум задоволен

Просечно сум задоволен

Делумно сум задоволен

Не сум задоволен

Vkupno

Домашни 59 (24,68)

92 (38,49)

50 (20,93)

38 (15,90)

239 100,00%

Странски 33 (28,95)

45 (39,47)

30 (26,32)

6 (5,26)

114 100,00%

Вкупно 92 (26,06)

137 (38,82)

80 (22,66)

44 (12,46)

353 100,00%

Grafikon br. 1. Turistite i ponudata na razglednici i prospekti

24,68% 28,95%

26,06%

38,49% 39,47% 38,82%

20,93% 26,32%

22,66%

15,90%

5,26%

12,46%



Tabela 1. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на разгледници и проспекти за ова туристичко место

166

Според вас какви се цените на вонпансионските услуги во ова туристичко место?

Туристи Цените се многу високи

Цените се просечни

Цените се ниски

Vkupno

Домашни 107 (44,77)

123 (51,47)

9 (3,76)

239 100,00%


84 (73,68)

16 (14,04)

114 100,00%

Вкупно 121 (34,28)

207 (58,64)

25 (7,08)

353 100,00%

Grafikon br. 2. Turistite i cenite na vonpansionskite uslugi vo turisti~koto mesto

44,77%

51,47%

73,68%

3,76%7,08%

12,28%

34,28%

58,64%

14,04%


cenite se mnogu visoki cenite se prose~ni cenite se niski

Tabela 2. Домашни и странски туристи и цените на вонпансионскитеуслуги во ова туристичко место

167

Дали сте задовлни од понудата на спортско- рекреативните содржини во ова туристичко место?



Длеумно сум задоволен


Vkupno

Домашни 46 (19,25)

91 (38,08)

65 (27,19)

37 (15,48)

239 100,00%


37 (32,46)

40 (35,09)

17 (14,91)

114 100,00%

Вкупно 66 (18,70)

128 (36,26)

105 (29,74)

54 (15,30)

353 100,00%

Grafikon br. 3. Turistite i ponudata na sportsko-rekreativni sodr`ini

19,25% 17,54% 18,70%

38,08%

32,46%

36,26%

27,19%

35,09%

29,74%

15,48% 14,91% 15,30%



Tabela 3. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на спортско- рекреативни содржини во ova туристичко место

168

Дали сте задоволни од квалитетот на земјоделските производи на зелените пазари во ова туристичко место?





Vkupno

Домашни 111 (46,44)

84 (35,15)

26 (10,88)

18 (7,53)

239 100,00%


50 (43,86)

20 (17,54)

4 (3,51)

114 100,00%

Вкупно 151 (42,78)

134 (37,96)

46 (13,03)

22 (6,23)

353 100,00%

Grafikon br. 4. Turistite i kvalitetot na zemjodelskite proizvodi na zelenite pazari vo turisti~koto mesto

46,44%

35,09%

42,78%

35,15%

43,86%

37,96%

10,88%

17,54%

13,03% 7,53%

3,51%6,23%



Tabela 4. Домашни и странски туристи и задоволството од квалитетот на земјоделските производи на зелените пазари во ова туристичко место

169

Дали сте задоволни од гастрономската понуда на специјалитети во угостителството во ова туристичко место?





Vkupno

Домашни 106 (44,35)

80 (33,47)

39 (16,33)

14 (5,85)

239 100,00%


41 (35,96)

31 (27,19)

1 (0,88)

114 100,00%

Вкупно 147 (41,64)

121 (34,28)

70 (19,83)

15 (4,25)

353 100,00%

Grafikon br. 5. Turistite i gastronomskata ponuda na specijaliteti

44,35%

35,97%

41,64%

33,47%35,96%

34,28%

16,33%

27,19%

19,83%

5,85%

0,88%4,25%




Tabela 5. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на национални специјалитети од гастрономијата во ова туристичко место

170

Дали сте задоволни од понудата на сувенири? Туристи

Многу сум задоволен




Vkupno

Домашни 72 (30,12)

82 (34,31)

55 (23,02)

30 (12,55)

239 100,00%


47 (41,23)

20 (17,55)

5 (4,38)

114 100,00%

Вкупно 114 (32,29)

129 (36,54)

75 (21,25)

35 (9,92)

353 100,00%

Grafikon br. 6. Turistite i ponudata na suveniri so nacionalni motivi

30,12%

36,84%

32,29% 34,31%

41,23%

36,54%

23,02%

17,55%

21,25%

12,55%

4,38%

9,92%



Tabela 6. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на сувенири со мотиви и белези на ова туристичко место и националната култура

171

Дали сте задоволни од понудата на содржини за забава и разонода во ова туристичко место?





Vkupno

Домашни 61 (25,52)

94 (39,33)

55 (23,02)

29 (12,13)

239 100,00%


50 (43,86)

22 (19,29)

11 (9,66)

114 100,00%

Вкупно 92 (26,06)

144 (40,79)

77 (21,81)

40 (11,34)

353 100,00%

Grafikon br. 7. Turistite i ponudata na sodr`ini za zabava i razonoda vo turisti~koto mesto

25,52% 27,19% 26,06%

39,33%

43,86%40,79%

23,02%19,29%

21,81%

12,13%9,66%

11,34%




Tabela 7. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на содржини за забава и разонода во ова туристичко место

172

Дали сте задоволни од понудата на услугите поврзани со локалниот превоз во ова туристичко место?





Vkupno

Домашни 53 (22,18)

107 (44,76)

45 (18,83)

34 (14,23)

239 100,00%


49 (42,98)

33 (28,95)

7 (6,14)

114 100,00%

Вкупно 78 (22,10)

156 (44,19)

78 (22,10)

41 (11,61)

353 100,00%

Grafikon br. 8. Turistite i ponudata na uslugi povrzani so lokalniot prevoz

22,18% 21,93% 22,10%

44,76%42,98% 44,19%

18,83%

28,95%

22,10%

14,23%

6,14%

11,61%




Tabela 8. Домашни и странски туристи и задоволството од понудата на услуги поврзани со локалниот превоз (автобуски, такси превоз, рент а кар и слично)

173

Дали сте задоволни од естетскиот изглед на ова туристичко место? Туристи

Многу сум задоволен



Vkupno

Домашни 104 (43,51)

97 (40,59)

38 (15,90)

239 100,00%


26 (22,81)

9 (7,89)

114 100,00%

Вкупно 183 (51,84)

123 (34,84)

47 (13,32)

353 100,00%

Grafikon br. 9. Turistite i zadovolstvoto od estetskiot izgled na turisti~koto mesto

43,51% 40,59%

22,81%

15,90% 13,32%

69,30%

51,84%

34,84%

7,89%


mnogu sum zadovolen prose~no sum zadovolen delumno sum zadovolen

Tabela 9. Домашни и странски туристи и задоволството од естетскиот изглед на ова туристичко место

175

PRA[ALNIK

OHRID, letna sezona, 2005

176

Po~ituvani gospodo,

Nie ja prou~uvame vonpansionskata ponuda i potro{uva~ka vo turisti~kite mesta na ezerskiot turizam vo Republika Makedonija. Odgovorite {to }e gi dadete }e bidat iskoristeni za nau~ni celi i za prezemawe na prakti~ni akcii za podobruvawe na rabotata vo hotel-ierstvoto.

Za taa cel qubezno ste zamoleni vnimatelno da gi pro~itate

pra{awata i da dadete iskreni i potpolni odgovori. Anketata e anonimna i ne treba da go pi{uvate Va{eto ime

i prezime.

177

P r a { a l n i k

Napomena: Pri odgovaraweto }e go zaokruìte brojot na odgo-vorot {to }e go izberete. Ako na pra{aweto ne e ponuden odgovor, toga{ Va{iot odgovor }e go dopi{ete na linijata desno.

I. Va{eto mesto na postojano ìveewe:

1. Imeto na dràvata 2. Imeto na gradot

II. Pol:

1. Ma{ki 2. @enski

III. Kolku godini imate?

1. Od 18 - 40 godini 2. Od 41 - 65 godini 3. Pove}e od 66 godini

IV. Stepen na obrazovanie 1. Visoko ili vi{o 2. Sredno 3. Osnovno obrazovanie

V. Dali ste zadovolni od vonpansionskata ponuda vo hote-lot?

1. Mnogu sum zadovolen 2. Prose~no sum zadovolen 3. Delumno sum zadovolen 4. Ne sum zadovolen

(Zaokruète samo eden odgovor)

178

VI. [to mislite za cenite na vonpansionskite uslugi?

1. Cenite se mnogu visoki 2. Cenite se prose~ni 3. Cenite se niski


VII. Dokolku koristite dopolnitelni uslugi za ishrana dali ste zadovolni od kvalitetot?



VIII. Dali ste zadovolni od kvalitetot na pijalocite vo vonpansionskite uslugi?



IX. Dali ste zadovolni od ~isteweto, pereweto i peglaweto na sopstvenata obleka?



X. Dali ste zadovolni od kvalitetot na uslugite za Va{eto vozilo (gara`irawe, perewe i sl.)?



179

XI. Dali ste zadovolni od ponudata na suveniri, razglednici i prospekti?



XII. Dali ste zadovolni od organizirawe na izleti i poseti?



XIII. Dali ste zadovolni od ponudata na kulturno - zabavni sodr`ini vo hotelot?



XIV. Dali ste zadovolni od ponudata na sportsko - rekreativnite sodr`ini?



XV. Dali ste zadovolen od vonpansionskata ponuda vo ova tur-isti~ko mesto?



180

XVI. Spored Va{ite soznanija kakvi se cenite na vonpansion-skite uslugi vo ova turisti~ko mesto?

1. Cenite se mnogu visoki 2. Cenite se prose~ni 3. Cenite se niski


XVII. Dali ste zadovolni od gastronomskata ponuda na nacion-

alni specijaliteti vo ugostitelstvoto na ova turisti~ko mesto? 1. Mnogu sum zadovolen 2. Prose~no sum zadovolen 3. Delumno sum zadovolen 4. Ne sum zadovolen


XVIII. Dali ste zadovolni od ponudata na suveniri so motivi i belezi na ova turisti~ko mesto, na narodot, negovite obi~ai, nacional-nata kultura, na negovoto istorisko minato i drugo?



XIX. Dali ste zadovolni od ponudata na razglednici i prospekti za ova turisti~ko mesto?



XX. Dali ste zadovolni od organiziraweto na izleti i poseti od turisti~kite agencii vo ova turisti~ko mesto?



181

XXI. Dali ste zadovolni od koristeweto na kulturno-istoriskoto nasledstvo (crkvi, manastiri, muzei, kulturno-istoriski spomenici i drugo) na ova turisti~ko mesto vo turisti~kata ponuda?

1. Mnogu se koristat 2. Prose~no se koristat 3. Delumno se koristat 4. Ne se koristat


XXII. Dali ste zadovolni od ponudata na sodrìni za zabava i ra-zonoda vo ova turisti~ko mesto?



XXIII. Dali ste zadovolni od ponudata na sportsko - rekreativ-nite sodrìni vo ova turisti~ko mesto?


(Zaokruète samo eden odgovor) XXIV. Dali ste zadovolni od ponudata na proizvodi za {iroka

potro{uva~ka vo trgovijata?


(Zaokruète samo eden odgovor) XXV. Dali ste zadovolni od kvalitetot na zemjodelskite proizvodi na zelenite pazari vo ova turisti~ko mesto?



182

XXVI. Dali ste zadovolni od higienata na ulicite, objektite i plaìte vo ova turisti~ko mesto?


(Zaokruète samo eden odgovor) XXVII. Dali ste zadovolni od ponudata na uslugite povrzani so

lokalniot prevoz vo ova mesto (avtobuski, taksi prevoz, rentakar i sl.)?

1. Mnogu zadovolen 2. Prose~no zadovolen 3. Delumno zadovolen 4. Ne sum zadovolen

(Zaokruète samo eden odgovor) XXVIII. Dali ste zadovolni od estetskiot izgled na ova tur-

isti~ko mesto?

1. Mnogu sum zadovolen 2. Prose~no sum zadovolen 3. Delumno sum zadovolen

(Zaokruète samo eden odgovor) XXIX. Dali pred doa|aweto vo ova turisti~ko mesto Bevte

zapoznaeni so mo`nostite za vonpansionskata ponuda? 1. Bev zapoznaen 2. Ne bev zapoznaen (Zaokruète samo eden odgovor)

XXX. Navedete nekoi Va{i pofalbi i nedostatoci za ova tur-

isti~ko mesto? 1. Va{ite pofalbi se:

183

2. Va{ite kritiki za ova turisti~ko mesto se:

XXXI. Po Va{e mislewe {to treba da se menuva vo tur-isti~kata ponuda na ova turisti~ko mesto, odnosno koi se va{ite predlozi:

XXXII. Kakvi se Va{ite procenki za mo`nostite na hote-lot vo koj{to prestojuvate za maksimalno zadovoluvawe na barawata na gostite?

1. Ovoj hotel e samo mesto za spiewe, odnosno

no}evali{te - konak. 2. Ovoj hotel e mesto za komunikacii, sredbi,

zbliùvawe i vospostavuvawe na novi prijatelstva 3. Kaj vrabotenite postoi postojana èlba za pok-

valitetna turisti~ka ponuda. 4. Personalot na hotelot so kulturnoto odnesuvawe,

qubeznosta, gostoprimstvoto i stru~nosta nastojuva gostite da bidat maksimalno zadovolni, relaksirani, da ne ~uvstvuvaat ni-kakva zdodevnost i da imaat èlba za povtorno doa|awe.

(Moàt da se zaokruàt pove}e odgovori)

Vi blagodarime za sorabotkata.

185

ИНТЕРВЈУ Име на хотелот : ____________________________________________________________ Со кого е воден разговорот?

1. Директор-главен 2. Директор-на сектор 3. Раководител на рецепција 4. Раководител на ресторант 5. Раководител на кујна

1. По Ваше мислење каква е вонпансионската потрошувачка во Вашиов хотел? 1. Многу голема 2. Просечна 3. Мала 2. Направете ранг листа на потребите на туристите за вонпансионски услуги

- потреба за дополнителни услуги за храна - потреби за алкохолни пијалоци - потреби за безалкохолни пијалоци - потреби за кафе - потреби за перење и пеглање на нивната облека - потреби за гаражирање на нивни возила - потреби за купување на сувенири, разгледници и проспекти - потреби за организирање на излети и посети - потреби за посета на културно-историски споменици - потреби за културно-забавни содржини - потреби за спортско-рекреативни активности - дали сте забележале некои други потреби:

_______________________________________________________ 3. По Ваше мислење какви се цените на вонпансионските услуги во Вашиов хотел? 1. Цените се многу високи 2. Цените се просечни 3. Цените се ниски

186

4. По Ваше мислење каква е понудата на vonпансионските услуги во Вашиов хотел? 1. Многу голема 2. Просечна 3. Мала 4. Не ги задоволува потребите на туристите 5.Што мислите за вонпансионската понуда во ова туристичко место? 1. Многу голема 2. Просечна 3. Мала 4. Не ги задоволува потребите на туристите

Истражувачки тим

187

S U M A R R Y

In the first part of this paper, titled ‘Theoretical aspects’ we tried to give a concrete definition of the notion and content of the leisure demand and con-sumption. We, too, speak about the functions, effects and the influences of the leisure demand, the factors of which the level of this consumption de-pends, and we analyze the tendencies of the modern tourist consumption. Then, we define the notion of the leisure tourist offer and we analyze its con-tent. Again, we analyze the respective factors that influence the composition and the quality of the tourist offer We try to represent certain future tenden-cies of the tourist offer. The second part of this paper titled ‘An empirical research’ offers the re-sults of the data analysis done that were gathered with the research done by the authors of this paper. According to the estimations expressed by the tourists, in general, we can conclude that they are satisfied with the hotel leisure activities where they stayed. As for the degree of pleasure we concluded certain differences for certain kinds of needs. We came to conclusion that supports the main hy-pothesis. As a result of the expressed tourist founding, we made a chart-list for certain characteristics. A conclusion follows regarding the chart-list: that between the domestic and foreign tourists there are similarities and differences on certain questions. According to the chart-list, on the first place for the domestic tourists, stands the founding that in the hotels, the personnel possesses cultural atti-tude, that is, the personnel is polite and attenpts to satisfy as much as possi-ble guests’ needs. On the first place of the chart-list for the foreign tourist, it is the question connected to the characteristics of the modern hotel which is no longer a dormitory but a place for meetings, communications and dy-namic life fulfilled with various leisure activities. This signifies that the do-mestic and foreign tourists have clear attitudes for the tourists’ modern needs. We concluded the following, as the result of the expressed founding of the tourists for the degree of pleasure in the tourist resort:

- They are very satisfied of the cultural and historical heritage in tourist promotion

- The tourists are partly satisfied by the leisure offer in the tourist site, by the leisure activities, trips, and visits, by the product of-fer for consumption, etc.

- The tourist are mostly unsatisfied by the hygiene on the streets, objects and beaches on the level of tourist site; the foreign tour-ists are partly satisfied;

188

As for the tourist information for the possibilities of leisure offer in the tour-ist’s sites, there are differences between the domestic and foreign tourists. The domestic tourists claim that they are informed at a greater extent , and the foreign tourists, vice versa, the greatest percentage claims that they have been sufficiently informed. The founding in the managerial team is quite interesting concerning the chart-list of the tourists’ needs. They had an assignment to rank twelve needs according to the tourists’ demands. According to the chart-list we could con-clude that the most present needs are:

The first rank is for the alcoholic beverages The second rank is for the sport and recreation needs The third rank is for the garage parking The forth rank is for the following needs: a need for trip and visit organizing, need for buying souvenirs, postcards and promotional material, etc. The fifth rank is for their needs for visiting the cultural and his-toric monuments, etc. (see rank-list of needs).

We could conclude that the leisure tourist offer and consumption are very important parts of the whole tourist offer and consumption. At the moment, the tourists in greater number are satisfied by the leisure offer in the tourist’s sites that were marked in the research. However, we should point out that they are heterogeneous and dynamic categories. The tourist offer should not be a static one, but dynamic category which will constantly adjust to the modern demands, wishes and needs that appear in the tourist demand, be-cause it is itself a dynamic category itself. It is of great importance that the tourist leisure offer to adjust to the demands of the leisure demand as a com-plex (integral) offer of the tourist site, that is, destination.

189

L I T E R A T U R A

1. Avramoski M., ‘“ Ekonomika i organizacija na turizmot ”, pe~atnica

“Evropa”, Bogdanci, 2000 god. 2. Avramoski M., “ Marketing na golemite manifestacii ”, Grafotehna,

Ki~evo, 1996 god. 3. Avramoski M.,"Ekonomika na turizmot i ugostitelstvoto", Institut

za istraùvawe na turizmot, Fakultet za turizam i ugostitelstvo -Ohrid, 1997.

4. Avramoski M.,“ Marketing strategija vo uslovi na celosno sloboden pazar “, koaftorstvo so Miladinoski S., Zbornik na trudovi, FTU-Ohrid, 1993 god.

5. Avramoski M.,“ Nova kategorizacija na objektite za smestuvawe “, Zbornik na trudovi, FTU-Ohrid, Ohrid, 1996 god.

6. Avramoski M.,“ Uloga na marketing miks konceptot vo planiraweto na marketing aktivnostite vo turizmot “, Zbornik na trudovi, FTU-Ohrid, 1990 god.

7. Avramoski M.,"Karakteristiki na sovremeniot turizam", Zbornik na trudovi, FTU-Ohrid, Ohrid, 1998 god.

8. Andrija{evi} M. i Feri} M., “Uloga tenisa u unaprexewu turisti~ke ponude Hrvatske”, Akta Turistika, Ekonomski Fakultet , Zagreb, Vol. 13/2001god.

9. Bartolu~i M., i âvlek N., “ Turizam i sport ” Ekonomski Fakultet, Zagreb, 1998 god.

10. Bo{ale Nikola; “Sociolo{ki aspekti na turizmot”, Na{a kniga, Skopje, 1982 godina.

11. Bunta{eski Branko: “Zadovolstvata i nezadovolstvata na turistite” , Institut za istraùvawe na turizmot, FTU Ohrid, 2004 godina.

12. Bunta{eski Branko; “Socio- psiholo{ki prou~uvawa na aktivnostite na posetitelite vo turisti~koto mesto”, “Prosvetno delo”,Skopje, 1994 godina.

13. Bunta{eski Branko; “ Animacijata vo turisti~kata ponuda”, Institut za istraùvawe na turizmot, FTU Ohrid, 2001 godina.

14. Bunta{eski Branko; “ Psihologija na turizmot i ugostitelstvoto, In-stitut za istraùvawe na turizmot; FTU Ohrid, 1995 godina.

15. Bunta{eski Branko; “ Zadovoluvaweto na turisti~kite motivi”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 2003 godina.

16. Bunta{eski Branko: “Programiraweto na animacijata na pos-etitelite za vreme na turisti~kiot prestoj”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1996 godina.

17. Bunta{eski Branko; “Psihologija na gostite, slobodnoto vreme i von-pansionskata potro{uva~ka”, FTU Ohrid, 1984 godina.

18. Bunta{eski B., “Aktivnosta na turistite za vreme na godi{niot od-mor”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1985 god.

19. ”Vonpansionskata potro{uva~ka vo hotelierstvoto” (nau~en sobir), Fakultet za turizam i ugostitelstvo, Ohrid, 1984 godina.

20. Grupa avtori, "Organizacija rada u hotelu", Hotelierski fakultet, Opatija, 1994 god.

21. “Glavni plan razvoja Primorsko goranske ùpanije” -Turisti~ka des-tinacija Kvarner”, elektronska verzija.

190

22. Dale Garnegde: “ Psihologija uspeha” I knjiga, Zagreb,1981 godina. 23. Elakovi} D-r Simo: “ Vonpansionskata potro{uva~ka vo hotel-

ierstvoto”, FTU, Ohrid, 1984 godina. 24. English Tourism Council, Insights, March, 2000, 25. Zagor{ek Hugo, “ Ocena ekonomskega pomena turizma v Sloveniju z

metodo satelitskih ra~unov za turizem”, Ekonomski fakultet, Qub-qana, 2007 god., (elektronska verzija).

26. Zakon za ugostitelskata i turisti~kata dejnost, Sl. Vesnik na RM br. 23 od 27 april 1995 god.

27. Zvonarevi} M., ” Socijalna psihologija ”, [kolska Knjiga, Zagreb, 1976 god.

28. Jadre{i} Vlatko; “ Sportovi na vodi i turizam ”, Zbornik radova, Pedago{ka akademija u Zadru, Zadar, 1978 godina.

29. Jovi} B. : “Kulturne i umetni~ke delatnosti u turisti~koj privredi”, Liburnijske teme, Opatija, 1977 godina.

30. Jovi~i} D-r @ivadin; “ Turisti~ka Propaganda”, Beograd, 1982; 31. Kabiqo D-r Jelena: “ Ekonomika turizma”, Univerzitet u Beogradu,

Beograd, 1980 godina. 32. Koba{i} A.,Sene~i} J., “ Marketing u turizmu “, [kolska kwiga, Zagreb,

1989 god. 33. Kosar Q., “ Hotelierstvo “,Bawacprint, Beograd, 1993 god. 34. Kosar Q., “Hotelierstvo “, Pressing, Beograd, 1998 god. 35. Kosar D-r Liljana: “Hotelierstvo”, Beograd, 2002 godina. 36. Kripendorf Jost: “ Putuj~e ~ove~anstvo”, Zavod za istra`ivawe tur-

izma, Zagreb, 1986 godina. 37. Mazi M., “ Ekonomika turizma”, Savremena administracija, Beograd,

1972 g. 38. Markovi} Z., “ Osnove turizma “, [kolska kwiga, Zagreb, 1980 god. 39. Markovi} S. i Z., "Osnove turizma" , [kolska kwiga, Zagreb, 1972 god. 40. Markovi} S. i Z., “ Ekonomika turizma ”, [kolska kwiga, Zagreb, 1972 g. 41. Markovi} M-r Zora: “ Osnovi turizma”, [kolska knjiga, Zagreb, 1980

godina 42. Martinovi} Petar, “Turisti~ki proizvod Crne Gore i strate{ki

pravci wegovog razvoja “, magisterska rabota, Ekonomski Fakultet, Qubqana, 2003 god.

43. Matevska Du{ka, “ Manastirite vo Makedonija kako turisti~ka ponuda”, Simpozium na tema “ Kulturata i turisti~kata ponuda”, FTU Ohrid, 1996 god.

44. Mihovilovi} D-r Miro: “ Slobodno vrijeme, rekreacija i turizam”, materijali seminara- Organizacija animacije, Pore~,1984 godina.

45. Nejkov D-r Du{an: “ Vonpansionskata poto{uva~ka vo hotel-ierstvoto”, FTU, Ohrid, 1984 godina.

46. Nikoli} M-r S., Sekuli} J., Petrovi} M: “Rekreativna i kulturna tur-istika”, Beograd, 1974 godina

47. Norbert Suchanek, Die dunklen Seiten des globalisierten Touris-mus. Zu den ökologischen, ökonomischen und sozialen Risiken des in-ternationalenTourismus;in Aus Politik und Zeitgeschichte 47/2001,S.32 Online Version

48. Planina J. Mihali} T., “ "Ekonomika turizma"”, Ekonomski Fakultet, Qubqana, 1997 god.

49. Pravilnik za minimalno-tehni~kite uslovi za vr{ewe na ugostitel-skata i turisti~kata dejnost i uslovite za kategorizacija na objek-tite na turisti~kata ponuda, Sl. Vesnik na RM br. 59, dekemvri, 1995 god.

191

50. Ravkin R., “Kulturno-zabavnite i rekreativnite sodrìni vo tur-isti~kata ponuda i vonpansionskata potro{uva~ka na turistite”, Simpozium na tema “ Vonpansionskata potro{uva~ka vo hotel-ierstvoto”, FTU Ohrid, 1984 god.

51. Radni} Ante, “ Turizam i energetika”, seminar “ Odrìvi razvoj ener-getskih sustava u hotelima u Hrvatskoj”, [ibenik, Dubrovnik, Rijeka, 2006 god. ( elektronska verzija).

52. SGM 1998 god. , 2006 god. 53. Statistics Netherlands, http://www. Cbs.nl/en-GB 54. “ Strategija razvoja hrvatskog turizma do 2010 godine ”, Finalna

verzija, Ministarstvo turizma Republike Hrvatske, 2003 god. 55. Todorovi} D-r Aleksandar: “ Sociologija turizma”, Beograd, 1982

godina. 56. Todorovi} D-r Aleksandar: “ Metodologija istraìvawa slobodnog

vremena” , Savremena administracija, Beograd, 1978 godina. 57. Trajanoski P., " Ekonomika i organizacija na stokoviot promet ",

ZUS- Skopje, 1978 g. 58. ]uli} D-r Dmitar: “ Turisti~ka propaganda “, Zagreb, 1964 godina. 59. Unkovi~ D-r Slobodan; “Jugoturizam na britanskom trì{tu“, Turi-

zam, Zagreb, 1978 godina. 60. Unkovi} S., “ Ekonomika turizma “, Savremena administracija, Beo-

grad, 1980 . 61. Unkovi} S., “ Marketing organizatora putovawa “, Savremena admin-

istracija, Beograd, 1980 god. 62. Frli} A., “ “’“”Hotelierstvo ‘, [kolska Kniga, Zagreb, 1976 god. 63. Horvat konsalting ( Horwath Consulting) i Ekonomski fakultet Beo-

grad, “Strategija turizma Republike Srbije”, Prvi fazni izve{taj, 2005 god.

64. Cicvari} A., “ Turizam i privredni razvoj Jugoslavije ”, Zagreb , RO za grafi~ka dejnost, Samobor, 1984 god.

65. Cickoski A., “ Prividni sitnici vo hotelierskoto rabotewe”, Zbornik na trudovi, FTU, Ohrid, 1985 godina

66. Cickoski A., “Sporednite dejnosti kako faktor za ekonomski uspeh vo ugostitelstvoto ”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1981 god.

67. Cickoski A., “ Ulogata na vonpansionskata ponuda za zgolemuvawe na stopanskite efekti od turisti~kata potro{uva~ka vo hotel-ierstvoto”, Zbornik na trudovi, FTU Ohrid, 1982 god.

68. Cickoski A. , “ Organizacija i tehnika na hotelsko rabotewe “, Uni-verzitet vo Bitola, Bitola, 1994 god.

69. Cickoski A. , “ Organizacija i tehnika na hotelsko rabotewe “, vtoro dopolneto izdanie, Univerzitet vo Bitola, Bitola, 1980 god.

70. âvlek Nevenka, " Svetsko turisti~ko trì{te- trendovi (1950-1996) i perspektive", Acta Turistica, Ekonomski Fakultet, Zagreb, br.1/1997 god.

71. â~i} K. “Poslovanje hotelskih preduze}a”, Beograd, 1995 god. 72. [imac Kuzman; “Uticaj recepcije na uspe{an boravak gosta u ho-

telu”, Bilten-3, Zagreb, 1975 godina. 73. [tambuk M., “ Ekonomika ugostiteqskih poduze}a “, Ekonomski fa-

kultet, Rijeka, 1972. 74. [tambuk M., “ Ugostiteqstvo - ekonomika i organizacija“, [kolska

Kwiga, Zagreb, 1971 god.

http://www/

194

Postdoplomski sudii zavr{il vo Belgrad, a potoa prijavil doktorska disertacija na filozofskiot fakultet vo Skopje. Na 23. 09. 1977 god. so odli~en uspeh ja odbranil doktorskata disertacija na tema: “ Dimenziite na li~nosta kako determinanti pri izborot na nasokata za {koluvawe vo gimnazijata i idnata profesija” i se steknal so doktorat na psiholo{ki nauki. Vo 1987 god. na Fakultetot za turizmolo{ki nauki na univerzitetot vo Belgrad, odbranil vtor dokorat pod naslov: “ Socio- psiholo{ki prou~uvawa na aktivnostite na posetitelite vo turisti~koto mesto “ i se steknal so doktorat na turizmolo{ki nauki. Prof. D- r Branko Bunta{eski e afirmiran prosveten , nau~en i op{testveno-politi~ki rabotnik vo R. Makedonija i nadvor od nea. Ima objaveno preku 135 stru~ni i nau~ni trudovi. Dobitnik e na republi~kata nagrada ” Kliment Ohridski” vo 1997 god. Isto taka e dobitnik na nagradata za nau~na dejnost na Op{tina Ohrid. Pokraj nastavno-obrazovnata i nau~nata dejnost izvr{uval i niza rakovodni funkcii i toa: direktor na vi{ata turisti~ko- ugostitelska {kola vo Ohrid; dekan na Fakultetot za turizam i ugostitelstvo vo Ohrid; prorektor i rektor na Univerzitetot ”Sv. Kliment Ohridski” vo Bitola. Izdadeni knigi ( nau~ni i stru~ni): Psihologija na turizmot i ugostitelstvoto , Psihologija , Evolucija i stabilnost na profesionalnite interesi kaj u~enicite od osnovno u~ili{te, Psihologija za carinici, Socio- psiholo{ki prou~uvawa na aktivnostite na posetitelite vo turisti~koto mesto, Psihologija( poseben del) za tret klas na ugostitelskite u~ili{ta, Animacijata vo turisti~kata ponuda, Zadovolstvata i nezadovolstvata na turistite, Kulturolo{ki prou~uvawa na turizmot vo R. Makedonija, Potrebite od vosokostru~ni kadri vo Jugozapadna Makedonija, Nastavni planovi i programi, Osnovi na metodologijata na nau~no istra`uvawe, univerzitet Pjeter Budi- Pri{tina, 2007 god. i dr.

Ekonomika i organizacija na pretprijatijata, Ekonomika i organizacija na turizmot, Ekonomika na ugostitelstvo i turizam i Hotelierstvo (organizacija i tehnika na rabotewe). Ima objaveno pove}e nau~ni trudovi i u~ebnici. Me|u niv se i slednite : Marketing na golemite manifestacii, Ekonomika i organizacija na pretprijatijata, Ekonomika na pretprijatijata, Organizacija na pretprijatijata, Organizacija na turizmot, Ekonomika na turizmot, Ekonomika na turizmot i ugostitelstvoto, Hotelierstvo i Ekonomika i organizacija na turizmot.

Prof. D-r Mitre Avramoski e roden 1953 godina vo s. Kuratica,Ohridsko. Osnovno i sredno obrazovanie zavr{il vo Ohrid. Eko-nomski fakultet, prometno - komercijalna nasoka zavr{il vo Skopje. Magistriral isto taka na Ekonomskiot fakultet vo Skopje na nasokata marketing. Doktoriral na Ekonomskiot fakultet vo Za-greb na katedrata za nadvore{na trgovija i turizam. Rabotel na pove}e rabotni mesta kako vo stopanstvoto, taka i vo obrazovanieto. Denes e redoven profesor na Fakultetot za turizam i ugostitelstvo vo Ohrid po predmetite :

Prof. d-r Branko Bunta{eski e redoven profesor vo poenzija. Zavr{il filozofski fakultet- grupa za psihologija na univerzitetot vo Belgrad. Rabotel kako profesor vo gimnazijata i u~itelskata {kola vo Ohrid, po-toa vo pedago{kata akademija vo Vitola, a vo 1970 god. e izbran za prv di-rektor na Vi{ata turisti~ko- ugostitelska {kola vo Ohrid. Vo 1977/78 god. Vi{ata turisti~ko- ugostitelska {kola prerasnuva vo Fakultet za turizam i ugostitelstvo kade profesorot Bunta{evski e izbran za nastav-nik po “ Psihologija vo turizmot i ugostitelstvoto ” vo zvaweto von-reden profesor.

vonpansionska ponuda i potrosuvacka

Documents