ORIGINAL RESEARCH PAPER History

¼khŒeÞ x…k÷ ‚uðk y™u x…k÷-rxrfx™kuu RrŒnk‚ KEY WORDS:

1. «MŒkð™k

x…k÷ Mkuðkyu yksu hkurstËe Mk„ðz Œhefu Mðefkhðk{kt ykðe Au. fk„¤ku {kuf÷ðk™wt

y™u {u¤ððk™wt òýu r™íÞ Sð™™ku yuf ¼k„ ƒ™e „Þwt Au. yk Mkuðkyku™u Mkw÷¼

fhðk{kt y™u yks™k Œƒ¬u …nkut[kzðk{kt ð»kkuo ÷køÞk Au. yk rðþk¤ ÔÞðMÚkk

…æÄrŒ™k rðfkMk™e òýfkhe yk…ýk{ktÚke ½ýk Úkkuzk™u s nþu. fu{ fkuRyu zkf

RrŒnk‚™e ‚k{„úe yufºk yÚkðk ‚thrûkŒ fhðe skuRyu? su rË™ «rŒrË™™k

ðkrýrßÞf fu yLÞ «fkh™k ‚tËuþ {kºk Au: yu™wt yæÞÞ™ fu{ fhðwt? ¾hu¾h, yu ‚tËuþk

ÔÞðnkh™e …kA¤™e fnkýe þkuÄðk {kxu yk…ý™u [w™kiŒe yk…u Au. yu x…k÷

Mkuðkyku™k {q¤ y™u rðfkMk™tw yæÞÞ™ Au. Ëuþ™ku zkf RrŒnk‚ yu Ëuþ™e x…k÷ Mkuðk™e

M…ü ŒMkðeh Au, yu s fkhý Au fu x…k÷ Mkuðk™k RrŒnk‚™wt yæÞÞ™ fhðw skuRyu y™u

¼rð»Þ™k Mkt˼kuo {kxu hufkuzo ŒiÞkh Úkðk skuRyu.

2. x…k÷ rxrfx™ku …rh[Þ

x…k÷ rxrfx yu ™k™ku fk„¤™ku xwfzku nkuÞ Au su x…k÷ ¾[o ¼w„Œk™™e MkkrƒŒeY…™k

ËMŒkðus Œhefu «fkrþŒ fu ¾heËe þfkÞ Au. Œu yuf ™k™ku yuðku f÷kí{f y™u

yirŒnkrMkf ËMŒkðus Au, fu su hküÙ™e Sð™„kÚkk W…hktŒ Œu™e ykrÚkof, Mkk{krsf,

MkktMf]rŒf, Þktrºkf, yirŒnkrMkf, ¼qŒfk¤ y™u ðŒo{k™™u hsw fhu Au. ‚k{kLÞŒ: x…k÷

rxrfx yuf ™k™k fk„¤™k xwfzk ‚{k™ Ëu¾kÞ Au, …ý Œu™wt {níð y™u rft{Œ Œu™kÚke

½ýe s ðÄkhu Au. x…k÷ rxrfx ðkMŒð{kt yuf ™k™ku hksËqŒ Au, su ½h-½h, þuhe-

þuheyu, ™„hku, {nk™„hku, Ëuþku ð„uhu{kt ¼ú{ý fhu Au Œu{s Œuyku™u …kuŒk™e ‚ÇÞŒk,

‚tMf]rŒ y™u rðhk‚ŒÚke yð„Œ fhkðu Au. Œu fkuR …ý hküÙ™k ÷kufku™e ykMÚkk y™u

Ëþo™, yirŒnkr‚fŒk, ‚tMf]rŒ, rðhk‚Œ Œu{s Œu{™e ykfktûkkyku y™u ykþkyku™k

Ëþo™™wt «rŒf Au.

3. rðï{kt x…k÷ Mkuðk™ku RrŒnkMk

…úk[e™ MktMf]rŒyku{kt RrsÃŒ R.Mk. …qðuo 2000 y™u [e™{kt R.Mk. …qðuo 1000™k

yhMkk{kt Mkk{úkßÞku{kt MktËuþk ðkn™™e ÔÞðMÚkk™ku WÕ÷u¾ {¤u Au. x…k÷ rðMkk{kyku

Q¼k fhe™u ¾ur…Þkyku™e ƒË÷e fhe™u Íz…e MktËuþk …nkut[kzðk™e «Úkk Mkt¼ðŒ:

[e™{kt MkkiÚke …nu÷k þY ÚkR nŒe. R.Mk.13{e MkËe{kt rðï™k {kuxk Mkk{úkßÞ{kt

{kut„ku÷ Mkk{úkßÞ™ku rðMŒkh nŒku, Œu™u Mkt…qýo…ýu yuf hkßÞ Œhefu r™ÞtrºkŒ fhðk{kt

ykðŒwt nŒw. yk rðþk¤ Mkk{úkßÞ™u skuzðk {kxu hMŒkyku y™u x…k÷ Mkuðk™e MÚkk…™k

fhðk{kt ykðe nŒe. íÞkhƒkË £kLMk™k ÷wR yr„Þkh{kt yu R.Mk.1477{kt þY fhe,

yu{kt 230 ½kuzuMkðkh 'nhfkhk' nŒk. Rø÷uLz{kt nut™úe ykX{kyu 1516{kt '{kMxh

ykuV Ä …kuMx' ™e r™{ýqtf fhe. {wÏÞíðu hkßÞ{k„kuo, Äkuhe{k„kuo y™u ðu…kh™k fuLÿku™u

x…k÷-Mkuðk™ku ^kÞËku {éÞku. yk Mkuðk™u „k{zktyku{kt ÷R sðk™wt {k™ £kLMk™k [1] x…k÷Œtºk™u {¤u Au.

4. ¼khŒeÞ x…k÷ Mkuðk™ku RrŒnkMk

þYykŒ{kt x…k÷Mkuðkyu VõŒ hkòyku y™u Mk{úkxku {kxu MkwhrûkŒ hk¾ðk{kt ykðu÷ku

rðþu»k yrÄfkh nŒku. su™ku hkßÞ™k swËkt-swËkt rðMŒkhku ðå[u ÔÞðnkh ò¤ððk™e

y„íÞŒk{ktÚke WËT¼ð ÚkÞku nŒku. suÚke hkßÞ™e Œ{k{ ½x™kykuÚke Mk{úkxku ðkfuV hne

þfŒk nŒk. yksu yu Mkuðk ™k™k-™k™k „k{ku MkwÄe …nkut[e Au. x…k÷ rxrfx™e

hsqykŒ™k ‚{Þ …nu÷k ¼khŒ™e x…k÷ «ýk÷e™ku RrŒnkMk þY ÚkkÞ Au. MktþkuÄ™

Mk{Þu ÏÞk÷ ykÔÞku fu, rMktÄw ¾eý MktMf]rŒ R.Mk. …qðou 3300 Úke 1700 {kt ðu…kh ÚkŒku

nŒku y™u {ÿkyku yux÷u fu Mke÷ …ý {éÞk Au, suÚke yu Mðk¼krðf Au fu Œu{kt Mkt[kh

«ýk÷e™ku rðfkMk ÚkÞku nþu. sku fu Œu Mk{Þ™e ÷e…e nsw Wfu÷kR ™Úke, …ý ßÞkhu

Wfu÷ðk{kt ykðþu íÞkhu Œu yt„u™k …whkðkyku {¤ðk™e þõÞŒkyku hnu÷e Au. …úk[e™

¼khŒ{kt nòhku ð»kkuo …nu÷k yuf {uMkuÍet„ Mkuðk™ku WÕ÷u¾ yÚkoðuË{kt …ý skuðk {¤u Au.

¼khŒ™k RrŒnk‚{kt [Lÿ„wÃŒ {kuÞo R.Mk. …qðou 321 Úke 298 ™k Mk{Þ{kt Ërûkýk…Úk

y™u ykÞoðÚko «ktŒku ðå[u Mkw[™k y™u ykðf™e {krnŒe yufºk fhðk {kxu™e …ØrŒ™ku

WÕ÷u¾ fkirxÕÞ™k yÚkoþkMºk{ktÚke {¤e ykðu Au. suÚke x…k÷ RrŒnkMkfkhku yu Mk{Þ™u

x…k÷ Mkuðk™ku RrŒnkMk Ëþkoðu Au.[2] frð fk÷eËkMku …ý …kuŒk™e h[™k '{u½Ëq¥k{T' {kt

þfwt¥k÷kyu …kuŒk™k …úu{e™u …uú{…ºk ÷ÏÞku y™u ðkˤ îkhk {kuf÷kÔÞku yuðku WÕ÷u¾ Au:

suÚke Œu Mk{Þ{kt …ºkÔÞðnkh rðþu ò„]ŒŒk nþu Œuðwt {k™ðk{kt yrŒþÞkurõŒ ™Úke.

x…k÷ …ØrŒ™ku «Úk{ ¼khŒeÞ r÷r¾Œ «{ký rsÞkWÆe™ ƒh™e™k yk÷u¾ku{ktÚke {¤u

Au, Œu y™wMkkh ¼khŒ{kt x…k÷Mkuðk R.Mk.1296Úke yrMŒíð{kt ykðe nŒe. …Xký

hkßÞfŒko y÷kWrÆ™ ¾e÷S …kMku yu™k ÷~fh™e nk÷Œ y™u yk„ufq[™k r™Þr{Œ

Mk{k[kh {u¤ððk ½kuzuMkðkh y™u …„…k¤k ¾ur…Þk™wt x…k÷Œtºk nŒw. x…k÷ ÷kððk-

÷R sðk nhfkhk™e MkkÚku x…k÷™e Úku÷e y™u ÷kfze hnuŒe y™u x…k÷ …nktu[kzðk {kxu

ËkuzŒk sŒk nŒk. rMkfLËh ÷kuËeyu …ý yuf ™k™e x…k÷ ÔÞðMÚkk MÚkk…eŒ fhe nŒe.

su™k îkhk Œu …kuŒk™k Mkir™fku™u «rŒ rËðMk ƒu MktËuþ {kuf÷Œk nŒk. {w„÷fk¤™k

MktMÚkk…f ƒkƒh …nu÷ku ÔÞrõŒ nŒku, fu su™u r™Þr{Œ x…k÷ ÔÞðMÚkk™u sL{ ykÃÞku.

x…k÷ku nhfkhk îkhk yk„úk Úke fkƒq÷ MkwÄe Mkzf {k„uo sŒe nŒe. þuhþkn (1541 Úke

1545)™k Mk{Þ{kt yk …æÄrŒ{kt ™ðku MkwÄkhku ÚkÞku. …kt[ ð»ko Ëhr{Þk™ Œuýu ƒt„k¤

Úke rMktÄ ðå[u 2000 {kR÷ MkwÄe™ku hMŒku ƒktæÞku, yk¾k hkMŒu 1700 sux÷e

MkhkRyku™e h[™k fhe[3] y™u Mk{„ú hkßÞ{kt ½kuzuMkðkh x…k÷eyku™e MÚkk…™k fhe

nŒe. yfƒh™k hkßÞfk¤ (1556 Úke 1605) Ëhr{Þk™ ‚tËuþkÔÞðnkh™k

MkkÄ™ku{kt ðÄkhu rðfkMk ÚkÞku, ½kuzk W…hktŒ Ÿxku™ku …ý W…Þku„ fhðk{kt ykÔÞku nŒku.

ð¤e RrŒnkMk {iMkqh™k hkò rMk¬kËuðe™e …ý ™kutÄ ÷u Au. suýu R.Mk.1672{kt [4] r™Þr{Œ x…k÷Mkuðk™wt ykÞkus™ fÞwO nŒw.

…Ae™wt h[™kí{f …„÷wt RMx RrLzÞk ft…™eyu ÷eÄw. suýu R.Mk.1727{kt f÷f¥kk{kt

¼khŒ™e «Úk{ x…k÷ f[uhe MÚkk…e. 1688{kt …kuŒk™e «ð]rŒyku™ku rðMŒkh {ÿkMk,

{wtƒR MkwÄe nkuðkÚke x…k÷™ku r™Þr{Œ ÔÞðnkh sYhe nŒku, yux÷u RMx RrLzÞk

ft…™eyu {wtƒR y™u {ÿkMk{kt {kuxe x…k÷ f[uheyku MÚkk…e Œu{s fk„¤ku Mðefkhðk y™u

hðk™k fhðk {kxu swËkt-swËkt MÚk¤kuyu ™k™e-™k™e x…k÷ f[uheyku MÚkk…e. ÷kuzo õ÷kRðu

1766{kt x…k÷ …æÄrŒ{kt MkwÄkhku fÞkuo. sku fu yk Mkuðk VõŒ Mkhfkhe W…Þku„ {kxu

y™k{Œ nŒe. 17{e òLÞwykhe 1774™k hkus yk Mkuðk ònuh s™Œk {kxu ¾wÕ÷e

{wfðk{kt ykðe nŒe. R.Mk.1828{kt ðhk¤Úke [k÷Œe ™kifk îkhk RÕnkƒkË Úke

f÷f¥kk MkwÄe™e x…k÷ ÔÞðMÚkk™ku «kht¼ ÚkÞku. „t„k ™Ëe îkhk 787 {kR÷ ÷ktƒe

x…k÷ Mkuðk- yu™k suðe yurþÞk™e «Úk{ x…k÷ …æÄrŒ nŒe.[5] Œu Mk{Þu fk„¤-

…ºk™ku r™[k{kt r™[ku Ëh «íÞuf 100 {kR÷u 1 yk™k nŒku. x…k÷¾[o™e [qfðýe™u

Mkh¤ ƒ™kððk {kxu xtfþk¤{kt ƒu yk™k™e rft{Œ™k Œktƒk™k 'xkof™' ƒnkh …kzðk{kt

ykÔÞk nŒk. Mkhfkhu x…k÷Mkuðk™u rðfMkkðe nkuðk AŒkt ¾k™„e Äkuhýu …ý x…k÷ yuf

søÞkyuÚke ƒeS søÞkyu ÷R sðk™ku ÄtÄku [k÷w hÌkku y™u ykðk ¾k™„e x…k÷ Œtºkkuyu

Mkhfkh MkkÚku MkV¤Œk…qðof M…Äko fhe.

R.Mk.1837{kt …nu÷ku ÃkkuMx ykurVMkÄkhku …Mkkh fhðk{kt ykÔÞku y™u x…k÷Mkuðk{kt

{níð™ku VuhVkh ÚkÞku. yk Äkhk ytŒ„oŒ x…k÷ …æÄrŒ™u ykÄwr™f ƒ™kððk™e MkkÚku-

MkkÚku x…k÷Mkuðk™u yk¾k ¼khŒ{kt [÷kððk™ku yƒkrÄŒ yrÄfkh Mkhfkh™u yk…ðk{kt

ykÔÞku nŒku. yk ÄkhkÚke ¾k™„e x…k÷Mkuðk fkÞËuMkh heŒu ƒtÄ fhðk{kt ykðe.[6]

R.Mk.1854{kt, zkf rð¼k„{kt MkwÄkhk fhŒk zu÷nkWMke îkhk ™ðku '…kuMx ykurVMk

yuõx' …kheŒ fhðk{kt ykÔÞku nŒku. su ytŒ„oŒ 3 x…k÷ f[heyku™e Ëu¾hu¾ {kxu

{nkr™Ëuoþf r™ÞwõŒ fhðk{kt ykÔÞk nŒk. Mkt…qýo Ëuþ{kt Ëwhe™k Mkt˼o{kt 2 …iMkk{kt …ºk

{kuf÷e þfkŒku nŒku. yk{, Ëuþ{kt …nu÷e ðkh x…k÷ rxrfx™wt ð÷ý þY ÚkÞw. su™kÚke [7]zkf rð¼k„ Mkhfkh …h ƒkus Mk{k™ nŒw, yu Mkhfkh™e ykðf™tw MºkkuŒ ƒLÞw.

Kumarpal ParmarPh.D, 2nd Year Resident, Department of History, Calorx Teachers' University, Ahmedabad

52 www.worldwidejournals.com

PARIPEX - INDIAN JOURNAL OF RESEARCH Volume-7 | Issue-11 | November-2018 | PRINT ISSN No 2250-1991

MðŒtºkŒk «krÃŒ Mk{Þu Ëuþ¼h{kt 23,344 x…k÷ f[uheyku nŒe, su{ktÚke 19,184

„úkr{ý ûkuºk{kt ŒÚkk 4,160 þnuhe ûkuºk{kt nŒe. ßÞkhu yksu 1,54,965 x…k÷

f[uheyku MkkÚku ¼khŒ™wt x…k÷Œtºk rðï™tw MkkiÚke {kuxwt x…k÷ ™uxðfo „ýðk{kt ykðu Au

su™ku 89.74 xfk ¼k„ „úkr{ý y™u 10.26 xfk þnuhe ûkuºkku{kt Au. yk «fkhu

MðŒtºkŒk ƒkË yk ÔÞðMÚkk{kt 7% «„rŒ ÚkR Au. nðu x…k÷ f[uheyku x…k÷ rðŒhý™e

MkkÚku-MkkÚku rhxu÷, ƒ[Œ ƒutf, Sð™ rð{k, Mkuðk «ËkŒk™k …ý fkÞkuo fhe hne Au.

{™hu„k suðk rðrþ»x Mkk{krsf Mkuðk™k fkÞkuo ytŒ„oŒ ðuŒ™ Œu{s …tuþ™ ¼w„Œk™™tw

fkÞo …ý fhu Au. x…k÷ f[uhe W…hktŒ £ut[kRS ykWx-÷u y™u Mkt[kh Mkuðk fuLÿku îkhk [8]…ý yk ƒwr™ÞkËe x…k÷ Mkuðk W…÷çÄ fhkððk{kt ykðe hne Au.

¼khŒ{kt R.Mk.1986{kt 'M…ez …kuMx', 1995{kt '„úkr{ý rð{k' y™u 1996{kt

'rƒÍ™uþ …kuMx' ™e MkwrðÄk þY fhðk{kt ykðe nŒe. ykÄwr™f Þw„™e ‚kÚku-‚kÚku

¼khŒu …ý «„rŒ ykËhe Au. zkf …úkuMku‚et„, rðþu»kY…u …ºkku ŒÚkk …k‚o÷ku™e «r¢Þk

Íz…e fhðk™k WÆu~ÞÚke rËÕne y™u f÷f¥kk{kt 'Mð[kr÷Œ zkf «ku‚u‚et„ ‚uLxh'

MÚkk…ðk{kt ykÔÞk Au. yk fuLÿku ÷uxh «ku‚u‚et„ {þe™ ŒÚkk r{r©Œ zkf þkuxohÚke ‚ßs

Au. yk {þe™ef]Œ ‚kurxt„ …ØrŒÚke yk þnuhku{kt x…k÷™e AtxkR y™u rðŒhý™e

Íz…{kt ½ýe ƒZkuŒhe ™kutÄkÞe hne Au. W…hktŒ yuLzÙkuRz ykÄkheŒ '…kuMx{u™ {kuƒkR÷

yuÃ÷efuþ™' …ý ŒiÞkh fhðk{kt ykðe Au. yk yuÃ÷efuþ™ x…k÷eyku îkhk 15000

M{kxoVku™{kt fkÞohŒ Au ŒÚkk Íz…Úke Mkt…qýo ¼khŒ{kt W…Þku„{kt ÷uðk{kt ykðþu.[9]

¼khŒ{kt x…k÷Mkuðk™ku RrŒnkMk òÛÞk …Ae x…k÷ rxrfx™k «kht¼ yt„u òýfkhe

{u¤ðeyu.

5. x…k÷ rxrfx™ku RrŒnkMk

x…k÷ rxrfx™e þkuÄ ÚkR Œu …nu÷k x…k÷ku™wt ¾[o …ºk {kuf÷™kh hkufzuÚke [qfðŒk nŒk

yÚkðk su™u fk„¤ …nkut[kzðk{kt ykðŒku Œu™e …kMkuÚke ðMkq÷ ÚkŒwt nŒwt. x…k÷¾[o hkufzu

Úke [qfÔÞk ƒkË fk„¤ku™u '…kuMx …uz' fu 'Vq÷ …kuMz …uz' ð„uhu þçËku™e Ak… {khe™u

'fuLMk÷' yÚkðk ƒuzku¤ (rz-VuMk) fhðk{kt ykðŒk nŒk. su fk„¤ku™wt x…k÷¾[o ™

[qfðkÞtw nkuÞ Œu fk„¤ …ý rMðfkhðk{kt ykðŒk nŒk y™u ykðk fk„¤ku™u 'ƒuhet„'

yÚkðk '…kuMx ™kux …uz' yÚkðk 'y™…uz' þçËku™e Ak… {khðk{kt ykðŒe nŒe. ykðk

fk„¤ku™wt x…k÷¾[o su™u fk„¤ {kuf÷kÞku nkuÞ Œu™e …kMkuÚke ðMkq÷ fhðk{kt ykðŒwt nŒwt.

x…k÷ su ytŒh …h {kuf÷kÞ Œu {wsƒ ¾[o™e „ýŒhe ÚkŒe nŒe. x…k÷¾[o [qfðkÞtw Au fu

™rn Œu™ku r™Ëuoþ fhŒe swËk-swËk «fkh™e Ak…ku fk„¤ …h {khðk{kt ykðŒe, fðhku™e

þkuÄ ÚkR ™ nŒe yux÷u x…k÷{kt {kuf÷kŒk fk„¤™u ðk¤e™u, þe÷ fhe™u, Œu™e …kA¤

Mkh™k{wt ÷¾ðk{kt ykðŒtw nŒwt. Œu{ AŒkt, ™ðk-™ðk MkwÄkhkyku …Ae yuf fkÞoûk{ y™u [10]MkMŒe x…k÷Mkuuðk™e s™Œk™e {kt„ýe™u MktŒku»kðk{kt yk …æÄrŒ r™»V¤ „R nŒe.

R.Mk.1835{kt hku÷uLz rn÷yu Rtø÷uLz™e fh ƒkƒŒ™e …æÄrŒ™ku yÇÞkMk fÞkuo. Œuýu

skuÞwt fu x…k÷™k ðÄkhu÷k Ëh AŒkt x…k÷™e ykðf ½xŒe sŒe nŒe. Œu™kt yÇÞkMku yu

…ý AŒwt fÞwO fu ½ýk ¾hk fk„¤ku 'y™…uz' yux÷u fu x…k÷¾[o [qfÔÞk rð™k {kuf÷ðk{kt

ykðŒk nŒk y™u su{™u …ý {kuf÷kÞk nkuÞ Œu{kt™k ½ýk Œu™ku yrMðfkh fhŒk nŒk.

hku÷uz rn÷u fk„¤ku ÷R sðk™k ¾[o™ku ytËks fkZâku y™u ƒŒkÔÞwt fu ÷tz™Úke yurz™ƒhku

yuf fk„¤ ÷R sðk™ku ¾[o fuð¤ yuf …u™e™ku AºkeMk{ku ¼k„ Au. R.Mk.1837{kt

Œuýu …kuŒk™e …rºkfk 'x…k÷ f[uhe™k MkwÄkhk' «„x fhe. Œu{kt „{u Œux÷k ytŒhu x…k÷

÷R sðk™e nkuÞ Œku …ý x…k÷™k ™e[k y™u Mk{k™ Ëh™ku Œu{s y„kWÚke …iMkk

[qfððk™wt VhrsÞkŒ fhðk™ku yk„ún hkÏÞku. Œuýu yu …ý Mkq[™k fhe fu x…k÷¾[o

[qfÔÞk™e Mkq[™k fhŒwt Ak…u÷e rxrfx MkkÚku™wt fðh ƒnkh …kzðwt skuRyu. su{™u …kuŒk™e

Mxuþ™he ðk…hðk™e RåAk nkuÞ Œuyku ™k™k, [kutxkze þfkÞ Œuðkt ÷uƒ÷ku ¾heËe …kuŒk™k

fk„¤ku …h [kutxkze þfu.

„{u Œux÷wt ytŒh nkuÞ y™u [kutxkze þfkÞ Œuðk, y„kWÚke x…k÷¾[o [qfðkÞtw nkuÞ, „{u

Œux÷k ðs™™k fk„¤ {kxu, 'yuf …uLMk' Mk{k™ x…k÷Ëh™k ÷uƒ÷ku™ku rMkæÄktŒ yk¾hu

10{e òLÞwykhe, 1840™k hkus „úux rƒúx™{kt yk…™kððk{kt ykÔÞk nŒkuu. 'rxrfx

W¥k{ heŒu ð…hkþ{kt ÷R þfkÞ' yuðe heŒ Mkq[ððk {kxu yuf M…Äko™wt ykÞkus™

fhðk{kt ykÔÞwt. Mkq[™ku fhŒe ð¾Œu ™e[u™k {wÆkyku æÞk™{kt hk¾ðk™k nŒk.

Ÿ rxrfx ðk…hðk{kt Mk„ðz¼he nkuðe skuRyu.

Ÿ Œu™e ƒ™kðx ™ ÚkR þfu yuðe nkuðe skuRyu.

Ÿ x…k÷ f[uhe{kt yu™e Œ…kMk y™u [fkMkýe Mkh¤ŒkÚke ÚkR þfðe skuRyu.

Ÿ Wí…kË™ y™u rðŒhý™ku ¾[o sýkððku skuRyu.

Figure 1 : The Penny Black, 1840

M…Äko{kt 2,600 Úke ðÄkhu «ðuþ…ºkku yÚkðk r™ƒtÄku ykÔÞk, 100 …kWLz suðk [kh

R™k{ku ðnut[kÞk, …ý rxrfx {kxu Œu{kt™k yuf™ku …ý W…Þku„ ™ ÚkÞku. ytŒu, hku÷uLz

rn÷ îkhk ŒiÞkh fhkÞu÷ Ëwr™Þk™e …nu÷e 'Ä …u™e ç÷uf' (fig.1) Œhefu yku¤¾kŒe

x…k÷-rxrfx 6 {u, 1840 ™k hkus rƒúx™{kt ð…hkþ{kt ykðe. yk™uu rxrfxs„Œ{kt

'{ku™kr÷Mkk' „ýðk{kt ykðu Au.[11] yuf …u™e rft{Œ™e yk x…k÷ rxrfx …h hkýe

rðõxkuheÞk™e Aƒe nŒe su fk¤k ht„{kt ŒiÞkh fhðk{kt ykðe nŒe. yk rxrfx™u y÷„

fhðk ™k™k-™k™k rAÿku LnkuŒk yux÷u fu yu™k rf™khk r‚Äk nŒk. ykðhý …h [kuxkzðk

{kxu „wtËh …ý LnkuŒku. x…k÷ rxrfx™k RrŒnk‚{kt …u™e ç÷uf {níð™e {k™ðk{kt ykðu [12] Au, fu{ fu x…k÷ rxrfx™ku RrŒnk‚ yk rxrfxÚke þY ÚkkÞ Au.

x…k÷ rxrfx™k [÷ýÚke x…k÷¾[o W½hkððk™e rðrðÄ „wt[ðýku™ku yttŒ ykÔÞku y™u

y„kW ykðf{kt Mkn™ fhu÷e ¼khu ¾kux yxfe „R. rƒúx™™k yk «Þku„™e MkV¤ŒkÚke

ËkuhðkR™u ƒeò Ëuþkuyu …ý x…k÷™e rxrfxku ƒnkh …kze. x…k÷™e rxrfxku ƒnkh

…kzðk{kt ƒúkrÍ÷ (1843) rÿrŒÞ ¢{u Au.

yu s ð»ko{kt Íwrhf y™u S™eðk™e Akðýeykuyu …kuŒk™e rxrfxku ƒnkh …kze y™u

yu{™u …„÷u-…„÷u R.Mk.1845{kt ƒuÍ÷™e Akðýeykuyu …ý yk{ fÞOw.

y{urhfk™kt MktÞwõŒ hkßÞku, rxÙr™zkz y™u {kurhrþÞþu R.Mk.1847{kt Œu{™e …kuŒk™e

rxrfxku «fkrþŒ fhe. £kLMk, ƒurÕsÞ{ y™u ƒuðurhÞkyu …kuŒk™e rxrfxku

R.Mk.1849{kt ƒnkh …kze. R.Mk.1850 …Ae MktÏÞkƒtÄ Ëuþkuyu x…k÷ rxrfxku ƒnkh

…kzðk™e nhku¤{kt skuzkR „Þk.

x…k÷ rxrfxku™k RrŒnkMk rðþu òÛÞk ƒkË ¼khŒ{kt x…k÷ rxrfxku™ku fuðku RrŒnkMk Au

Œu skuRþwt.

6. ¼khŒ{kt x…k÷ rxrfx™ku RrŒnkMk

¼khŒ{kt, rMktÄ™k fr{&™h r{. ƒkxo÷ £uhu, rMktÄ «ktŒ{kt R.Mk.1852{kt x…k÷¾[o

[qfÔÞk™e r™þk™e Œhefu fk„¤™e rxrfxku Ëk¾÷ fhe nŒe. «ÏÞkŒ 'rMktÄ zkõMk'

(fig.2) ™e yk rxrfxku {kºk ¼khŒ{kt s ™net, …ý yurþÞk{kt ƒnkh …kzðk{kt ykðe

nŒe. rxrfx™e ðå[u™e ykf]rŒ{kt RMx RrLzÞk ft…™e™k ðu…khe™wt r™þk™ '…nku¤wt Œeh'

ytrfŒ nŒwt y™u rxrfxku rðrðÄ ht„ku{kt W…Mkkððk{kt ykðe nŒe. …nu÷k ¾q÷Œk ÷k÷

ht„™e rxrfxku ƒnkh …kzðk{kt ykðe nŒe. Œu™u …kŒ¤k y™u ƒxfýk fk„¤ …h {eýÚke

W…Mkkððk{kt ykðu÷e nŒe, suÚke Œu™wt Sð™ ƒnwt xqtftw ™eðzÞwt. yu™u …„÷u ïuŒ rxrfxku

(fig.3) ykðe, …ý MkVuË fk„¤ …h W…Mkkððk{kt ykðu÷e ykf]rŒ™u yM…ü «fkþ{kt

skuðk™wt {w~fu÷ nŒwt. ytŒ{kt, x…k÷ rxrfxku MkVuË fk„¤ …h ðktˤe ht„{kt W…Mkkððk{kt

ykðu÷e skuðk {¤u Au.[13] {kºk yzÄk yk™k™k {qÕÞ™e yk rxrfx yíÞkhu Ëw÷o¼ Au.

Figure 2: Scinde Dawk, 1852

www.worldwidejournals.com 53

PARIPEX - INDIAN JOURNAL OF RESEARCH Volume-7 | Issue-11 | November-2018 | PRINT ISSN No 2250-1991

Figure 3: Scinde Dawk, unpublished

'rMktÄ zkõMk' …Ae ¼khŒ{kt MkkÄkhý rðŒhý {kxu x…k÷ rxrfxku ƒnkh …ze nŒe.

f÷f¥kk™e xtfþk¤™k f™o÷ VkuƒoMku 'rMktn y™u Œkzð]ûk' ™e …nu÷e rzÍkR™ ŒiÞkh fhe

…ý Œu{™e …kMku su Þtºk Mkk{„úe nŒe Œu™kÚke Œu skuRŒk …whðXk™e ¾kŒhe yk…e þõÞk

™rn, yux÷u Œu rzÍkR™™ku W…Þku„ ™ ÚkÞku.

zuÃÞwxe MkðuoÞh s™h÷, fuÃx™ ŒwRÞ yu r÷Úkku„úkVeÚke x…k÷ rxrfxku ƒ™kððk™wt þY fÞwO.

yu™k WíMkkn y™u «ÞkMkku ðzu MkÃxuBƒh, 1854{kt …nu÷e yr¾÷ ¼khŒeÞ x…k÷

rxrfx ƒnkh …kzðk{kt íku MkV¤ ÚkÞku. yk rxrfx yzÄk yk™k™k {qÕÞ™e nŒe, ht„u

ðkˤe y™u yu™k …h hkýe rðõxkurhÞk™wt {kÚkwt ytrfŒ nŒwt. yk{, R.Mk.1854 Úke

1859 MkwÄe hkýe rðõxkurhÞk …h 10 x…k÷ rxrfxku (fig.4) hsw fhðk{kt ykðu÷e

skuðk {¤u Au. su yzÄk yk™kÚke {ktze™u 8 yk™k™k {qÕÞ™e skuðk {¤u Au.

Figure 4: Queen Victoria, 1854-59

yzÄk yk™k™e ðktˤe x…k÷ rxrfx Ak…Œkt …nu÷k 900 þex ÷k÷ ht„™e x…k÷

rxrfxku yk…ðk{kt ykðe nŒe. yk ÷k÷ rzÍkR™ rf™khe …h™e f{k™ku …qhŒe swËe-swËe

…zŒe nŒe. ŒuÚke yk x…k÷ rxrfxku™e ðÄw A…kR ƒtÄ fhðe …ze, fkhý fu ykÞkŒ fhu÷e

þkne ð…hkR „R nŒe. …nu÷e A…kR™ku fkuR W…Þku„ ™ ÚkÞku y™u su A…kR nŒe Œu™ku

™kþ fhðk{kt ykÔÞku nŒku. yu{kt™e yzÄk yk™k™e ÷k÷ ht„™ku yuf ™{q™ku yk…ýk

hküÙeÞ rxrfx Mkt„únk÷Þ{kt ò¤ðe hk¾ðk{kt ykÔÞku Au. Œu '9.5 ykr[oMk' Œhefu

òýeŒe Au. fuÃx™ ŒwRÞ yu Ak…u÷e x…k÷ rxrfxku …h „wtËh ™ nŒku y™u [khuÞ ƒksw

ƒkhef rAÿku (…hVkuhuþ™) …ý LnkuŒk, su™u ÷R™u Œu{™u Aqxe …kze þfkÞ Œu{ ™ [14] nŒe.

R.Mk.1856 Úke 1926 MkwÄe ¼khŒ™e x…k÷ rxrfxku ÷tz™™e Úkku{Mk Ë÷ hwt yuLz

ft…™eyu Ak…e. hkßÞfŒko™k VuhVkh MkkÚku rzÍkR™{kt VuhVkh ÚkŒku hÌkku nŒku. yk

x…k÷ rxrfxku …h hkýe rðõxkuurhÞk, yuzðzo 7{ku, ßÞkuso 5{ku y™u ßÞkuso 6êk ™wt {kÚkwt

yuf …Ae yuf swËk swËk ht„{kt A…kŒwt hÌkwt. R.Mk.1926{kt ™krMkf{kt RrLzÞk

rMkõÞwwrhxe «uMk Ÿ¼w fhðk{kt ykÔÞwt y™u x…k÷™e rxrfxku A…kðk™e sðkƒËkhe yu™u

Mkw…hŒ ÚkR.

Vuƒúwykhe, 1931{kt ™ðe rËÕne™k WËT½kx™ «Mkt„u ¼khŒ™e …nu÷e Mkr[ºk

'R™ku„úeyuþ™ ykuV LÞw rËÕne' (fig.5) ™k{f 6 x…k÷ rxrfxku™ku Mkux «fkrþŒ

fhðk{kt ykÔÞku, yk x…k÷ rxrfxku …h ™ðe rËÕne™k Æ~Þku y™u rMk{kr[ökuu ytrfŒ

nŒk. R.Mk.1935{kt ßÞkuso …kt[{k™e hsŒsÞtŒe r™r{¥ku Œu{™u y™u ¼khŒeÞ

MÚkk…íÞku™u ytrfŒ fhŒe 7 x…k÷ rxrfxku «„Œ fhðk{kt ykðe nŒe. íÞkh ƒkË

R.Mk.1937{kt ßÞkuso 6êk …h x…k÷ ÷R sðk™k rðrðÄ Æ~Þku r[ºkktrfŒ fhŒe x…k÷

rxrfxku (fig.6) «fkrþŒ fhkR nŒe. ƒeò rðïÞwæÄ™e …qýkonqrŒ™e ÞkË{kt …ý [kh [15] x…k÷ rxrfxku™u R.Mk.1946{kt rðþu»kY…u …ú„x fhðk{kt ykðe nŒe.

Figure 5: Inauguration of New Delhi Stamps, 1931

Figure 6: King George V Silver Jubilee Set, 1935

Figure 7: Indian Independence, 1947

ykÍkËe …Ae ŒwhtŒ s ¼khŒu 3 x…k÷ rxrfxku (fig.7) hsw fhe su{kt ¼khŒ™wt hküÙeÞ

…úrŒf yþkuf MŒt¼, hküÙ æðs y™u yuh-RrLzÞk™e «Úk{ yktŒhhküÙeÞ ̂ ÷kRx™wt á~Þ

ð„uhu ytrfŒ fhðk{kt ykðu÷k skuðk {¤u Au.

¼khŒ™e x…k÷ rxrfxku™k RrŒnkMk{kt yk Mke{kr[ö ÞkË hk¾ðk suðk Au: 1.

fku{™ðuÕÚk Ëuþku{kt yuh{u÷ rxrfxku™ku yuf ¾kMk Mkux ƒnkh …kzðk{kt ¼khŒ Mkðo«Úk{

Ëuþ nŒku. yk R.Mk.1939{kt ƒLÞwt nŒwt. 2. rð{k™Úke x…k÷ {kuf÷ðk{kt …ý ¼khŒu

s …nu÷ fhe nŒe. 18{e Vuƒwúykhe, 1911™k hkus 6500 x…k÷ku y™u …kuMxfkzo

yÕnkƒkË Úke ™i™e nðkR hMŒu hðk™k fhðk{kt ykÔÞk nŒk.

yk{, ¼khŒeÞ x…k÷ rxrfx™ku RrŒnkMk zkf «krÃŒ™k yuf xkuf™ Œhefu þY ÚkR™u

yksu Wßð÷ rðÄuÞku Ähkðu Au. ¼khŒ îkhk Sð™ y™u MktMf]rŒ™k rðrðÄ …kMkkyku™u

yk÷u¾Œe x…k÷ rxrfxku™e fux÷ef MkkÄkhý y™u M{khf ©uýeyku «fkrþŒ fhkR Au.

yu{kt yk…ýkt st„÷e «kýeyku, Ä{o, …t[ð»keoÞ Þkus™kyku MkkÚku MktƒtÄeŒ rð»kÞku,

yk…ýk «kr[™ MÚkk…íÞku, ƒk¤fku MkkÚku MkƒtrtÄŒ rð»kÞku, Mkk{krsf y™u þiûkrýf

rð»kÞku, yirŒnkrMkf ƒ™kðku, yuðhuMx …ðoŒ …h MkV¤ ykhku…ý ð„uhu r[rºkŒ fhðk{kt

ykÔÞk Au. hküÙ™k ™uŒkyku, MðkŒtºÞ Mk u™k™eyku, Ëkþor™fku, r[tŒfk u,

rþûkýþkMºkeyku, ði¿kkr™fku, ÷u¾fku, f÷kfkhku, h{Œ-s„Œ™u …ý MkL{k™ðk{kt

ykÔÞk Au. x…k÷ rxrfxku™u ðÄkhu ykf»kof y™u ht„e™ ƒ™kððk y™ufht„e A…kR skuðk

{¤u Au. ¼khŒu ¼khŒeÞ {nkuhku, ¼khŒeÞ ÷½wr[ºkku, ¼khŒeÞ ™]íÞku ð„uhu ©uýe{kt

ht„e™ rxrfx «fkrþŒ fhðk{kt ykðe Au. su yuf hksËqŒ y™u hküÙ™k Mkðo¼ki{íð™k

yuf rðÄk™ Œhefu™e ¼wr{fk ¼sðu Au. fk„¤™ku ™k™ku xwfzku nkuðk AŒkt yirŒnkr‚f

ÿrüÙyu x…k÷-rxrfx {níð™ku ËMŒkðus „ýe þfkÞ Au. skufu ðŒo{k™{kt «fkrþŒ ÚkŒe

54 www.worldwidejournals.com

PARIPEX - INDIAN JOURNAL OF RESEARCH Volume-7 | Issue-11 | November-2018 | PRINT ISSN No 2250-1991

rxrfxku …h ¼khŒeÞ zkf rð¼k„ îkhk rð»kÞ™u y™w÷ûke™u ÷¾ký fhðwt ðÄw ÞkuøÞ

hnuþu.

‚t˼o ‚wr[:1. …h{kh,fkr~{hk (2009), ÔÞrõŒ„Œ M{khf x…k÷ rxrfxku: yuf yæÞÞ™ (R.‚.2001Úke 2002),

…kht„Œ-Œ…k‚r™tƒÄ, „wshkŒ rðãk…eX, y{ËkðkË, …]. 3

2. Majumdar,Mohini Lal (1990), The Imperial Post Offices of British India, 1837-1914, Vol.1, Phila Publications, Calcutta, Page: 1

3. �श�ल, डॉ. परसराम (2009), डाक �ट�कट� म� रा�य� के �ाक�तक ��तक, ु ु ृ

ंअ�वाल पि�ल�शग हाउस, जयपर, प�ठ: 1ु ृ

4. [uxhS yuMk. …e. (1973), ''x…k÷ rxrfxku™e hku{kt[f fÚkk'', y™w. ferŒofktŒ þuX, rîrŒÞ ykð]rŒ,

™uþ™÷ xÙMx, ™ðe rËÕne, …]. 23

5. yus™, …]. 23

6. Mkku÷tfe, h{ýef÷k÷ (1972), 'rƒúrxMk hksðe™k ÷ø™™e hsŒsÞtrŒ r™r{¥ku', fw{kh, ytf 586,

ykuõxkuBƒh, 1972, …]. 423

7. �सग� र,शलै े��, आध�नक भारत का इ�तहास, अटलां�टक पि�लशस � एंड, 2005, ु

प�ठ: 89ृ

8. ���New, Media Wing, Bharat: 2018 Annual Reference Book, Publication Division, Government of India, Chepter: 8

9. ���Department, of Posts (2018), Annual Report 2017-18, Ministry of Communications, Government of India, Page 28-29

10. …h{kh,fw{kh…k¤ (2007), ¼khŒeÞ x…k÷ rxrfxku y™u {nkí{k „ktÄe: yuf yæÞÞ™ (R.Mk. 1948

Úke 2005), …kht„Œ-Œ…kMkr™ƒtÄ, „wshkŒ rðãk…eX, y{ËkðkË, …]. 2

11. ÷nhe, yr™÷ (1976), 'rxrfx fÚkk', fw{kh, ytf 633, MkÃxuBƒh, …]. 31

12. बालस�म�यम,ल�मीनारायण (2009), 'डाक �टकट क� कहानी', जय�हदं�, ु

जन, 04, 2009ू

13. {unŒk,ÞþðtŒ (1971), 'x…k÷rxrfx™e fÚkk-1', fw{kh-ytf 565, òLÞwykhe 1971, …]. 31

14. …kËxe…, ™tƒh 4 «{kýu, …]. 36

15. …kËxe…, ™tƒh 13 «{kýu, …]. 31

www.worldwidejournals.com 55

PARIPEX - INDIAN JOURNAL OF RESEARCH Volume-7 | Issue-11 | November-2018 | PRINT ISSN No 2250-1991