vocabulario comparativo quechua ecuator quechua ancash - 20 oct 06

90
VOCABULARIO COMPARATIVO

Upload: dennis-ac

Post on 22-Oct-2015

71 views

Category:

Documents


5 download

TRANSCRIPT

Page 1: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

VOCABULARIOCOMPARATIVO

Page 2: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

Indicepágina:

Castellano - Quechua ecuatoriano - Quechua ancashino - English 1

English - Quechua ecuatoriano - Quechua ancashino - Castellano 23

Quechua ecuatoriano - Quechua ancashino - Castellano - English 45

Quechua ancashino - Quechua ecuatoriano - Castellano - English 66

Este vocabulario contiene 1256 entradas.

Kay parlaykunas libritota ruarqa Robert Beér, Armando Muyolemaj (Ecuador qheshwa) Dr. Hernán S. Agui-larpaj (Ancash qheshwa) yanapayninwan. Brighton llajtapi. Octubre killapi, 2006 watapi.

Compilado por Robert Beér, ayudado por Armando Muyolema (quechua ecuatoriano) de la Universidad deWisconsin, Madison, EE.UU. y Dr. Hernán S. Aguilar (quechua ancashino) de la Technische Universität, Ber-lin y de la Freie Universität, Berlin. Brighton. Octobre 2006.

Page 3: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

1

CASTELLANO- QUECHUA ECUATORIANO

- QUECHUA ANCASHINO- ENGLISH

Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishA veces Wakinpi; maikan kuti Mayllapis SometimesAbajo Ura; uray Ura; uray Below; underAbandonar Hichuna; shitana Haqiy AbandonAbierto Paskashka Kichashqa OpenAbofetear Sakmana Laqlay; laapiiy; laapuy SlapAbortar Shulluna Shulluy AbortAbrazar Ukllarina Makallay Embrace; hugAbridor Paskana Kichana OpenerAbrir Paskana Kichay OpenAbuela Apamama; hatun mama Awila GrandmotherAbuelo Hatun yaya; hatun tayta Awilu GrandfatherAcarrear Ashtana Ashtay Transport; carryAcequia Larka Sekya; pintsa Irrigation channelAcercarse Kuchuyana; kimirina Witiy ApproachAcoger Chaskina Chaskiy Receive; welcomeAcordarse Yuyarina Yarpay RememberAcostarse Siririna Patsaakuy Lie downAcostumbrado Yachashka Yachashqa UsedAcostumbrarse Yacharina Yachakaay Get usedActivo Kusi Wayralla(-runa) Energetic; diligentAcusar Achakana; huchanchina Rimay AccuseAdelantarse Ñawpana Puntakuy Go in frontAdelante Ñawpa Punta; ñaupa In frontAdentro Uku Ruri(n) InsideAdherir Llutarina Laqay; lashtay AdhereAdiós Minchakama Aywallaa GoodbyeAdivinanza Imashi imashi Hamutsiy; hamutsinaku RiddleAdolescente Malta Mallwa AdolescentAdoptar Wiñachina Tsuritsaakuy; wawatsaakuy AdoptAdorar Muchana; yupaychina Mutsay Adore; worshipAfable Kuyak shunku Alli-shonqu Affable; niceAfeitar Pichana Hichkay; mumiy; shikay ShaveAfuera Kancha; hawa Waqta OutsideAgacharse Kumurina Puktiy; kukuy; unchuy Bend downAgarrar Charina; hapina Tsariy Seize; grabAgradable Sumak Shumaq PleasantAgricultor Tarpuk; allpata tarpuk Chakra runa FarmerAgrio Hayak Pochqu BitterAgua Yaku Yaku WaterAguja Siray-hilla Auha; heerukasha NeedleAgujerear Utkuna Uchkuy PerforateAgujero Utku; hutku Uchku HoleAhora Kunan Kanan AhoraAire Waira Wayra AirAjeno Shukpak Hukpa Somebody else'sAjí Uchu Utsu Hot pepperAjo Aju Aahus GarlicAjustado Kickki; kinku Kichki TightAla Patpa Aala WingAlargado Suniyashka Huytu; shuytu Oblong

Page 4: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

2Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishAlba Luryamuna; pakarimuna Atsikya DawnAlbergar Minkachina Patsatsiy LodgeAlcanzar Paktana Aypay Pass; hand overAlegrarse Kushina; kushiyana Kushikuy Be happyAlegre Kushi; kushilla Kushi-kushi; kushish HappyAlgunos; algunas Wakin; maykankuna Waki; huk ishkay SomeAliento Samay Hamay BreathAllá Chaypi Wakchau; taqaychau Over thereAllí Chaypi Tsaychau ThereAlmorzar Almuzana Almusay; almusakuy Have lunchAlpaca Alpaka Alpaka; paku AlpacaAlrededor de Muyuntin Hiruroq AroundAlumbrar Achikyachina Aktsiy IlluminateAlumno; estudiante Yachakuk Yachakuq Pupil; studentAlzarse Hatarina; shayarina Shaariy; sharkuy Rise; get upAmable Kuyak; kuyaylla Kushitsikoq; shonqu suwaq KindAmamantar Chuchuchina Chichitsiy; chuchutsiy BreastfeedAmante Waina Wayna; china; indya LoverAmar Kuyana Kuyay; waylluy LoveAmarillo Killu Qarwash; qallwash YellowAmarrar Watana; watallina Watay TieAmbos Ishkantin Ishka- BothAmigo, -a Mashi Yanaqi; yanasa FriendAmonestar Kunana Ayniy Tell offAmontonar Tantana Pelay; qotuy Pile upAmor Kuyay Kuyay; waylluy LoveAmputar Kuchuna Kututsay AmputateAñadir; aumentar Yapana Yapay Add; increaseAndar Purina Puriy Walk; travelAndariego Yanka purik Tsullqa; purichaki;purikoq Roving; restlessAngosto Kichki Kichki NarrowAnimal doméstico Wiwa Waata; wiwa Domestic animalAnimar Sinchiyachina Sinchiyaatsiy;paqchipaay Encourage; cheer upAño Wata Wata YearAño pasado Kayna wata Qanyan wata Last yearAnoche Kayna tuta Qanyan paqas Last nightAnochecer Tutayana Paqasyay Get darkAnteanoche Saruntuta Qanyaatin; shipshi Night before lastAnteayer Sarun puncha; sarun Qanyantin; qanyaatin Day before yesterdayAnterior Ñawpak; ñawpa Punta; ñaupa Previous; ancientAnteriormente Ñawpa Punta; ñaupa PreviouslyAntes Ñawpak; ñawpa Punta; ñaupa FirstAnticuado Mawkayashka; mawka Mauka Old-fashionedAntiguo Ñawpa Ñaupa; unay AncientApacheta Tula Apachita Mountain shrineApagar Wañuchina Upitsiy ExtinguishAparecer Ricurina; uyarina Rikakuy AppearApenas Imashinachari Ichikllapa; kaasilla ScarcelyApodo Kamina shuti Ashana; ashana suti NicknameAprender Yachakuna Yachay; yachakuy LearnApto Alli Imapapis-allim SuitableApurarse Utkana Apurakuy HurryAquel, -lla, llo Chay Taqay That over thereAquí Kaypi Kaychau HereAraña Uru Pachka SpiderArar Yapuna Yapyay; haruy PloughArbol Yura Munti; qeru TreeArbusto Uchilla yura Hacha BushArco iris Kuychi Turmanyay Rainbow

Page 5: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

3Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishArder Rupana; rawrana Rupay; rawray BurnArmadillo Kachikampu; Kirkinchu Kirkinchu ArmadilloAro del huso (tortera) Puska piruru Putska piruru Disk of spinning spindleAroma Mishki mutki Pukutee, tuuku SmellArrastrar Aysana Qarahaay; qarachay DragArrear Karkuna; katina Qatiy Drive (flock, herd)Arreglar Allichina Altsay; allitsay Mend; put rightArrepentirse Nanarina (-manta) Wanakuy Repent; regretArriba Hanak; wichay Hanaq UpArrodillarse Kunkurina Qunqurikuy KneelArrojar Shitana; akruna Hitay; hichay ThrowArrugarse (piel) Sipurina Eellukaay; inkuy; ñuktuy WrinkleAsemejar Rikchana Niraq; rikoq; -nau Look likeAsí Shina; chashna; kashna Hina; kaynau SoAsimismo Shinallatak; chashnallatak Jinallaman-ruraman LikewiseAsombrarse Manchana; upa tukuna Numpa niy Be surprisedAspero (superficie) Sakra; charu Qachqa Rough (surface)Atardecer Tutayana Tardiyay Get darkAtrás Washa Qepa; waqta BehindAvaro Misak; misa Micha; kallpulli MeanAvergonzarse Pinkana; pinkay tukuna Penqakuy Be ashamedAvisar Willana Willay TellAy! (dolor) Alaw! Ayaw! Ayayay! Ay! Waw! Ow! Ouch!Ayer Kayna Qanyan YesterdayAzul Ankas Anqas BlueBaba Llawsa Llausa DribbleBailar Tushuna; yumpuna Qatsway; tushuy DanceBajar Uriyana; urikuna Yarpuy; uraay DescendBañar Armachina Armay Bathe; wash oneselfBarba Ñawi millma Shapra; sapra BeardBarbudo Ñawi millmayuk Atska shaprayuq BeardedBarrer Pichana Pitsay SweepBarro Turu Mitu; leqita MudBautismo Bawtismu Ushakuy BaptismBautizar Bawtisana Ushatsiy BaptiseBebé Wawa Irqi BabyBeber Upyana Upyay DrinkBello Sumak; kuyaylla; munaylla Shumaq BeautifulBesar Muchana Mutsay KissBien Alli; allimi; allita Alli; allimi; allita Good; wellBlanco Yurak Yuraq WhiteBlando Llampu Llampu SoftBoca Shimi Shimi MouthBolsa con tirante Shikra Chuspa; wallqi Shoulder bagBondadoso Alli; alli shunkuyuk Alliwarmi; alliruna KindBorracho Machashka; machak Machashqa DrunkBotar Shitana Hitay; qarquy Throw awayBrazo Rikra Rikra ArmBrillar Rupana; llipiana Chipipiy; chipikyay ShineBrujo Layka Layqa; bruuhu Witch (male)Bulto (atado) Kipi Qipi; qepi Carry-cloth bundleBurbuja Pukpuy Puillag BubbleBuscar Mashkana Ashiy Look forCaballero Wirakocha Wiraqocha GentlemanCabello Akcha Aqtsa HairCabeza Uma Peqa; uma HeadCaca; excremento Isma; wanu Ismay ExcrementCada -nta; repetir sustantivo r repetir sustantivo EachCalentar Kunuchina Qoñutsiy Heat; warm

Page 6: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

4Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishCaliente Kunuk Achaq HotCallarse Upallana Upaallay; tsunyay Be quietCalor Kunuy Achay Heat; warmthCama Kawitu Puñuna BedCaminar Purina Puriy WalkCamino Ñan Naani Path; road; streetCanción Kantiku; kantu Qutsu SongCansado Shaykushka Pishipaashqa; utishqa TiredCansarse Shaykuna; shaykurina Pishipaay; utikay Get tiredCantar Kantana; takina Qutsuy; kantay SingCántaro Puñu; wallu; makma Uyllu; urpu; wichi Earthenware jarCara Ñawi Qaqlla FaceCargador Aparik Kataq Market porterCariño Kuyay Kuyay AffectionCariñosamente Kuyaylla Kuyaypa AffectionatelyCarne Aycha Aytsa MeatCarne seca Charki Tsarki, sisina JerkyCarnero Llama; llaminku; karniru Karne; karnish RamCaro Ancha kullkipi (katurik) Chani, chaniyoq ExpensiveCasa Wasi Wayi HouseCasada Kusayuk Qowayuq Married (woman)Casado Warmiyuk Warmiyuq Married (man)Casarse Cazarana; sawarina Kasaray; kasarakuy Get marriedCascada Taski Paqtsa WaterfallCáscara Kara Qara Skin (of fruit)Casi Ñaka; ñakalla; ñalla Ichikpa; kaasi AlmostCatorce Chunkachusku Chunka chusku FourteenCavar Allana Uchkuy; allay DigCementerio Aya pampa Pantiyun; aya marka CemeteryCeniza Ushpa; uchupa Uchpa AshCentro Chawpi (shunku) Chaupi; pullan CentreCerca Kayllapi; kincha Tsaylla NearCerdo Kuchi Kuchi PigCerrar Wishkana Wichqay Close; shutCerrar el ojo Ñawita sipui Qemtsiy; qewratyay Close eye(s)Cerro Urku Hirka MountainChacra Chakra Chakra FarmCharango Charanku Kirkinchu CharangoChica Kwitsa; warmi wamra Warmi wamra; moosa GirlChicha Aswa Aswa Maize beerChichería Aswa wasi Aswa wayi Maize beer barChico Kari wamra; wamra Chuulu BoyChoclo Chukllu Tsoqllu Maize cobChoza Chuklla Tsuklla HutChuño Chuñu Chunu Freeze-dried potatoChupar Sunkana Shoquy SuckCiego Ñawi-illak; mana rikuk Qapra; wisku BlindCielo Hanak pacha; hawa pacha Syelu; hanaq patsa SkyCien; ciento Pachak; pacha Pachak HundredCiervo Taruka Taruka; tarush Deer; stagCinco Pichka;pishka;picha;pichica Pitsqa FiveCincuenta Pichkachunka Pitsqa chunka FiftyCircular Muyuntita rurashka Ruyru CircularCírculo Muyuy Ruyru CircleCiudad Llakta Marka CityClaro Achik(lla); achikyakuk Tsuya ClearClase Laya Laaya Kind; sortCoca Kuka Kuka CocaCocina (cuarto) Yanuna uku Kusna Kitchen

Page 7: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

5Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishCocina (fogón) Tullpa Tullpa Rustic cooking-fireCocinar Yanuna Aruy CookCodo Rikra muku Kukush; kukuchi ElbowCojo Hanka Rata LameCola Chupa Chupa TailColar Llutana Laqay, lashtay Stick; glueColega Mashi Mayi ColleagueColgar Warkuna Warkuy; wayuy HangColibrí Kinti Winchus HummingbirdColor Chukuri Waywash; mashallu WeaselComenzar Kallarina Qallay; qallaykuy BeginComer Mikuna Mikuy EatComida Mikuna Mikuy; mikuna FoodComo Imashina Imanau HowComo (preposición) Shina -nau LikeComo ése Chashna Tsaynau Like thatComo éste Kashna Kaynau Like thisCompadecer Shukpa llakimanta nanarina Llakipaay; kuyapay Feel sorry forCompañero Mashi Mayi FriendCompatriota Ñukanchi llaktapi wiñashka Marka mayi CompatriotCompletamente Illikta; -pacha Pasaypa CompletelyComprar Rantina Rantiy BuyCóndor Kuntur Kuntur CondorConducir (persona) Pushana Pushay Lead (a person)Conejo Kunu; wallimku; kuy Kuñi Guinea pigConocer (persona) Riksina Reqiy Know (a person)Conocimiento Yachay Yachay KnowledgeContar Yupana Yupay CountContar (un cuento) Willana Willay Tell (a story)Contestar Kutichina; tikrachina Yaskiy AnswerConvertirse (en) Tukuna Tukuy Change (into …)Cónyuge Karipak warmi;warmipakkari Qowapa warmin;warmipaqowan Partner (relationship)Cooperación Ayni Ayni CooperationCorazón Shunku Shonqu HeartCordón Watu; kawchu Haytu; watu; waska CordCorral Kancha Kancha; chiku Animal penCorrecto Alli Alli, rasompa CorrectCorrer Kallpana Ayqey RunCortar Kuchuna; pitina Roquy; walluy CutCorteza Kaspi kara Qara BarkCosecha Pallana Koseecha HarvestCoser Sirana Hiray SewCostar Valina Valiy CostCrecer Wiñana; hatunyana Wiñay GrowCreer Kriina; iñina Kreyiy BelieveCría (de animales) Wawa Wawa Young (of animals)Criar Wiñachina Waatay Breed; keep (animals)Crudo Chawa Chawa RawCruzar Chimpana Tsimpay CrossCuál Maikantak Mayqan WhichCuando Hayka(pi); ima uras? Imay WhenCuánto Mashna Ayka How much/manyCuarenta Chuskuchunka Chusku chunka FortyCuatro Chusku Chusku FourCuello Kunka Kunka NeckCuerno Kachu Waqra HornCuero Kara Qara LeatherCuerpo Aycha Cuerpo BodyCueva Machay Machay Cave

Page 8: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

6Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishCuidado! Paktak! Pakta! Ñatak! Paqtataq! Careful!Cuidar Rikurana; -manta rikuna Taapay Look afterCulpa Hucha Hutsa FaultCumbre Uma Kumpa, senqa SummitCumplir Paktana; paktachina Tinkuy Fulfil; complyCura Kushipata; taita cura Tayta kuura Priest (catholic)Curandero Hampik Hampeq; hampikuq Native healerCurar Hampina Hampiy CureDar Kuna Qoy GiveDe nada Mana imamanta; mana imas Imapiq Don't mention itDe quien Pipak Pipa WhoseDe una vez Shukllapi; shukray Huklla In one go; outrightDebajo Ukupi Ura Under; belowDecir Nina Niy SayDedo Riru Dedu Finger; toeDefecar Kakana Ismay DefecateDegollar Llushtina Pishtay SlaughterDejar Sakina Haqiy Leave; let, allowDelante Ñawpak Punta; ñaupa Before; in front ofDelgado cosa cilíndrica Ñañu Llanu Thin (cylindrical objects)Delgado cosas planas Ñañu Llapsha Thin (flat objects)Demasiado Yallimana; yapa; huin Allaapa; llumpay Too (many/much)Dentro Uku; uray Ruri(n) InsideDerecha Alli maki; alli ladu Allauka maki; alli maki RightDerecho Derecho; mana wistu Diriichu Straight onDesaparecer Chinkarina Illakaay DisappearDesayunar Chinchina Kashkiyay Have breakfastDesayuno Chinchi Yaku shanaq BreakfastDescansar Samana Hamay RestDesgastado Mawka; mawkayashka Mauka WornDesnudo Llushti; llatan Qala; qalapaachu NakedDespedir Dispidirina -wan Aywallaa Say goodbye;take leavelDespertarse Rikcharina Riyakuy Wake upDespués Chay kati; chay kipa Tsayna AfterDespués (conj) -kipa; -washa -qhipa ThenDetenerse Shayarina Shaykuy; shaay StopDetrás Washa Waqta; qipa BehindDevolver Kutichina Kutitsiy Return; give backDía Puncha; punlla Hunaq DayDiablo Supay Supay DevilDiecinueve Chunka-iskun Chunka isqun NineteenDieciocho Chunkapusak Chunka puwaq EighteenDieciseis Chunkasokta Chunka hoqta SixteenDiecisiete Chunkakanchis Chunka qanchis SeventeenDiente Kiru Kiru ToothDiez Chunka Chunka TenDiferente Chikan; shuktak shuktak Huklaaya DifferentDifícil Sinchi Aha DifficultDinero Kullki Qillay MoneyDios Apunchik; pachataita Dius Yaya GodDistribuir Rakina Aypuy; rakiy DistributeDoce Chunkaishkay Chunka ishkay TwelveDoler Nanana Nanay HurtDonde May May WhereDormir Puñuna Puñuy SleepDos Ishkay Ishkay TwoDoscientos Ishkaypasak Ishkay pachak Two hundredDulce Mishki Mishki SweetEchar Hichana Hitay; talliy Pour out

Page 9: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

7Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishEchar de menos Watuna Watukay MissEl; ella Pay Pay He; she; itEllos; ellas Paykuna Paykuna TheyEmbarazada Wiksayuk; chichu Qishyaq; chichu PregnantEmborracharse Macharina; machana Machay; machaakuy Get drunkEmbrujar Chakchana Nahikuy; chaqchapaay BewitchEmpujar Tankana Kumay PushEn esta forma Kashna Kaynau ThusEn persona Kikin Kikin In personEn vano Yankamanta Di baldi In vainEncender Hapichina Tsaritsiy LightEncima Kancha; hawa; hanak Hana AboveEncomienda Minka Kunay, qepi Sthg sent with someoneEncontrar Tarina Tariy FindEnfermarse Unkuna Qishyay Get illEnfermedad Unkuy Qishya IllnessEnfermo Unkuk; unkushka Qishyaq; qishyashqa IllEnfrente Chimpa Wak; chimpachu In front; oppositeEngañar Umana Uliy; ulikuy DeceiveEnojado Piñashka Piñashqa AngryEnojarse Piñarina Piñakuy Get angryEnseñar Yachachina Yachatsiy TeachEntender Intindina Kaayiy UnderstandEnterrar Pampana Pampay BuryEntrar Yaykuna Yaykuy EnterEntre Pura; -nti Pura Between (persons togthr)Entristecerse Llakirina; llaki tukuna Llakikuy Be sadEnvejecerse Rukuyana; payayana Aukisyay; chakwasyay Get oldEnviar (cosa) Kachana Apatsiy Send (something)Enviar (persona) Kachana Kachay Send (person)Envolver Pilluna; maytuna Wankuy; pituy WrapEquivocarse Pantana Pantay Make mistake; bewrongEscarcha; hielo Shulla; kasay Tsururu Frost; iceEscoba Pichana Pitsana BroomEscoger Akllana Akrana ChooseEsconder Pakana Pakay HideEscribir Killkana Qillqay WriteEscuchar; oír Uyana; uyarana Wiyay Listen; hearEscuela Yachana wasi Yachay wasi SchoolEse; esa; eso Chay Tsay ThatEsforzarse Sinchiyarina Sinchikuy; kallpakuy Make an effortEsos; esas Chaykuna Tsaykuna ThoseEsta noche Kunan tuta Kanan paqas TonightEste año Kunan wata Kanan wata This yearEstirar; jalar Chutana Sutay Stretch; pullEstómago Wiksa Pacha StomachEstos; estas Kaykuna Kaykuna TheseEstrella Kuyllur Quyllur StarEstudiar Yachakuna Yachakuy StudyEterno Wiñay Wiñay EternalExcelente Allipacha Allismanta ExcellentExpulsar Karkuna Qarquy ExpelEy! Uyapay! Au! Hey!Fácil Hawalla; ruranalla Hawalla; ankash EasyFaja (tejida) Chumpi Wachuku; wachku Indian woollen beltFalda Anaku Ruripa SkirtFamilia Aillu Kasta FamilyFamoso Riksishka Riqishqa FamousFantasma Aya Kuku Ghost

Page 10: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

8Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishFastidiar Piñachina Qallapay Annoy; teaseFeo Hiru; millanay Feyu UglyFermentar Pukuna Poquy FermentFeroz Manchanaypak piña Piña FerociousFeto Shullu Shullu FoetusFiambre Kukayu; kukawi Millkapa; mirkapa Field/Travel lunchFiesta Fishta; raymi Fyesta; hwesta Fiesta; partyFiludo Mulashka Fiiluyuq; fiilu Sharp (knife, etc)Fin Tukurina pacha Ushakashqa EndFirma Shuti-aspi Jutikita qelqay SignatureFlaco Tullu Tullu ThinFlauta Pinkullu Pinkullu FluteFloja (mujer) Killa Ushma; qela Lazy (woman)Flojo; holgazán Killa Ushma; qela LazyFlor Sisa Wayta FlowerFlotar Wampuna Wampuy FloatFogata Nina Qoñukuna tullpa Fire; bonfireForastero Karu(manta)runa; chikanllakta Haq runa StrangerFósforo Puspuru Puspuru MatchFragancia Mishki mutki Pukutee; tuuhu FragranceFrazada Kata; pullu Presada; herga BlanketFreír Kusana Friyiy; kankay FryFrente (de la cara) Mati Urku ForeheadFresco (verduras) Llullu Llullu FreshFrijol Purutu Pushku; pushpu BeanFrío Chiri Alalaay; alay ColdFrotar Kakuna Kupay; qaquy RubFruto Muru Wayu; fruta FruitFuego Nina Nina FireFuerte (personas) Sinchi Hinchi; chachak Strong (persons)Fuerza Sinchi kay Hinchi kay StrengthFumar Kushnina Shoquy SmokeFuncionar Purina Purina Work (mechanically)Fútbol Futbol Futbol FootballFuturo Shamuk; kipa Shamuq FutureGallina Atallpa Wallpa HenGallo Kari atallpa Gaallu; kakash CockGarganta Kunka Tunqur; kunka ThroatGato Misi Mishi CatGente Runa(kuna) Nuna(kuna) People; personGobernante Kamak Kamachikuq GovernorGobernar Kamana Kamachiy GovernGoloso Hillu Sillu Fond of daintiesGolpear (con palo) Waktana Wiruy; wiluy Hit (with stick)Golpear (cosa) Takana Takay Hit (object)Gordo Wira; wirasapa Wira FatGorro (de lana) Chullu; umallina Chullu Indian woollen hatGotear Shutuna Hutuy; shutuy DripGracias Yupaychani; pay shunkulla Yosulpaaki Thank youGrande Hatun Hatun Big; largeGranizo Runtu Runtu HailGrasa Wira Wira FatGratis Yanka Mana pagakuypaq FreeGrillo Chipu Chukllus GrasshopperGripe Uhuy Wishqa Cold; fluGris Shiru Soqu GreyGritar Kaparina Qayaray; qapariy ShoutGrosero Llashak; batu Taqra shimi Rude; vulgarGrueso (cosa cilíndrica) Raku Raku Thick (cylindrical objects)

Page 11: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

9Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishGrueso (cosa plana) Raku Rakta Thick (flat objects)Grupo Muntun; kancha Qotukashqa GroupGuardar Wakaychina Taapay Keep; put awayGuía Ñanta rikuchishpa rik Naanita riqitsiq GuideGuiar Pushana Pushay GuideGuiñar Kimllana Qemsipay; qewsapaay WinkGusano Kuru Kuru WormGustar Gustana; munana Gustay; munapay LikeHaba Habas Aabas Broad beanHábil Sayti Llaawi maki Clever; skilfulHablar Rimana Parlay SpeakHacer Rurana Ruray Do; makeHacer cosquillas Shikshi Chiksay; chiksapaay TickleHacer viento Wayrana Wayray Be windyHambre Yarkay Mallaqay HungerHarapiento Llachapa hunta Ratay; tankay siki RaggedHarina Kuta; machka Kuta; machka FlourHay Tiyan Kan There is; there areHeder Asnana Asnay StinkHelada Kasay Qahapa FrostHembra (animales) Warmi China Female (animals)Hembra (personas) Warmi Warmi Female (persons)Herida Chukri Qeri WoundHerir Chukrina Nanatsiy WoundHermana de la mujer Ñaña Nana; ñaña Woman's sisterHermana del hombre Pani Pani Man's sisterHermano de la mujer Turi Turi Woman's brotherHermano del hombre Wawki Wauqi Man's brotherHervir Timpuna Timpuy BoilHierba Kiwa; yuya Qura HerbHierba mala Yanka kiwa Qura WeedHígado Yana shunku Ñatin; natiw LiverHija Ushi; ushushi; wawa Ususi; wawa DaughterHijo Churi; wawa Churi; wawa SonHilar Puchkana Putskay SpinHilo Puchka Hiilu ThreadHincharse Punkina; punkillina Hakay SwellHipo Hiki Iktsu HiccoughsHoja Panka Rapra LeafHoja (mazorca maíz) Panka Panqa Leaf (around maizecob)Hombre Runa; kari Nuna; ollqu ManHombro Wamani; rikra hawa Umru ShoulderHonda Waraka Waraka SlingHormiga Añanku Anwaqshi AntHorrible Manchanaipak Mantsaypa HorribleHotel Tampu; paskana Puñuna wayi HotelHoy Kunan puncha Kanan hunaq TodayHoz Kuchuna Oosi SickleHuérfano Wakcha Waktsa OrphanHueso Tullu Tullu BoneHuevo Lulun Runtu EggHuir Mitikuna Ayqiy; qeshpiy FleeHúmedo Ashalla huku Oqu WetHumo Kushni Qoshni; qoshñi SmokeHuso Siksi; puchkana Putska pirwa Spinning spindleIdea Yuyay Yarparkushqa IdeaIdéntico Paikikin; chaillata Paqta IdenticalIdioma Rimay; shimi; kallu Parla; shimi LanguageIgualmente Shinallatak Chayhinalla Likewise

Page 12: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

10Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishImitar Shina rurana; shinana Yachapaay Imitate; copyImpar Chulla Tsulla OddImpedir Harkana Harkay PreventIncapaz Manavali Mana valeq IncapableIncendiar Rupachina Kayay Set on fireIncendio Rupay Kayapakuy FireInepto Mana yachakuk;rumiuma Mana imapis yachay IneptInfierno Ukupacha; millai pacha Uku patsa HellInmenso; enorme Yupai hatun; hatunruku Tsikankaray; hatusaq Immense; enormousInsípido Gamu Qamla; qamya TastelessInstante Pacha Pun InstantInsultar Kamina Aashay; rimay InsultInteligente Sumak umayuk Alli piqayuq IntelligentInterior Ukupi tiyak Ruri InteriorIntestino Chunchulli Aqish; chunchuli IntestineIr Rina Ayway GoIrracional Mana yuyayuk Mana rasonta wiyaq IrrationalIrrigar; regar Parkuna Qarpay IrrigateIrse Ri(lla)na Aywakuy Go awayIzquierda Llukimaki; lluki ladu Itsoq LeftJefe Apu; apak Apu Chief; leaderJefe indígena Kuraka; apu Kuraka Indigenous chiefJuego Pukllay Puklla GameJugar Pukllana Pukllay PlayJugo Yaku Yaku JuiceJuguete Pukllana Pukllana ToyJuntar Tantana Aylluy; huntay Unite; collectJuntarse Tantanakuna Huntanakuy Gather; meetJunto Tanta(illa) Paqta TogetherJusticia Justicia Justicia JusticeJusto May alli Allaapa alli Just; fairLabio Wirpa Wirpa LipLactar Chuchuna Chichiy; ñuñuy SuckleLadera Wichay; kinkray Pachan SlopeLadrar Waknina Awllay; waqyay BarkLadrón Shuwa Suwa; makiyuq ThiefLagartija Palu; iuylampalu; kuylan Arash; shullapakuy LizardLago Kucha Qocha LakeLágrima Wiki Weqi TearLamer Llawana Laqway; llaqway LickLargo Suni Shotqu; shututu LongLatir Kuyuy Pumpunyaay; kuyuy BeatLavar (cuerpo,cosas) Mayllana; hawana Awiy Wash (body,things)Lavar (otras cosas) Mayllana; hawana Awiy Wash (other things)Lavar la cara Ñawita mayllana Shuupakuy Wash one's faceLavar(ropa,lana,cabellos)Takshana Taqshay; paqakuy (pelo) Wash(clothes,wool,hair)Leche Ñuñu Lichi MilkLechuza Chushik; kuskunku Paqpa; piqpi OwlLeer Rizana; killka-rimana Liyiy ReadLejos Karu Karu FarLeña Yanta Yanta FirewoodLengua Kallu Qallu TongueLentamente Allilla(manta) Shumaq;hapeepa;ichikllapayan SlowlyLevantar Hatarichina; hawachina Pallay Lift; raiseLevantarse Hatarina; shayarina Shaariy; sharkuy Get upLiberar Kishpichina Qishpitsiy FreeLibro Panka; kamu Libru BookLiendre Siya Iski NitLimpiar Pichana Limpyay Clean

Page 13: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

11Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishLimpio Chuya Chipyaq CleanLindo Sumaimana Shumaq PrettyLiso Llampu Llushpi; lluchpi SmoothLiviano Pankalla Ankash LightLlama Llama Llama LlamaLlamar Kayana Qayay CallLlano; llanura Pampa Pampa PlainLlegar Chayana Chaay ArriveLlenar Huntachina Huntay; winay FillLleno Hunta Hunta FullLlevar Apana Apay TakeLlevar en enfaldo Mikllana Millqay Carry in skirt or ponchoLlorar Wakana Waqay CryLlorón Wikisapa; wikihunta Waqalliishu Cry babyLlover Tamiana Tamyay RainLlovizna Ñutu tamya; ichi Shiwsha DrizzleLloviznar Ichina Tamyanay DrizzleLluvia Tamya Tamya RainLoco Yuyay-illak; muspak Uti Mad; crazyLocoto Rukutu Roqutu A very hot pepperLombriz Kuyka Kuyka; wiqu EarthwormLuciérnaga Ninakuru Nina kuru GlowwormLuego Kipa Tsayna After a short whileLugar Kuska Sitiu PlaceLuminoso Achikyak; kunyak Chillapyaq; chipikyaq Bright; luminousLuna Killa Killa MoonLuz Achik Aktsi; atsikya LightLuz del sol Rupay Inti aktsi SunlightMacho (de animales) Kari Orqu Male (of animals)Machucar Chankana Kimtsiy; tanuy Pound; crushMadera Kaspi; kiru Qeru WoodMadre Mama Mama MotherMadrina (de bautizo) Markak mama; achik mama Madrina Godmother (baptismal)Madrina (de matrimonio)Achik-mama Madrina Godmother (wedding)Madrugada Pakarina; luryana Tsakaq DawnMadurar Pukuna Poquy RipenMaduro Pukushka Poqu; poqush RipeMaíz Sara Hara MaizeMalo Mana alli; millai Mana alli; allitsu BadMala suerte Llaki Llaki Bad luckMañana Kaya Waray TomorrowMañana (no tarde) Tutamanta Waaraylla MorningManantial Hundu Pukyu SpringMandar Kamana; kachana Kamachiy Order; commandManga Mankas Mangas SleeveManjar Mishki mikuy Llampa Tasty dishMano Maki Maki HandManso Mana piña Mana piña; manshu TameManta Pacha; lliklla Haku; aqshu Indian shawlMar Mama Kucha Lamar SeaMaravillosamente Sumaimana Espantakuypa MarvellouslyMarido Kusa Qowa HusbandMarimacho Karishina Qarishina; urqutuuna TomboyMariposa Pilpintu; chabul Pillpintuy ButterflyMarrón Uki Paqu; liinu BrownMás Ashtawan; ashun Mas MoreMás luego Kipa; ashtawan kipa Tsayna LaterMás o menos Shina shinalla -chi, -naa, -noo More or lessMascar Kashtuna Amuy; kachuy Chew

Page 14: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

12Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishMascar coca Chakchay Kukay; chaqchay Chew cocaMata (de la planta) Yura Yura ShrubMatar Wañuchina Wañuchiy KillMayor Punta (wawa) Yashqa Eldest (child)Mazamorra Api Api Thick maize drinkMazo Waktana kutu kaspi Maasu; wiruna Large wooden malletMedicina Hampi Hampi MedicineMédico Hampik Hampikuq DoctorMedio Chawpi Pullan HalfMediodía Chawpi puncha Pullan hunaq MiddayMedir Tupuna Tupuy; midiy MeasureMeditar Yuyarayana Yarpachakuy MeditateMédula Ñutu Ñuqtu; urus MarrowMejilla Uya Qaqlla CheekMejor, más bien Ashtawan; ashun Mehor RatherMejorar Alliyana Alliy Get better; improveMemoria Yuyay Yarpay MemoryMenor Kipa; washa Shullka; pishi Younger; youngestMenstruación Mapakuy Killa ratakay MenstruationMentir Llullana Ulikuy; llullakuy LieMentira Llulla Llulla LieMentiroso Llulla Uli; llulla LiarMenudo Ñutu Ñutu Tiny; powderMercado Katuna pampa Qatu MarketMes Killa Killa MonthMes pasado Kayna killa Tutay killa Last monthMestizo Mishu; chasu; laichu;sala Mishti Mestizo; half-bloodMeter Satina Hatiy; yakay Put inMezclar Chapuna Anuy; takuy; talluy MixMiedoso Manchaysapa Mantsalli Fearful; timidMientras tanto Chaikama Tsaykama MeanwhileMil Waranka Waranqa ThousandMillón Waranka waranka Waranqa waranqa MillionMío Ñukapak Noqapa My; mineMirar Chapana; rikuna Rikay Look at; watchMismo Kikin Kiki- SameMitad Chawpi Pullan HalfMoco Kuña Toqru; pisqa SnotMocoso Kuñasapa Pisqa senqa SnottyMojado Hukushka Nuyushqa WetMojar la lluvia Tamiapi hukuchirina Tamyachau nuyukay Get wet in the rainMoler Kutana Aqay; qochquy GrindMomento Pacha; ashata Pun MomentMondar Tipkana Munday PeelMonedero Kullki churay Piksha; q’illay apananpaq PurseMono Machi; kusillu Maki sapa MonkeyMontar Tiyarina –pi Lloqay Ride (eg a horse)Montón Shuntur; muntun Qotu; shuntu PileMorado Sañi Moraadu PurpleMorder Kanina Aniy; kaniy BiteMorir Wañuna Wañuy DieMorro; colina Pata (colina) Pirushtu (colina) HillMosca Chuspi Chuspi FlyMosquito Ñutuchuspi Sankuyru MosquitoMostrar (objetos) Rikuchina Riqitsiy Show (objects)Mostrar (sitios) Rikuchina Riqitsiy Show (places)Motoso Mana mulashka Mana afilashqa BluntMover Kuyuchina Kuyutsiy Move (transitive)Moverse Kuyuna Kuyuy; kuyukuy Move (intransitive)

Page 15: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

13Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishMudo Rimay-illak Upa SilentMuerte Wañuy Wañuy DeathMujer Warmi Warmi; chiina WomanMultiplicarse Mirana Miray Multiply; increaseMundo Kaipacha; pacha Patsa WorldMurciélago Mashu; tutapishku Tseqtsi BatMutilar Kuchuna; mutuyachina Mutuy MutilateMuy Ancha; may; yupay Allaapa; aysi VeryMuy; mucho Achka Allaapa; atska Very; many/muchNacer Wacharina; wiñarina Yuriy; nasiy Be bornNación Llakta Marka CountryNadar Wampuna Naday SwimNalga Siki; siki pata Siki patak ButtockNaranja Naranja Naranha OrangeNarigón Sinkasapa Sinqasapa; llanqi sinqa Big noseNariz Sinka Sinqa NoseNeblina Puyu Pukutay MistNecesitar Ministina Minishtiy NeedNegro Yana Yana; chiwi BlackNevar Rasuna Rashtay SnowNi Mana …pish Mana …pis; ni Not even; neitherNido Kucha Qeshu NestNieto, -a Nitu Willka Grandson, -daughterNieve Rasu Rashta; rahu SnowNo Mana Mana Forms negative (with -chu)Noche Tuta Paqas NightNoche anterior Kayna tuta Qanyan paqas Last nightNombrar Shutichina Churay NameNombre Shuti Huti; shuti NameNosotros (exclusivo) Ñukanchik Noqakuna WeNosotros (inclusivo) Ñukanchik Noqantsik WeNovecientos Iskunpachak Isqun pachak Nine hundredNoventa Iskunchunka Isqun chunka NinetyNovio Kusakana Wayna FiancéeNube Puyu Pukutay CloudNublado Puyuhunta Pukutaraay; qetqaraay CloudyNudo Watay; kipu Tinki; kipu KnotNuera Kachun Lumtsuy; llumtsuy Daughter-in-lawNuestro (exclusivo) Ñukanchikpak Noqakunapa Our; oursNuestro (inclusivo) Ñukanchikpak Noqantsikpa Our; oursNuevamente Kutin Yapay; bwelta AgainNueve Iskun Isqun NineNuevo Mushuk Mushoq NewO (en afirmaciones) o o OrO (en preguntas) …-chu …-chu ...-chu …-chu OrObedecer Uyana Kaasuy ObeyObediente Nishka ruray Kaasukuq ObedienteObrero Llankak Uryaq WorkerOca Uka Oqa OcaOchenta Pusakchunka Puwaq chunka EightyOcho Pusak Puwaq EightOchocientos Pusakpachak Puwaq pachak Eight hundredOciosear Yanka purina Mukipakuy; mukipay Be lazyOcupado Ruranayuk Ruranayuq BusyOcurrir Tukuna; urmana Imanay HappenOdiar Millana Chiqniy; chikiy HateOír; escuchar Uyana Wiyay Hear; listen toOjalá Icha(pish); ujala Amalaaya I hope …!Ojo Ñawi Nawi; ñawi Eye

Page 16: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

14Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishOler (intransitivo) Asnana Asnay Smell (intransitive)Oler (transitivo) Mutkina Muskiy; shenqay Smell (transitive)Olfatear Mutkirana Muskikachay Smell (transitive)Olla Manka Manka Earthenware cooking potOlvidadizo Kunkaklla Qonqaq ForgetfulOlvidar Kunkana Qonqay ForgetOmbligo Pupu Pupu NavelOnce Chunkashuk Chunka huk ElevenOrar; rezar Mañarina Resakuy PrayOrden (mandato) Kachashka; mandashka Kamatsikii Order; commandOrdeñar Kapina Qapiy MilkOreja Ringri; rinri Rinri EarOrgulloso; soberbio Hatun-tukuk Nikachaq Proud; arrogantOrilla Manña; maya Kuchu; kuta Edge (of sea, lake & river)Orinar Ishpana Ishpakuy UrinateOro Kuri Qori GoldOruga Kuru Kuru CaterpillarOscurecer Amsayana Tsakay; ampiy Get darkOscuro Amsa Ampi; tsakay DarkOso Uturunku; ukumari Ukuku; ukumari BearOtra vez Kutin; shuk kuti Yapay; bwelta AgainOtro Shuk; shuktak; kutishuk Huk; wak Other; anotherOveja Llama; ubija Uusha SheepOvejita Washki Washki Pet sheepOvillo Kururu Kuruy Ball of woolOye! Uyapai! Haw! Haay! Yaw! Hey!Pacae Pakai Paqay PacaePadre Taita; yaya Tayta; yaya FatherPadrino (de bautizo) Markak yaya; achik taita Padrinu Godfather (baptismal)Padrino (de matrimonio)Achik tayta Padrinu Godfather (wedding)Pagar Kuna; pagana Paagay PayPaís Llakta Marka CountryPaja Uksha Paha; uqsha High altitude grassPájaro Pishku Pishqu BirdPalabra Shimi Shimi; nina; parla WordPálido Killuyashka Qilluyashqa, utku hina PalePalma (de la mano) Maki pampa Maki palta Palm (of hand)Palo Kaspi; kiru Qeru StickPaloma Urpi Paluma; urpi DovePalta Palta Palta; paltay Avocado pearPaludismo Chukchuy unkuy Tsuktsu Tropical feverPan Tanta Tanta BreadPañal Wawamaytuna; maytu Inchana; ayu NappyPantalón Balun Pantalu; pantalun TrousersPantorrilla Chanka Pinkuullu Calf (of leg)Panzón Wiksasapa Pachasapa; pachun Fat; paunchyPapa Papa Papa PotatoPapa lisa Milluku Ulluku Papa lisaPapaya Papaya Papaya PapayaPararse Shayarina Shaay StandParecerse Rikchana Rikoq; niraq; -nau Look like; seem likeParecido Laya; rikchak Rikoq; niraq; -nau SimilarPared Pirka Perqa WallPareja Ishkantin; yunta Wayna, enamorado; Ishkantin PartnerPariente Ayllu Yawar mayi RelativeParir Wachana Wachay Give birth toPasear Purina; pasiana Puriy Go for a walkPaso (del pie) Tatki Hapa; hapay Step (of foot)Pastorear Michina Mitsiy Pasture

Page 17: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

15Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishPatear Haytana Haytay KickPato Kulta Paatu DuckPecado Hucha Hutsa SinPecador Huchallik; huchayuk Hutsayuq SinnerPecar Huchallina Hutsaakuy SinPecho (de hombre) Kasku; pichu Peechu; qasqu ChestPedir Mañana Mañay Ask forPedo Supi Supi FartPeer Supina Supiy FartPegar Makana Maqay Hit (someone)Peinar Ñakchana Ñaqtsay CombPeine Ñakcha Ñaqtsa CombPelea Makanakuy Lirya, liryee FightPelear Makanakuna Maqanakuy FightPellizcar Tispina Tipshiy; chipshiy PinchPelo (del cuerpo) Millma Sapra; shapra Hair (on body)Pena Llaki Llakiku SadnessPeña Kaka Qaqa Cliff; cragPene Ullu; pishqu Rani PenisPensamiento Yuyay Yarpay ThoughtPensar Yuyana Yarpachakuy ThinkPepa Muru; ruru Muru Pip; stonePequeño Uchilla; kutu Ichik; uchuk Small; littlePerder Chinkachina Oqray LosePerderse Chinkarina; chinkana Oqrakuy Get lostPerdonar Kishpichina Pampatsaykuy ForgivePero Shinapish Nirpis ButPerro Allku Allqu DogPersona Runa Nuna PersonPesado Llashak Lasaq HeavyPesar Pisana Lasay; peesay WeighPescar Challwata hapina Challwata tsariy FishPestañas Kimlla Qepsha EyelashesPez Challwa Challwa FishPicaflor Kinti Winchus HummingbirdPicante Hayak Ayay; ayaq Hot (spicy)Pie Chaki Chaki FootPiedra Rumi Rumi StonePiedra moledora grandeKutana rumi Tunay Large grinding stonePiedra moledora peque Kutana rumi Qollushta Small grinding stonePiel Kara Qara SkinPierna Chanka Chanka LegPintar Tullpuna Llushiy PaintPiojo Usa; pilis Usha LousePisar Saruna Haruy Tread (on)Pistaco Millay aya Pishtaaku; pishtakuq Evil spiritPlano Pampa Palta FlatPlanta Yura Yura; hacha PlantPlanta del pie Chaki saruna Chaki palta Sole of footPlata Kullki Qullqi; qillay SilverPlátano Palanta Plaatanu; sipra BananaPlato Mulu; mika; mati Plaatu Earthenware platePluma Patpa Patpa FeatherPobre Wakcha Waktsa PoorPoco Ashalla; pitilla Ichik; wallka Little; fewPoder Ushana; tukuna; valina Pwediy Be able toPolilla Puyu Puyu MothPollera Anaku Ruripa Indian skirtPolluelo Chuchi Chipi; chipsha Chick

Page 18: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

16Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishPolvo Ñutu allpa; ñutu kuta Qochqu allpa; polbu Powder; dustPoncho Punchu; ruana Punchu PonchoPoner Churana Churay PutPonerse Churarina Churakay Put on (clothes)Por eso Chaimanta Chayraykur That's whyPor favor -pa- -lla-, -yku- PleasePor qué Imarayku; imamanta Imanir; imaq WhyPor supuesto Shinallami Achyaa Of coursePoroto Purutu Pushku BeanPosterior Kipa Qipa LaterPosteriormente Kipapi; kipa Tsayna LaterPrado; pastizal Kiwayuk pampa Waylla pampa; panqar pampa MeadowPrecio Kuna kullki Chani; chanin PricePreguntar Tapuna Tapuy AskPreocuparse Llakirina Llakikuy WorryPresentar Riksichina Riqitsiy Present (someone)Prestar Mañachina Mañay; prestay LendPrima Pani; ñaña Pani; ñaña Cousin (fem.)Primer; primero Ñaupa; ñaupak Punta FirstPrimero Ñawpakpi Punta FirstPrimo Turi; wawki Shay; wauqe; turi Cousin (masc.)Primogénito Punta wawa Punta wawa First-bornProbar Mallina Llamiy; yaway Try (food, drink)Profesor Yachachik Yachatsiq TeacherProfundo Uku; pukru Ruri DeepPrójimo Runa mashi Nuna mayi Fellow human beingProstituta Aricha Kuchi; rakcha warmi ProstituteProteger Wakaichina Tsapay ProtectPróximo Shamuk; kipa Shamuq; qipa NextPudrir Ismuna Ismuy RotPueblo Llakta Marka Town; villagePuente Chaka Tsaka BridgePuerta Punku Punku DoorPuesta del sol Tutayay Llumpay SunsetPulga Piki Pulga FleaPulmón Yurak shunku Puywan; puywash LungPuma Puma Puma PumaPuna Urku Hallqa; puna HighlandsPuntiagudo Hilushka Puncha SharpPus Kia Poqru PusQué Ima Ima WhatQué calor! Ararai! Achacháw! How hot!Qué cansancio! Ukk! Ananau! Ananáy! How exhausting!Qué dolor! Ayaw! Achachaaw! Ananaaw! Ow! Ouch!Qué feo! Atatai! Tatai! Atataay! Atataaw! How horrible!Qué frío! Achachaw! Alaláy! How cold!Qué lástima! Llakimari! Allaaw! Achachaaw! What a pity!Qué lindo! Añañai! Añañaaw! How beautiful!Qué picante! Huin hayak! Allaapa ayay/ayaq! How hot (spicy)!Qué rico! Ima gustu …! Mishkiq! How delicious!Qué risa! Ahahai! Asinakuypaq What a joke!Quebrada Wayku Sanha; raqra RavineQuechua Kichua Kechwa; qechwa QuechuaQuedar Sakina Keeday StayQuedarse Sakirina Keedakuy StayQuemar Rupachina Kayay; rupatsiy BurnQuemarse Rupachirina Rupakuy; kayakuy BurnQuerer Munana Munay Want; loveQueso Kisu Kiisu Cheese

Page 19: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

17Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishQuien Pi Pi WhoQuieto Kasi; kasilla Qasi Still; calmQuijada; mentón Hasha Chakallwa Jaw; chinQuince Chunkapichka Chunka pitsqa FifteenQuinientos Pichkapachak Pitsqa pachak FiftyQuinua Kinua Kinwa QuinoaQuipu Kipu Kipu QuipuQuitar Kichuna; anchuchina Qechuy; qochiy Take awayQuizás Icha; ichapish Awchi; awku; itsa PerhapsRaíz Sapi Matsu; sapi RootRajar (con hacha) Chiktana Tseqtay; raahay Chop (up)Rama Yura rikra; kallma Llimlla BranchRana Hampatu Rachak FrogRápidamente Utka; pawashpa Raslla; wayralla FastRascar Aspina Ashpiy; apsiy ScratchRato Pacha; ashata Pun MomentRatón Ukucha Ukush MouseRebalsar Wampuna Puusiy OverflowRebuznar Wakana Haachiy; haachinyaay BrayRecibir Chaskina Chaskiy ReceiveRecién Kunanlla Tsayraq; tsayran Just (time)Reciprocidad Ayni Ayni ReciprocityRecoger Pallana; tantana Pallay Gather (up)Recto Mana wistu Diriichu; kinray StraightRedondo Kurpa; muyu Ruuru; ruyru RoundRefresco Mishkiyaku Fresco hampi Soft drinkRegalar Kuna; karana Qaray Give a presentRegalo Kamari; wancha Qaray PresentRegar Parkuna Qarpay IrrigateReino; mandato Kamachina Qhapaq suyu Reign; mandateReír Asina Asiy LaughReírse de Asina (-ta) Asipaay Make fun ofRelámpago Lliu lliu Tillapya; illapa; tillaqu LighteningRelatar Willana Willay Tell (a story)Relato; cuento Parlu Wasa StoryRemojar Nuyuchina Tullpuy Steep; soak; dunkRenacuajo Chullshik Choqyas; ultu TadpoleRenegón Piñarik Piñakuq Grumbling; grouchyReparar Allichina Altsay; alitsay RepairRepentinamente Haikamanta; kunkailla -rku- SuddenlyRepetir Yanantichina Yapay RepeatReprender Kamina Piñapay Tell offRepresa Yaku harkana Pilanku DamResbalar Lluchkana Lutskay; lutspiy Slip (up); slideResbaloso Llushka Lusoq; llushoq SlipperyRespirar Samayta aysana Shuutay BreatheResto; sobra Puchu Katupi; kachupi Left overReunión Tantanakuy Ayllunakuy MeetingReventar Tukyana Pashtay BurstRevivir Kawsarina Kawariy Come to life againRevolcarse Sinkuna Pillquy; qoshpay WallowRezar Mañarina Rezakuy PrayRezo Mañariy Mañakuy PrayerRibera Manña; maya Kuchu Bank (of river)Rico Chayuk; kullkiyuk Kapoqyoq Rich (person)Rico (comida,bebida) Sumaymana Mishki DeliciousRincón Kuchu Kuta; kuchu CornerRiñón Ruru Ruru KidneyRío Yaku Mayu River

Page 20: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

18Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishRobar Shuana Suway StealRoca Rumi Rumi; wanka RockRociar chicha Aswata chaspina Asuawan tsaqtsukuy Sprinkle chichaRocío Shulla Shullya; shulla DewRodilla Kunkuri Qonqor; qonqu KneeRoer Kashtuna Rupyay; kuchkuy GnawRogar Mañarana Rogay; shoqay Beg; entreatRojo Puka; pichi Puka RedRomper Pakina Pakiy BreakRoncar Kurkuna Qaryay; quryay SnoreRonco Chakikunka; chaka Hasma; qasma HoarseRopa Churana Ratash ClothesRopero Churana Churana; shawana WardrobeRosado Rusadu Mullu PinkRueca Siksi; puchkana Putska pirwa; pirwa Distaff; spinning spindleRumiar Kashtuna Chaqchay; kutipay ChewSábana Kata Sabana; qatakuna SheetSaber Yachana Yachay; musyay KnowSabiduría Yachay Yachay WisdomSabio May yachak; yachak Yachaq; amauta WiseSacar Surkuna Horquy; wititsiy Take outSaciarse Ahitana Himay Satiate oneselfSaco Tulu Kustal SackSacudir Chaspina Tapsiy; tsapiy ShakeSal Kachi Kachi SaltSalado May kachichishka Pochqoq; kachiyoq SaltySalida Llukshina Yarquna ExitSalida del sol Inti llukshiy Ratamuy; heqamuy SunriseSalir Llukshina Yarquy Go/come outSaliva Tuka; tiuka Toqani; toqay SalivaSaltar Tushuna Tiwyay; saltay JumpSaludar Saludana Rimaykuy GreetSalvar Kishpichina Qeshpiy; salbay SaveSanar Alliyay Alliyay; kutikay Get better; recoverSandalia Ushuta Llanqi SandalSangre Yawar Yawar; yayar BloodSano Alli; mana unkushka Alli Well (health)Sapo Hampatu Saapu ToadSecar Chakichina Tsakitsiy DrySeco Chaki; chakishka Tsaki; shupiy DrySed Yakunayay Yakunay ThirstSegar Kachuna; kalchana Itsuy; sigay MowSeguir Katina Qatiy; qatipay FollowSeis Sukta Hoqta SixSeiscientos Suktapasak Hoqta pachak Six hundredSelva Sacha Munti JungleSemana Kanchis puncha; simana Qanchis hunaq WeekSemana pasada Kayna simana Pasaq simana Last weekSemana siguiente Katik simana Shamuq simana Next weekSembrar Tarpuna Muruy SowSemilla Muyu; muru Muru SeedSendero Ñan Naani; purikuna PathSeno Ñuñu; chuchu Ñuñu; chuchu Breast (woman)Señor Wirakocha; taita Wiraqocha; tayta SirSeñora Mama Mama MadamSentarse Tiyarina Taay; hamay Sit downSeparadamente Chikan chikanlla Shuyni shuyni SeparatelySeparar Chikanchina Rakiy SeparateSer Kana Kay Be

Page 21: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

19Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishSerpiente Machakuy Machakuy; culebra SnakeSesenta Suktachunka Hoqta chunka SixtySeso Ñutu Toqshu BrainSetecientos Kanchispachak Qanchis pachak Seven hundredSetenta Kanchischunka Qanchis chunka SeventySí Ari Aumi YesSiempre Tukui pachapi; wiñai Wiñay AlwaysSiete Kanchis Qanchis SevenSignificar Nisha nina Ninay MeanSilbar Huynina; silbana Shukay; wichyay WhistleSilencio Upallay Tsunyay; upaalla SilenceSilla; asiento Tiyarina Taakuna Chair; seatSin motivo Yankamanta Mana motivoyoq For no reason at allSobaco Rikrauku; wallwaku Liklakchu ArmpitSobornar Maki-lampina Hatipuy BribeSobrar Puchuna Putsuy; katuy Be left overSobre Hawa Hunish; hunaq On; overSobrio Mana machashka Mallaq shunqu SoberSoga Waska Waska; laasu RopeSol Inti Inti SunSolo Sapalla Hapalla AloneSoltar Kacharina Kachay Let go of; releaseSoltera Mana kusayuk Mana qowayuq Single (fem.)Soltero Mana warmiyuk Mana warmiyuq Single (masc.)Sombra Llantu Llantu; hupani Shade; shadowSombrero Muchiku Tsuku HatSoñar Muskuna Musquy DreamSonreír Asirina Asinaariy SmileSonso Muspa; upa Tuqtu uma; upa Idiot; stupidSopa Lukru Kashki; roqru SoupSoplador Pukuna Nina puukana Blowing-tube for fireSoplar Pukuna Puukay BlowSordo Mana-uyak Upa; karu wiya DeafSoroche Suruchi Suruuchi Altitude sicknessSubir Wichiyana; wichikuna Witsay; yarkuy Ascend; go/come upSuciedad Mapa Mapa DirtSucio Mapa Qanra; iska; taqra DirtySudar Humpina Humpiy SweatSudor Humpi Humpi SweatSuegra Kusapak mama;warmipakmama Warminpa maman; qowanpa… Mother-in-lawSuegro Kusapak yaya; warmipak yaya Warminpa yayan; qowanpa ya.. Father-in-lawSuelo Pampa Patsa GroundSueño Muskuy Musqu DreamSufrimiento Ñakariy Llakiku SufferingSufrir Ñakarina; llaki tukuna Nakay; ñakay SufferSumergir Yakupi pampana Tullpuy SubmergeSurco Wachu Raway FurrowSuyo Paypak; paykunapak Paypa; paykunapa Their; theirs (sing. & plur.)Tacaño Micha; tili Micha MeanTallar (madera) Llakllana Llaqllay Carve (wood)Talón Talun Ataka; witsu; ataki HeelTamaño Hatun Tsikan HeightTapa Kirpana Killpana LidTarántula Araña Arampakuy TarantulaTarde Chishi; unayashpa Chisi; tardi Afternoon; lateTarea Rurana Rurana TaskTartamudear Panta rimana Patpatyaay Stutter; stammerTartamudo Panta-rimay Wataaku; rakta qallu StuttererTé Mishki yaku; kununsitu Te Tea

Page 22: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

20Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishTejer Awana Away WeaveTela Pacha Tiila ClothTemblar Chukchuna Karkaryaay TrembleTemprano Tutamanta Tempraanu EarlyTender Mantana Mashtay Spread outTendón Waru anku; waru Anku Tendon; sinewTener Charina Kapuy HaveTener calor Astaray! Achachaatsikuy Be hotTener frío Chiriyana Alalaatsikuy; alatsikuy Be coldTener hambre Yarkaywan kana; mikunayana Mallaqay Be hungryTener miedo Manchana Mantsakuy; wamayaay Be afraidTener pena Llakirina Llakikuy Be sadTener sed Yakunayana Yakunay Be thirstyTener sueño Puñunayay Pununay Be sleepyTeñir Tiñina Tiñiy DyeTerminar Tukuchina Ushay FinishTerrible Manchaypak; manchanaypak Milanay TerribleTerrón Champa Kurpa ClodTestículo Ruru Qoruta; runtu TesticleTía Yayapak pani; mamapak ñaña Tiya AuntTierno Llullu Llullu Young; tenderTierra Allpa Patsa EarthTío Yayapak wawki; mamapak turi Tiyu UncleTocar Tupana Yatay; laptay; shullpay TouchTodas partes Maipipish; maikunapi Hinantinpa;maypa tsaypa EverywhereTodo Tukui Llapan AllTonto Muspa; upa Kullu uma; ruqtu Idiot; stupidTorcer Wistuchina Milluy TwistTos Uhu Qusu; chuqa CoughToser Uhuna Chuqay CoughTostado Kamcha Kamtsa Roast (maize, beans, etc)Trabajar Llankana; trabahana Uryay WorkTrabajo Ruray; trabahay Uryana Work; jobTrabajo; empleo Llankay Uryay Work; jobTraer Apamuna Apamuy BringTragar Millpuna Ultay SwallowTrasero Siki Siki BacksideTrasladar Astana Ashtana Move; transferTrasladarse Rina; tikrana Ashtapakuy; taakamuy Move (house)Trasquilar Rutuna Rutuy ShearTravieso Pukllak; trabisu Trabyeesu NaughtyTrece Chunkakimsa Chunka kima ThirteenTreinta Kimsachunka Kima chunka ThirtyTren Antakuru Tren TrainTrenza Himpa Pillta PlaitTres Kimsa Kima ThreeTrescientos Kimsapachak Kima pachak Three hundredTrigo Trigu Triigu WheatTriste Llaki; llakisapa Llaki; llakishqa SadTrocar Tikrachina (-wan) Trukay BarterTronar Tulun/kulun nina Punruruy; kunruruy ThunderTronco Kaspi; kullku Kullu Tree trunkTropezar Mitkana Tsankapakay StumbleTrueno Tulun tulun; kulun kulun Toqyay; illapa; bururi ThunderTú Kan Qam You (sing.)Tuerto Chulla ñawi Wisku One-eyed; blind in 1 eyeTuétano Ñutku Tuqshu MarrowTumbar Urmachina Saqtay Knock downTumbarse Sirina Chachaay Lie down

Page 23: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

21Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishTumbo Taksu Purush Tumbo fruitTurbio Mapa Putka; puchka Cloudy; turbidTuyo Kanpak Qampa Your; yours (sing.)Ultimo Kipa Qipa LastUn; una Shuk Huk OneUña Shillu Shillu NailUngir Llunshina Llushiy AnointUnido Tantanakushka Hukllawashqa UnitedUnir Tantanakuchina Hukllaway UniteUnos Wakinkuna Wakinkuna SomeUntar Llutana Llushiy; shullpay SmearUrgente Utka utkalla Utka utkalla UrgentUsado Maukalla Mauka UsedUsted Kan Qam You (sing.)Ustedes Kankuna Qamkuna You (plur.)Vaca Wakra Waaka CowVacío Chushak Waylla; wayllaq EmptyVagina Chuspa; raka; kuñu Raka; chupi; kashki VaginaValer Valina Baaliy Be worth; costValiente Kari; kari kari Choolu; gaallu BraveValle Pampa Raqra; qechwa ValleyVamos! Haku! Aku! Let's go!Vapor Kushni; kankil Wapul SteamVario Acka sami Tukuy laaya All kinds ofVarón Kari Ollqu ManVecino Kaylla kawsak Vecino NeighbourVeinte Ishkay chunka Ishkay chunka TwentyVejiga Ishpapuru Puukash BladderVencer Atina; mishana; yallina Binsiy; llalliy Defeat; beatVenda Wankuna Wankuna BandageVendar Wankuna Wankuy SellVenerar Yupaychina Yupaychay WorshipVenir Shamuna Shamuy; aywamuy ComeVer Rikuna Rikay SeeVerdad Shutikashka; shuti Rasun; rasun kaq TruthVerdaderamente Shutita; -llami mari Rasunpa; tseqepa ReallyVerdadero Shutikashka Kiki- +; chhaypam RealVerde Wailla Cheqlla; berdi GreenVerdura Yuyu Hacha; yuyu VegetablesVergüenza Pinkay Penqay ShameVerruga Misha Tikti; berruga WartVestido (ropa) Churarina Hana; modana DressVestir Churachina Hatitsiy DressVestirse Churarina Hatikuy DressVez Kuti Kuti; pun TimeViajar Purina Puriy TravelViaje Purina Viaje JourneyViajero Karuta purik Puriq TravellerVicuña Wikuña Wikuña VicuñaVida Kawsay Kawa LifeVidrio Kispi Qispi GlassVieja Paya Chakwas Old womanViejo Ruku Aukis Old manViejo (cosas) Mawka Mauka Old (things)Viento Waira Wayra WindVisible Rikuypak; rikurikuk Rikaychinalla VisibleVisitar Rikukrina; rikuna Bisitay VisitViuda Viuda Biyuda ViudaViva! Kawsachun! Kawatsun! Long live!

Page 24: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

22Castellano Quechua ecuatoriano Quechua ancashino EnglishVivir (existir) Kawsana Kaway Live (exist)Vivir (residir) Kawsana Yachay; taay Live (reside)Vizcacha Wiskacha Wiskacha VizcachaVolar Pawana Paariy; pahariy FlyVoltear Tikrachina Tikray Turn overVoluntad Munay Munay; gustu WillVolver (hacia allá) Tikrana; kutina Kutiy Return; go backVolver (hacia aquí) Tikramuna; kutimuna Kutimuy Return; come backVomitar Shunku tikrana Wikyay; gomitay VomitVosotros Kankuna Qamkuna You (plur.)Voz Shimi; rimay Bos; shimi VoiceVuestro Kankunapak Qamkunapa Your; yours (plur.)Y -pish; -pash -pish Also; tooYa Ña Na AlreadyYerno Masha Masha Son-in-lawYo Ñuka Noqa IYuca Lumu Yuka Manioc root; cassavaYugo Yuku Yuugu YokeYunta Yunta Yunta Yoke; team of oxenZampoña Sampuña Antara PanpipesZancudo Ñutuchuspi Sankuyru MosquitoZapallo Sapallu Shapallu PumpkinZorrillo; zorrino Añas Añas; añaaku SkunkZorro Atuk Atoq FoxZumo Yaku Caldu JuiceZurdo Lluki Lluqi Left-handed

Page 25: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

23

ENGLISH- QUECHUA ECUATORIANO

- QUECHUA ANCASHINO- CASTELLANO

English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoA very hot pepper Rukutu Roqutu LocotoAbandon Hichuna; shitana Haqiy AbandonarAbort Shulluna Shulluy AbortarAbove Kancha; hawa; hanak Hana EncimaAccuse Achakana; huchanchina Rimay AcusarAdd; increase Yapana Yapay Añadir; aumentarAdhere Llutarina Laqay; lashtay AdherirAdolescent Malta Mallwa AdolescenteAdopt Wiñachina Tsuritsaakuy; wawatsaakuy AdoptarAdore; worship Muchana; yupaychina Mutsay AdorarAffable; nice Kuyak shunku Alli-shonqu AfableAffection Kuyay Kuyay CariñoAffectionately Kuyaylla Kuyaypa CariñosamenteAfter Chay kati; chay kipa Tsayna DespuésAfter a short while Kipa Tsayna LuegoAfternoon; late Chishi; unayashpa Chisi; tardi TardeAgain Kutin Yapay; bwelta NuevamenteAgain Kutin; shuk kuti Yapay; bwelta Otra vezAhora Kunan Kanan AhoraAir Waira Wayra AireAll Tukui Llapan TodoAll kinds of Acka sami Tukuy laaya VarioAlmost Ñaka; ñakalla; ñalla Ichikpa; kaasi CasiAlone Sapalla Hapalla SoloAlpaca Alpaka Alpaka; paku AlpacaAlready Ña Na YaAlso; too -pish; -pash -pish YAltitude sickness Suruchi Suruuchi SorocheAlways Tukui pachapi; wiñai Wiñay SiempreAmputate Kuchuna Kututsay AmputarAncient Ñawpa Ñaupa; unay AntiguoAngry Piñashka Piñashqa EnojadoAnimal pen Kancha Kancha; chiku CorralAnnoy; tease Piñachina Qallapay FastidiarAnoint Llunshina Llushiy UngirAnswer Kutichina; tikrachina Yaskiy ContestarAnt Añanku Anwaqshi HormigaAppear Ricurina; uyarina Rikakuy AparecerApproach Kuchuyana; kimirina Witiy AcercarseArm Rikra Rikra BrazoArmadillo Kachikampu; kirkinchu Kirkinchu ArmadilloArmpit Rikrauku; wallwaku Liklakchu SobacoAround Muyuntin Hiruroq Alrededor deArrive Chayana Chaay LlegarAscend; go/come up Wichiyana; wichikuna Witsay; yarkuy SubirAsh Ushpa; uchupa Uchpa CenizaAsk Tapuna Tapuy PreguntarAsk for Mañana Mañay PedirAunt Yayapak pani; mamapak ñaña Tiya TíaAvocado pear Palta Palta; paltay Palta

Page 26: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

24English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoBaby Wawa Irqi BebéBackside Siki Siki TraseroBad Mana alli; millai Mana alli; allitsu MaloBad luck Llaki Llaki Mala suerteBall of wool Kururu Kuruy OvilloBanana Palanta Plaatanu; sipra PlátanoBandage Wankuna Wankuna VendaBandage Wankuna Wankuy VendarBank (of river) Manña; maya Kuchu RiberaBaptise Bawtisana Ushatsiy BautizarBaptism Bawtismu Ushakuy BautismoBark Kaspi kara Qara CortezaBark Waknina Awllay; waqyay LadrarBarter Tikrachina (-wan) Trukay TrocarBat Mashu; tutapishku Tseqtsi MurciélagoBathe; wash oneself Armachina Armay BañarBe Kana Kay SerBe able to Ushana; tukuna; valina Pwediy PoderBe afraid Manchana Mantsakuy; wamayaay Tener miedoBe ashamed Pinkana; pinkay tukuna Penqakuy AvergonzarseBe born Wacharina; wiñarina Yuriy; nasiy NacerBe cold Chiriyana Alalaatsikuy; alatsikuy Tener fríoBe happy Kushina; kushiyana Kushikuy AlegrarseBe hot Astaray! Achachaatsikuy Tener calorBe hungry Yarkaywan kana; mikunayana Mallaqay Tener hambreBe lazy Yanka purina Mukipakuy; mukipay OciosearBe left over Puchuna Putsuy; katuy SobrarBe quiet Upallana Upaallay; tsunyay CallarseBe sad Llakirina; llaki tukuna Llakikuy EntristecerseBe sad Llakirina Llakikuy Tener penaBe sleepy Puñunayay Pununay Tener sueñoBe surprised Manchana; upa tukuna Numpa niy AsombrarseBe thirsty Yakunayana Yakunay Tener sedBe windy Wayrana Wayray Hacer vientoBe worth; cost Valina Baaliy ValerBean Purutu Pushku; pushpu FrijolBean Purutu Pushku PorotoBear Uturunku; ukumari Ukuku; ukumari OsoBeard Ñawi millma Shapra; sapra BarbaBearded Ñawi millmayuk Atska shaprayuq BarbudoBeat Kuyuy Pumpunyaay; kuyuy LatirBeautiful Sumak; kuyaylla; munaylla Shumaq BelloBed Kawitu Puñuna CamaBefore; in front of Ñawpak Punta; ñaupa DelanteBeg; entreat Mañarana Rogay; shoqay RogarBegin Kallarina Qallay; qallaykuy ComenzarBehind Washa Qepa; waqta AtrásBehind Washa Waqta; qipa DetrásBelieve Kriina; iñina Kreyiy CreerBelow; under Ura; uray Ura; uray AbajoBend down Kumurina Puktiy; kukuy; unchuy AgacharseBetween (persons togthr)Pura; -nti Pura EntreBewitch Chakchana Nahikuy; chaqchapaay EmbrujarBig nose Sinkasapa Sinqasapa; llanqi sinqa NarigónBig; large Hatun Hatun GrandeBird Pishku Pishqu PájaroBite Kanina Aniy; kaniy MorderBitter Hayak Pochqu AgrioBlack Yana Yana; chiwi Negro

Page 27: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

25English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoBladder Ishpapuru Puukash VejigaBlanket Kata; pullu Presada; herga FrazadaBlind Ñawi-illak; mana rikuk Qapra; wisku CiegoBlood Yawar Yawar; yayar SangreBlow Pukuna Puukay SoplarBlowing-tube for fire Pukuna Nina puukana SopladorBlue Ankas Anqas AzulBlunt Mana mulashka Mana afilashqa MotosoBody Aycha Cuerpo CuerpoBoil Timpuna Timpuy HervirBone Tullu Tullu HuesoBook Panka; kamu Libru LibroBoth Ishkantin Ishka- AmbosBoy Kari wamra; wamra Chuulu ChicoBrain Ñutu Toqshu SesoBranch Yura rikra; kallma Llimlla RamaBrave Kari; kari kari Choolu; gaallu ValienteBray Wakana Haachiy; haachinyaay RebuznarBread Tanta Tanta PanBreak Pakina Pakiy RomperBreakfast Chinchi Yaku shanaq DesayunoBreast (woman) Ñuñu; chuchu Ñuñu; chuchu SenoBreastfeed Chuchuchina Chichitsiy; chuchutsiy AmamantarBreath Samay Hamay AlientoBreathe Samayta aysana Shuutay RespirarBreed; keep (animals) Wiñachina Waatay CriarBribe Maki-lampina Hatipuy SobornarBridge Chaka Tsaka PuenteBright; luminous Achikyak; kunyak Chillapyaq; chipikyaq LuminosoBring Apamuna Apamuy TraerBroad bean Habas Aabas HabaBroom Pichana Pitsana EscobaBrown Uki Paqu; liinu MarrónBubble Pukpuy Puillag BurbujaBurn Rupana; rawrana Rupay; rawray ArderBurn Rupachina Kayay; rupatsiy QuemarBurn Rupachirina Rupakuy; kayakuy QuemarseBurst Tukyana Pashtay ReventarBury Pampana Pampay EnterrarBush Uchilla yura Hacha ArbustoBusy Ruranayuk Ruranayuq OcupadoBut Shinapish Nirpis PeroButterfly Pilpintu; chabul Pillpintuy MariposaButtock Siki; siki pata Siki patak NalgaBuy Rantina Rantiy ComprarCalf (of leg) Chanka Pinkuullu PantorrillaCall Kayana Qayay LlamarCareful! Paktak! Pakta! Ñatak! Paqtataq! Cuidado!Carry in skirt or poncho Mikllana Millqay Llevar en enfaldoCarry-cloth bundle Kipi Qipi; qepi Bulto (atado)Carve (wood) Llakllana Llaqllay Tallar (madera)Cat Misi Mishi GatoCaterpillar Kuru Kuru OrugaCave Machay Machay CuevaCemetery Aya pampa Pantiyun; aya marka CementerioCentre Chawpi (shunku) Chaupi; pullan CentroChair; seat Tiyarina Taakuna Silla; asientoChange (into …) Tukuna Tukuy Convertirse (en)Charango Charanku Kirkinchu Charango

Page 28: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

26English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoCheek Uya Qaqlla MejillaCheese Kisu Kiisu QuesoChest Kasku; pichu Peechu; qasqu Pecho (de hombre)Chew Kashtuna Amuy; kachuy MascarChew Kashtuna Chaqchay; kutipay RumiarChew coca Chakchay Kukay; chaqchay Mascar cocaChick Chuchi Chipi; chipsha PollueloChief; leader Apu; apak Apu JefeChoose Akllana Akrana EscogerChop (up) Chiktana Tseqtay; raahay Rajar (con hacha)Circle Muyuy Ruyru CírculoCircular Muyuntita rurashka Ruyru CircularCity Llakta Marka CiudadClean Pichana Limpyay LimpiarClean Chuya Chipyaq LimpioClear Achik(lla); achikyakuk Tsuya ClaroClever; skilful Sayti Llaawi maki HábilCliff; crag Kaka Qaqa PeñaClod Champa Kurpa TerrónClose eye(s) Ñawita sipui Qemtsiy; qewratyay Cerrar el ojoClose; shut Wishkana Wichqay CerrarCloth Pacha Tiila TelaClothes Churana Ratash RopaCloud Puyu Pukutay NubeCloudy Puyuhunta Pukutaraay; qetqaraay NubladoCloudy; turbid Mapa Putka; puchka TurbioCoca Kuka Kuka CocaCock Kari atallpa Gaallu; kakash GalloCold Chiri Alalaay; alay FríoCold; flu Uhuy Wishqa GripeColleague Mashi Mayi ColegaColour Tullpuy Kolor; laaya ColorComb Ñakchana Ñaqtsay PeinarComb Ñakcha Ñaqtsa PeineCome Shamuna Shamuy; aywamuy VenirCome to life again Kawsarina Kawariy RevivirCompatriot Ñukanchi llaktapi wiñashka Marka mayi CompatriotaCompletely Illikta; -pacha Pasaypa CompletamenteCondor Kuntur Kuntur CóndorCook Yanuna Aruy CocinarCooperation Ayni Ayni CooperaciónCord Watu; kawchu Haytu; watu; waska CordónCorner Kuchu Kuta; kuchu RincónCorrect Alli Alli, rasompa CorrectoCost Valina Valiy CostarCough Uhu Qusu; chuqa TosCough Uhuna Chuqay ToserCount Yupana Yupay ContarCountry Llakta Marka NaciónCountry Llakta Marka PaísCousin (fem.) Pani; ñaña Pani; ñaña PrimaCousin (masc.) Turi; wawki Shay; wauqe; turi PrimoCow Wakra Waaka VacaCross Chimpana Tsimpay CruzarCry Wakana Waqay LlorarCry baby Wikisapa; wikihunta Waqalliishu LlorónCure Hampina Hampiy CurarCut Kuchuna; pitina Roquy; walluy CortarDam Yaku harkana Pilanku Represa

Page 29: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

27English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoDance Tushuna; yumpuna Qatsway; tushuy BailarDark Amsa Ampi; tsakay OscuroDaughter Ushi; ushushi; wawa Ususi; wawa HijaDaughter-in-law Kachun Lumtsuy; llumtsuy NueraDawn Luryamuna; pakarimuna Atsikya AlbaDawn Pakarina; luryana Tsakaq MadrugadaDay Puncha; punlla Hunaq DíaDay before yesterday Sarun puncha; sarun Qanyantin; qanyaatin AnteayerDeaf Mana-uyak Upa; karu wiya SordoDeath Wañuy Wañuy MuerteDeceive Umana Uliy; ulikuy EngañarDeep Uku; pukru Ruri ProfundoDeer; stag Taruka Taruka; tarush CiervoDefeat; beat Atina; mishana; yallina Binsiy; llalliy VencerDefecate Kakana Ismay DefecarDelicious Sumaymana Mishki Rico (comida,bebida)Descend Uriyana; urikuna Yarpuy; uraay BajarDevil Supay Supay DiabloDew Shulla Shullya; shulla RocíoDie Wañuna Wañuy MorirDifferent Chikan; shuktak shuktak Huklaaya DiferenteDifficult Sinchi Aha DifícilDig Allana Uchkuy; allay CavarDirt Mapa Mapa SuciedadDirty Mapa Qanra; iska; taqra SucioDisappear Chinkarina Illakaay DesaparecerDisk of spinning spindle Puska piruru Putska piruru Aro del huso (tortera)Distaff; spinning spindle Siksi; puchkana Putska pirwa; pirwa RuecaDistribute Rakina Aypuy; rakiy DistribuirDo; make Rurana Ruray HacerDoctor Hampik Hampikuq MédicoDog Allku Allqu PerroDomestic animal Wiwa Waata; wiwa Animal domésticoDon't mention it Mana imamanta; mana imas Imapiq De nadaDoor Punku Punku PuertaDove Urpi Paluma; urpi PalomaDrag Aysana Qarahaay; qarachay ArrastrarDream Muskuna Musquy SoñarDream Muskuy Musqu SueñoDress Churarina Hana; modana Vestido (ropa)Dress Churachina Hatitsiy VestirDress Churarina Hatikuy VestirseDribble Llawsa Llausa BabaDrink Upyana Upyay BeberDrip Shutuna Hutuy; shutuy GotearDrive (flock, herd) Karkuna; katina Qatiy ArrearDrizzle Ñutu tamya; ichi Shiwsha LloviznaDrizzle Ichina Tamyanay LloviznarDrunk Machashka; machak Machashqa BorrachoDry Chakichina Tsakitsiy SecarDry Chaki; chakishka Tsaki; shupiy SecoDuck Kulta Paatu PatoDye Tiñina Tiñiy TeñirEach -nta; repetir sustantivo repetir sustantivo CadaEar Ringri; rinri Rinri OrejaEarly Tutamanta Tempraanu TempranoEarth Allpa Patsa TierraEarthenware cooking potManka Manka OllaEarthenware jar Puñu; wallu; makma Uyllu; urpu; wichi Cántaro

Page 30: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

28English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoEarthenware plate Mulu; mika; mati Plaatu PlatoEarthworm Kuyka Kuyka; wiqu LombrizEasy Hawalla; ruranalla Hawalla; ankash FácilEat Mikuna Mikuy ComerEdge (of sea, lake & river)Manña; maya Kuchu; kuta OrillaEgg Lulun Runtu HuevoEight Pusak Puwaq OchoEight hundred Pusakpachak Puwaq pachak OchocientosEighteen Chunkapusak Chunka puwaq DieciochoEighty Pusakchunka Puwaq chunka OchentaElbow Rikra muku Kukush; kukuchi CodoEldest (child) Punta (wawa) Yashqa MayorEleven Chunkashuk Chunka huk OnceEmbrace; hug Ukllarina Makallay AbrazarEmpty Chushak Waylla; wayllaq VacíoEncourage; cheer up Sinchiyachina Sinchiyaatsiy;paqchipaay AnimarEnd Tukurina pacha Ushakashqa FinEnergetic; diligent Kusi Wayralla(-runa) ActivoEnter Yaykuna Yaykuy EntrarEternal Wiñay Wiñay EternoEverywhere Maipipish; maikunapi Hinantinpa;maypa tsaypa Todas partesEvil spirit Millay aya Pishtaaku; pishtakuq PistacoExcellent Allipacha Allismanta ExcelenteExcrement Isma; wanu Ismay Caca; excrementoExit Llukshina Yarquna SalidaExpel Karkuna Qarquy ExpulsarExpensive Ancha kullkipi (katurik) Chani, chaniyoq CaroExtinguish Wañuchina Upitsiy ApagarEye Ñawi Nawi; ñawi OjoEyelashes Kimlla Qepsha PestañasFace Ñawi Qaqlla CaraFamily Aillu Kasta FamiliaFamous Riksishka Riqishqa FamosoFar Karu Karu LejosFarm Chakra Chakra ChacraFarmer Tarpuk; allpata tarpuk Chakra runa AgricultorFart Supi Supi PedoFart Supina Supiy PeerFast Utka; pawashpa Raslla; wayralla RápidamenteFat Wira; wirasapa Wira GordoFat Wira Wira GrasaFat; paunchy Wiksasapa Pachasapa; pachun PanzónFather Taita; yaya Tayta; yaya PadreFather-in-law Kusapak yaya; warmipak yaya Warminpa yayan; qowanpa ya.. SuegroFault Hucha Hutsa CulpaFearful; timid Manchaysapa Mantsalli MiedosoFeather Patpa Patpa PlumaFeel sorry for Shukpa llakimanta nanarina Llakipaay; kuyapay CompadecerFellow human being Runa mashi Nuna mayi PrójimoFemale (animals) Warmi China Hembra (animales)Female (persons) Warmi Warmi Hembra (personas)Ferment Pukuna Poquy FermentarFerocious Manchanaypak piña Piña FerozFiancée Kusakana Wayna NovioField/Travel lunch Kukayu; kukawi Millkapa; mirkapa FiambreFiesta; party Fishta; raymi Fyesta; hwesta FiestaFifteen Chunkapichka Chunka pitsqa QuinceFifty Pichkachunka Pitsqa chunka CincuentaFifty Pichkapachak Pitsqa pachak Quinientos

Page 31: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

29English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoFight Makanakuy Lirya, liryee PeleaFight Makanakuna Maqanakuy PelearFill Huntachina Huntay; winay LlenarFind Tarina Tariy EncontrarFinger; toe Riru Dedu DedoFinish Tukuchina Ushay TerminarFire Nina Nina FuegoFire Rupay Kayapakuy IncendioFire; bonfire Nina Qoñukuna tullpa FogataFirewood Yanta Yanta LeñaFirst Ñawpak; ñawpa Punta; ñaupa AntesFirst Ñaupa; ñaupak Punta Primer; primeroFirst Ñawpakpi Punta PrimeroFirst-born Punta wawa Punta wawa PrimogénitoFish Challwata hapina Challwata tsariy PescarFish Challwa Challwa PezFive Pichka;pishka;picha;pichica Pitsqa CincoFlat Pampa Palta PlanoFlea Piki Pulga PulgaFlee Mitikuna Ayqiy; qeshpiy HuirFloat Wampuna Wampuy FlotarFlour Kuta; machka Kuta; machka HarinaFlower Sisa Wayta FlorFlute Pinkullu Pinkullu FlautaFly Chuspi Chuspi MoscaFly Pawana Paariy; pahariy VolarFoetus Shullu Shullu FetoFollow Katina Qatiy; qatipay SeguirFond of dainties Hillu Sillu GolosoFood Mikuna Mikuy; mikuna ComidaFoot Chaki Chaki PieFootball Futbol Futbol FútbolFor no reason at all Yankamanta Mana motivoyoq Sin motivoForehead Mati Urku Frente (de la cara)Forget Kunkana Qonqay OlvidarForgetful Kunkaklla Qonqaq OlvidadizoForgive Kishpichina Pampatsaykuy PerdonarForms negative (with -chu)Mana Mana NoForty Chuskuchunka Chusku chunka CuarentaFour Chusku Chusku CuatroFourteen Chunkachusku Chunka chusku CatorceFox Atuk Atoq ZorroFragrance Mishki mutki Pukutee; tuuhu FraganciaFree Yanka Mana pagakuypaq GratisFree Kishpichina Qishpitsiy LiberarFreeze-dried potato Chuñu Chunu ChuñoFresh Llullu Llullu Fresco (verduras)Friend Mashi Yanaqi; yanasa Amigo, -aFriend Mashi Mayi CompañeroFrog Hampatu Rachak RanaFrost Kasay Qahapa HeladaFrost; ice Shulla; kasay Tsururu Escarcha; hieloFruit Muru Wayu; fruta FrutoFry Kusana Friyiy; kankay FreírFulfil; comply Paktana; paktachina Tinkuy CumplirFull Hunta Hunta LlenoFurrow Wachu Raway SurcoFuture Shamuk; kipa Shamuq FuturoGame Pukllay Puklla Juego

Page 32: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

30English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoGarlic Aju Aahus AjoGather (up) Pallana; tantana Pallay RecogerGather; meet Tantanakuna Huntanakuy JuntarseGentleman Wirakocha Wiraqocha CaballeroGet angry Piñarina Piñakuy EnojarseGet better; improve Alliyana Alliy MejorarGet better; recover Alliyay Alliyay; kutikay SanarGet dark Tutayana Paqasyay AnochecerGet dark Tutayana Tardiyay AtardecerGet dark Amsayana Tsakay; ampiy OscurecerGet drunk Macharina; machana Machay; machaakuy EmborracharseGet ill Unkuna Qishyay EnfermarseGet lost Chinkarina; chinkana Oqrakuy PerderseGet married Cazarana; sawarina Kasaray; kasarakuy CasarseGet old Rukuyana; payayana Aukisyay; chakwasyay EnvejecerseGet tired Shaykuna; shaykurina Pishipaay; utikay CansarseGet up Hatarina; shayarina Shaariy; sharkuy LevantarseGet used Yacharina Yachakaay AcostumbrarseGet wet in the rain Tamiapi hukuchirina Tamyachau nuyukay Mojar la lluviaGhost Aya Kuku FantasmaGirl Kwitsa; warmi wamra Warmi wamra; moosa ChicaGive Kuna Qoy DarGive a present Kuna; karana Qaray RegalarGive birth to Wachana Wachay ParirGlass Kispi Qispi VidrioGlowworm Ninakuru Nina kuru LuciérnagaGnaw Kashtuna Rupyay; kuchkuy RoerGo Rina Ayway IrGo away Ri(lla)na Aywakuy IrseGo for a walk Purina; pasiana Puriy PasearGo in front Ñawpana Puntakuy AdelantarseGo/come out Llukshina Yarquy SalirGod Apunchik; pachataita Dius Yaya DiosGodfather (baptismal) Markak yaya; achik taita Padrinu Padrino (de bautizo)Godfather (wedding) Achik tayta Padrinu Padrino (de matrimonio)Godmother (baptismal) Markak mama; achik mama Madrina Madrina (de bautizo)Godmother (wedding) Achik-mama Madrina Madrina(de matrimonio)Gold Kuri Qori OroGood; well Alli; allimi; allita Alli; allimi; allita BienGoodbye Minchakama Aywallaa AdiósGovern Kamana Kamachiy GobernarGovernor Kamak Kamachikuq GobernanteGrandfather Hatun yaya; hatun tayta Awilu AbueloGrandmother Apamama; hatun mama Awila AbuelaGrandson, -daughter Nitu Willka Nieto, -aGrasshopper Chipu Chukllus GrilloGreen Wailla Cheqlla; berdi VerdeGreet Saludana Rimaykuy SaludarGrey Shiru Soqu GrisGrind Kutana Aqay; qochquy MolerGround Pampa Patsa SueloGroup Muntun; kancha Qotukashqa GrupoGrow Wiñana; hatunyana Wiñay CrecerGrumbling; grouchy Piñarik Piñakuq RenegónGuide Ñanta rikuchishpa rik Naanita riqitsiq GuíaGuide Pushana Pushay GuiarGuinea pig Kunu; wallimku; kuy Kuñi ConejoHail Runtu Runtu GranizoHair Akcha Aqtsa Cabello

Page 33: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

31English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoHair (on body) Millma Sapra; shapra Pelo (del cuerpo)Half Chawpi Pullan MedioHalf Chawpi Pullan MitadHand Maki Maki ManoHang Warkuna Warkuy; wayuy ColgarHappen Tukuna; urmana Imanay OcurrirHappy Kushi; kushilla Kushi-kushi; kushish AlegreHarvest Pallana Koseecha CosechaHat Muchiku Tsuku SombreroHate Millana Chiqniy; chikiy OdiarHave Charina Kapuy TenerHave breakfast Chinchina Kashkiyay DesayunarHave lunch Almuzana Almusay; almusakuy AlmorzarHe; she; it Pay Pay El; ellaHead Uma Peqa; uma CabezaHear; listen to Uyana Wiyay Oír; escucharHeart Shunku Shonqu CorazónHeat; warm Kunuchina Qoñutsiy CalentarHeat; warmth Kunuy Achay CalorHeavy Llashak Lasaq PesadoHeel Talun Ataka; witsu; ataki TalónHeight Hatun Tsikan TamañoHell Ukupacha; millai pacha Uku patsa InfiernoHen Atallpa Wallpa GallinaHerb Kiwa; yuya Qura HierbaHere Kaypi Kaychau AquíHey! Uyapay! Au! Ey!Hey! Uyapai! Haw! Haay! Yaw! Oye!Hiccoughs Hiki Iktsu HipoHide Pakana Pakay EsconderHigh altitude grass Uksha Paha; uqsha PajaHighlands Urku Hallqa; puna PunaHill Pata (colina) Pirushtu (colina) Morro; colinaHit (object) Takana Takay Golpear (cosa)Hit (someone) Makana Maqay PegarHit (with stick) Waktana Wiruy; wiluy Golpear (con palo)Hoarse Chakikunka; chaka Hasma; qasma RoncoHole Utku; hutku Uchku AgujeroHorn Kachu Waqra CuernoHorrible Manchanaipak Mantsaypa HorribleHot Kunuk Achaq CalienteHot (spicy) Hayak Ayay; ayaq PicanteHot pepper Uchu Utsu AjíHotel Tampu; paskana Puñuna wayi HotelHouse Wasi Wayi CasaHow Imashina Imanau ComoHow beautiful! Añañai! Añañaaw! Qué lindo!How cold! Achachaw! Alaláy! Qué frío!How delicious! Ima gustu …! Mishkiq! Qué rico!How exhausting! Ukk! Ananau! Ananáy! Qué cansancio!How horrible! Atatai! Tatai! Atataay! Atataaw! Qué feo!How hot (spicy)! Huin hayak! Allaapa ayay/ayaq! Qué picante!How hot! Ararai! Achacháw! Qué calor!How much/many Mashna Ayka CuántoHummingbird Kinti Winchus ColibríHummingbird Kinti Winchus PicaflorHundred Pachak; pacha Pachak Cien; cientoHunger Yarkay Mallaqay HambreHurry Utkana Apurakuy Apurarse

Page 34: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

32English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoHurt Nanana Nanay DolerHusband Kusa Qowa MaridoHut Chuklla Tsuklla ChozaI Ñuka Noqa YoI hope …! Icha(pish); ujala Amalaaya OjaláIdea Yuyay Yarparkushqa IdeaIdentical Paikikin; chaillata Paqta IdénticoIdiot; stupid Muspa; upa Tuqtu uma; upa SonsoIdiot; stupid Muspa; upa Kullu uma; ruqtu TontoIll Unkuk; unkushka Qishyaq; qishyashqa EnfermoIllness Unkuy Qishya EnfermedadIlluminate Achikyachina Aktsiy AlumbrarImitate; copy Shina rurana; shinana Yachapaay ImitarImmense; enormous Yupai hatun; hatunruku Tsikankaray; hatusaq Inmenso; enormeIn front Ñawpa Punta; ñaupa AdelanteIn front; opposite Chimpa Wak; chimpachu EnfrenteIn one go; outright Shukllapi; shukray Huklla De una vezIn person Kikin Kikin En personaIn vain Yankamanta Di baldi En vanoIncapable Manavali Mana valeq IncapazIndian shawl Pacha; lliklla Haku; aqshu MantaIndian skirt Anaku Ruripa PolleraIndian woollen belt Chumpi Wachuku; wachku Faja (tejida)Indian woollen hat Chullu; umallina Chullu Gorro (de lana)Indigenous chief Kuraka; apu Kuraka Jefe indígenaInept Mana yachakuk;rumiuma Mana imapis yachay IneptoInside Uku Ruri(n) AdentroInside Uku; uray Ruri(n) DentroInstant Pacha Pun InstanteInsult Kamina Aashay; rimay InsultarIntelligent Sumak umayuk Alli piqayuq InteligenteInterior Ukupi tiyak Ruri InteriorIntestine Chunchulli Aqish; chunchuli IntestinoIrrational Mana yuyayuk Mana rasonta wiyaq IrracionalIrrigate Parkuna Qarpay Irrigar; regarIrrigation channel Larka Sekya; pintsa AcequiaJaw; chin Hasha Chakallwa Quijada; mentónJerky Charki Tsarki, sisina Carne secaJourney Purina Viaje ViajeJuice Yaku Yaku JugoJuice Yaku Caldu ZumoJump Tushuna Tiwyay; saltay SaltarJungle Sacha Munti SelvaJust (time) Kunanlla Tsayraq; tsayran ReciénJust; fair May alli Allaapa alli JustoJustice Justicia Justicia JusticiaKeep; put away Wakaychina Taapay GuardarKick Haytana Haytay PatearKidney Ruru Ruru RiñónKill Wañuchina Wañuchiy MatarKind Kuyak; kuyaylla Kushitsikoq; shonqu suwaq AmableKind Alli; alli shunkuyuk Alliwarmi; alliruna BondadosoKind; sort Laya Laaya ClaseKiss Muchana Mutsay BesarKitchen Yanuna uku Kusna Cocina (cuarto)Knee Kunkuri Qonqor; qonqu RodillaKneel Kunkurina Qunqurikuy ArrodillarseKnock down Urmachina Saqtay TumbarKnot Watay; kipu Tinki; kipu Nudo

Page 35: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

33English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoKnow Yachana Yachay; musyay SaberKnow (a person) Riksina Reqiy Conocer (persona)Knowledge Yachay Yachay ConocimientoLake Kucha Qocha LagoLame Hanka Rata CojoLanguage Rimay; shimi; kallu Parla; shimi IdiomaLarge grinding stone Kutana rumi Tunay Piedra moledora grandeLarge wooden mallet Waktana kutu kaspi Maasu; wiruna MazoLast Kipa Qipa UltimoLast month Kayna killa Tutay killa Mes pasadoLast night Kayna tuta Qanyan paqas AnocheLast night Kayna tuta Qanyan paqas Noche anteriorLast week Kayna simana Pasaq simana Semana pasadaLast year Kayna wata Qanyan wata Año pasadoLater Kipa; ashtawan kipa Tsayna Más luegoLater Kipa Qipa PosteriorLater Kipapi; kipa Tsayna PosteriormenteLaugh Asina Asiy ReírLazy Killa Ushma; qela Flojo; holgazánLazy (woman) Killa Ushma; qela Floja (mujer)Lead (a person) Pushana Pushay Conducir (persona)Leaf Panka Rapra HojaLeaf (around maize cob)Panka Panqa Hoja (mazorca maíz)Learn Yachakuna Yachay; yachakuy AprenderLeather Kara Qara CueroLeave; let, allow Sakina Haqiy DejarLeft Llukimaki; lluki ladu Itsoq IzquierdaLeft over Puchu Katupi; kachupi Resto; sobraLeft-handed Lluki Lluqi ZurdoLeg Chanka Chanka PiernaLend Mañachina Mañay; prestay PrestarLet go of; release Kacharina Kachay SoltarLet's go! Haku! Aku! Vamos!Liar Llulla Uli; llulla MentirosoLick Llawana Laqway; llaqway LamerLid Kirpana Killpana TapaLie Llullana Ulikuy; llullakuy MentirLie Llulla Llulla MentiraLie down Siririna Patsaakuy AcostarseLie down Sirina Chachaay TumbarseLife Kawsay Kawa VidaLift; raise Hatarichina; hawachina Pallay LevantarLight Hapichina Tsaritsiy EncenderLight Pankalla Ankash LivianoLight Achik Aktsi; atsikya LuzLightening Lliu lliu Tillapya; illapa; tillaqu RelámpagoLike Shina -nau Como (preposición)Like Gustana; munana Gustay; munapay GustarLike that Chashna Tsaynau Como éseLike this Kashna Kaynau Como ésteLikewise Shinallatak; chashnallatak Jinallaman-ruraman AsimismoLikewise Shinallatak Chayhinalla IgualmenteLip Wirpa Wirpa LabioListen; hear Uyana; uyarana Wiyay Escuchar; oírLittle; few Ashalla; pitilla Ichik; wallka PocoLive (exist) Kawsana Kaway Vivir (existir)Live (reside) Kawsana Yachay; taay Vivir (residir)Liver Yana shunku Ñatin; natiw HígadoLizard Palu; iuylampalu; kuylan Arash; shullapakuy Lagartija

Page 36: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

34English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoLlama Llama Llama LlamaLodge Minkachina Patsatsiy AlbergarLong Suni Shotqu; shututu LargoLong live! Kawsachun! Kawatsun! Viva!Look after Rikurana; -manta rikuna Taapay CuidarLook at; watch Chapana; rikuna Rikay MirarLook for Mashkana Ashiy BuscarLook like Rikchana Niraq; rikoq; -nau AsemejarLook like; seem like Rikchana Rikoq; niraq; -nau ParecerseLose Chinkachina Oqray PerderLouse Usa; pilis Usha PiojoLove Kuyana Kuyay; waylluy AmarLove Kuyay Kuyay; waylluy AmorLover Waina Wayna; china; indya AmanteLung Yurak shunku Puywan; puywash PulmónMad; crazy Yuyay-illak; muspak Uti LocoMadam Mama Mama SeñoraMaize Sara Hara MaízMaize beer Aswa Aswa ChichaMaize beer bar Aswa wasi Aswa wayi ChicheríaMaize cob Chukllu Tsoqllu ChocloMake an effort Sinchiyarina Sinchikuy; kallpakuy EsforzarseMake fun of Asina (-ta) Asipaay Reírse deMake mistake; be wrongPantana Pantay EquivocarseMale (of animals) Kari Orqu Macho (de animales)Man Runa; kari Nuna; ollqu HombreMan Kari Ollqu VarónManioc root; cassava Lumu Yuka YucaMan's brother Wawki Wauqi Hermano del hombreMan's sister Pani Pani Hermana del hombreMarket Katuna pampa Qatu MercadoMarket porter Aparik Kataq CargadorMarried (man) Warmiyuk Warmiyuq CasadoMarried (woman) Kusayuk Qowayuq CasadaMarrow Ñutu Ñuqtu; urus MédulaMarrow Ñutku Tuqshu TuétanoMarvellously Sumaimana Espantakuypa MaravillosamenteMatch Puspuru Puspuru FósforoMeadow Kiwayuk pampa Waylla pampa; panqar pampa Prado; pastizalMean Misak; misa Micha; kallpulli AvaroMean Nisha nina Ninay SignificarMean Micha; tili Micha TacañoMeanwhile Chaikama Tsaykama Mientras tantoMeasure Tupuna Tupuy; midiy MedirMeat Aycha Aytsa CarneMedicine Hampi Hampi MedicinaMeditate Yuyarayana Yarpachakuy MeditarMeeting Tantanakuy Ayllunakuy ReuniónMemory Yuyay Yarpay MemoriaMend; put right Allichina Altsay; allitsay ArreglarMenstruation Mapakuy Killa ratakay MenstruaciónMestizo; half-blood Mishu; chasu; laichu;sala Mishti MestizoMidday Chawpi puncha Pullan hunaq MediodíaMilk Ñuñu Lichi LecheMilk Kapina Qapiy OrdeñarMillion Waranka waranka Waranqa waranqa MillónMiss Watuna Watukay Echar de menosMist Puyu Pukutay NeblinaMix Chapuna Anuy; takuy; talluy Mezclar

Page 37: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

35English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoMoment Pacha; ashata Pun MomentoMoment Pacha; ashata Pun RatoMoney Kullki Qillay DineroMonkey Machi; kusillu Maki sapa MonoMonth Killa Killa MesMoon Killa Killa LunaMore Ashtawan; ashun Mas MásMore or less Shina shinalla -chi, -naa, -noo Más o menosMorning Tutamanta Waaraylla Mañana (no tarde)Mosquito Ñutuchuspi Sankuyru MosquitoMosquito Ñutuchuspi Sankuyru ZancudoMoth Puyu Puyu PolillaMother Mama Mama MadreMother-in-law Kusapak mama;warmipakmama Warminpa maman; qowanpa… SuegraMountain Urku Hirka CerroMountain shrine Tula Apachita ApachetaMouse Ukucha Ukush RatónMouth Shimi Shimi BocaMove (house) Rina; tikrana Ashtapakuy; taakamuy TrasladarseMove (intransitive) Kuyuna Kuyuy; kuyukuy MoverseMove (transitive) Kuyuchina Kuyutsiy MoverMove; transfer Astana Ashtana TrasladarMow Kachuna; kalchana Itsuy; sigay SegarMud Turu Mitu; leqita BarroMultiply; increase Mirana Miray MultiplicarseMutilate Kuchuna; mutuyachina Mutuy MutilarMy; mine Ñukapak Noqapa MíoNail Shillu Shillu UñaNaked Llushti; llatan Qala; qalapaachu DesnudoName Shutichina Churay NombrarName Shuti Huti; shuti NombreNappy Wawamaytuna; maytu Inchana; ayu PañalNarrow Kichki Kichki AngostoNative healer Hampik Hampeq; hampikuq CuranderoNaughty Pukllak; trabisu Trabyeesu TraviesoNavel Pupu Pupu OmbligoNear Kayllapi; kincha Tsaylla CercaNeck Kunka Kunka CuelloNeed Ministina Minishtiy NecesitarNeedle Siray-hilla Auha; heerukasha AgujaNeighbour Kaylla kawsak Vecino VecinoNest Kucha Qeshu NidoNew Mushuk Mushoq NuevoNext Shamuk; kipa Shamuq; qipa PróximoNext week Katik simana Shamuq simana Semana siguienteNickname Kamina shuti Ashana; ashana suti ApodoNight Tuta Paqas NocheNight before last Saruntuta Qanyaatin; shipshi AnteanocheNine Iskun Isqun NueveNine hundred Iskunpachak Isqun pachak NovecientosNineteen Chunka-iskun Chunka isqun DiecinueveNinety Iskunchunka Isqun chunka NoventaNit Siya Iski LiendreNose Sinka Sinqa NarizNot even; neither Mana …pish Mana …pis; ni NiObediente Nishka ruray Kaasukuq ObedienteObey Uyana Kaasuy ObedecerOblong Suniyashka Huytu; shuytu AlargadoOca Uka Oqa Oca

Page 38: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

36English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoOdd Chulla Tsulla ImparOf course Shinallami Achyaa Por supuestoOld (things) Mawka Mauka Viejo (cosas)Old man Ruku Aukis ViejoOld woman Paya Chakwas ViejaOld-fashioned Mawkayashka; mawka Mauka AnticuadoOn; over Hawa Hunish; hunaq SobreOne Shuk Huk Un; unaOne-eyed; blind in 1 eyeChulla ñawi Wisku TuertoOpen Paskashka Kichashqa AbiertoOpen Paskana Kichay AbrirOpener Paskana Kichana AbridorOr O O O (en afirmaciones)Or …-chu …-chu ...-chu …-chu O (en preguntas)Orange Naranja Naranha NaranjaOrder; command Kamana; kachana Kamachiy MandarOrder; command Kachashka; mandashka Kamatsikii Orden (mandato)Orphan Wakcha Waktsa HuérfanoOther; another Shuk; shuktak; kutishuk Huk; wak OtroOur; ours Ñukanchikpak Noqakunapa Nuestro (exclusivo)Our; ours Ñukanchikpak Noqantsikpa Nuestro (inclusivo)Outside Kancha; hawa Waqta AfueraOver there Chaypi Wakchau; taqaychau AlláOverflow Wampuna Puusiy RebalsarOw! Ouch! Alaw! Ayaw! Ayayay! Ay! Waw! Ay! (dolor)Ow! Ouch! Ayaw! Achachaaw! Ananaaw! Qué dolor!Owl Chushik; kuskunku Paqpa; piqpi LechuzaPacae Pakai Paqay PacaePaint Tullpuna Llushiy PintarPale Killuyashka Qilluyashqa, utku hina PálidoPalm (of hand) Maki pampa Maki palta Palma (de la mano)Panpipes Sampuña Antara ZampoñaPapa lisa Milluku Ulluku Papa lisaPapaya Papaya Papaya PapayaPartner Ishkantin; yunta Wayna, enamorado; Ishkantin ParejaPartner (relationship) Karipak warmi;warmipakkari Qowapa warmin;warmipaqowan CónyugePass; hand over Paktana Aypay AlcanzarPasture Michina Mitsiy PastorearPath Ñan Naani; purikuna SenderoPath; road; street Ñan Naani CaminoPay Kuna; pagana Paagay PagarPeel Tipkana Munday MondarPenis Ullu; pishqu Rani PenePeople; person Runa(kuna) Nuna(kuna) GentePerforate Utkuna Uchkuy AgujerearPerhaps Icha; ichapish Awchi; awku; itsa QuizásPerson Runa Nuna PersonaPet sheep Washki Washki OvejitaPig Kuchi Kuchi CerdoPile Shuntur; muntun Qotu; shuntu MontónPile up Tantana Pelay; qotuy AmontonarPinch Tispina Tipshiy; chipshiy PellizcarPink Rusadu Mullu RosadoPip; stone Muru; ruru Muru PepaPlace Kuska Sitiu LugarPlain Pampa Pampa Llano; llanuraPlait Himpa Pillta TrenzaPlant Yura Yura; hacha PlantaPlay Pukllana Pukllay Jugar

Page 39: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

37English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoPleasant Sumak Shumaq AgradablePlease -pa- -lla-, -yku- Por favorPlough Yapuna Yapyay; haruy ArarPoncho Punchu; ruana Punchu PonchoPoor Wakcha Waktsa PobrePotato Papa Papa PapaPound; crush Chankana Kimtsiy; tanuy MachucarPour out Hichana Hitay; talliy EcharPowder; dust Ñutu allpa; ñutu kuta Qochqu allpa; polbu PolvoPray Mañarina Resakuy Orar; rezarPray Mañarina Rezakuy RezarPrayer Mañariy Mañakuy RezoPregnant Wiksayuk; chichu Qishyaq; chichu EmbarazadaPresent Kamari; wancha Qaray RegaloPresent (someone) Riksichina Riqitsiy PresentarPretty Sumaimana Shumaq LindoPrevent Harkana Harkay ImpedirPrevious; ancient Ñawpak; ñawpa Punta; ñaupa AnteriorPreviously Ñawpa Punta; ñaupa AnteriormentePrice Kuna kullki Chani; chanin PrecioPriest (catholic) Kushipata; taita cura Tayta kuura CuraProstitute Aricha Kuchi; rakcha warmi ProstitutaProtect Wakaichina Tsapay ProtegerProud; arrogant Hatun-tukuk Nikachaq Orgulloso; soberbioPuma Puma Puma PumaPumpkin Sapallu Shapallu ZapalloPupil; student Yachakuk Yachakuq Alumno; estudiantePurple Sañi Moraadu MoradoPurse Kullki churay Piksha; q’illay apananpaq MonederoPus Kia Poqru PusPush Tankana Kumay EmpujarPut Churana Churay PonerPut in Satina Hatiy; yakay MeterPut on (clothes) Churarina Churakay PonerseQuechua Kichua Kechwa; qechwa QuechuaQuinoa Kinua Kinwa QuinuaQuipu Kipu Kipu QuipuRagged Llachapa hunta Ratay; tankay siki HarapientoRain Tamiana Tamyay LloverRain Tamya Tamya LluviaRainbow Kuychi Turmanyay Arco irisRam Llama; llaminku; karniru Karne; karnish CarneroRather Ashtawan; ashun Mehor Mejor, más bienRavine Wayku Sanha; raqra QuebradaRaw Chawa Chawa CrudoRead Rizana; killka-rimana Liyiy LeerReal Shutikashka Kiki- +; chhaypam VerdaderoReally Shutita; -llami mari Rasunpa; tseqepa VerdaderamenteReceive Chaskina Chaskiy RecibirReceive; welcome Chaskina Chaskiy AcogerReciprocity Ayni Ayni ReciprocidadRed Puka; pichi Puka RojoReign; mandate Kamachina Qhapaq suyu Reino; mandatoRelative Ayllu Yawar mayi ParienteRemember Yuyarina Yarpay AcordarseRepair Allichina Altsay; alitsay RepararRepeat Yanantichina Yapay RepetirRepent; regret Nanarina (-manta) Wanakuy ArrepentirseRest Samana Hamay Descansar

Page 40: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

38English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoReturn; come back Tikramuna; kutimuna Kutimuy Volver (hacia aquí)Return; give back Kutichina Kutitsiy DevolverReturn; go back Tikrana; kutina Kutiy Volver (hacia allá)Rich (person) Chayuk; kullkiyuk Kapoqyoq RicoRiddle Imashi imashi Hamutsiy; hamutsinaku AdivinanzaRide (eg a horse) Tiyarina –pi Lloqay MontarRight Alli maki; alli ladu Allauka maki; alli maki DerechaRipe Pukushka Poqu; poqush MaduroRipen Pukuna Poquy MadurarRise; get up Hatarina; shayarina Shaariy; sharkuy AlzarseRiver Yaku Mayu RíoRoast (maize, beans, etc)Kamcha Kamtsa TostadoRock Rumi Rumi; wanka RocaRoot Sapi Matsu; sapi RaízRope Waska Waska; laasu SogaRot Ismuna Ismuy PudrirRough (surface) Sakra; charu Qachqa Aspero (superficie)Round Kurpa; muyu Ruuru; ruyru RedondoRoving; restless Yanka purik Tsullqa; purichaki; purikoq AndariegoRub Kakuna Kupay; qaquy FrotarRude; vulgar Llashak; batu Taqra shimi GroseroRun Kallpana Ayqey CorrerRustic cooking-fire Tullpa Tullpa Cocina (fogón)Sack Tulu Kustal SacoSad Llaki; llakisapa Llaki; llakishqa TristeSadness Llaki Llakiku PenaSaliva Tuka; tiuka Toqani; toqay SalivaSalt Kachi Kachi SalSalty May kachichishka Pochqoq; kachiyoq SaladoSame Kikin Kiki- MismoSandal Ushuta Llanqi SandaliaSatiate oneself Ahitana Himay SaciarseSave Kishpichina Qeshpiy; salbay SalvarSay Nina Niy DecirSay goodbye; take leaveDispidirina -wan Aywallaa DespedirScarcely Imashinachari Ichikllapa; kaasilla ApenasSchool Yachana wasi Yachay wasi EscuelaScratch Aspina Ashpiy; apsiy RascarSea Mama Kucha Lamar MarSee Rikuna Rikay VerSeed Muyu; muru Muru SemillaSeize; grab Charina; hapina Tsariy AgarrarSell Katuna; rantichina Rantikuy VenderSend (person) Kachana Kachay Enviar (persona)Send (something) Kachana Apatsiy Enviar (cosa)Separate Chikanchina Rakiy SepararSeparately Chikan chikanlla Shuyni shuyni SeparadamenteSet on fire Rupachina Kayay IncendiarSeven Kanchis Qanchis SieteSeven hundred Kanchispachak Qanchis pachak SetecientosSeventeen Chunkakanchis Chunka qanchis DiecisieteSeventy Kanchischunka Qanchis chunka SetentaSew Sirana Hiray CoserShade; shadow Llantu Llantu; hupani SombraShake Chaspina Tapsiy; tsapiy SacudirShame Pinkay Penqay VergüenzaSharp Hilushka Puncha PuntiagudoSharp (knife, etc) Mulashka Fiiluyuq; fiilu FiludoShave Pichana Hichkay; mumiy; shikay Afeitar

Page 41: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

39English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoShear Rutuna Rutuy TrasquilarSheep Llama; ubija Uusha OvejaSheet Kata Sabana; qatakuna SábanaShine Rupana; llipiana Chipipiy; chipikyay BrillarShoulder Wamani; rikra hawa Umru HombroShoulder bag Shikra Chuspa; wallqi Bolsa con tiranteShout Kaparina Qayaray; qapariy GritarShow (objects) Rikuchina Riqitsiy Mostrar (objetos)Show (places) Rikuchina Riqitsiy Mostrar (sitios)Shrub Yura Yura Mata (de la planta)Sickle Kuchuna Oosi HozSignature Shuti-aspi Jutikita qelqay FirmaSilence Upallay Tsunyay; upaalla SilencioSilent Rimay-illak Upa MudoSilver Kullki Qullqi; qillay PlataSimilar Laya; rikchak Rikoq; niraq; -nau ParecidoSin Hucha Hutsa PecadoSin Huchallina Hutsaakuy PecarSing Kantana; takina Qutsuy; kantay CantarSingle (fem.) Mana kusayuk Mana qowayuq SolteraSingle (masc.) Mana warmiyuk Mana warmiyuq SolteroSinner Huchallik; huchayuk Hutsayuq PecadorSir Wirakocha; taita Wiraqocha; tayta SeñorSit down Tiyarina Taay; hamay SentarseSix Sukta Hoqta SeisSix hundred Suktapasak Hoqta pachak SeiscientosSixteen Chunkasokta Chunka hoqta DieciseisSixty Suktachunka Hoqta chunka SesentaSkin Kara Qara PielSkin (of fruit) Kara Qara CáscaraSkirt Anaku Ruripa FaldaSkunk Añas Añas; añaaku Zorrillo; zorrinoSky Hanak pacha; hawa pacha Syelu; hanaq patsa CieloSlap Sakmana Laqlay; laapiiy; laapuy AbofetearSlaughter Llushtina Pishtay DegollarSleep Puñuna Puñuy DormirSleeve Mankas Mangas MangaSling Waraka Waraka HondaSlip (up); slide Lluchkana Lutskay; lutspiy ResbalarSlippery Llushka Lusoq; llushoq ResbalosoSlope Wichay; kinkray Pachan LaderaSlowly Allilla(manta) Shumaq;hapeepa;ichikllapayan LentamenteSmall grinding stone Kutana rumi Qollushta Piedra moledora pequeSmall; little Uchilla; kutu Ichik; uchuk PequeñoSmear Llutana Llushiy; shullpay UntarSmell Mishki mutki Pukutee, tuuku AromaSmell (intransitive) Asnana Asnay Oler (intransitivo)Smell (transitive) Mutkina Muskiy; shenqay Oler (transitivo)Smell (transitive) Mutkirana Muskikachay OlfatearSmile Asirina Asinaariy SonreírSmoke Kushnina Shoquy FumarSmoke Kushni Qoshni; qoshñi HumoSmooth Llampu Llushpi; lluchpi LisoSnake Machakuy Machakuy; culebra SerpienteSnore Kurkuna Qaryay; quryay RoncarSnot Kuña Toqru; pisqa MocoSnotty Kuñasapa Pisqa senqa MocosoSnow Rasuna Rashtay NevarSnow Rasu Rashta; rahu Nieve

Page 42: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

40English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoSo Shina; chashna; kashna Hina; kaynau AsíSober Mana machashka Mallaq shunqu SobrioSoft Llampu Llampu BlandoSoft drink Mishkiyaku Fresco hampi RefrescoSole of foot Chaki saruna Chaki palta Planta del pieSome Wakin; maykankuna Waki; huk ishkay Algunos; algunasSome Wakinkuna Wakinkuna UnosSomebody else's Shukpak Hukpa AjenoSometimes Wakinpi; maikan kuti Mayllapis A vecesSon Churi; wawa Churi; wawa HijoSong Kantiku; kantu Qutsu CanciónSon-in-law Masha Masha YernoSoup Lukru Kashki; roqru SopaSow Tarpuna Muruy SembrarSpeak Rimana Parlay HablarSpider Uru Pachka ArañaSpin Puchkana Putskay HilarSpinning spindle Siksi; puchkana Putska pirwa HusoSpread out Mantana Mashtay TenderSpring Hundu Pukyu ManantialSprinkle chicha Aswata chaspina Asuawan tsaqtsukuy Rociar chichaStand Shayarina Shaay PararseStar Kuyllur Quyllur EstrellaStay Sakina Keeday QuedarStay Sakirina Keedakuy QuedarseSteal Shuana Suway RobarSteam Kushni; kankil Wapul VaporSteep; soak; dunk Nuyuchina Tullpuy RemojarStep (of foot) Tatki Hapa; hapay Paso (del pie)Sthg sent with someoneMinka Kunay, qepi EncomiendaStick Kaspi; kiru Qeru PaloStick; glue Llutana Laqay, lashtay ColarStill; calm Kasi; kasilla Qasi QuietoStink Asnana Asnay HederStomach Wiksa Pacha EstómagoStone Rumi Rumi PiedraStop Shayarina Shaykuy; shaay DetenerseStory Parlu Wasa Relato; cuentoStraight Mana wistu Diriichu; kinray RectoStraight on Derecho; mana wistu Diriichu DerechoStranger Karu(manta)runa; chikanllakta Haq runa ForasteroStrength Sinchi kay Hinchi kay FuerzaStretch; pull Chutana Sutay Estirar; jalarStrong (persons) Sinchi Hinchi; chachak Fuerte (personas)Study Yachakuna Yachakuy EstudiarStumble Mitkana Tsankapakay TropezarStutter; stammer Panta rimana Patpatyaay TartamudearStutterer Panta-rimay Wataaku; rakta qallu TartamudoSubmerge Yakupi pampana Tullpuy SumergirSuck Sunkana Shoquy ChuparSuckle Chuchuna Chichiy; ñuñuy LactarSuddenly Haikamanta; kunkailla -rku- RepentinamenteSuffer Ñakarina; llaki tukuna Nakay; ñakay SufrirSuffering Ñakariy Llakiku SufrimientoSuitable Alli Imapapis-allim AptoSummit Uma Kumpa, senqa CumbreSun Inti Inti SolSunlight Rupay Inti aktsi Luz del solSunrise Inti llukshiy Ratamuy; heqamuy Salida del sol

Page 43: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

41English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoSunset Tutayay Llumpay Puesta del solSwallow Millpuna Ultay TragarSweat Humpina Humpiy SudarSweat Humpi Humpi SudorSweep Pichana Pitsay BarrerSweet Mishki Mishki DulceSwell Punkina; punkillina Hakay HincharseSwim Wampuna Naday NadarTadpole Chullshik Choqyas; ultu RenacuajoTail Chupa Chupa ColaTake Apana Apay LlevarTake away Kichuna; anchuchina Qechuy; qochiy QuitarTake out Surkuna Horquy; wititsiy SacarTame Mana piña Mana piña; manshu MansoTarantula Araña Arampakuy TarántulaTask Rurana Rurana TareaTasteless Gamu Qamla; qamya InsípidoTasty dish Mishki mikuy Llampa ManjarTea Mishki yaku; kununsitu Te TéTeach Yachachina Yachatsiy EnseñarTeacher Yachachik Yachatsiq ProfesorTear Wiki Weqi LágrimaTell Willana Willay AvisarTell (a story) Willana Willay Contar (un cuento)Tell (a story) Willana Willay RelatarTell off Kunana Ayniy AmonestarTell off Kamina Piñapay ReprenderTen Chunka Chunka DiezTendon; sinew Waru anku; waru Anku TendónTerrible Manchaypak; manchanaypak Milanay TerribleTesticle Ruru Qoruta; runtu TestículoThank you Yupaychani; pay shunkulla Yosulpaaki GraciasThat Chay Tsay Ese; esa; esoThat over there Chay Taqay Aquel, -lla, lloThat's why Chaimanta Chayraykur Por esoTheir; theirs (sing. & plur.)Paypak; paykunapak Paypa; paykunapa SuyoThen -kipa; -washa -qhipa Después (conj)There Chaypi Tsaychau AllíThere is; there are Tiyan Kan HayThese Kaykuna Kaykuna Estos; estasThey Paykuna Paykuna Ellos; ellasThick (cylindrical objects)Raku Raku Grueso (cosa cilíndrica)Thick (flat objects) Raku Rakta Grueso (cosa plana)Thick maize drink Api Api MazamorraThief Shuwa Suwa; makiyuq LadrónThin Tullu Tullu FlacoThin (cylindrical objects)Ñañu Llanu Delgado cosa cilíndricaThin (flat objects) Ñañu Llapsha Delgado cosas planasThink Yuyana Yarpachakuy PensarThirst Yakunayay Yakunay SedThirteen Chunkakimsa Chunka kima TreceThirty Kimsachunka Kima chunka TreintaThis year Kunan wata Kanan wata Este añoThose Chaykuna Tsaykuna Esos; esasThought Yuyay Yarpay PensamientoThousand Waranka Waranqa MilThread Puchka Hiilu HiloThree Kimsa Kima TresThree hundred Kimsapachak Kima pachak Trescientos

Page 44: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

42English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoThroat Kunka Tunqur; kunka GargantaThrow Shitana; akruna Hitay; hichay ArrojarThrow away Shitana Hitay; qarquy BotarThunder Tulun/kulun nina Punruruy; kunruruy TronarThunder Tulun tulun; kulun kulun Toqyay; illapa; bururi TruenoThus Kashna Kaynau En esta formaTickle Shikshi Chiksay; chiksapaay Hacer cosquillasTie Watana; watallina Watay AmarrarTight Kickki; kinku Kichki AjustadoTime Kuti Kuti; pun VezTiny; powder Ñutu Ñutu MenudoTired Shaykushka Pishipaashqa; utishqa CansadoToad Hampatu Saapu SapoToday Kunan puncha Kanan hunaq HoyTogether Tanta(illa) Paqta JuntoTomboy Karishina Qarishina; urqutuuna MarimachoTomorrow Kaya Waray MañanaTongue Kallu Qallu LenguaTonight Kunan tuta Kanan paqas Esta nocheToo (many/much) Yallimana; yapa; huin Allaapa; llumpay DemasiadoTooth Kiru Kiru DienteTouch Tupana Yatay; laptay; shullpay TocarTown; village Llakta Marka PuebloToy Pukllana Pukllana JugueteTrain Antakuru Tren TrenTransport; carry Ashtana Ashtay AcarrearTravel Purina Puriy ViajarTraveller Karuta purik Puriq ViajeroTread (on) Saruna Haruy PisarTree Yura Munti; qeru ArbolTree trunk Kaspi; kullku Kullu TroncoTremble Chukchuna Karkaryaay TemblarTropical fever Chukchuy unkuy Tsuktsu PaludismoTrousers Balun Pantalu; pantalun PantalónTruth Shutikashka; shuti Rasun; rasun kaq VerdadTry (food, drink) Mallina Llamiy; yaway ProbarTumbo fruit Taksu Purush TumboTurn over Tikrachina Tikray VoltearTwelve Chunkaishkay Chunka ishkay DoceTwenty Ishkay chunka Ishkay chunka VeinteTwist Wistuchina Milluy TorcerTwo Ishkay Ishkay DosTwo hundred Ishkaypasak Ishkay pachak DoscientosUgly Hiru; millanay Feyu FeoUncle Yayapak wawki; mamapak turi Tiyu TíoUnder; below Ukupi Ura DebajoUnderstand Intindina Kaayiy EntenderUnite Tantanakuchina Hukllaway UnirUnite; collect Tantana Aylluy; huntay JuntarUnited Tantanakushka Hukllawashqa UnidoUp Hanak; wichay Hanaq ArribaUrgent Utka utkalla Utka utkalla UrgenteUrinate Ishpana Ishpakuy OrinarUsed Yachashka Yachashqa AcostumbradoUsed Maukalla Mauka UsadoVagina Chuspa; raka; kuñu Raka; chupi; kashki VaginaValley Pampa Raqra; qechwa ValleVegetables Yuyu Hacha; yuyu VerduraVery Ancha; may; yupay Allaapa; aysi Muy

Page 45: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

43English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoVery; many/much Achka Allaapa; atska Muy; muchoVicuña Wikuña Wikuña VicuñaVisible Rikuypak; rikurikuk Rikaychinalla VisibleVisit Rikukrina; rikuna Bisitay VisitarViuda Viuda Biyuda ViudaVizcacha Wiskacha Wiskacha VizcachaVoice Shimi; rimay Bos; shimi VozVomit Shunku tikrana Wikyay; gomitay VomitarWake up Rikcharina Riyakuy DespertarseWalk Purina Puriy CaminarWalk; travel Purina Puriy AndarWall Pirka Perqa ParedWallow Sinkuna Pillquy; qoshpay RevolcarseWant; love Munana Munay QuererWardrobe Churana Churana; shawana RoperoWart Misha Tikti; berruga VerrugaWash (body,things) Mayllana; hawana Awiy Lavar (cuerpo,cosas)Wash (clothes,wool,hair)Takshana Taqshay; paqakuy (pelo) Lavar(ropa,lana,cabellos)Wash (other things) Mayllana; hawana Awiy Lavar (otras cosas)Wash one's face Ñawita mayllana Shuupakuy Lavar la caraWater Yaku Yaku AguaWaterfall Taski Paqtsa CascadaWe Ñukanchik Noqakuna Nosotros (exclusivo)We Ñukanchik Noqantsik Nosotros (inclusivo)Weasel Chukuri Waywash; mashallu ComadrejaWeave Awana Away TejerWeed Yanka kiwa Qura Hierba malaWeek Kanchis puncha; simana Qanchis hunaq SemanaWeigh Pisana Lasay; peesay PesarWell (health) Alli; mana unkushka Alli SanoWet Ashalla huku Oqu HúmedoWet Hukushka Nuyushqa MojadoWhat Ima Ima QuéWhat a joke! Ahahai! Asinakuypaq Qué risa!What a pity! Llakimari! Allaaw! Achachaaw! Qué lástima!Wheat Trigu Triigu TrigoWhen Hayka(pi); ima uras? Imay CuandoWhere May May DondeWhich Maikantak Mayqan CuálWhistle Huynina; silbana Shukay; wichyay SilbarWhite Yurak Yuraq BlancoWho Pi Pi QuienWhose Pipak Pipa De quienWhy Imarayku; imamanta Imanir; imaq Por quéWill Munay Munay; gustu VoluntadWind Waira Wayra VientoWing Patpa Aala AlaWink Kimllana Qemsipay; qewsapaay GuiñarWisdom Yachay Yachay SabiduríaWise May yachak; yachak Yachaq; amauta SabioWitch (male) Layka Layqa; bruuhu BrujoWoman Warmi Warmi; chiina MujerWoman's brother Turi Turi Hermano de la mujerWoman's sister Ñaña Nana; ñaña Hermana de la mujerWood Kaspi; kiru Qeru MaderaWord Shimi Shimi; nina; parla PalabraWork Llankana; trabahana Uryay TrabajarWork (mechanically) Purina Purina FuncionarWork; job Ruray; trabahay Uryana Trabajo

Page 46: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

44English Quechua ecuatoriano Quechua ancashino CastellanoWork; job Llankay Uryay Trabajo; empleoWorker Llankak Uryaq ObreroWorld Kaipacha; pacha Patsa MundoWorm Kuru Kuru GusanoWorn Mawka; mawkayashka Mauka DesgastadoWorry Llakirina Llakikuy PreocuparseWorship Yupaychina Yupaychay VenerarWound Chukri Qeri HeridaWound Chukrina Nanatsiy HerirWrap Pilluna; maytuna Wankuy; pituy EnvolverWrinkle Sipurina Eellukaay; inkuy; ñuktuy Arrugarse (piel)Write Killkana Qillqay EscribirYear Wata Wata AñoYellow Killu Qarwash; qallwash AmarilloYes Ari Aumi SíYesterday Kayna Qanyan AyerYoke Yuku Yuugu YugoYoke; team of oxen Yunta Yunta YuntaYou (plur.) Kankuna Qamkuna UstedesYou (plur.) Kankuna Qamkuna VosotrosYou (sing.) Kan Qam TúYou (sing.) Kan Qam UstedYoung (of animals) Wawa Wawa Cría (de animales)Young; tender Llullu Llullu TiernoYounger; youngest Kipa; washa Shullka; pishi MenorYour; yours (plur.) Kankunapak Qamkunapa VuestroYour; yours (sing.) Kanpak Qampa Tuyo

Page 47: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

45

QUECHUA ECUATORIANO - QUECHUA ANCASHINO

- CASTELLANO- ENGLISH

Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano English…-chu …-chu ...-chu …-chu O (en preguntas) OrAchachaw! Alaláy! Qué frío! How cold!Achakana; huchanchina Rimay Acusar AccuseAchik Aktsi; atsikya Luz LightAchik tayta Padrinu Padrino (de matrimonio) Godfather (wedding)Achik(lla); achikyakuk Tsuya Claro ClearAchik-mama Madrina Madrina (de matrimonio) Godmother (wedding)Achikyachina Aktsiy Alumbrar IlluminateAchikyak; kunyak Chillapyaq; chipikyaq Luminoso Bright; luminousAchka Allaapa; atska Muy; mucho Very; many/muchAcka sami Tukuy laaya Vario All kinds ofAhahai! Asinakuypaq Qué risa! What a joke!Ahitana Himay Saciarse Satiate oneselfAillu Kasta Familia FamilyAju Aahus Ajo GarlicAkcha Aqtsa Cabello HairAkllana Akrana Escoger ChooseAlaw! Ayaw! Ayayay! Ay! Waw! Ay! (dolor) Ow! Ouch!Allana Uchkuy; allay Cavar DigAlli Imapapis-allim Apto SuitableAlli Alli, rasompa Correcto CorrectAlli maki; alli ladu Allauka maki; alli maki Derecha RightAlli; alli shunkuyuk Alliwarmi; alliruna Bondadoso KindAlli; allimi; allita Alli; allimi; allita Bien Good; wellAlli; mana unkushka Alli Sano Well (health)Allichina Altsay; allitsay Arreglar Mend; put rightAllichina Altsay; alitsay Reparar RepairAllilla(manta) Shumaq;hapeepa;ichikllapayan Lentamente SlowlyAllipacha Allismanta Excelente ExcellentAlliyana Alliy Mejorar Get better; improveAlliyay Alliyay; kutikay Sanar Get better; recoverAllku Allqu Perro DogAllpa Patsa Tierra EarthAlmuzana Almusay; almusakuy Almorzar Have lunchAlpaka Alpaka; paku Alpaca AlpacaAmsa Ampi; tsakay Oscuro DarkAmsayana Tsakay; ampiy Oscurecer Get darkAnaku Ruripa Falda SkirtAnaku Ruripa Pollera Indian skirtAñañai! Añañaaw! Qué lindo! How beautiful!Añanku Anwaqshi Hormiga AntAñas Añas; añaaku Zorrillo; zorrino SkunkAncha kullkipi (katurik) Chani, chaniyoq Caro ExpensiveAncha; may; yupay Allaapa; aysi Muy VeryAnkas Anqas Azul BlueAntakuru Tren Tren TrainApamama; hatun mama Awila Abuela GrandmotherApamuna Apamuy Traer BringApana Apay Llevar TakeAparik Kataq Cargador Market porter

Page 48: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

46Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishApi Api Mazamorra Thick maize drinkApu; apak Apu Jefe Chief; leaderApunchik; pachataita Dius Yaya Dios GodAraña Arampakuy Tarántula TarantulaArarai! Achacháw! Qué calor! How hot!Ari Aumi Sí YesAricha Kuchi; rakcha warmi Prostituta ProstituteArmachina Armay Bañar Bathe; wash oneselfAshalla huku Oqu Húmedo WetAshalla; pitilla Ichik; wallka Poco Little; fewAshtana Ashtay Acarrear Transport; carryAshtawan; ashun Mas Más MoreAshtawan; ashun Mehor Mejor, más bien RatherAsina Asiy Reír LaughAsina (-ta) Asipaay Reírse de Make fun ofAsirina Asinaariy Sonreír SmileAsnana Asnay Heder StinkAsnana Asnay Oler (intransitivo) Smell (intransitive)Aspina Ashpiy; apsiy Rascar ScratchAstana Ashtana Trasladar Move; transferAstaray! Achachaatsikuy Tener calor Be hotAswa Aswa Chicha Maize beerAswa wasi Aswa wayi Chichería Maize beer barAswata chaspina Asuawan tsaqtsukuy Rociar chicha Sprinkle chichaAtallpa Wallpa Gallina HenAtatai! Tatai! Atataay! Atataaw! Qué feo! How horrible!Atina; mishana; yallina Binsiy; llalliy Vencer Defeat; beatAtuk Atoq Zorro FoxAwana Away Tejer WeaveAya Kuku Fantasma GhostAya pampa Pantiyun; aya marka Cementerio CemeteryAyaw! Achachaaw! Ananaaw! Qué dolor! Ow! Ouch!Aycha Aytsa Carne MeatAycha Cuerpo Cuerpo BodyAyllu Yawar mayi Pariente RelativeAyni Ayni Cooperación CooperationAyni Ayni Reciprocidad ReciprocityAysana Qarahaay; qarachay Arrastrar DragBalun Pantalu; pantalun Pantalón TrousersBawtisana Ushatsiy Bautizar BaptiseBawtismu Ushakuy Bautismo BaptismCazarana; sawarina Kasaray; kasarakuy Casarse Get marriedChaikama Tsaykama Mientras tanto MeanwhileChaimanta Chayraykur Por eso That's whyChaka Tsaka Puente Bridgechakchana Nahikuy; chaqchapaay Embrujar BewitchChakchay Kukay; chaqchay Mascar coca Chew cocaChaki Chaki Pie FootChaki saruna Chaki palta Planta del pie Sole of footChaki; chakishka Tsaki; shupiy Seco DryChakichina Tsakitsiy Secar DryChakikunka; chaka Hasma; qasma Ronco HoarseChakra Chakra Chacra FarmChallwa Challwa Pez FishChallwata hapina Challwata tsariy Pescar FishChampa Kurpa Terrón ClodChanka Pinkuullu Pantorrilla Calf (of leg)Chanka Chanka Pierna LegChankana Kimtsiy; tanuy Machucar Pound; crush

Page 49: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

47Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishChapana; rikuna Rikay Mirar Look at; watchChapuna Anuy; takuy; talluy Mezclar MixCharanku Kirkinchu Charango CharangoCharina Kapuy Tener HaveCharina; hapina Tsariy Agarrar Seize; grabCharki Tsarki, sisina Carne seca JerkyChashna Tsaynau Como ése Like thatChaskina Chaskiy Acoger Receive; welcomeChaskina Chaskiy Recibir ReceiveChaspina Tapsiy; tsapiy Sacudir ShakeChawa Chawa Crudo RawChawpi Pullan Medio HalfChawpi Pullan Mitad HalfChawpi (shunku) Chaupi; pullan Centro CentreChawpi puncha Pullan hunaq Mediodía MiddayChay Taqay Aquel, -lla, llo That over thereChay Tsay Ese; esa; eso ThatChay kati; chay kipa Tsayna Después AfterChayana Chaay Llegar ArriveChaykuna Tsaykuna Esos; esas ThoseChaypi Wakchau; taqaychau Allá Over thereChaypi Tsaychau Allí ThereChayuk; kullkiyuk Kapoqyoq Rico Rich (person)Chikan chikanlla Shuyni shuyni Separadamente SeparatelyChikan; shuktak shuktakHuklaaya Diferente DifferentChikanchina Rakiy Separar SeparateChiktana Tseqtay; raahay Rajar (con hacha) Chop (up)Chimpa Wak; chimpachu Enfrente In front; oppositeChimpana Tsimpay Cruzar CrossChinchi Yaku shanaq Desayuno BreakfastChinchina Kashkiyay Desayunar Have breakfastChinkachina Oqray Perder LoseChinkarina Illakaay Desaparecer DisappearChinkarina; chinkana Oqrakuy Perderse Get lostChipu Chukllus Grillo GrasshopperChiri Alalaay; alay Frío ColdChiriyana Alalaatsikuy; alatsikuy Tener frío Be coldChishi; unayashpa Chisi; tardi Tarde Afternoon; lateChuchi Chipi; chipsha Polluelo ChickChuchuchina Chichitsiy; chuchutsiy Amamantar BreastfeedChuchuna Chichiy; ñuñuy Lactar SuckleChukchuna Karkaryaay Temblar TrembleChukchuy unkuy Tsuktsu Paludismo Tropical feverChuklla Tsuklla Choza HutChukllu Tsoqllu Choclo Maize cobChukri Qeri Herida WoundChukrina Nanatsiy Herir WoundChukuri Waywash; mashallu Comadreja WeaselChulla Tsulla Impar OddChulla ñawi Wisku Tuerto One-eyed; blind in 1eyeChullshik Choqyas; ultu Renacuajo TadpoleChullu; umallina Chullu Gorro (de lana) Indian woollen hatChumpi Wachuku; wachku Faja (tejida) Indian woollen beltChunchulli Aqish; chunchuli Intestino IntestineChunka Chunka Diez TenChunkachusku Chunka chusku Catorce FourteenChunkaishkay Chunka ishkay Doce TwelveChunka-iskun Chunka isqun Diecinueve NineteenChunkakanchis Chunka qanchis Diecisiete Seventeen

Page 50: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

48Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishChunkakimsa Chunka kima Trece ThirteenChunkapichka Chunka pitsqa Quince FifteenChunkapusak Chunka puwaq Dieciocho EighteenChunkashuk Chunka huk Once ElevenChunkasokta Chunka hoqta Dieciseis SixteenChuñu Chunu Chuño Freeze-dried potatoChupa Chupa Cola TailChurachina Hatitsiy Vestir DressChurana Churay Poner PutChurana Ratash Ropa ClothesChurana Churana; shawana Ropero WardrobeChurarina Churakay Ponerse Put on (clothes)Churarina Hana; modana Vestido (ropa) DressChurarina Hatikuy Vestirse DressChuri; wawa Churi; wawa Hijo SonChushak Waylla; wayllaq Vacío EmptyChushik; kuskunku Paqpa; piqpi Lechuza OwlChusku Chusku Cuatro FourChuskuchunka Chusku chunka Cuarenta FortyChuspa; raka; kuñu Raka; chupi; kashki Vagina VaginaChuspi Chuspi Mosca FlyChutana Sutay Estirar; jalar Stretch; pullChuya Chipyaq Limpio CleanDerecho; mana wistu Diriichu Derecho Straight onDispidirina -wan Aywallaa Despedir Say goodbye; takeleaveFishta; raymi Fyesta; hwesta Fiesta Fiesta; partyFutbol Futbol Fútbol FootballGamu Qamla; qamya Insípido TastelessGustana; munana Gustay; munapay Gustar LikeHabas Aabas Haba Broad beanHaikamanta; kunkailla -rku- Repentinamente SuddenlyHaku! Aku! Vamos! Let's go!Hampatu Rachak Rana FrogHampatu Saapu Sapo ToadHampi Hampi Medicina MedicineHampik Hampeq; hampikuq Curandero Native healerHampik Hampikuq Médico DoctorHampina Hampiy Curar CureHanak pacha; hawa pachaSyelu; hanaq patsa Cielo SkyHanak; wichay Hanaq Arriba UpHanka Rata Cojo LameHapichina Tsaritsiy Encender LightHarkana Harkay Impedir PreventHasha Chakallwa Quijada; mentón Jaw; chinHatarichina; hawachina Pallay Levantar Lift; raiseHatarina; shayarina Shaariy; sharkuy Alzarse Rise; get upHatarina; shayarina Shaariy; sharkuy Levantarse Get upHatun Hatun Grande Big; largeHatun Tsikan Tamaño HeightHatun yaya; hatun tayta Awilu Abuelo GrandfatherHatun-tukuk Nikachaq Orgulloso; soberbio Proud; arrogantHawa Hunish; hunaq Sobre On; overHawalla; ruranalla Hawalla; ankash Fácil EasyHayak Pochqu Agrio BitterHayak Ayay; ayaq Picante Hot (spicy)Hayka(pi); ima uras? Imay Cuando WhenHaytana Haytay Patear KickHichana Hitay; talliy Echar Pour outHichuna; shitana Haqiy Abandonar Abandon

Page 51: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

49Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishHiki Iktsu Hipo HiccoughsHillu Sillu Goloso Fond of daintiesHilushka Puncha Puntiagudo SharpHimpa Pillta Trenza PlaitHiru; millanay Feyu Feo UglyHucha Hutsa Culpa FaultHucha Hutsa Pecado SinHuchallik; huchayuk Hutsayuq Pecador SinnerHuchallina Hutsaakuy Pecar SinHuin hayak! Allaapa ayay/ayaq! Qué picante! How hot (spicy)!Hukushka Nuyushqa Mojado WetHumpi Humpi Sudor SweatHumpina Humpiy Sudar SweatHundu Pukyu Manantial SpringHunta Hunta Lleno FullHuntachina Huntay; winay Llenar FillHuynina; silbana Shukay; wichyay Silbar WhistleIcha(pish); ujala Amalaaya Ojalá I hope …!Icha; ichapish Awchi; awku; itsa Quizás PerhapsIchina Tamyanay Lloviznar DrizzleIllikta; -pacha Pasaypa Completamente CompletelyIma Ima Qué WhatIma gustu …! Mishkiq! Qué rico! How delicious!Imarayku; imamanta Imanir; imaq Por qué WhyImashi imashi Hamutsiy; hamutsinaku Adivinanza RiddleImashina Imanau Como HowImashinachari Ichikllapa; kaasilla Apenas ScarcelyInti Inti Sol SunInti llukshiy Ratamuy; heqamuy Salida del sol SunriseIntindina Kaayiy Entender UnderstandIshkantin Ishka- Ambos BothIshkantin; yunta Wayna, enamorado; Ishkantin Pareja PartnerIshkay Ishkay Dos TwoIshkay chunka Ishkay chunka Veinte TwentyIshkaypasak Ishkay pachak Doscientos Two hundredIshpana Ishpakuy Orinar UrinateIshpapuru Puukash Vejiga BladderIskun Isqun Nueve NineIskunchunka Isqun chunka Noventa NinetyIskunpachak Isqun pachak Novecientos Nine hundredIsma; wanu Ismay Caca; excremento ExcrementIsmuna Ismuy Pudrir RotJusticia Justicia Justicia JusticeKachana Apatsiy Enviar (cosa) Send (something)Kachana Kachay Enviar (persona) Send (person)Kacharina Kachay Soltar Let go of; releaseKachashka; mandashka Kamatsikii Orden (mandato) Order; commandKachi Kachi Sal SaltKachikampu; kirkinchu Kirkinchu Armadillo ArmadilloKachu Waqra Cuerno HornKachun Lumtsuy; llumtsuy Nuera Daughter-in-lawKachuna; kalchana Itsuy; sigay Segar MowKaipacha; pacha Patsa Mundo WorldKaka Qaqa Peña Cliff; cragKakana Ismay Defecar DefecateKakuna Kupay; qaquy Frotar RubKallarina Qallay; qallaykuy Comenzar BeginKallpana Ayqey Correr RunKallu Qallu Lengua Tongue

Page 52: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

50Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishKamachina Qhapaq suyu Reino; mandato Reign; mandateKamak Kamachikuq Gobernante GovernorKamana Kamachiy Gobernar GovernKamana; kachana Kamachiy Mandar Order; commandKamari; wancha Qaray Regalo PresentKamcha Kamtsa Tostado Roast (maize, beans, etc)Kamina Aashay; rimay Insultar InsultKamina Piñapay Reprender Tell offKamina shuti Ashana; ashana suti Apodo NicknameKan Qam Tú You (sing.)Kan Qam Usted You (sing.)Kana Kay Ser BeKancha Kancha; chiku Corral Animal penKancha; hawa Waqta Afuera OutsideKancha; hawa; hanak Hana Encima AboveKanchis Qanchis Siete SevenKanchis puncha; simanaQanchis hunaq Semana WeekKanchischunka Qanchis chunka Setenta SeventyKanchispachak Qanchis pachak Setecientos Seven hundredKanina Aniy; kaniy Morder BiteKankuna Qamkuna Ustedes You (plur.)Kankuna Qamkuna Vosotros You (plur.)Kankunapak Qamkunapa Vuestro Your; yours (plur.)Kanpak Qampa Tuyo Your; yours (sing.)Kantana; takina Qutsuy; kantay Cantar SingKantiku; kantu Qutsu Canción SongKaparina Qayaray; qapariy Gritar ShoutKapina Qapiy Ordeñar MilkKara Qara Cáscara Skin (of fruit)Kara Qara Cuero LeatherKara Qara Piel SkinKari Orqu Macho (de animales) Male (of animals)Kari Ollqu Varón ManKari atallpa Gaallu; kakash Gallo CockKari wamra; wamra Chuulu Chico BoyKari; kari kari Choolu; gaallu Valiente BraveKaripak warmi;warmipakkariQowapa warmin;warmipaqowan Cónyuge Partner (relationship)Karishina Qarishina; urqutuuna Marimacho TomboyKarkuna Qarquy Expulsar ExpelKarkuna; katina Qatiy Arrear Drive (flock, herd)Karu Karu Lejos FarKaru(manta)runa; chikanllaktaHaq runa Forastero StrangerKaruta purik Puriq Viajero TravellerKasay Qahapa Helada FrostKashna Kaynau Como éste Like thisKashna Kaynau En esta forma ThusKashtuna Amuy; kachuy Mascar ChewKashtuna Rupyay; kuchkuy Roer GnawKashtuna Chaqchay; kutipay Rumiar ChewKasi; kasilla Qasi Quieto Still; calmKasku; pichu Peechu; qasqu Pecho (de hombre) ChestKaspi kara Qara Corteza BarkKaspi; kiru Qeru Madera WoodKaspi; kiru Qeru Palo StickKaspi; kullku Kullu Tronco Tree trunkKata Sabana; qatakuna Sábana SheetKata; pullu Presada; herga Frazada BlanketKatik simana Shamuq simana Semana siguiente Next weekKatina Qatiy; qatipay Seguir Follow

Page 53: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

51Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishKatuna pampa Qatu Mercado MarketKatuna; rantichina Rantikuy Vender SellKawitu Puñuna Cama BedKawsachun! Kawatsun! Viva! Long live!Kawsana Kaway Vivir (existir) Live (exist)Kawsana Yachay; taay Vivir (residir) Live (reside)Kawsarina Kawariy Revivir Come to life againKawsay Kawa Vida LifeKaya Waray Mañana TomorrowKayana Qayay Llamar CallKaykuna Kaykuna Estos; estas TheseKaylla kawsak Vecino Vecino NeighbourKayllapi; kincha Tsaylla Cerca NearKayna Qanyan Ayer YesterdayKayna killa Tutay killa Mes pasado Last monthKayna simana Pasaq simana Semana pasada Last weekKayna tuta Qanyan paqas Anoche Last nightKayna tuta Qanyan paqas Noche anterior Last nightKayna wata Qanyan wata Año pasado Last yearKaypi Kaychau Aquí HereKia Poqru Pus PusKichki Kichki Angosto NarrowKichua Kechwa; qechwa Quechua QuechuaKichuna; anchuchina Qechuy; qochiy Quitar Take awayKickki; kinku Kichki Ajustado TightKikin Kikin En persona In personKikin Kiki- Mismo SameKilla Ushma; qela Floja (mujer) Lazy (woman)Killa Ushma; qela Flojo; holgazán LazyKilla Killa Luna MoonKilla Killa Mes MonthKillkana Qillqay Escribir WriteKillu Qarwash; qallwash Amarillo YellowKilluyashka Qilluyashqa, utku hina Pálido PaleKimlla Qepsha Pestañas EyelashesKimllana Qemsipay; qewsapaay Guiñar WinkKimsa Kima Tres ThreeKimsachunka Kima chunka Treinta ThirtyKimsapachak Kima pachak Trescientos Three hundredKinti Winchus Colibrí HummingbirdKinti Winchus Picaflor HummingbirdKinua Kinwa Quinua QuinoaKipa Tsayna Luego After a short whileKipa Qipa Posterior LaterKipa Qipa Ultimo LastKipa; ashtawan kipa Tsayna Más luego LaterKipa; washa Shullka; pishi Menor Younger; youngest-kipa; -washa -qhipa Después (conj) ThenKipapi; kipa Tsayna Posteriormente LaterKipi Qipi; qepi Bulto (atado) Carry-cloth bundleKipu Kipu Quipu QuipuKirpana Killpana Tapa LidKiru Kiru Diente ToothKishpichina Qishpitsiy Liberar FreeKishpichina Pampatsaykuy Perdonar ForgiveKishpichina Qeshpiy; salbay Salvar SaveKispi Qispi Vidrio GlassKisu Kiisu Queso CheeseKiwa; yuya Qura Hierba Herb

Page 54: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

52Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishKiwayuk pampa Waylla pampa; panqar pampa Prado; pastizal MeadowKriina; iñina Kreyiy Creer BelieveKucha Qocha Lago LakeKucha Qeshu Nido NestKuchi Kuchi Cerdo PigKuchu Kuta; kuchu Rincón CornerKuchuna Kututsay Amputar AmputateKuchuna Oosi Hoz SickleKuchuna; mutuyachina Mutuy Mutilar MutilateKuchuna; pitina Roquy; walluy Cortar CutKuchuyana; kimirina Witiy Acercarse ApproachKuka Kuka Coca CocaKukayu; kukawi Millkapa; mirkapa Fiambre Field/Travel lunchKullki Qillay Dinero MoneyKullki Qullqi; qillay Plata SilverKullki churay Piksha; q’illay apananpaq Monedero PurseKulta Paatu Pato DuckKumurina Puktiy; kukuy; unchuy Agacharse Bend downKuna Qoy Dar GiveKuña Toqru; pisqa Moco SnotKuna kullki Chani; chanin Precio PriceKuna; karana Qaray Regalar Give a presentKuna; pagana Paagay Pagar PayKunan Kanan Ahora AhoraKunan puncha Kanan hunaq Hoy TodayKunan tuta Kanan paqas Esta noche TonightKunan wata Kanan wata Este año This yearKunana Ayniy Amonestar Tell offKunanlla Tsayraq; tsayran Recién Just (time)Kuñasapa Pisqa senqa Mocoso SnottyKunka Kunka Cuello NeckKunka Tunqur; kunka Garganta ThroatKunkaklla Qonqaq Olvidadizo ForgetfulKunkana Qonqay Olvidar ForgetKunkuri Qonqor; qonqu Rodilla KneeKunkurina Qunqurikuy Arrodillarse KneelKuntur Kuntur Cóndor CondorKunu; wallimku; kuy Kuñi Conejo Guinea pigKunuchina Qoñutsiy Calentar Heat; warmKunuk Achaq Caliente HotKunuy Achay Calor Heat; warmthKuraka; apu Kuraka Jefe indígena Indigenous chiefKuri Qori Oro GoldKurkuna Qaryay; quryay Roncar SnoreKurpa; muyu Ruuru; ruyru Redondo RoundKuru Kuru Gusano WormKuru Kuru Oruga CaterpillarKururu Kuruy Ovillo Ball of woolKusa Qowa Marido HusbandKusakana Wayna Novio FiancéeKusana Friyiy; kankay Freír FryKusapak mama;warmipakmamaWarminpa maman; qowanpa… Suegra Mother-in-lawKusapak yaya; warmipak yayaWarminpa yayan; qowanpa ya.. Suegro Father-in-lawKusayuk Qowayuq Casada Married (woman)Kushi; kushilla Kushi-kushi; kushish Alegre HappyKushina; kushiyana Kushikuy Alegrarse Be happyKushipata; taita cura Tayta kuura Cura Priest (catholic)Kushni Qoshni; qoshñi Humo SmokeKushni; kankil Wapul Vapor Steam

Page 55: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

53Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishKushnina Shoquy Fumar SmokeKusi Wayralla(-runa) Activo Energetic; diligentKuska Sitiu Lugar PlaceKuta; machka Kuta; machka Harina FlourKutana Aqay; qochquy Moler GrindKutana rumi Tunay Piedra moledora grande Large grinding stoneKutana rumi Qollushta Piedra moledora pequeña Small grinding stoneKuti Kuti; pun Vez TimeKutichina Kutitsiy Devolver Return; give backKutichina; tikrachina Yaskiy Contestar AnswerKutin Yapay; bwelta Nuevamente AgainKutin; shuk kuti Yapay; bwelta Otra vez AgainKuyak shunku Alli-shonqu Afable Affable; niceKuyak; kuyaylla Kushitsikoq; shonqu suwaq Amable KindKuyana Kuyay; waylluy Amar LoveKuyay Kuyay; waylluy Amor LoveKuyay Kuyay Cariño AffectionKuyaylla Kuyaypa Cariñosamente AffectionatelyKuychi Turmanyay Arco iris RainbowKuyka Kuyka; wiqu Lombriz EarthwormKuyllur Quyllur Estrella StarKuyuchina Kuyutsiy Mover Move (transitive)Kuyuna Kuyuy; kuyukuy Moverse Move (intransitive)Kuyuy Pumpunyaay; kuyuy Latir BeatKwitsa; warmi wamra Warmi wamra; moosa Chica GirlLarka Sekya; pintsa Acequia Irrigation channelLaya Laaya Clase Kind; sortLaya; rikchak Rikoq; niraq; -nau Parecido SimilarLayka Layqa; bruuhu Brujo Witch (male)Llachapa hunta Ratay; tankay siki Harapiento RaggedLlaki Llaki Mala suerte Bad luckLlaki Llakiku Pena SadnessLlaki; llakisapa Llaki; llakishqa Triste SadLlakimari! Allaaw! Achachaaw! Qué lástima! What a pity!Llakirina Llakikuy Preocuparse WorryLlakirina Llakikuy Tener pena Be sadLlakirina; llaki tukuna Llakikuy Entristecerse Be sadLlakllana Llaqllay Tallar (madera) Carve (wood)Llakta Marka Ciudad CityLlakta Marka Nación CountryLlakta Marka País CountryLlakta Marka Pueblo Town; villageLlama Llama Llama LlamaLlama; llaminku; karniru Karne; karnish Carnero RamLlama; ubija Uusha Oveja SheepLlampu Llampu Blando SoftLlampu Llushpi; lluchpi Liso SmoothLlankak Uryaq Obrero WorkerLlankana; trabahana Uryay Trabajar WorkLlankay Uryay Trabajo; empleo Work; jobLlantu Llantu; hupani Sombra Shade; shadowLlashak Lasaq Pesado HeavyLlashak; batu Taqra shimi Grosero Rude; vulgarLlawana Laqway; llaqway Lamer LickLlawsa Llausa Baba DribbleLliu lliu Tillapya; illapa; tillaqu Relámpago LighteningLluchkana Lutskay; lutspiy Resbalar Slip (up); slideLluki Lluqi Zurdo Left-handedllukimaki; lluki ladu Itsoq Izquierda Left

Page 56: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

54Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishLlukshina Yarquna Salida ExitLlukshina Yarquy Salir Go/come outLlulla Llulla Mentira LieLlulla Uli; llulla Mentiroso LiarLlullana Ulikuy; llullakuy Mentir LieLlullu Llullu Fresco (verduras) FreshLlullu Llullu Tierno Young; tenderLlunshina Llushiy Ungir AnointLlushka Lusoq; llushoq Resbaloso SlipperyLlushti; llatan Qala; qalapaachu Desnudo NakedLlushtina Pishtay Degollar SlaughterLlutana Laqay, lashtay Colar Stick; glueLlutana Llushiy; shullpay Untar SmearLlutarina Laqay; lashtay Adherir AdhereLukru Kashki; roqru Sopa SoupLulun Runtu Huevo EggLumu Yuka Yuca Manioc root; cassavaLuryamuna; pakarimuna Atsikya Alba DawnMachakuy Machakuy; culebra Serpiente SnakeMacharina; machana Machay; machaakuy Emborracharse Get drunkMachashka; machak Machashqa Borracho DrunkMachay Machay Cueva CaveMachi; kusillu Maki sapa Mono MonkeyMaikantak Mayqan Cuál WhichMaipipish; maikunapi Hinantinpa;maypa tsaypa Todas partes EverywhereMakana Maqay Pegar Hit (someone)Makanakuna Maqanakuy Pelear FightMakanakuy Lirya, liryee Pelea FightMaki Maki Mano HandMaki pampa Maki palta Palma (de la mano) Palm (of hand)Maki-lampina Hatipuy Sobornar BribeMallina Llamiy; yaway Probar Try (food, drink)Malta Mallwa Adolescente AdolescentMama Mama Madre MotherMama Mama Señora MadamMama Kucha Lamar Mar SeaMana Mana No Forms negative (with -chu)Mana …pish Mana …pis; ni Ni Not even; neitherMana alli; millai Mana alli; allitsu Malo BadMana imamanta; mana imasImapiq De nada Don't mention itMana kusayuk Mana qowayuq Soltera Single (fem.)Mana machashka Mallaq shunqu Sobrio SoberMana mulashka Mana afilashqa Motoso BluntMana piña Mana piña; manshu Manso TameMana warmiyuk Mana warmiyuq Soltero Single (masc.)Mana wistu Diriichu; kinray Recto StraightMana yachakuk;rumiumaMana imapis yachay Inepto IneptMana yuyayuk Mana rasonta wiyaq Irracional IrrationalMañachina Mañay; prestay Prestar LendMañana Mañay Pedir Ask forMañarana Rogay; shoqay Rogar Beg; entreatMañarina Resakuy Orar; rezar PrayMañarina Rezakuy Rezar PrayMañariy Mañakuy Rezo PrayerMana-uyak Upa; karu wiya Sordo DeafManavali Mana valeq Incapaz IncapableManchana Mantsakuy; wamayaay Tener miedo Be afraidManchana; upa tukuna Numpa niy Asombrarse Be surprisedManchanaipak Mantsaypa Horrible Horrible

Page 57: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

55Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishManchanaypak piña Piña Feroz FerociousManchaypak; manchanaypak Milanay Terrible TerribleManchaysapa Mantsalli Miedoso Fearful; timidManka Manka Olla Earthenware cooking potMankas Mangas Manga SleeveManña; maya Kuchu; kuta Orilla Edge (of sea, lake & river)Manña; maya Kuchu Ribera Bank (of river)Mantana Mashtay Tender Spread outMapa Mapa Suciedad DirtMapa Qanra; iska; taqra Sucio DirtyMapa Putka; puchka Turbio Cloudy; turbidMapakuy Killa ratakay Menstruación MenstruationMarkak mama; achik mamaMadrina Madrina (de bautizo) Godmother (baptismal)Markak yaya; achik taita Padrinu Padrino (de bautizo) Godfather (baptismal)Masha Masha Yerno Son-in-lawMashi Yanaqi; yanasa Amigo, -a FriendMashi Mayi Colega ColleagueMashi Mayi Compañero FriendMashkana Ashiy Buscar Look forMashna Ayka Cuánto How much/manyMashu; tutapishku Tseqtsi Murciélago BatMati Urku Frente (de la cara) ForeheadMaukalla Mauka Usado UsedMawka Mauka Viejo (cosas) Old (things)Mawka; mawkayashka Mauka Desgastado WornMawkayashka; mawka Mauka Anticuado Old-fashionedMay May Donde WhereMay alli Allaapa alli Justo Just; fairMay kachichishka Pochqoq; kachiyoq Salado SaltyMay yachak; yachak Yachaq; amauta Sabio WiseMayllana; hawana Awiy Lavar (cuerpo,cosas) Wash (body,things)Mayllana; hawana Awiy Lavar (otras cosas) Wash (other things)Micha; tili Micha Tacaño MeanMichina Mitsiy Pastorear PastureMikllana Millqay Llevar en enfaldo Carry in skirt or ponchoMikuna Mikuy Comer EatMikuna Mikuy; mikuna Comida FoodMillana Chiqniy; chikiy Odiar HateMillay aya Pishtaaku; pishtakuq Pistaco Evil spiritMillma Sapra; shapra Pelo (del cuerpo) Hair (on body)Millpuna Ultay Tragar SwallowMilluku Ulluku Papa lisa Papa lisaMinchakama Aywallaa Adiós GoodbyeMinistina Minishtiy Necesitar NeedMinka Kunay, qepi Encomienda Sthg sent with someoneMinkachina Patsatsiy Albergar LodgeMirana Miray Multiplicarse Multiply; increaseMisak; misa Micha; kallpulli Avaro MeanMisha Tikti; berruga Verruga WartMishki Mishki Dulce SweetMishki mikuy Llampa Manjar Tasty dishMishki mutki Pukutee, tuuku Aroma SmellMishki mutki Pukutee; tuuhu Fragancia FragranceMishki yaku; kununsitu Te Té TeaMishkiyaku Fresco hampi Refresco Soft drinkMishu; chasu; laichu;salaMishti Mestizo Mestizo; half-bloodMisi Mishi Gato CatMitikuna Ayqiy; qeshpiy Huir FleeMitkana Tsankapakay Tropezar Stumble

Page 58: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

56Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishMuchana Mutsay Besar KissMuchana; yupaychina Mutsay Adorar Adore; worshipMuchiku Tsuku Sombrero HatMulashka Fiiluyuq; fiilu Filudo Sharp (knife, etc)Mulu; mika; mati Plaatu Plato Earthenware plateMunana Munay Querer Want; loveMunay Munay; gustu Voluntad Willmuntun; kancha Qotukashqa Grupo GroupMuru Wayu; fruta Fruto FruitMuru; ruru Muru Pepa Pip; stoneMushuk Mushoq Nuevo NewMuskuna Musquy Soñar DreamMuskuy Musqu Sueño DreamMuspa; upa Tuqtu uma; upa Sonso Idiot; stupidMuspa; upa Kullu uma; ruqtu Tonto Idiot; stupidMutkina Muskiy; shenqay Oler (transitivo) Smell (transitive)Mutkirana Muskikachay Olfatear Smell (transitive)Muyu; muru Muru Semilla SeedMuyuntin Hiruroq Alrededor de AroundMuyuntita rurashka Ruyru Circular CircularMuyuy Ruyru Círculo CircleÑa Na Ya AlreadyÑaka; ñakalla; ñalla Ichikpa; kaasi Casi AlmostÑakarina; llaki tukuna Nakay; ñakay Sufrir SufferÑakariy Llakiku Sufrimiento SufferingÑakcha Ñaqtsa Peine CombÑakchana Ñaqtsay Peinar CombÑan Naani Camino Path; road; streetÑan Naani; purikuna Sendero PathÑaña Nana; ñaña Hermana de la mujer Woman's sisterNanana Nanay Doler HurtNanarina (-manta) Wanakuy Arrepentirse Repent; regretÑanta rikuchishpa rik Naanita riqitsiq Guía GuideÑañu Llanu Delgado cosa cilíndrica Thin (cylindrical objects)Ñañu Llapsha Delgado cosas planas Thin (flat objects)Naranja Naranha Naranja OrangeÑaupa; ñaupak Punta Primer; primero FirstÑawi Qaqlla Cara FaceÑawi Nawi; ñawi Ojo EyeÑawi millma Shapra; sapra Barba BeardÑawi millmayuk Atska shaprayuq Barbudo BeardedÑawi-illak; mana rikuk Qapra; wisku Ciego BlindÑawita mayllana Shuupakuy Lavar la cara Wash one's faceÑawita sipui Qemtsiy; qewratyay Cerrar el ojo Close eye(s)Ñawpa Punta; ñaupa Adelante In frontÑawpa Punta; ñaupa Anteriormente PreviouslyÑawpa Ñaupa; unay Antiguo AncientÑawpak Punta; ñaupa Delante Before; in front ofÑawpak; ñawpa Punta; ñaupa Anterior Previous; ancientÑawpak; ñawpa Punta; ñaupa Antes FirstÑawpakpi Punta Primero FirstÑawpana Puntakuy Adelantarse Go in frontNina Niy Decir SayNina Qoñukuna tullpa Fogata Fire; bonfireNina Nina Fuego FireNinakuru Nina kuru Luciérnaga GlowwormNisha nina Ninay Significar MeanNishka ruray Kaasukuq Obediente ObedienteNitu Willka Nieto, -a Grandson, -daughter

Page 59: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

57Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano English-nta; repetir sustantivo repetir sustantivo Cada EachÑuka Noqa Yo IÑukanchi llaktapi wiñashkaMarka mayi Compatriota CompatriotÑukanchik Noqakuna Nosotros (exclusivo) WeÑukanchik Noqantsik Nosotros (inclusivo) WeÑukanchikpak Noqakunapa Nuestro (exclusivo) Our; oursÑukanchikpak Noqantsikpa Nuestro (inclusivo) Our; oursÑukapak Noqapa Mío My; mineÑuñu Lichi Leche MilkÑuñu; chuchu Ñuñu; chuchu Seno Breast (woman)Ñutku Tuqshu Tuétano MarrowÑutu Ñuqtu; urus Médula MarrowÑutu Ñutu Menudo Tiny; powderÑutu Toqshu Seso BrainÑutu allpa; ñutu kuta Qochqu allpa; polbu Polvo Powder; dustÑutu tamya; ichi Shiwsha Llovizna DrizzleÑutuchuspi Sankuyru Mosquito MosquitoÑutuchuspi Sankuyru Zancudo MosquitoNuyuchina Tullpuy Remojar Steep; soak; dunkO O O (en afirmaciones) Or-pa- -lla-, -yku- Por favor PleasePacha Pun Instante InstantPacha Tiila Tela ClothPacha; ashata Pun Momento MomentPacha; ashata Pun Rato MomentPacha; lliklla Haku; aqshu Manta Indian shawlPachak; pacha Pachak Cien; ciento HundredPaikikin; chaillata Paqta Idéntico IdenticalPakai Paqay Pacae PacaePakana Pakay Esconder HidePakarina; luryana Tsakaq Madrugada DawnPakina Pakiy Romper BreakPaktak! Pakta! Ñatak! Paqtataq! Cuidado! Careful!Paktana Aypay Alcanzar Pass; hand overPaktana; paktachina Tinkuy Cumplir Fulfil; complyPalanta Plaatanu; sipra Plátano BananaPallana Koseecha Cosecha HarvestPallana; tantana Pallay Recoger Gather (up)Palta Palta; paltay Palta Avocado pearPalu; iuylampalu; kuylan Arash; shullapakuy Lagartija LizardPampa Pampa Llano; llanura PlainPampa Palta Plano FlatPampa Patsa Suelo GroundPampa Raqra; qechwa Valle ValleyPampana Pampay Enterrar BuryPani Pani Hermana del hombre Man's sisterPani; ñaña Pani; ñaña Prima Cousin (fem.)Panka Rapra Hoja LeafPanka Panqa Hoja (mazorca maíz) Leaf (around maizecob)Panka; kamu Libru Libro BookPankalla Ankash Liviano LightPanta rimana Patpatyaay Tartamudear Stutter; stammerPantana Pantay Equivocarse Make mistake; bewrongPanta-rimay Wataaku; rakta qallu Tartamudo StuttererPapa Papa Papa PotatoPapaya Papaya Papaya PapayaParkuna Qarpay Irrigar; regar IrrigateParlu Wasa Relato; cuento StoryPaskana Kichana Abridor Opener

Page 60: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

58Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishPaskana Kichay Abrir OpenPaskashka Kichashqa Abierto OpenPata (colina) Pirushtu (colina) Morro; colina HillPatpa Aala Ala WingPatpa Patpa Pluma FeatherPawana Paariy; pahariy Volar FlyPay Pay El; ella He; she; itPaya Chakwas Vieja Old womanPaykuna Paykuna Ellos; ellas TheyPaypak; paykunapak Paypa; paykunapa Suyo Their; theirs (sing. & plur.)Pi Pi Quien WhoPichana Hichkay; mumiy; shikay Afeitar ShavePichana Pitsay Barrer SweepPichana Pitsana Escoba BroomPichana Limpyay Limpiar CleanPichka;pishka;picha;pichicaPitsqa Cinco FivePichkachunka Pitsqa chunka Cincuenta FiftyPichkapachak Pitsqa pachak Quinientos FiftyPiki Pulga Pulga FleaPilluna; maytuna Wankuy; pituy Envolver WrapPilpintu; chabul Pillpintuy Mariposa ButterflyPiñachina Qallapay Fastidiar Annoy; teasePiñarik Piñakuq Renegón Grumbling; grouchyPiñarina Piñakuy Enojarse Get angryPiñashka Piñashqa Enojado AngryPinkana; pinkay tukuna Penqakuy Avergonzarse Be ashamedPinkay Penqay Vergüenza ShamePinkullu Pinkullu Flauta FlutePipak Pipa De quien WhosePirka Perqa Pared WallPisana Lasay; peesay Pesar Weigh-pish; -pash -pish Y Also; tooPishku Pishqu Pájaro BirdPuchka Hiilu Hilo ThreadPuchkana Putskay Hilar SpinPuchu Katupi; kachupi Resto; sobra Left overPuchuna Putsuy; katuy Sobrar Be left overPuka; pichi Puka Rojo RedPukllak; trabisu Trabyeesu Travieso NaughtyPukllana Pukllay Jugar PlayPukllana Pukllana Juguete ToyPukllay Puklla Juego GamePukpuy Puillag Burbuja BubblePukuna Poquy Fermentar FermentPukuna Poquy Madurar RipenPukuna Nina puukana Soplador Blowing-tube for firePukuna Puukay Soplar BlowPukushka Poqu; poqush Maduro RipePuma Puma Puma PumaPuncha; punlla Hunaq Día DayPunchu; ruana Punchu Poncho PonchoPunkina; punkillina Hakay Hincharse SwellPunku Punku Puerta DoorPunta (wawa) Yashqa Mayor Eldest (child)Punta wawa Punta wawa Primogénito First-bornPuñu; wallu; makma Uyllu; urpu; wichi Cántaro Earthenware jarPuñuna Puñuy Dormir SleepPuñunayay Pununay Tener sueño Be sleepyPupu Pupu Ombligo Navel

Page 61: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

59Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishPura; -nti Pura Entre Between (persons togthr)Purina Puriy Andar Walk; travelPurina Puriy Caminar WalkPurina Purina Funcionar Work (mechanically)Purina Puriy Viajar TravelPurina Viaje Viaje JourneyPurina; pasiana Puriy Pasear Go for a walkPurutu Pushku; pushpu Frijol BeanPurutu Pushku Poroto BeanPusak Puwaq Ocho EightPusakchunka Puwaq chunka Ochenta EightyPusakpachak Puwaq pachak Ochocientos Eight hundredPushana Pushay Conducir (persona) Lead (a person)Pushana Pushay Guiar GuidePuska piruru Putska piruru Aro del huso (tortera) Disk of spinning spindlePuspuru Puspuru Fósforo MatchPuyu Pukutay Neblina MistPuyu Pukutay Nube CloudPuyu Puyu Polilla MothPuyuhunta Pukutaraay; qetqaraay Nublado CloudyRakina Aypuy; rakiy Distribuir DistributeRaku Raku Grueso (cosa cilíndrica) Thick (cylindrical objects)Raku Rakta Grueso (cosa plana) Thick (flat objects)Rantina Rantiy Comprar BuyRasu Rashta; rahu Nieve SnowRasuna Rashtay Nevar SnowRi(lla)na Aywakuy Irse Go awayRicurina; uyarina Rikakuy Aparecer AppearRikchana Niraq; rikoq; -nau Asemejar Look likeRikchana Rikoq; niraq; -nau Parecerse Look like; seem likeRikcharina Riyakuy Despertarse Wake upRikra Rikra Brazo ArmRikra muku Kukush; kukuchi Codo ElbowRikrauku; wallwaku Liklakchu Sobaco ArmpitRiksichina Riqitsiy Presentar Present (someone)Riksina Reqiy Conocer (persona) Know (a person)Riksishka Riqishqa Famoso FamousRikuchina Riqitsiy Mostrar (objetos) Show (objects)Rikuchina Riqitsiy Mostrar (sitios) Show (places)Rikukrina; rikuna Bisitay Visitar VisitRikuna Rikay Ver SeeRikurana; -manta rikuna Taapay Cuidar Look afterRikuypak; rikurikuk Rikaychinalla Visible VisibleRimana Parlay Hablar SpeakRimay; shimi; kallu Parla; shimi Idioma LanguageRimay-illak Upa Mudo SilentRina Ayway Ir GoRina; tikrana Ashtapakuy; taakamuy Trasladarse Move (house)Ringri; rinri Rinri Oreja EarRiru Dedu Dedo Finger; toeRizana; killka-rimana Liyiy Leer ReadRuku Aukis Viejo Old manRukutu Roqutu Locoto A very hot pepperRukuyana; payayana Aukisyay; chakwasyay Envejecerse Get oldRumi Rumi Piedra StoneRumi Rumi; wanka Roca RockRuna Nuna Persona PersonRuna mashi Nuna mayi Prójimo Fellow human beingRuna(kuna) Nuna(kuna) Gente People; person

Page 62: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

60Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishRuna; kari Nuna; ollqu Hombre ManRuntu Runtu Granizo HailRupachina Kayay Incendiar Set on fireRupachina Kayay; rupatsiy Quemar BurnRupachirina Rupakuy; kayakuy Quemarse BurnRupana; llipiana Chipipiy; chipikyay Brillar ShineRupana; rawrana Rupay; rawray Arder BurnRupay Kayapakuy Incendio FireRupay Inti aktsi Luz del sol SunlightRurana Ruray Hacer Do; makeRurana Rurana Tarea TaskRuranayuk Ruranayuq Ocupado BusyRuray; trabahay Uryana Trabajo Work; jobRuru Ruru Riñón KidneyRuru Qoruta; runtu Testículo TesticleRusadu Mullu Rosado PinkRutuna Rutuy Trasquilar ShearSacha Munti Selva JungleSakina Haqiy Dejar Leave; let, allowSakina Keeday Quedar StaySakirina Keedakuy Quedarse StaySakmana Laqlay; laapiiy; laapuy Abofetear SlapSakra; charu Qachqa Aspero (superficie) Rough (surface)Saludana Rimaykuy Saludar GreetSamana Hamay Descansar RestSamay Hamay Aliento BreathSamayta aysana Shuutay Respirar BreatheSampuña Antara Zampoña PanpipesSañi Moraadu Morado PurpleSapalla Hapalla Solo AloneSapallu Shapallu Zapallo PumpkinSapi Matsu; sapi Raíz RootSara Hara Maíz MaizeSarun puncha; sarun Qanyantin; qanyaatin Anteayer Day before yesterdaySaruna Haruy Pisar Tread (on)Saruntuta Qanyaatin; shipshi Anteanoche Night before lastSatina Hatiy; yakay Meter Put inSayti Llaawi maki Hábil Clever; skilfulShamuk; kipa Shamuq Futuro FutureShamuk; kipa Shamuq; qipa Próximo NextShamuna Shamuy; aywamuy Venir ComeShayarina Shaykuy; shaay Detenerse StopShayarina Shaay Pararse StandShaykuna; shaykurina Pishipaay; utikay Cansarse Get tiredShaykushka Pishipaashqa; utishqa Cansado TiredShikra Chuspa; wallqi Bolsa con tirante Shoulder bagShikshi Chiksay; chiksapaay Hacer cosquillas TickleShillu Shillu Uña NailShimi Shimi Boca MouthShimi Shimi; nina; parla Palabra WordShimi; rimay Bos; shimi Voz VoiceShina -nau Como (preposición) LikeShina rurana; shinana Yachapaay Imitar Imitate; copyShina shinalla -chi, -naa, -noo Más o menos More or lessShina; chashna; kashna Hina; kaynau Así SoShinallami Achyaa Por supuesto Of courseShinallatak Chayhinalla Igualmente LikewiseShinallatak; chashnallatak Jinallaman-ruraman Asimismo LikewiseShinapish Nirpis Pero But

Page 63: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

61Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishShiru Soqu Gris GreyShitana Hitay; qarquy Botar Throw awayShitana; akruna Hitay; hichay Arrojar ThrowShuana Suway Robar StealShuk Huk Un; una OneShuk; shuktak; kutishuk Huk; wak Otro Other; anotherShukllapi; shukray Huklla De una vez In one go; outrightShukpa llakimanta nanarinaLlakipaay; kuyapay Compadecer Feel sorry forShukpak Hukpa Ajeno Somebody else'sShulla Shullya; shulla Rocío DewShulla; kasay Tsururu Escarcha; hielo Frost; iceShullu Shullu Feto FoetusShulluna Shulluy Abortar AbortShunku Shonqu Corazón HeartShunku tikrana Wikyay; gomitay Vomitar VomitShuntur; muntun Qotu; shuntu Montón PileShuti Huti; shuti Nombre NameShuti-aspi Jutikita qelqay Firma SignatureShutichina Churay Nombrar NameShutikashka Kiki- +; chhaypam Verdadero RealShutikashka; shuti Rasun; rasun kaq Verdad TruthShutita; -llami mari Rasunpa; tseqepa Verdaderamente ReallyShutuna Hutuy; shutuy Gotear DripShuwa Suwa; makiyuq Ladrón ThiefSiki Siki Trasero BacksideSiki; siki pata Siki patak Nalga ButtockSiksi; puchkana Putska pirwa Huso Spinning spindleSiksi; puchkana Putska pirwa; pirwa Rueca Distaff; spinning spindleSinchi Aha Difícil DifficultSinchi Hinchi; chachak Fuerte (personas) Strong (persons)Sinchi kay Hinchi kay Fuerza StrengthSinchiyachina Sinchiyaatsiy;paqchipaay Animar Encourage; cheer upSinchiyarina Sinchikuy; kallpakuy Esforzarse Make an effortSinka Sinqa Nariz NoseSinkasapa Sinqasapa; llanqi sinqa Narigón Big noseSinkuna Pillquy; qoshpay Revolcarse WallowSipurina Eellukaay; inkuy; ñuktuy Arrugarse (piel) WrinkleSirana Hiray Coser SewSiray-hilla Auha; heerukasha Aguja NeedleSirina Chachaay Tumbarse Lie downSiririna Patsaakuy Acostarse Lie downSisa Wayta Flor FlowerSiya Iski Liendre NitSukta Hoqta Seis SixSuktachunka Hoqta chunka Sesenta SixtySuktapasak Hoqta pachak Seiscientos Six hundredSumaimana Shumaq Lindo PrettySumaimana Espantakuypa Maravillosamente MarvellouslySumak Shumaq Agradable PleasantSumak umayuk Alli piqayuq Inteligente IntelligentSumak; kuyaylla; munayllaShumaq Bello BeautifulSumaymana Mishki Rico (comida,bebida) DeliciousSuni Shotqu; shututu Largo LongSuniyashka Huytu; shuytu Alargado OblongSunkana Shoquy Chupar SuckSupay Supay Diablo DevilSupi Supi Pedo FartSupina Supiy Peer FartSurkuna Horquy; wititsiy Sacar Take out

Page 64: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

62Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishSuruchi Suruuchi Soroche Altitude sicknessTaita; yaya Tayta; yaya Padre FatherTakana Takay Golpear (cosa) Hit (object)Takshana Taqshay; paqakuy (pelo) Lavar(ropa,lana,cabellos) Wash (clothes,wool,hair)Taksu Purush Tumbo Tumbo fruitTalun Ataka; witsu; ataki Talón HeelTamiana Tamyay Llover RainTamiapi hukuchirina Tamyachau nuyukay Mojar la lluvia Get wet in the rainTampu; paskana Puñuna wayi Hotel HotelTamya Tamya Lluvia RainTankana Kumay Empujar PushTanta Tanta Pan BreadTanta(illa) Paqta Junto TogetherTantana Pelay; qotuy Amontonar Pile upTantana Aylluy; huntay Juntar Unite; collectTantanakuchina Hukllaway Unir UniteTantanakuna Huntanakuy Juntarse Gather; meetTantanakushka Hukllawashqa Unido UnitedTantanakuy Ayllunakuy Reunión MeetingTapuna Tapuy Preguntar AskTarina Tariy Encontrar FindTarpuk; allpata tarpuk Chakra runa Agricultor FarmerTarpuna Muruy Sembrar SowTaruka Taruka; tarush Ciervo Deer; stagTaski Paqtsa Cascada WaterfallTatki Hapa; hapay Paso (del pie) Step (of foot)Tikrachina Tikray Voltear Turn overTikrachina (-wan) Trukay Trocar BarterTikramuna; kutimuna Kutimuy Volver (hacia aquí) Return; come backTikrana; kutina Kutiy Volver (hacia allá) Return; go backTimpuna Timpuy Hervir BoilTiñina Tiñiy Teñir DyeTipkana Munday Mondar PeelTispina Tipshiy; chipshiy Pellizcar PinchTiyan Kan Hay There is; there areTiyarina Taay; hamay Sentarse Sit downTiyarina Taakuna Silla; asiento Chair; seatTiyarina –pi Lloqay Montar Ride (eg a horse)Trigu Triigu Trigo WheatTuka; tiuka Toqani; toqay Saliva SalivaTukuchina Ushay Terminar FinishTukui Llapan Todo AllTukui pachapi; wiñai Wiñay Siempre AlwaysTukuna Tukuy Convertirse (en) Change (into …)Tukuna; urmana Imanay Ocurrir HappenTukurina pacha Ushakashqa Fin EndTukyana Pashtay Reventar BurstTula Apachita Apacheta Mountain shrineTullpa Tullpa Cocina (fogón) Rustic cooking-fireTullpuna Llushiy Pintar PaintTullpuy Kolor; laaya Color ColourTullu Tullu Flaco ThinTullu Tullu Hueso BoneTulu Kustal Saco SackTulun tulun; kulun kulun Toqyay; illapa; bururi Trueno ThunderTulun/kulun nina Punruruy; kunruruy Tronar ThunderTupana Yatay; laptay; shullpay Tocar TouchTupuna Tupuy; midiy Medir MeasureTuri Turi Hermano de la mujer Woman's brother

Page 65: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

63Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishTuri; wawki Shay; wauqe; turi Primo Cousin (masc.)Turu Mitu; leqita Barro MudTushuna Tiwyay; saltay Saltar JumpTushuna; yumpuna Qatsway; tushuy Bailar DanceTuta Paqas Noche NightTutamanta Waaraylla Mañana (no tarde) MorningTutamanta Tempraanu Temprano EarlyTutayana Paqasyay Anochecer Get darkTutayana Tardiyay Atardecer Get darkTutayay Llumpay Puesta del sol SunsetUchilla yura Hacha Arbusto BushUchilla; kutu Ichik; uchuk Pequeño Small; littleUchu Utsu Ají Hot pepperUhu Qusu; chuqa Tos CoughUhuna Chuqay Toser CoughUhuy Wishqa Gripe Cold; fluUka Oqa Oca OcaUki Paqu; liinu Marrón BrownUkk! Ananau! Ananáy! Qué cansancio! How exhausting!Ukllarina Makallay Abrazar Embrace; hugUksha Paha; uqsha Paja High altitude grassUku Ruri(n) Adentro InsideUku; pukru Ruri Profundo DeepUku; uray Ruri(n) Dentro InsideUkucha Ukush Ratón MouseUkupacha; millai pacha Uku patsa Infierno HellUkupi Ura Debajo Under; belowUkupi tiyak Ruri Interior InteriorUllu; pishqu Rani Pene PenisUma Peqa; uma Cabeza HeadUma Kumpa, senqa Cumbre SummitUmana Uliy; ulikuy Engañar DeceiveUnkuk; unkushka Qishyaq; qishyashqa Enfermo IllUnkuna Qishyay Enfermarse Get illUnkuy Qishya Enfermedad IllnessUpallana Upaallay; tsunyay Callarse Be quietUpallay Tsunyay; upaalla Silencio SilenceUpyana Upyay Beber DrinkUra; uray Ura; uray Abajo Below; underUriyana; urikuna Yarpuy; uraay Bajar DescendUrku Hirka Cerro MountainUrku Hallqa; puna Puna HighlandsUrmachina Saqtay Tumbar Knock downUrpi Paluma; urpi Paloma DoveUru Pachka Araña SpiderUsa; pilis Usha Piojo LouseUshana; tukuna; valina Pwediy Poder Be able toUshi; ushushi; wawa Ususi; wawa Hija DaughterUshpa; uchupa Uchpa Ceniza AshUshuta Llanqi Sandalia SandalUtka utkalla Utka utkalla Urgente UrgentUtka; pawashpa Raslla; wayralla Rápidamente FastUtkana Apurakuy Apurarse HurryUtku; hutku Uchku Agujero HoleUtkuna Uchkuy Agujerear PerforateUturunku; ukumari Ukuku; ukumari Oso BearUya Qaqlla Mejilla CheekUyana Kaasuy Obedecer ObeyUyana Wiyay Oír; escuchar Hear; listen to

Page 66: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

64Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishUyana; uyarana Wiyay Escuchar; oír Listen; hearUyapai! Haw! Haay! Yaw! Oye! Hey!Uyapay! Au! Ey! Hey!Valina Valiy Costar CostValina Baaliy Valer Be worth; costViuda Biyuda Viuda ViudaWachana Wachay Parir Give birth toWacharina; wiñarina Yuriy; nasiy Nacer Be bornWachu Raway Surco FurrowWailla Cheqlla; berdi Verde GreenWaina Wayna; china; indya Amante LoverWaira Wayra Aire AirWaira Wayra Viento WindWakaichina Tsapay Proteger ProtectWakana Waqay Llorar CryWakana Haachiy; haachinyaay Rebuznar BrayWakaychina Taapay Guardar Keep; put awayWakcha Waktsa Huérfano OrphanWakcha Waktsa Pobre PoorWakin; maykankuna Waki; huk ishkay Algunos; algunas SomeWakinkuna Wakinkuna Unos SomeWakinpi; maikan kuti Mayllapis A veces SometimesWaknina Awllay; waqyay Ladrar BarkWakra Waaka Vaca CowWaktana Wiruy; wiluy Golpear (con palo) Hit (with stick)Waktana kutu kaspi Maasu; wiruna Mazo Large wooden malletWamani; rikra hawa Umru Hombro ShoulderWampuna Wampuy Flotar FloatWampuna Naday Nadar SwimWampuna Puusiy Rebalsar OverflowWankuan Wankuy Vendar BandageWankuna Wankuna Venda BandageWañuchina Upitsiy Apagar ExtinguishWañuchina Wañuchiy Matar KillWañuna Wañuy Morir DieWañuy Wañuy Muerte DeathWaraka Waraka Honda SlingWaranka Waranqa Mil ThousandWaranka waranka Waranqa waranqa Millón MillionWarkuna Warkuy; wayuy Colgar HangWarmi China Hembra (animales) Female (animals)Warmi Warmi Hembra (personas) Female (persons)Warmi Warmi; chiina Mujer WomanWarmiyuk Warmiyuq Casado Married (man)Waru anku; waru Anku Tendón Tendon; sinewWasha Qepa; waqta Atrás BehindWasha Waqta; qipa Detrás BehindWashki Washki Ovejita Pet sheepWasi Wayi Casa HouseWaska Waska; laasu Soga RopeWata Wata Año YearWatana; watallina Watay Amarrar TieWatay; kipu Tinki; kipu Nudo KnotWatu; kawchu Haytu; watu; waska Cordón CordWatuna Watukay Echar de menos MissWawa Irqi Bebé BabyWawa Wawa Cría (de animales) Young (of animals)Wawamaytuna; maytu Inchana; ayu Pañal NappyWawki Wauqi Hermano del hombre Man's brother

Page 67: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

65Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishWayku Sanha; raqra Quebrada RavineWayrana Wayray Hacer viento Be windyWichay; kinkray Pachan Ladera SlopeWichiyana; wichikuna Witsay; yarkuy Subir Ascend; go/come upWiki Weqi Lágrima TearWikisapa; wikihunta Waqalliishu Llorón Cry babyWiksa Pacha Estómago StomachWiksasapa Pachasapa; pachun Panzón Fat; paunchyWiksayuk; chichu Qishyaq; chichu Embarazada PregnantWikuña Wikuña Vicuña VicuñaWillana Willay Avisar TellWillana Willay Contar (un cuento) Tell (a story)Willana Willay Relatar Tell (a story)Wiñachina Tsuritsaakuy; wawatsaakuy Adoptar AdoptWiñachina Waatay Criar Breed; keep (animals)Wiñana; hatunyana Wiñay Crecer GrowWiñay Wiñay Eterno EternalWira Wira Grasa FatWira; wirasapa Wira Gordo FatWirakocha Wiraqocha Caballero GentlemanWirakocha; taita Wiraqocha; tayta Señor SirWirpa Wirpa Labio LipWishkana Wichqay Cerrar Close; shutWiskacha Wiskacha Vizcacha VizcachaWistuchina Milluy Torcer TwistWiwa Waata; wiwa Animal doméstico Domestic animalYachachik Yachatsiq Profesor TeacherYachachina Yachatsiy Enseñar TeachYachakuk Yachakuq Alumno; estudiante Pupil; studentYachakuna Yachay; yachakuy Aprender LearnYachakuna Yachakuy Estudiar StudyYachana Yachay; musyay Saber KnowYachana wasi Yachay wasi Escuela SchoolYacharina Yachakaay Acostumbrarse Get usedYachashka Yachashqa Acostumbrado UsedYachay Yachay Conocimiento KnowledgeYachay Yachay Sabiduría WisdomYaku Yaku Agua WaterYaku Yaku Jugo JuiceYaku Mayu Río RiverYaku Caldu Zumo JuiceYaku harkana Pilanku Represa DamYakunayana Yakunay Tener sed Be thirstyYakunayay Yakunay Sed ThirstYakupi pampana Tullpuy Sumergir SubmergeYallimana; yapa; huin Allaapa; llumpay Demasiado Too (many/much)Yana Yana; chiwi Negro BlackYana shunku Ñatin; natiw Hígado LiverYanantichina Yapay Repetir RepeatYanka Mana pagakuypaq Gratis FreeYanka kiwa Qura Hierba mala WeedYanka purik Tsullqa; purichaki;purikoq Andariego Roving; restlessYanka purina Mukipakuy; mukipay Ociosear Be lazyYankamanta Di baldi En vano In vainYankamanta Mana motivoyoq Sin motivo For no reason at allYanta Yanta Leña FirewoodYanuna Aruy Cocinar CookYanuna uku Kusna Cocina (cuarto) KitchenYapana Yapay Añadir; aumentar Add; increase

Page 68: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

66Quechua ecuatoriano Quechua ancashino Castellano EnglishYapuna Yapyay; haruy Arar PloughYarkay Mallaqay Hambre HungerYarkaywan kana; mikunayanaMallaqay Tener hambre Be hungryYawar Yawar; yayar Sangre BloodYayapak pani; mamapak ñañaTiya Tía AuntYayapak wawki; mamapak turiTiyu Tío UncleYaykuna Yaykuy Entrar EnterYuku Yuugu Yugo YokeYunta Yunta Yunta Yoke; team of oxenYupai hatun; hatunruku Tsikankaray; hatusaq Inmenso; enorme Immense; enormousYupana Yupay Contar CountYupaychani; pay shunkullaYosulpaaki Gracias Thank youYupaychina Yupaychay Venerar WorshipYura Munti; qeru Arbol TreeYura Yura Mata (de la planta) ShrubYura Yura; hacha Planta PlantYura rikra; kallma Llimlla Rama BranchYurak Yuraq Blanco WhiteYurak shunku Puywan; puywash Pulmón LungYuyana Yarpachakuy Pensar ThinkYuyarayana Yarpachakuy Meditar MeditateYuyarina Yarpay Acordarse RememberYuyay Yarparkushqa Idea IdeaYuyay Yarpay Memoria MemoryYuyay Yarpay Pensamiento ThoughtYuyay-illak; muspak Uti Loco Mad; crazyYuyu Hacha; yuyu Verdura Vegetables

QUECHUA ANCASHINO- QUECHUA ECUATORIANO

-CASTELLANO-INGLES

Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano English...-chu …-chu …-chu …-chu O (en preguntas) OrAabas Habas Haba Broad beanAahus Aju Ajo GarlicAala Patpa Ala WingAashay; rimay Kamina Insultar InsultAchachaatsikuy Astaray! Tener calor Be hotAchachaaw! Ananaaw! Ayaw! Qué dolor! Ow! Ouch!Achacháw! Ararai! Qué calor! How hot!Achaq Kunuk Caliente HotAchay Kunuy Calor Heat; warmthAchyaa Shinallami Por supuesto Of courseAha Sinchi Difícil DifficultAkrana Akllana Escoger ChooseAktsi; atsikya Achik Luz LightAktsiy Achikyachina Alumbrar Illuminate

Page 69: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

67Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishAku! Haku! Vamos! Let's go!Alalaatsikuy; alatsikuy Chiriyana Tener frío Be coldAlalaay; alay Chiri Frío ColdAlaláy! Achachaw! Qué frío! How cold!Allaapa alli May alli Justo Just; fairAllaapa ayay/ayaq! Huin hayak! Qué picante! How hot (spicy)!Allaapa; atska Achka Muy; mucho Very; many/muchAllaapa; aysi Ancha; may; yupay Muy VeryAllaapa; llumpay Yallimana; yapa; huin Demasiado Too (many/much)Allaaw! Achachaaw! Llakimari! Qué lástima! What a pity!Allauka maki; alli maki Alli maki; alli ladu Derecha RightAlli Alli; mana unkushka Sano Well (health)Alli piqayuq Sumak umayuk Inteligente IntelligentAlli, rasompa Alli Correcto CorrectAlli; allimi; allita Alli; allimi; allita Bien Good; wellAlli-shonqu Kuyak shunku Afable Affable; niceAllismanta Allipacha Excelente ExcellentAlliwarmi; alliruna Alli; alli shunkuyuk Bondadoso KindAlliy Alliyana Mejorar Get better; improveAlliyay; kutikay Alliyay Sanar Get better; recoverAllqu Allku Perro DogAlmusay; almusakuy Almuzana Almorzar Have lunchAlpaka; paku Alpaka Alpaca AlpacaAltsay; alitsay Allichina Reparar RepairAltsay; allitsay Allichina Arreglar Mend; put rightAmalaaya Icha(pish); ujala Ojalá I hope …!Ampi; tsakay Amsa Oscuro DarkAmuy; kachuy Kashtuna Mascar ChewAñañaaw! Añañai! Qué lindo! How beautiful!Ananau! Ananáy! Ukk! Qué cansancio! How exhausting!Añas; añaaku Añas Zorrillo; zorrino SkunkAniy; kaniy Kanina Morder BiteAnkash Pankalla Liviano LightAnku Waru anku; waru Tendón Tendon; sinewAnqas Ankas Azul BlueAntara Sampuña Zampoña PanpipesAnuy; takuy; talluy Chapuna Mezclar MixAnwaqshi Añanku Hormiga AntApachita Tula Apacheta Mountain shrineApamuy Apamuna Traer BringApatsiy Kachana Enviar (cosa) Send (something)Apay Apana Llevar TakeApi Api Mazamorra Thick maize drinkApu Apu; apak Jefe Chief; leaderApurakuy Utkana Apurarse HurryAqay; qochquy Kutana Moler GrindAqish; chunchuli Chunchulli Intestino IntestineAqtsa Akcha Cabello HairArampakuy Araña Tarántula TarantulaArash; shullapakuy Palu; iuylampalu; kuylan Lagartija LizardArmay Armachina Bañar Bathe; wash oneselfAruy Yanuna Cocinar CookAshana; ashana suti Kamina shuti Apodo NicknameAshiy Mashkana Buscar Look forAshpiy; apsiy Aspina Rascar ScratchAshtana Astana Trasladar Move; transferAshtapakuy; taakamuy Rina; tikrana Trasladarse Move (house)Ashtay Ashtana Acarrear Transport; carryAsinaariy Asirina Sonreír Smile

Page 70: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

68Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishAsinakuypaq Ahahai! Qué risa! What a joke!Asipaay Asina (-ta) Reírse de Make fun ofAsiy Asina Reír LaughAsnay Asnana Heder StinkAsnay Asnana Oler (intransitivo) Smell (intransitive)Asuawan tsaqtsukuy Aswata chaspina Rociar chicha Sprinkle chichaAswa Aswa Chicha Maize beerAswa wayi Aswa wasi Chichería Maize beer barAtaka; witsu; ataki Talun Talón HeelAtataay! Atataaw! Atatai! Tatai! Qué feo! How horrible!Atoq Atuk Zorro FoxAtsikya Luryamuna; pakarimuna Alba DawnAtska shaprayuq Ñawi millmayuk Barbudo BeardedAu! Uyapay! Ey! Hey!Auha; heerukasha Siray-hilla Aguja NeedleAukis Ruku Viejo Old manAukisyay; chakwasyay Rukuyana; payayana Envejecerse Get oldAumi Ari Sí YesAway Awana Tejer WeaveAwchi; awku; itsa Icha; ichapish Quizás PerhapsAwila Apamama; hatun mama Abuela GrandmotherAwilu Hatun yaya; hatun tayta Abuelo GrandfatherAwiy Mayllana; hawana Lavar (cuerpo,cosas) Wash (body,things)Awiy Mayllana; hawana Lavar (otras cosas) Wash (other things)Awllay; waqyay Waknina Ladrar BarkAy! Waw! Alaw! Ayaw! Ayayay! Ay! (dolor) Ow! Ouch!Ayay; ayaq Hayak Picante Hot (spicy)Ayka Mashna Cuánto How much/manyAyllunakuy Tantanakuy Reunión MeetingAylluy; huntay Tantana Juntar Unite; collectAyni Ayni Cooperación CooperationAyni Ayni Reciprocidad ReciprocityAyniy Kunana Amonestar Tell offAypay Paktana Alcanzar Pass; hand overAypuy; rakiy Rakina Distribuir DistributeAyqey Kallpana Correr RunAyqiy; qeshpiy Mitikuna Huir FleeAytsa Aycha Carne MeatAywakuy Ri(lla)na Irse Go awayAywallaa Minchakama Adiós GoodbyeAywallaa Dispidirina -wan Despedir Say goodbye; takeleaveAyway Rina Ir GoBaaliy Valina Valer Be worth; costBinsiy; llalliy Atina; mishana; yallina Vencer Defeat; beatBisitay Rikukrina; rikuna Visitar VisitBiyuda Viuda Viuda ViudaBos; shimi Shimi; rimay Voz VoiceCaldu Yaku Zumo JuiceChaay Chayana Llegar ArriveChachaay Sirina Tumbarse Lie downChakallwa Hasha Quijada; mentón Jaw; chinChaki Chaki Pie FootChaki palta Chaki saruna Planta del pie Sole of footChakra Chakra Chacra FarmChakra runa Tarpuk; allpata tarpuk Agricultor FarmerChakwas Paya Vieja Old womanChallwa Challwa Pez FishChallwata tsariy Challwata hapina Pescar FishChani, chaniyoq Ancha kullkipi (katurik) Caro Expensive

Page 71: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

69Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishChani; chanin Kuna kullki Precio PriceChanka Chanka Pierna LegChaqchay; kutipay Kashtuna Rumiar ChewChaskiy Chaskina Acoger Receive; welcomeChaskiy Chaskina Recibir ReceiveChaupi; pullan Chawpi (shunku) Centro CentreChawa Chawa Crudo RawChayhinalla Shinallatak Igualmente LikewiseChayraykur Chaimanta Por eso That's whyCheqlla; berdi Wailla Verde Green-chi, -naa, -noo Shina shinalla Más o menos More or lessChichitsiy; chuchutsiy Chuchuchina Amamantar BreastfeedChichiy; ñuñuy Chuchuna Lactar SuckleChiksay; chiksapaay Shikshi Hacer cosquillas TickleChillapyaq; chipikyaq Achikyak; kunyak Luminoso Bright; luminousChina Warmi Hembra (animales) Female (animals)Chipi; chipsha Chuchi Polluelo ChickChipipiy; chipikyay Rupana; llipiana Brillar ShineChipyaq Chuya Limpio CleanChiqniy; chikiy Millana Odiar HateChisi; tardi Chishi; unayashpa Tarde Afternoon; lateChoolu; gaallu Kari; kari kari Valiente BraveChoqyas; ultu Chullshik Renacuajo TadpoleChukllus Chipu Grillo GrasshopperChullu Chullu; umallina Gorro (de lana) Indian woollen hatChunka Chunka Diez TenChunka chusku Chunkachusku Catorce FourteenChunka hoqta Chunkasokta Dieciseis SixteenChunka huk Chunkashuk Once ElevenChunka ishkay Chunkaishkay Doce TwelveChunka isqun Chunka-iskun Diecinueve NineteenChunka kima Chunkakimsa Trece ThirteenChunka pitsqa Chunkapichka Quince FifteenChunka puwaq Chunkapusak Dieciocho EighteenChunka qanchis Chunkakanchis Diecisiete SeventeenChunu Chuñu Chuño Freeze-dried potatoChupa Chupa Cola TailChuqay Uhuna Toser CoughChurakay Churarina Ponerse Put on (clothes)Churana; shawana Churana Ropero WardrobeChuray Shutichina Nombrar NameChuray Churana Poner PutChuri; wawa Churi; wawa Hijo SonChusku Chusku Cuatro FourChusku chunka Chuskuchunka Cuarenta FortyChuspa; wallqi Shikra Bolsa con tirante Shoulder bagChuspi Chuspi Mosca FlyChuulu Kari wamra; wamra Chico BoyCuerpo Aycha Cuerpo BodyDedu Riru Dedo Finger; toeDi baldi Yankamanta En vano In vainDiriichu Derecho; mana wistu Derecho Straight onDiriichu; kinray Mana wistu Recto StraightDius Yaya Apunchik; pachataita Dios GodEellukaay; inkuy; ñuktuy Sipurina Arrugarse (piel) WrinkleEspantakuypa Sumaimana Maravillosamente MarvellouslyFeyu Hiru; millanay Feo UglyFiiluyuq; fiilu Mulashka Filudo Sharp (knife, etc)Fresco hampi Mishkiyaku Refresco Soft drink

Page 72: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

70Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishFriyiy; kankay Kusana Freír FryFutbol Futbol Fútbol FootballFyesta; hwesta Fishta; raymi Fiesta Fiesta; partyGaallu; kakash Kari atallpa Gallo CockGustay; munapay Gustana; munana Gustar LikeHaachiy; haachinyaay Wakana Rebuznar BrayHacha Uchilla yura Arbusto BushHacha; yuyu Yuyu Verdura VegetablesHakay Punkina; punkillina Hincharse SwellHaku; aqshu Pacha; lliklla Manta Indian shawlHallqa; puna Urku Puna HighlandsHamay Samay Aliento BreathHamay Samana Descansar RestHampeq; hampikuq Hampik Curandero Native healerHampi Hampi Medicina MedicineHampikuq Hampik Médico DoctorHampiy Hampina Curar CureHamutsiy; hamutsinaku Imashi imashi Adivinanza RiddleHana Kancha; hawa; hanak Encima AboveHana; modana Churarina Vestido (ropa) DressHanaq Hanak; wichay Arriba UpHapa; hapay Tatki Paso (del pie) Step (of foot)Hapalla Sapalla Solo AloneHaq runa Karu(manta)runa; chikanllakta Forastero StrangerHaqiy Hichuna; shitana Abandonar AbandonHaqiy Sakina Dejar Leave; let, allowHara Sara Maíz MaizeHarkay Harkana Impedir PreventHaruy Saruna Pisar Tread (on)Hasma; qasma Chakikunka; chaka Ronco HoarseHatikuy Churarina Vestirse DressHatipuy Maki-lampina Sobornar BribeHatitsiy Churachina Vestir DressHatiy; yakay Satina Meter Put inHatun Hatun Grande Big; largeHaw! Haay! Yaw! Uyapai! Oye! Hey!Hawalla; ankash Hawalla; ruranalla Fácil EasyHaytay Haytana Patear KickHaytu; watu; waska Watu; kawchu Cordón CordHichkay; mumiy; shikay Pichana Afeitar ShaveHiilu Puchka Hilo ThreadHimay Ahitana Saciarse Satiate oneselfHina; kaynau Shina; chashna; kashna Así SoHinantinpa;maypa tsaypa Maipipish; maikunapi Todas partes EverywhereHinchi kay Sinchi kay Fuerza StrengthHinchi; chachak Sinchi Fuerte (personas) Strong (persons)Hiray Sirana Coser SewHirka Urku Cerro MountainHiruroq Muyuntin Alrededor de AroundHitay; hichay Shitana; akruna Arrojar ThrowHitay; qarquy Shitana Botar Throw awayHitay; talliy Hichana Echar Pour outHoqta Sukta Seis SixHoqta chunka Suktachunka Sesenta SixtyHoqta pachak Suktapasak Seiscientos Six hundredHorquy; wititsiy Surkuna Sacar Take outHuk Shuk Un; una OneHuk; wak Shuk; shuktak; kutishuk Otro Other; anotherHuklaaya Chikan; shuktak shuktak Diferente Different

Page 73: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

71Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishHuklla Shukllapi; shukray De una vez In one go; outrightHukllawashqa Tantanakushka Unido UnitedHukllaway Tantanakuchina Unir UniteHukpa Shukpak Ajeno Somebody else'sHumpi Humpi Sudor SweatHumpiy Humpina Sudar SweatHunaq Puncha; punlla Día DayHunish; hunaq Hawa Sobre On; overHunta Hunta Lleno FullHuntanakuy Tantanakuna Juntarse Gather; meetHuntay; winay Huntachina Llenar FillHuti; shuti Shuti Nombre NameHutsa Hucha Culpa FaultHutsa Hucha Pecado SinHutsaakuy Huchallina Pecar SinHutsayuq Huchallik; huchayuk Pecador SinnerHutuy; shutuy Shutuna Gotear DripHuytu; shuytu Suniyashka Alargado OblongIchik; uchuk Uchilla; kutu Pequeño Small; littleIchik; wallka Ashalla; pitilla Poco Little; fewIchikllapa; kaasilla Imashinachari Apenas ScarcelyIchikpa; kaasi Ñaka; ñakalla; ñalla Casi AlmostIktsu Hiki Hipo HiccoughsIllakaay Chinkarina Desaparecer DisappearIma Ima Qué WhatImanau Imashina Como HowImanay Tukuna; urmana Ocurrir HappenImanir; imaq Imarayku; imamanta Por qué WhyImapapis-allim Alli Apto SuitableImapiq Mana imamanta; mana imas De nada Don't mention itImay Hayka(pi); ima uras? Cuando WhenInchana; ayu Wawamaytuna; maytu Pañal NappyInti Inti Sol SunInti aktsi Rupay Luz del sol SunlightIrqi Wawa Bebé BabyIshka- Ishkantin Ambos BothIshkay Ishkay Dos TwoIshkay chunka Ishkay chunka Veinte TwentyIshkay pachak Ishkaypasak Doscientos Two hundredIshpakuy Ishpana Orinar UrinateIski Siya Liendre NitIsmay Isma; wanu Caca; excremento ExcrementIsmay Kakana Defecar DefecateIsmuy Ismuna Pudrir RotIsqun Iskun Nueve NineIsqun chunka Iskunchunka Noventa NinetyIsqun pachak Iskunpachak Novecientos Nine hundredItsoq Llukimaki; lluki ladu Izquierda LeftItsuy; sigay Kachuna; kalchana Segar MowJinallaman-ruraman Shinallatak; chashnallatak Asimismo LikewiseJusticia Justicia Justicia JusticeJutikita qelqay Shuti-aspi Firma SignatureKaasukuq Nishka ruray Obediente ObedienteKaasuy Uyana Obedecer ObeyKaayiy Intindina Entender UnderstandKachay Kachana Enviar (persona) Send (person)Kachay Kacharina Soltar Let go of; releaseKachi Kachi Sal SaltKamachikuq Kamak Gobernante Governor

Page 74: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

72Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishKamachiy Kamana Gobernar GovernKamachiy Kamana; kachana Mandar Order; commandKamatsikii Kachashka; mandashka Orden (mandato) Order; commandKamtsa Kamcha Tostado Roast (maize, beans, etc)Kan Tiyan Hay There is; there areKanan Kunan Ahora AhoraKanan hunaq Kunan puncha Hoy TodayKanan paqas Kunan tuta Esta noche TonightKanan wata Kunan wata Este año This yearKancha; chiku Kancha Corral Animal penKapoqyoq Chayuk; kullkiyuk Rico Rich (person)Kapuy Charina Tener HaveKarkaryaay Chukchuna Temblar TrembleKarne; karnish Llama; llaminku; karniru Carnero RamKaru Karu Lejos FarKasaray; kasarakuy Cazarana; sawarina Casarse Get marriedKashki; roqru Lukru Sopa SoupKashkiyay Chinchina Desayunar Have breakfastKasta Aillu Familia FamilyKataq Aparik Cargador Market porterKatupi; kachupi Puchu Resto; sobra Left overKawa Kawsay Vida LifeKawariy Kawsarina Revivir Come to life againKawatsun! Kawsachun! Viva! Long live!Kaway Kawsana Vivir (existir) Live (exist)Kay Kana Ser BeKayapakuy Rupay Incendio FireKayay Rupachina Incendiar Set on fireKayay; rupatsiy Rupachina Quemar BurnKaychau Kaypi Aquí HereKaykuna Kaykuna Estos; estas TheseKaynau Kashna Como éste Like thisKaynau Kashna En esta forma ThusKechwa; qechwa Kichua Quechua QuechuaKeedakuy Sakirina Quedarse StayKeeday Sakina Quedar StayKichana Paskana Abridor OpenerKichashqa Paskashka Abierto OpenKichay Paskana Abrir OpenKichki Kickki; kinku Ajustado TightKichki Kichki Angosto NarrowKiisu Kisu Queso CheeseKiki- Kikin Mismo SameKiki- +; chhaypam Shutikashka Verdadero RealKikin Kikin En persona In personKilla Killa Luna MoonKilla Killa Mes MonthKilla ratakay Mapakuy Menstruación MenstruationKillpana Kirpana Tapa LidKima Kimsa Tres ThreeKima chunka Kimsachunka Treinta ThirtyKima pachak Kimsapachak Trescientos Three hundredKimtsiy; tanuy Chankana Machucar Pound; crushKinwa Kinua Quinua QuinoaKipu Kipu Quipu QuipuKirkinchu Kachikampu; kirkinchu Armadillo ArmadilloKirkinchu Charanku Charango CharangoKiru Kiru Diente ToothKolor; laaya Tullpuy Color Colour

Page 75: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

73Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishKoseecha Pallana Cosecha HarvestKreyiy Kriina; iñina Creer BelieveKuchi Kuchi Cerdo PigKuchi; rakcha warmi Aricha Prostituta ProstituteKuchu Manña; maya Ribera Bank (of river)Kuchu; kuta Manña; maya Orilla Edge (of sea, lake & river)Kuka Kuka Coca CocaKukay; chaqchay Chakchay Mascar coca Chew cocaKuku Aya Fantasma GhostKukush; kukuchi Rikra muku Codo ElbowKullu Kaspi; kullku Tronco Tree trunkKullu uma; ruqtu Muspa; upa Tonto Idiot; stupidKumay Tankana Empujar PushKumpa, senqa Uma Cumbre SummitKunay, qepi Minka Encomienda Sthg sent with someoneKuñi Kunu; wallimku; kuy Conejo Guinea pigKunka Kunka Cuello NeckKuntur Kuntur Cóndor CondorKupay; qaquy Kakuna Frotar RubKuraka Kuraka; apu Jefe indígena Indigenous chiefKurpa Champa Terrón ClodKuru Kuru Gusano WormKuru Kuru Oruga CaterpillarKuruy Kururu Ovillo Ball of woolKushi-kushi; kushish Kushi; kushilla Alegre HappyKushikuy Kushina; kushiyana Alegrarse Be happyKushitsikoq; shonqu suwaqKuyak; kuyaylla Amable KindKusna Yanuna uku Cocina (cuarto) KitchenKustal Tulu Saco SackKuta; kuchu Kuchu Rincón CornerKuta; machka Kuta; machka Harina FlourKuti; pun Kuti Vez TimeKutimuy Tikramuna; kutimuna Volver (hacia aquí) Return; come backKutitsiy Kutichina Devolver Return; give backKutiy Tikrana; kutina Volver (hacia allá) Return; go backKututsay Kuchuna Amputar AmputateKuyay Kuyay Cariño AffectionKuyay; waylluy Kuyana Amar LoveKuyay; waylluy Kuyay Amor LoveKuyaypa Kuyaylla Cariñosamente AffectionatelyKuyka; wiqu Kuyka Lombriz EarthwormKuyutsiy Kuyuchina Mover Move (transitive)Kuyuy; kuyukuy Kuyuna Moverse Move (intransitive)Laaya Laya Clase Kind; sortLamar Mama Kucha Mar SeaLaqay, lashtay Llutana Colar Stick; glueLaqay; lashtay Llutarina Adherir AdhereLaqlay; laapiiy; laapuy Sakmana Abofetear SlapLaqway; llaqway Llawana Lamer LickLasaq Llashak Pesado HeavyLasay; peesay Pisana Pesar WeighLayqa; bruuhu Layka Brujo Witch (male)Libru Panka; kamu Libro BookLichi Ñuñu Leche MilkLiklakchu Rikrauku; wallwaku Sobaco ArmpitLimpyay Pichana Limpiar CleanLirya, liryee Makanakuy Pelea FightLiyiy Rizana; killka-rimana Leer Read-lla-, -yku- -pa- Por favor Please

Page 76: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

74Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishLlaawi maki Sayti Hábil Clever; skilfulLlaki Llaki Mala suerte Bad luckLlaki; llakishqa Llaki; llakisapa Triste SadLlakiku Llaki Pena SadnessLlakiku Ñakariy Sufrimiento SufferingLlakikuy Llakirina; llaki tukuna Entristecerse Be sadLlakikuy Llakirina Preocuparse WorryLlakikuy Llakirina Tener pena Be sadLlakipaay; kuyapay Shukpa llakimanta nanarina Compadecer Feel sorry forLlama Llama Llama LlamaLlamiy; yaway Mallina Probar Try (food, drink)Llampa Mishki mikuy Manjar Tasty dishLlampu Llampu Blando SoftLlanqi Ushuta Sandalia SandalLlantu; hupani Llantu Sombra Shade; shadowLlanu Ñañu Delgado cosa cilíndrica Thin (cylindrical objects)Llapan Tukui Todo AllLlapsha Ñañu Delgado cosas planas Thin (flat objects)Llaqllay Llakllana Tallar (madera) Carve (wood)Llausa Llawsa Baba DribbleLlimlla Yura rikra; kallma Rama BranchLloqay Tiyarina –pi Montar Ride (eg a horse)Llulla Llulla Mentira LieLlullu Llullu Fresco (verduras) FreshLlullu Llullu Tierno Young; tenderLlumpay Tutayay Puesta del sol SunsetLluqi Lluki Zurdo Left-handedLlushiy Tullpuna Pintar PaintLlushiy Llunshina Ungir AnointLlushiy; shullpay Llutana Untar SmearLlushpi; lluchpi Llampu Liso SmoothLumtsuy; llumtsuy Kachun Nuera Daughter-in-lawLusoq; llushoq Llushka Resbaloso SlipperyLutskay; lutspiy Lluchkana Resbalar Slip (up); slideMaasu; wiruna Waktana kutu kaspi Mazo Large wooden malletMachakuy; culebra Machakuy Serpiente SnakeMachashqa Machashka; machak Borracho DrunkMachay Machay Cueva CaveMachay; machaakuy Macharina; machana Emborracharse Get drunkMadrina Markak mama; achik mama Madrina (de bautizo) Godmother (baptismal)Madrina Achik-mama Madrina (de matrimonio) Godmother (wedding)Makallay Ukllarina Abrazar Embrace; hugMaki Maki Mano HandMaki palta Maki pampa Palma (de la mano) Palm (of hand)Maki sapa Machi; kusillu Mono MonkeyMallaq shunqu Mana machashka Sobrio SoberMallaqay Yarkay Hambre HungerMallaqay Yarkaywan kana; mikunayana Tener hambre Be hungryMallwa Malta Adolescente AdolescentMama Mama Madre MotherMama Mama Señora MadamMana Mana No Forms negative (with -chu)Mana …pis; ni Mana …pish Ni Not even; neitherMana afilashqa Mana mulashka Motoso BluntMana alli; allitsu Mana alli; millai Malo BadMana imapis yachay Mana yachakuk; rumiuma Inepto IneptMana motivoyoq Yankamanta Sin motivo For no reason at allMana pagakuypaq Yanka Gratis FreeMana piña; manshu Mana piña Manso Tame

Page 77: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

75Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishMana qowayuq Mana kusayuk Soltera Single (fem.)Mana rasonta wiyaq Mana yuyayuk Irracional IrrationalMana valeq Manavali Incapaz IncapableMana warmiyuq Mana warmiyuk Soltero Single (masc.)Mañakuy Mañariy Rezo PrayerMañay Mañana Pedir Ask forMañay; prestay Mañachina Prestar LendMangas Mankas Manga SleeveManka Manka Olla Earthenware cooking potMantsakuy; wamayaay Manchana Tener miedo Be afraidMantsalli Manchaysapa Miedoso Fearful; timidMantsaypa Manchanaipak Horrible HorribleMapa Mapa Suciedad DirtMaqanakuy Makanakuna Pelear FightMaqay Makana Pegar Hit (someone)Marka Llakta Ciudad CityMarka Llakta Nación CountryMarka Llakta País CountryMarka Llakta Pueblo Town; villageMarka mayi Ñukanchi llaktapi wiñashka Compatriota CompatriotMas Ashtawan; ashun Más MoreMasha Masha Yerno Son-in-lawMashtay Mantana Tender Spread outMatsu; sapi Sapi Raíz RootMauka Mawkayashka; mawka Anticuado Old-fashionedMauka Mawka; mawkayashka Desgastado WornMauka Maukalla Usado UsedMauka Mawka Viejo (cosas) Old (things)May May Donde WhereMayi Mashi Colega ColleagueMayi Mashi Compañero FriendMayllapis Wakinpi; maikan kuti A veces SometimesMayqan Maikantak Cuál WhichMayu Yaku Río RiverMehor Ashtawan; ashun Mejor, más bien RatherMicha Micha; tili Tacaño MeanMicha; kallpulli Misak; misa Avaro MeanMikuy Mikuna Comer EatMikuy; mikuna Mikuna Comida FoodMilanay Manchaypak; manchanaypak Terrible TerribleMillkapa; mirkapa Kukayu; kukawi Fiambre Field/Travel lunchMillqay Mikllana Llevar en enfaldo Carry in skirt or ponchoMilluy Wistuchina Torcer TwistMinishtiy Ministina Necesitar NeedMiray Mirana Multiplicarse Multiply; increaseMishi Misi Gato CatMishki Mishki Dulce SweetMishki Sumaymana Rico (comida,bebida) DeliciousMishkiq! Ima gustu …! Qué rico! How delicious!Mishti Mishu; chasu; laichu;sala Mestizo Mestizo; half-bloodMitsiy Michina Pastorear PastureMitu; leqita Turu Barro MudMoraadu Sañi Morado PurpleMukipakuy; mukipay Yanka purina Ociosear Be lazyMullu Rusadu Rosado PinkMunay Munana Querer Want; loveMunay; gustu Munay Voluntad WillMunday Tipkana Mondar PeelMunti Sacha Selva Jungle

Page 78: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

76Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishMunti; qeru Yura Arbol TreeMuru Muru; ruru Pepa Pip; stoneMuru Muyu; muru Semilla SeedMuruy Tarpuna Sembrar SowMushoq Mushuk Nuevo NewMuskikachay Mutkirana Olfatear Smell (transitive)Muskiy; shenqay Mutkina Oler (transitivo) Smell (transitive)Musqu Muskuy Sueño DreamMusquy Muskuna Soñar DreamMutsay Muchana; yupaychina Adorar Adore; worshipMutsay Muchana Besar KissMutuy Kuchuna; mutuyachina Mutilar MutilateNa Ña Ya AlreadyNaani Ñan Camino Path; road; streetNaani; purikuna Ñan Sendero PathNaanita riqitsiq Ñanta rikuchishpa rik Guía GuideNaday Wampuna Nadar SwimNahikuy; chaqchapaay Chakchana Embrujar BewitchNakay; ñakay Ñakarina; llaki tukuna Sufrir SufferNana; ñaña Ñaña Hermana de la mujer Woman's sisterNanatsiy Chukrina Herir WoundNanay Nanana Doler HurtÑaqtsa Ñakcha Peine CombÑaqtsay Ñakchana Peinar CombNaranha Naranja Naranja OrangeÑatin; natiw Yana shunku Hígado Liver-nau Shina Como (preposición) LikeÑaupa; unay Ñawpa Antiguo AncientNawi; ñawi Ñawi Ojo EyeNikachaq Hatun-tukuk Orgulloso; soberbio Proud; arrogantNina Nina Fuego FireNina kuru Ninakuru Luciérnaga GlowwormNina puukana Pukuna Soplador Blowing-tube for fireNinay Nisha nina Significar MeanNiraq; rikoq; -nau Rikchana Asemejar Look likeNirpis Shinapish Pero ButNiy Nina Decir SayNoqa Ñuka Yo INoqakuna Ñukanchik Nosotros (exclusivo) WeNoqakunapa Ñukanchikpak Nuestro (exclusivo) Our; oursNoqantsik Ñukanchik Nosotros (inclusivo) WeNoqantsikpa Ñukanchikpak Nuestro (inclusivo) Our; oursNoqapa Ñukapak Mío My; mineNumpa niy Manchana; upa tukuna Asombrarse Be surprisedNuna Runa Persona PersonNuna mayi Runa mashi Prójimo Fellow human beingNuna(kuna) Runa(kuna) Gente People; personNuna; ollqu Runa; kari Hombre ManÑuñu; chuchu Ñuñu; chuchu Seno Breast (woman)Ñuqtu; urus Ñutu Médula MarrowÑutu Ñutu Menudo Tiny; powderNuyushqa Hukushka Mojado WetO Oh O (en afirmaciones) OrOllqu Kari Varón ManOosi Kuchuna Hoz SickleOqa Uka Oca OcaOqrakuy Chinkarina; chinkana Perderse Get lostOqray Chinkachina Perder LoseOqu Ashalla huku Húmedo Wet

Page 79: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

77Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishOrqu Kari Macho (de animales) Male (of animals)Paagay Kuna; pagana Pagar PayPaariy; pahariy Pawana Volar FlyPaatu Kulta Pato DuckPacha Wiksa Estómago StomachPachak Pachak; pacha Cien; ciento HundredPachan Wichay; kinkray Ladera SlopePachasapa; pachun Wiksasapa Panzón Fat; paunchyPachka Uru Araña SpiderPadrinu Markak yaya; achik taita Padrino (de bautizo) Godfather (baptismal)Padrinu Achik tayta Padrino (de matrimonio) Godfather (wedding)Paha; uqsha Uksha Paja High altitude grassPakay Pakana Esconder HidePakiy Pakina Romper BreakPallay Hatarichina; hawachina Levantar Lift; raisePallay Pallana; tantana Recoger Gather (up)Palta Pampa Plano FlatPalta; paltay Palta Palta Avocado pearPaluma; urpi Urpi Paloma DovePampa Pampa Llano; llanura PlainPampatsaykuy Kishpichina Perdonar ForgivePampay Pampana Enterrar BuryPani Pani Hermana del hombre Man's sisterPani; ñaña Pani; ñaña Prima Cousin (fem.)Panqa Panka Hoja (mazorca maíz) Leaf (around maizecob)Pantalu; pantalun Balun Pantalón TrousersPantay Pantana Equivocarse Make mistake; bewrongPantiyun; aya marka Aya pampa Cementerio CemeteryPapa Papa Papa PotatoPapaya Papaya Papaya PapayaPaqas Tuta Noche NightPaqasyay Tutayana Anochecer Get darkPaqay Pakai Pacae PacaePaqpa; piqpi Chushik; kuskunku Lechuza OwlPaqta Paikikin; chaillata Idéntico IdenticalPaqta Tanta(illa) Junto TogetherPaqtataq! Paktak! Pakta! Ñatak! Cuidado! Careful!Paqtsa Taski Cascada WaterfallPaqu; liinu Uki Marrón BrownParla; shimi Rimay; shimi; kallu Idioma LanguageParlay Rimana Hablar SpeakPasaq simana Kayna simana Semana pasada Last weekPasaypa Illikta; -pacha Completamente CompletelyPashtay Tukyana Reventar BurstPatpa Patpa Pluma FeatherPatpatyaay Panta rimana Tartamudear Stutter; stammerPatsa Kaipacha; pacha Mundo WorldPatsa Pampa Suelo GroundPatsa Allpa Tierra EarthPatsaakuy Siririna Acostarse Lie downPatsatsiy Minkachina Albergar LodgePay Pay El; ella He; she; itPaykuna Paykuna Ellos; ellas TheyPaypa; paykunapa Paypak; paykunapak Suyo Their; theirs (sing. & plur.)Peechu; qasqu Kasku; pichu Pecho (de hombre) ChestPelay; qotuy Tantana Amontonar Pile upPenqakuy Pinkana; pinkay tukuna Avergonzarse Be ashamedPenqay Pinkay Vergüenza ShamePeqa; uma Uma Cabeza Head

Page 80: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

78Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishPerqa Pirka Pared WallPi Pi Quien WhoPiksha; q’illay apananpaqKullki churay Monedero PursePilanku Yaku harkana Represa DamPillpintuy Pilpintu; chabul Mariposa ButterflyPillquy; qoshpay Sinkuna Revolcarse WallowPillta Himpa Trenza PlaitPiña Manchanaypak piña Feroz FerociousPiñakuq Piñarik Renegón Grumbling; grouchyPiñakuy Piñarina Enojarse Get angryPiñapay Kamina Reprender Tell offPiñashqa Piñashka Enojado AngryPinkullu Pinkullu Flauta FlutePinkuullu Chanka Pantorrilla Calf (of leg)Pipa Pipak De quien WhosePirushtu (colina) Pata (colina) Morro; colina Hill-pish -pish; -pash Y Also; tooPishipaashqa; utishqa Shaykushka Cansado TiredPishipaay; utikay Shaykuna; shaykurina Cansarse Get tiredPishqu Pishku Pájaro BirdPishtaaku; pishtakuq Millay aya Pistaco Evil spiritPishtay Llushtina Degollar SlaughterPisqa senqa Kuñasapa Mocoso SnottyPitsana Pichana Escoba BroomPitsay Pichana Barrer SweepPitsqa Pichka;pishka;picha;pichica Cinco FivePitsqa chunka Pichkachunka Cincuenta FiftyPitsqa pachak Pichkapachak Quinientos FiftyPlaatanu; sipra Palanta Plátano BananaPlaatu Mulu; mika; mati Plato Earthenware platePochqoq; kachiyoq May kachichishka Salado SaltyPochqu Hayak Agrio BitterPoqru Kia Pus PusPoqu; poqush Pukushka Maduro RipePoquy Pukuna Fermentar FermentPoquy Pukuna Madurar RipenPresada; herga Kata; pullu Frazada BlanketPuillag Pukpuy Burbuja BubblePuka Puka; pichi Rojo RedPuklla Pukllay Juego GamePukllana Pukllana Juguete ToyPukllay Pukllana Jugar PlayPuktiy; kukuy; unchuy Kumurina Agacharse Bend downPukutaraay; qetqaraay Puyuhunta Nublado CloudyPukutay Puyu Neblina MistPukutay Puyu Nube CloudPukutee, tuuku Mishki mutki Aroma SmellPukutee; tuuhu Mishki mutki Fragancia FragrancePukyu Hundu Manantial SpringPulga Piki Pulga FleaPullan Chawpi Medio HalfPullan Chawpi Mitad HalfPullan hunaq Chawpi puncha Mediodía MiddayPuma Puma Puma PumaPumpunyaay; kuyuy Kuyuy Latir BeatPun Pacha Instante InstantPun Pacha; ashata Momento MomentPun Pacha; ashata Rato MomentPuncha Hilushka Puntiagudo Sharp

Page 81: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

79Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishPunchu Punchu; ruana Poncho PonchoPunku Punku Puerta DoorPunruruy; kunruruy Tulun/kulun nina Tronar ThunderPunta Ñaupa; ñaupak Primer; primero FirstPunta Ñawpakpi Primero FirstPunta wawa Punta wawa Primogénito First-bornPunta; ñaupa Ñawpa Adelante In frontPunta; ñaupa Ñawpak; ñawpa Anterior Previous; ancientPunta; ñaupa Ñawpa Anteriormente PreviouslyPunta; ñaupa Ñawpak; ñawpa Antes FirstPunta; ñaupa Ñawpak Delante Before; in front ofPuntakuy Ñawpana Adelantarse Go in frontPuñuna Kawitu Cama BedPuñuna wayi Tampu; paskana Hotel HotelPununay Puñunayay Tener sueño Be sleepyPuñuy Puñuna Dormir SleepPupu Pupu Ombligo NavelPura Pura; -nti Entre Between (persons togthr)Purina Purina Funcionar Work (mechanically)Puriq Karuta purik Viajero TravellerPuriy Purina Andar Walk; travelPuriy Purina Caminar WalkPuriy Purina; pasiana Pasear Go for a walkPuriy Purina Viajar TravelPurush Taksu Tumbo Tumbo fruitPushay Pushana Conducir (persona) Lead (a person)Pushay Pushana Guiar GuidePushku Purutu Poroto BeanPushku; pushpu Purutu Frijol BeanPuspuru Puspuru Fósforo MatchPutka; puchka Mapa Turbio Cloudy; turbidPutska piruru Puska piruru Aro del huso (tortera) Disk of spinning spindlePutska pirwa; pirwa Siksi; puchkana Rueca Distaff; spinning spindlePutska pirwa Siksi; puchkana Huso Spinning spindlePutskay Puchkana Hilar SpinPutsuy; katuy Puchuna Sobrar Be left overPuukash Ishpapuru Vejiga BladderPuukay Pukuna Soplar BlowPuusiy Wampuna Rebalsar OverflowPuwaq Pusak Ocho EightPuwaq chunka Pusakchunka Ochenta EightyPuwaq pachak Pusakpachak Ochocientos Eight hundredPuyu Puyu Polilla MothPuywan; puywash Yurak shunku Pulmón LungPwediy Ushana; tukuna; valina Poder Be able toQachqa Sakra; charu Aspero (superficie) Rough (surface)Qahapa Kasay Helada FrostQala; qalapaachu Llushti; llatan Desnudo NakedQallapay Piñachina Fastidiar Annoy; teaseQallay; qallaykuy Kallarina Comenzar BeginQallu Kallu Lengua TongueQam Kan Tú You (sing.)Qam Kan Usted You (sing.)Qamkuna Kankuna Ustedes You (plur.)Qamkuna Kankuna Vosotros You (plur.)Qamkunapa Kankunapak Vuestro Your; yours (plur.)Qamla; qamya Gamu Insípido TastelessQampa Kanpak Tuyo Your; yours (sing.)Qanchis Kanchis Siete Seven

Page 82: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

80Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishQanchis chunka Kanchischunka Setenta SeventyQanchis hunaq Kanchis puncha; simana Semana WeekQanchis pachak Kanchispachak Setecientos Seven hundredQanra; iska; taqra Mapa Sucio DirtyQanyaatin; shipshi Saruntuta Anteanoche Night before lastQanyan Kayna Ayer YesterdayQanyan paqas Kayna tuta Anoche Last nightQanyan paqas Kayna tuta Noche anterior Last nightQanyan wata Kayna wata Año pasado Last yearQanyantin; qanyaatin Sarun puncha; sarun Anteayer Day before yesterdayQapiy Kapina Ordeñar MilkQapra; wisku Ñawi-illak; mana rikuk Ciego BlindQaqa Kaka Peña Cliff; cragQaqlla Ñawi Cara FaceQaqlla Uya Mejilla CheekQara Kara Cáscara Skin (of fruit)Qara Kaspi kara Corteza BarkQara Kara Cuero LeatherQara Kara Piel SkinQarahaay; qarachay Aysana Arrastrar DragQaray Kuna; karana Regalar Give a presentQaray Kamari; wancha Regalo PresentQarishina; urqutuuna Karishina Marimacho TomboyQarpay Parkuna Irrigar; regar IrrigateQarquy Karkuna Expulsar ExpelQarwash; qallwash Killu Amarillo YellowQaryay; quryay Kurkuna Roncar SnoreQasi Kasi; kasilla Quieto Still; calmQatiy Karkuna; katina Arrear Drive (flock, herd)Qatiy; qatipay Katina Seguir FollowQatsway; tushuy Tushuna; yumpuna Bailar DanceQatu Katuna pampa Mercado MarketQayaray; qapariy Kaparina Gritar ShoutQayay Kayana Llamar CallQechuy; qochiy Kichuna; anchuchina Quitar Take awayQemsipay; qewsapaay Kimllana Guiñar WinkQemtsiy; qewratyay Ñawita sipui Cerrar el ojo Close eye(s)Qepa; waqta Washa Atrás BehindQepsha Kimlla Pestañas EyelashesQeri Chukri Herida WoundQeru Kaspi; kiru Madera WoodQeru Kaspi; kiru Palo StickQeshpiy; salbay Kishpichina Salvar SaveQeshu Kucha Nido NestQhapaq suyu Kamachina Reino; mandato Reign; mandate-qhipa -kipa; -washa Después (conj) ThenQillay Kullki Dinero MoneyQillqay Killkana Escribir WriteQilluyashqa, utku hina Killuyashka Pálido PaleQipa Kipa Posterior LaterQipa Kipa Ultimo LastQipi; qepi Kipi Bulto (atado) Carry-cloth bundleQishpitsiy Kishpichina Liberar FreeQishya Unkuy Enfermedad IllnessQishyaq; chichu Wiksayuk; chichu Embarazada PregnantQishyaq; qishyashqa Unkuk; unkushka Enfermo IllQishyay Unkuna Enfermarse Get illQispi Kispi Vidrio GlassQocha Kucha Lago Lake

Page 83: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

81Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishQochqu allpa; polbu Ñutu allpa; ñutu kuta Polvo Powder; dustQollushta Kutana rumi Piedra moledora pequeña Small grinding stoneQonqaq Kunkaklla Olvidadizo ForgetfulQonqay Kunkana Olvidar ForgetQonqor; qonqu Kunkuri Rodilla KneeQoñukuna tullpa Nina Fogata Fire; bonfireQoñutsiy Kunuchina Calentar Heat; warmQori Kuri Oro GoldQoruta; runtu Ruru Testículo TesticleQoshni; qoshñi Kushni Humo SmokeQotu; shuntu Shuntur; muntun Montón PileQotukashqa Muntun; kancha Grupo GroupQowa Kusa Marido HusbandQowapa warmin;warmipaqowanKaripak warmi;warmipakkari Cónyuge Partner (relationship)Qowayuq Kusayuk Casada Married (woman)Qoy Kuna Dar GiveQullqi; qillay Kullki Plata SilverQunqurikuy Kunkurina Arrodillarse KneelQura Kiwa; yuya Hierba HerbQura Yanka kiwa Hierba mala WeedQusu; chuqa Uhu Tos CoughQutsu Kantiku; kantu Canción SongQutsuy; kantay Kantana; takina Cantar SingQuyllur Kuyllur Estrella StarRachak Hampatu Rana FrogRaka; chupi; kashki Chuspa; raka; kuñu Vagina VaginaRakiy Chikanchina Separar SeparateRakta Raku Grueso (cosa plana) Thick (flat objects)Raku Raku Grueso (cosa cilíndrica) Thick (cylindrical objects)Rani Ullu; pishqu Pene PenisRantikuy Katuna; rantichina Vender SellRantiy Rantina Comprar BuyRapra Panka Hoja LeafRaqra; qechwa Pampa Valle ValleyRashta; rahu Rasu Nieve SnowRashtay Rasuna Nevar SnowRaslla; wayralla Utka; pawashpa Rápidamente FastRasun; rasun kaq Shutikashka; shuti Verdad TruthRasunpa; tseqepa Shutita; -llami mari Verdaderamente ReallyRata Hanka Cojo LameRatamuy; heqamuy Inti llukshiy Salida del sol SunriseRatash Churana Ropa ClothesRatay; tankay siki Llachapa hunta Harapiento RaggedRaway Wachu Surco Furrowrepetir sustantivo -nta; repetir sustantivo Cada EachReqiy Riksina Conocer (persona) Know (a person)Resakuy Mañarina Orar; rezar PrayRezakuy Mañarina Rezar PrayRikakuy Ricurina; uyarina Aparecer AppearRikay Chapana; rikuna Mirar Look at; watchRikay Rikuna Ver SeeRikaychinalla Rikuypak; rikurikuk Visible VisibleRikoq; niraq; -nau Rikchana Parecerse Look like; seem likeRikoq; niraq; -nau Laya; rikchak Parecido SimilarRikra Rikra Brazo ArmRimay Achakana; huchanchina Acusar AccuseRimaykuy Saludana Saludar GreetRinri Ringri; rinri Oreja EarRiqishqa Riksishka Famoso Famous

Page 84: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

82Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishRiqitsiy Rikuchina Mostrar (objetos) Show (objects)Riqitsiy Rikuchina Mostrar (sitios) Show (places)Riqitsiy Riksichina Presentar Present (someone)Riyakuy Rikcharina Despertarse Wake up-rku- Haikamanta; kunkailla Repentinamente SuddenlyRogay; shoqay Mañarana Rogar Beg; entreatRoqutu Rukutu Locoto A very hot pepperRoquy; walluy Kuchuna; pitina Cortar CutRumi Rumi Piedra StoneRumi; wanka Rumi Roca RockRuntu Runtu Granizo HailRuntu Lulun Huevo EggRupakuy; kayakuy Rupachirina Quemarse BurnRupay; rawray Rupana; rawrana Arder BurnRupyay; kuchkuy Kashtuna Roer GnawRurana Rurana Tarea TaskRuranayuq Ruranayuk Ocupado BusyRuray Rurana Hacer Do; makeRuri Ukupi tiyak Interior InteriorRuri Uku; pukru Profundo DeepRuri(n) Uku Adentro InsideRuri(n) Uku; uray Dentro InsideRuripa Anaku Falda SkirtRuripa Anaku Pollera Indian skirtRuru Ruru Riñón KidneyRutuy Rutuna Trasquilar ShearRuuru; ruyru Kurpa; muyu Redondo RoundRuyru Muyuntita rurashka Circular CircularRuyru Muyuy Círculo CircleSaapu Hampatu Sapo ToadSabana; qatakuna Kata Sábana SheetSanha; raqra Wayku Quebrada RavineSankuyru Ñutuchuspi Mosquito MosquitoSankuyru Ñutuchuspi Zancudo MosquitoSapra; shapra Millma Pelo (del cuerpo) Hair (on body)Saqtay Urmachina Tumbar Knock downSekya; pintsa Larka Acequia Irrigation channelShaariy; sharkuy Hatarina; shayarina Alzarse Rise; get upShaariy; sharkuy Hatarina; shayarina Levantarse Get upShaay Shayarina Pararse StandShamuq Shamuk; kipa Futuro FutureShamuq simana Katik simana Semana siguiente Next weekShamuq; qipa Shamuk; kipa Próximo NextShamuy; aywamuy Shamuna Venir ComeShapallu Sapallu Zapallo PumpkinShapra; sapra Ñawi millma Barba BeardShay; wauqe; turi Turi; wawki Primo Cousin (masc.)Shaykuy; shaay Shayarina Detenerse StopShillu Shillu Uña NailShimi Shimi Boca MouthShimi; nina; parla Shimi Palabra WordShiwsha Ñutu tamya; ichi Llovizna DrizzleShonqu Shunku Corazón HeartShoquy Sunkana Chupar SuckShoquy Kushnina Fumar SmokeShotqu; shututu Suni Largo LongShukay; wichyay Huynina; silbana Silbar WhistleShullka; pishi Kipa; washa Menor Younger; youngestShullu Shullu Feto Foetus

Page 85: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

83Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishShulluy Shulluna Abortar AbortShullya; shulla Shulla Rocío DewShumaq Sumak Agradable PleasantShumaq Sumak; kuyaylla; munaylla Bello BeautifulShumaq Sumaimana Lindo PrettyShumaq;hapeepa;ichikllapayanAllilla(manta) Lentamente SlowlyShuupakuy Ñawita mayllana Lavar la cara Wash one's faceShuutay Samayta aysana Respirar BreatheShuyni shuyni Chikan chikanlla Separadamente SeparatelySiki Siki Trasero BacksideSiki patak Siki; siki pata Nalga ButtockSillu Hillu Goloso Fond of daintiesSinchikuy; kallpakuy Sinchiyarina Esforzarse Make an effortSinchiyaatsiy;paqchipaaySinchiyachina Animar Encourage; cheer upSinqa Sinka Nariz NoseSinqasapa; llanqi sinqa Sinkasapa Narigón Big noseSitiu Kuska Lugar PlaceSoqu Shiru Gris GreySupay Supay Diablo DevilSupi Supi Pedo FartSupiy Supina Peer FartSuruuchi Suruchi Soroche Altitude sicknessSutay Chutana Estirar; jalar Stretch; pullSuwa; makiyuq Shuwa Ladrón ThiefSuway Shuana Robar StealSyelu; hanaq patsa Hanak pacha; hawa pacha Cielo SkyTaakuna Tiyarina Silla; asiento Chair; seatTaapay Rikurana; -manta rikuna Cuidar Look afterTaapay Wakaychina Guardar Keep; put awayTaay; hamay Tiyarina Sentarse Sit downTakay Takana Golpear (cosa) Hit (object)Tamya Tamya Lluvia RainTamyachau nuyukay Tamiapi hukuchirina Mojar la lluvia Get wet in the rainTamyanay Ichina Lloviznar DrizzleTamyay Tamiana Llover RainTanta Tanta Pan BreadTapsiy; tsapiy Chaspina Sacudir ShakeTapuy Tapuna Preguntar AskTaqay Chay Aquel, -lla, llo That over thereTaqra shimi Llashak; batu Grosero Rude; vulgarTaqshay; paqakuy (pelo)Takshana Lavar(ropa,lana,cabellos) Wash (clothes,wool,hair)Tardiyay Tutayana Atardecer Get darkTariy Tarina Encontrar FindTaruka; tarush Taruka Ciervo Deer; stagTayta kuura Kushipata; taita cura Cura Priest (catholic)Tayta; yaya Taita; yaya Padre FatherTe Mishki yaku; kununsitu Té TeaTempraanu Tutamanta Temprano EarlyTiila Pacha Tela ClothTikray Tikrachina Voltear Turn overTikti; berruga Misha Verruga WartTillapya; illapa; tillaqu Lliu lliu Relámpago LighteningTimpuy Timpuna Hervir BoilTiñiy Tiñina Teñir DyeTinki; kipu Watay; kipu Nudo KnotTinkuy Paktana; paktachina Cumplir Fulfil; complyTipshiy; chipshiy Tispina Pellizcar PinchTiwyay; saltay Tushuna Saltar JumpTiya Yayapak pani; mamapak ñaña Tía Aunt

Page 86: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

84Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishTiyu Yayapak wawki; mamapak turi Tío UncleToqani; toqay Tuka; tiuka Saliva SalivaToqru; pisqa Kuña Moco SnotToqshu Ñutu Seso BrainToqyay; illapa; bururi Tulun tulun; kulun kulun Trueno ThunderTrabyeesu Pukllak; trabisu Travieso NaughtyTren Antakuru Tren TrainTriigu Trigu Trigo WheatTrukay Tikrachina (-wan) Trocar BarterTsaka Chaka Puente BridgeTsakaq Pakarina; luryana Madrugada DawnTsakay; ampiy Amsayana Oscurecer Get darkTsaki; shupiy Chaki; chakishka Seco DryTsakitsiy Chakichina Secar DryTsankapakay Mitkana Tropezar StumbleTsapay Wakaichina Proteger ProtectTsaritsiy Hapichina Encender LightTsariy Charina; hapina Agarrar Seize; grabTsarki, sisina Charki Carne seca JerkyTsay Chay Ese; esa; eso ThatTsaychau Chaypi Allí ThereTsaykama Chaikama Mientras tanto MeanwhileTsaykuna Chaykuna Esos; esas ThoseTsaylla Kayllapi; kincha Cerca NearTsayna Chay kati; chay kipa Después AfterTsayna Kipa Luego After a short whileTsayna Kipa; ashtawan kipa Más luego LaterTsayna Kipapi; kipa Posteriormente LaterTsaynau Chashna Como ése Like thatTsayraq; tsayran Kunanlla Recién Just (time)Tseqtay; raahay Chiktana Rajar (con hacha) Chop (up)Tseqtsi Mashu; tutapishku Murciélago BatTsikan Hatun Tamaño HeightTsikankaray; hatusaq Yupai hatun; hatunruku Inmenso; enorme Immense; enormousTsimpay Chimpana Cruzar CrossTsoqllu Chukllu Choclo Maize cobTsuklla Chuklla Choza HutTsuktsu Chukchuy unkuy Paludismo Tropical feverTsuku Muchiku Sombrero HatTsulla Chulla Impar OddTsullqa; purichaki;purikoqYanka purik Andariego Roving; restlessTsunyay; upaalla Upallay Silencio SilenceTsuritsaakuy; wawatsaakuyWiñachina Adoptar AdoptTsururu Shulla; kasay Escarcha; hielo Frost; iceTsuya Achik(lla); achikyakuk Claro ClearTukuy Tukuna Convertirse (en) Change (into …)Tukuy laaya Acka sami Vario All kinds ofTullpa Tullpa Cocina (fogón) Rustic cooking-fireTullpuy Nuyuchina Remojar Steep; soak; dunkTullpuy Yakupi pampana Sumergir SubmergeTullu Tullu Flaco ThinTullu Tullu Hueso BoneTunay Kutana rumi Piedra moledora grande Large grinding stoneTunqur; kunka Kunka Garganta ThroatTupuy; midiy Tupuna Medir MeasureTuqshu Ñutku Tuétano MarrowTuqtu uma; upa Muspa; upa Sonso Idiot; stupidTuri Turi Hermano de la mujer Woman's brotherTurmanyay Kuychi Arco iris Rainbow

Page 87: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

85Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishTutay killa Kayna killa Mes pasado Last monthUchku Utku; hutku Agujero HoleUchkuy Utkuna Agujerear PerforateUchkuy; allay Allana Cavar DigUchpa Ushpa; uchupa Ceniza AshUku patsa Ukupacha; millai pacha Infierno HellUkuku; ukumari Uturunku; ukumari Oso BearUkush Ukucha Ratón MouseUli; llulla Llulla Mentiroso LiarUlikuy; llullakuy Llullana Mentir LieUliy; ulikuy Umana Engañar DeceiveUlluku Milluku Papa lisa Papa lisaUltay Millpuna Tragar SwallowUmru Wamani; rikra hawa Hombro ShoulderUpa Rimay-illak Mudo SilentUpa; karu wiya Mana-uyak Sordo DeafUpaallay; tsunyay Upallana Callarse Be quietUpitsiy Wañuchina Apagar ExtinguishUpyay Upyana Beber DrinkUra Ukupi Debajo Under; belowUra; uray Ura; uray Abajo Below; underUrku Mati Frente (de la cara) ForeheadUryana Ruray; trabahay Trabajo Work; jobUryaq Llankak Obrero WorkerUryay Llankana; trabahana Trabajar WorkUryay Llankay Trabajo; empleo Work; jobUsha Usa; pilis Piojo LouseUshakashqa Tukurina pacha Fin EndUshakuy Bawtismu Bautismo BaptismUshatsiy Bawtisana Bautizar BaptiseUshay Tukuchina Terminar FinishUshma; qela Killa Floja (mujer) Lazy (woman)Ushma; qela Killa Flojo; holgazán LazyUsusi; wawa Ushi; ushushi; wawa Hija DaughterUti Yuyay-illak; muspak Loco Mad; crazyUtka utkalla Utka utkalla Urgente UrgentUtsu Uchu Ají Hot pepperUusha Llama; ubija Oveja SheepUyllu; urpu; wichi Puñu; wallu; makma Cántaro Earthenware jarValiy Valina Costar CostVecino Kaylla kawsak Vecino NeighbourViaje Purina Viaje JourneyWaaka Wakra Vaca CowWaaraylla Tutamanta Mañana (no tarde) MorningWaata; wiwa Wiwa Animal doméstico Domestic animalWaatay Wiñachina Criar Breed; keep (animals)Wachay Wachana Parir Give birth toWachuku; wachku Chumpi Faja (tejida) Indian woollen beltWak; chimpachu Chimpa Enfrente In front; oppositeWakchau; taqaychau Chaypi Allá Over thereWaki; huk ishkay Wakin; maykankuna Algunos; algunas SomeWakinkuna Wakinkuna Unos SomeWaktsa Wakcha Huérfano OrphanWaktsa Wakcha Pobre PoorWallpa Atallpa Gallina HenWampuy Wampuna Flotar FloatWanakuy Nanarina (-manta) Arrepentirse Repent; regretWankuna Wankuna Venda BandageWankuy Wankuna Vendar Bandage

Page 88: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

86Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishWankuy; pituy Pilluna; maytuna Envolver WrapWañuchiy Wañuchina Matar KillWañuy Wañuna Morir DieWañuy Wañuy Muerte DeathWapul Kushni; kankil Vapor SteamWaqalliishu Wikisapa; wikihunta Llorón Cry babyWaqay Wakana Llorar CryWaqra Kachu Cuerno HornWaqta Kancha; hawa Afuera OutsideWaqta; qipa Washa Detrás BehindWaraka Waraka Honda SlingWaranqa Waranka Mil ThousandWaranqa waranqa Waranka waranka Millón MillionWaray Kaya Mañana TomorrowWarkuy; wayuy Warkuna Colgar HangWarmi Warmi Hembra (personas) Female (persons)Warmi wamra; moosa Kwitsa; warmi wamra Chica GirlWarmi; chiina Warmi Mujer WomanWarminpa maman; qowanpa…Kusapak mama;warmipakmama Suegra Mother-in-lawWarminpa yayan; qowanpa ya..Kusapak yaya; warmipak yaya Suegro Father-in-lawWarmiyuq Warmiyuk Casado Married (man)Wasa Parlu Relato; cuento StoryWashki Washki Ovejita Pet sheepWaska; laasu Waska Soga RopeWata Wata Año YearWataaku; rakta qallu Panta-rimay Tartamudo StuttererWatay Watana; watallina Amarrar TieWatukay Watuna Echar de menos MissWauqi Wawki Hermano del hombre Man's brotherWawa Wawa Cría (de animales) Young (of animals)Wayi Wasi Casa HouseWaylla pampa; panqar pampaKiwayuk pampa Prado; pastizal MeadowWaylla; wayllaq Chushak Vacío EmptyWayna Kusakana Novio FiancéeWayna, enamorado; Ishkantin Ishkantin; yunta Pareja PartnerWayna; china; indya Waina Amante LoverWayra Waira Aire AirWayra Waira Viento WindWayralla(-runa) Kusi Activo Energetic; diligentWayray Wayrana Hacer viento Be windyWayta Sisa Flor FlowerWayu; fruta Muru Fruto FruitWaywash; mashallu Chukuri Comadreja WeaselWeqi Wiki Lágrima TearWichqay Wishkana Cerrar Close; shutWikuña Wikuña Vicuña VicuñaWikyay; gomitay Shunku tikrana Vomitar VomitWillay Willana Avisar TellWillay Willana Contar (un cuento) Tell (a story)Willay Willana Relatar Tell (a story)Willka Nitu Nieto, -a Grandson, -daughterWiñay Wiñana; hatunyana Crecer GrowWiñay Wiñay Eterno EternalWiñay Tukui pachapi; wiñai Siempre AlwaysWinchus Kinti Colibrí HummingbirdWinchus Kinti Picaflor HummingbirdWira Wira; wirasapa Gordo FatWira Wira Grasa FatWiraqocha Wirakocha Caballero Gentleman

Page 89: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

87Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishWiraqocha; tayta Wirakocha; taita Señor SirWirpa Wirpa Labio LipWiruy; wiluy Waktana Golpear (con palo) Hit (with stick)Wishqa Uhuy Gripe Cold; fluWiskacha Wiskacha Vizcacha VizcachaWisku Chulla ñawi Tuerto One-eyed; blind in 1 eyeWitiy Kuchuyana; kimirina Acercarse ApproachWitsay; yarkuy Wichiyana; wichikuna Subir Ascend; go/come upWiyay Uyana; uyarana Escuchar; oír Listen; hearWiyay Uyana Oír; escuchar Hear; listen toYachakaay Yacharina Acostumbrarse Get usedYachakuq Yachakuk Alumno; estudiante Pupil; studentYachakuy Yachakuna Estudiar StudyYachapaay Shina rurana; shinana Imitar Imitate; copyYachaq; amauta May yachak; yachak Sabio WiseYachashqa Yachashka Acostumbrado UsedYachatsiq Yachachik Profesor TeacherYachatsiy Yachachina Enseñar TeachYachay Yachay Conocimiento KnowledgeYachay Yachay Sabiduría WisdomYachay wasi Yachana wasi Escuela SchoolYachay; musyay Yachana Saber KnowYachay; taay Kawsana Vivir (residir) Live (reside)Yachay; yachakuy Yachakuna Aprender LearnYaku Yaku Agua WaterYaku Yaku Jugo JuiceYaku shanaq Chinchi Desayuno BreakfastYakunay Yakunayay Sed ThirstYakunay Yakunayana Tener sed Be thirstyYana; chiwi Yana Negro BlackYanaqi; yanasa Mashi Amigo, -a FriendYanta Yanta Leña FirewoodYapay Yapana Añadir; aumentar Add; increaseYapay Yanantichina Repetir RepeatYapay; bwelta Kutin Nuevamente AgainYapay; bwelta Kutin; shuk kuti Otra vez AgainYapyay; haruy Yapuna Arar PloughYarpachakuy Yuyarayana Meditar MeditateYarpachakuy Yuyana Pensar ThinkYarparkushqa Yuyay Idea IdeaYarpay Yuyarina Acordarse RememberYarpay Yuyay Memoria MemoryYarpay Yuyay Pensamiento ThoughtYarpuy; uraay Uriyana; urikuna Bajar DescendYarquna Llukshina Salida ExitYarquy Llukshina Salir Go/come outYashqa Punta (wawa) Mayor Eldest (child)Yaskiy Kutichina; tikrachina Contestar AnswerYatay; laptay; shullpay Tupana Tocar TouchYawar mayi Ayllu Pariente RelativeYawar; yayar Yawar Sangre BloodYaykuy Yaykuna Entrar EnterYosulpaaki Yupaychani; pay shunkulla Gracias Thank youYuka Lumu Yuca Manioc root; cassavaYunta Yunta Yunta Yoke; team of oxenYupay Yupana Contar CountYupaychay Yupaychina Venerar WorshipYura Yura Mata (de la planta) ShrubYura; hacha Yura Planta Plant

Page 90: Vocabulario Comparativo Quechua Ecuator Quechua Ancash - 20 Oct 06

88Quechua ancashino Quechua ecuatoriano Castellano EnglishYuraq Yurak Blanco WhiteYuriy; nasiy Wacharina; wiñarina Nacer Be bornYuugu Yuku Yugo Yoke