VIZANTIJSKI KOSTIM

Vizantija, Vizantijsko carstvo i Istočno rimsko carstvo su sinonimi za istočni deo velikog Rimskog carstva, koji je nastao raspadom i podelom Rimskog carstva 395. godine, na istočno i zapadno, a čije sedište je bilo u Konstantinopolju. Svojevrstan je paradoks da danas najčešće korišćen naziv Vizantija, sami Vizantijci nisu nikada koristili, jer je on nastao tek krajem XVI veka, po starom grčkom gradu Vizantu. Vizantijci su sebe smatrali prosto Rimljanima i tako su i sebe nazivali – Romani ili Romeji, a svoju državu – Romania i ljubomorno su čuvali mnoge tradicije rimske i grčke civilizacije, koje su bile zaboravljene i izgubljene u Zapadnom delu Rimskog carstva u haosu ratovanja sa Varvarima. Smatrajući sebe za jedinu imperiju sveta, Vizantija je želela vladavinu nad svim zemljama nekadašnje Rimske imperije. Kasnije se, medjutim, sve svelo na idejnu suprematiju. Vremenom se Vizantija udaljila od prvobitnih rimskih osnova – carstvo je helenizovano i teokratizovano. Tako je na kraju vizantijske istorije jedina veza sa Rimskom imperijom ostalo ime i neke preživele tradicije. Vizantija je bila mnogo bogatija i gušće naseljena od zapadnog dela, sa veoma razvijenim gradovima, ondašnjim privrednim i kulturnim centrima i sa izrazito centralističkom i despotsko-monarhističkom vlašću i robovlasničkim sistemom, sa mnogo potlačenog naroda i robova. U značajnom broju osvajačkih pohoda tokom VI veka car Justinijan osvojio je i vratio mnoge teritorije starog Rimskog carstva ali su, tokom naredna dva veka, mnoge od ovih teritorija ponovo izgubljene. Carstvo i bogatstvo Vizantije uvećavali su se i umanjivali tokom narednih vekova. Glavni izvori vizantijskog razvitka bili su rimsko državno uredjenje, grčka kultura i hrišćanska religija. Vizantijska civilizacija je najduža civilizacija posle Hrista i trajala je kroz čitav srednji vek, dugih jedanaest vekova - od IV pa sve do XV veka, tačnije sve 1453. godine, kada je osvojena i pokorena od strane Velikog Otomanskog turskog carstva.

Način života, kultura i religija u Vizantiji se na početku, u ranovizantijskom ili kasnorimskom periodu, nisu razlikovali od onih iz Rimskog carstva. Medjutim, u IV veku hrišćanstvo, nova religija nastala u I veku u Palestini, tako nazvana po njenom osnivaču Isusu Hristu, počinje da nalazi plodno tle i u Vizantiji, naročito medju potlačenim masama robovlasničkog društva, propovedajući upravo ono što im je nedostajalo – izlazak iz siromaštva i jednakost svih ljudi pred jednim bogom. Hrišćanstvo, kao vera u jednog boga i njegovog duhovnog sina Isusa Hrista, ispočetka je teško prihvatana u Vizantiji. Najpre je to bilo medju siromašnijim slojevima, dok su seosko stanovništvo i gornji slojevi duže ostali mnogobošci. Razlog tome je i to što su neki carevi, da bi očuvali svoje pozicije, ogorčeno progonili hrišćane, dok drugi, uvidjajući da je sve teže upravljati sve nezadovoljnijim narodom, a da bi se, uz pomoć nove religije, on mogao i dalje lakše držati u miru i njime lakše vladati, počinju polako, iz praktičnih i pragmatičnih razloga, da prihvataju hrišćanstvo. Preuzimaju se dotadašnje rimske bogomolje, ali se i grade novi hramovi. Novopodignuti hrišćanski hramovi – crkve ukrašavaju se slikama – freskama, u početku veoma sličnim rimskim i grčkim iz klasičnog doba, sa skoro istim likovnim motivima. Razvojem i obogaćivanjem hrišćanstva i prihvatanjem i od strane bogatih slojeva, crkvena arhitektura postaje sve lepša, obogaćuje se kupolama, svodovima i stubovima, koji se, zajedno sa zidovima i podovima, prekrivaju prelepim mozaicima, koji vremenom dobijaju neslućene razmere u dimenzijama i bogatstvu materijala za izradu. Pod uticajem vizantijskih dvorova, kada

vladari preuzimaju vlast i nad crkvom, na mozaicima se rade likovi careva i prizori iz Jevandjelja. Kako je hrišćanska vera propovedala da je „bog svuda i na svakom mestu“ slikari su počeli da rade i manje, prenosive slike duhovnog karaktera, najpre na različitim materijalima a kasnije na drvetu - ikone i da ih boje živim bojama. Pored mozaika i fresaka, bogatom izgledu crkvene unutrašnjostu doprinosili su i ikonostasi, koji odvajaju oltar, bogato oslikani, okovani skupocenim metalom ili predivno izrezbareni i obogaćeni inkrustiranim skupocenim dragim kamenjem.

Pantokratiju (snagu i moć) su u Vizantiji imali carska vlast, oličena u autokratoru – caru, neograničenom vladaru s jedne, i u crkvi oličenoj u pantokratoru – svemogućem bogu i Isusu Hristu, s druge strane. Car je bio direktan izaslanik Boga, a slika sveta u kome se živi na Zemlji preslikana je slika nebeskog kraljevstva. Zapravo, carevi su bili bogovi na zemlji. Vladar je imenovao čak i patrijarhe, a kada mu više nisu bili po volji – smenjivao ih je. Monasi, čije je manastire vladar obilato darivao, zauzvrat su najpre za svog vrhovnog poglavara morali da se mole.

Otuda je sva umetnost u Vizantiji podredjena Bogu i caru, njihovoj slavi i veličanju. To je bila glavna odlika arhitekture, slikarstva, izrade materijala za odeću i kreiranja odevne mode.

Vizantijsko slikarstvo , zastupljeno slikama i mozaicima, je religiozno, specifično i prepoznatljivo. Vizantijski stil nastao je tokom V i VI veka i ostao je praktično nepromenjen. Vizantijski ideal lepote karakterišu figure koje su izdužene, ravne i jednodimenzionalne, sa samo malo senke koja im daje izvesnu životnost. Skoro uvek su slikane spreda, sa dugim i izduženim licima i krupnim, prodornim očima, iz kojih se vidi duboka pobožnost (veza sa Bogom) i ozbiljnost, povijenim obrvama, dugim i tankom nosem. Stopala su mala u odnosu na veličinu tela. Odeća je raskošna i veoma dekorativna. Slikanje ljudskih likova bili je zabranjeno tokom VIII i IX veka. Pravo, veliko skulpturstvo, je bilo vrlo malo zastupljeno, najčešće su to male skulpture od slonovače.

Odevanje

Kao i ukupan način života i kulture, i vizantijski kostim, odnosno kostim novog Rima ili Istočnog carstva, u početku je bio isti kao i starorimski, bolje reći rimsko-grčki, jer se tadašnje stanovništvo sastojalo isključivo od rimskih stanovnika, zapravo pretežno od svojevremeno koloniziranih Grka čiji su kostim Rimljani prihvatili, da bi, kroz svoje dugogodišnje postojanje, nužno poprimio strane uticaje. Uticaji su bili raznovrsni, neujednačeni u vremenskom i prostornom rasponu, jer je Carstvo bilo ogromno, a uticaji nadirali iz raznih zemalja i od raznih naroda, ali su dominirali azijatski uticaji. Slobodni nabori, koji su rimsko-grčkoj nošnji davali lepotu oblika, iščezavaju u vizantijskoj nošnji. U njoj postaje sve shematski odredjeno, postavljeno u pravim, tvrdim linijama. Težnja antičkih naroda da se prikazuje lepota ljudskog tela i da se telo uvije u draperiju samo kad je to neizbežno potrebno, ovde biva zamenjena nečim suprotnim. Uzano, utegnuto odelo, bez nabora, obavijalo je telo od glave do pete, na šta je, svakako, uticala hrišćanska religija. Tek kasnije nedostatak forme zamenjuje se bogatstvom i sjajem: materijali postaju bogatiji i ukrašeniji, kao posledica stranih, pre svega istočnjačkih uticaja. Tada finu igru svetlosti na finim naborima grčkih i rimskih kostima zamenjuje vizantijski kostim koji čitav svetluca zahvaljujući mnoštvu svetlećih detalja. Za razliku od antičkih odela, za čiju su izradu korišćene lake vunene materije, u Vizantiji zbog blizine Istoka, mogli su da se nabave svi istočnjački proizvodi. Kada je u VI veku otkrivena tajna svilenih buba mogle su se i u samom carstvu proizvoditi i najskupocenije svilene materije. Prvobitne svilene materije su bile protkivane geometrijskim motivima (kvadratima, krugovima,

zvezdama), zatim arabeskama i biljnim motivima, a omiljene su bile i životinjske figure. Vremenom su se razvili samostalni vizantijski ornamenti, od kojih je najpoznatiji grčki krst u krugu. Kada sama skupocena materija nije bila dovoljno raskošna, utkivali su se u nju svileni vezovi ili slikale biblijske scene.

Sastavni delovi vizantijske odeće su bili: donje odelo, gornje odelo i ogrtač. Vizantijska muška odeća se sastojala od tunike, ogrtača, čakšira i kape, dok su delovi ženske odeće bili tunika, stola, ogrtač i veo. Osnovni deo odeće i muškaraca i žena bila je haljina – tunika, s tim što su muškarci nosili kratku, a žene dugu tuniku.Tunike su pravljene od mekane ili grube vune, platna, ili od svile, što je zavisilo od ranga i mogućnosti vlasnika. Pravljene su u raznim bojama: ružičaste, plave, crvene, purpurne, žute, zelene, ali je bela tunika bila naročito cenjena. Za vizantijski kostim, posebno za tuniku, karakterističano je da je potpuno skrivao telo i da je bio mnogo izvezen. Teški tekstilni materijali, kao teški svileni brokat, bogato ukrašeni, značajno su uticali na kroj odeće i nametali jednostavnije krojeve, uz nekoliko falti ili nabora. Tako se tunika i za žene i za muškarce postepeno sužava u struku i postaje uzana, pripijena, ali se bogatiji nabori i dalje zadržavaju u donjem delu. Preko tunike oko struka opasuje se široki ukrašeni pojas, od koga su se trake spuštale do kolena ili članaka. Hrišćanska crkva je unela duge, uzane rukave, kao obavezni deo tunike, a noge su prekrivane nekom vrstom čarapa uradjenim od svilene tkanine.

Preko tunike je nošen ogrtač - plašt, najčešće dug do gležnja. Ovaj dugi mantil najčešće je bio tamnocrven, ali i beo, plav, smedj, radjen od proste vune i svile, protkan zlatnim i srebrnim nitima, a za imućne bogato izvezen po rubovima. Plašt je prebacivan preko jednog ramena i pričvršćivan zlatnom ili srebrnom kopčom, a kod manje imućnih od mesinga ili gvoždja. Kasnije se zakopčavao na grudima (penula i lacerna). Paliolum je bio plašt – veo kojim je mogla da se pokrije i glava.

Muški kostim je kao donje odelo imao tuniku uskih rukava različite dužine, koja je potpasivana u struku. Kao gornje odelo nosila se jedna druga tunika – tolaris, duga do zemlje i bez rukava. Ova tunika bila je ukrašena šarenim prugama – klavusima. Ogrtač je ličio na grčku hlamidu i zakopčavao se na desnom ramenu. Kasnije se ovaj ogrtač vezivao trakama na grudima. Nošene su i čakšire, uzane i pripijene uz nogu i različitih dužina.

Ženski kostim činilo je uzano odelo, bez nabora i tvrdih linija. Pod uticajem hrišćanske religije kostim je izgubio lepotu oblika koju su grčko-rimskoj odeći davala mnogobrojni maštoviti nabori. Ipak, odeća vizantijskih žena bila je veoma luksuzna zahvaljujući bogatim tkaninama. Kostim se sastojao od tunike - stole, kao donjeg odela i ogrtača. Tunika - stola je bila crvene boje i ličila je na dugu košulju sa dugačkim ali uskim rukavima. Kasnije dobija široke rukave, ispod kojih se vide donji. Ženska tunika je u početku bila veoma jednostavna, ali se posle priznavanja hrišćanske religije izuzetno obogaćuje. Po donjem rubu, oko vrata i rukava ukrašavana je manje ili više bogatim vezom, dok su imućne gospodje šile tunike od zlatom i srebrom protkanih svila, sa našivenim privescima od zlatnih ili srebrnih listića, ili zrna bisera. Kada je u pitanju ogrtač, vizantijske žene su bile veoma vešte u njegovom nameštanju i nošenju, što su činile na različite načine i zakopčavale ga na ramenu ili grudima. Omiljena kombinacija bila je stola crvene boje i plavi ogrtač.

U odeći imućnih i careva kasnije se pojavio i ogrtač, ili bolje rečeno gornja tunika, dužine do iznad stopala, bogato ukrašena vezom po ivicama – vizantina. Naročito su je rado ogrtale i nosile žene, dok su muškarci zadržali tanke tunike kojima su produžili rukave – dalmatike (tako nazvana jer je poreklom iz Dalmacije), koje su spreda imale dve šire trake u boji drugačijoj od tunike - klavi, koje su se spuštale vertikalno sa svake strane strane tunike. Bila je

velika sličnost izmedju kostima careva i crkvenog kostima, posebno kada se radi o dalmatici, koja je krojena u obliku krsta sa širokim rukavima.

U Vizantiji je bila veoma izražena hijerarhija odevanja. Skoro da i nie bilo važno da li je odeća praktična i dopadljiva, ali su socijalni rang i funkcija u društvu bili veoma važni, što je moralo da se istakne i odećom, prvenstveno ukrašenošću bojama, vezom, skupocenim ukrasima i skupocenošću materijala od kog je napravljena. Hijerarhija u odevanju ogledala se i u odeći prema poslovima kojima se ljudi bave. Robovi su imali samo pregaču oko bedara ili žute suknje do kolena, siromašni su oblačili tuniku od tamne, grube vunene tkanine, bez ikakvog ukrasa. Profesionalni govornici nosili su tuniku grimizne boje, a sudije preko tunike ogrtač oivičen grimizom i učvršćen skupocenom kopčom, na nogama purpurne čizmice od govedje kože, na rukama zlatne narukvice ukrašene dragim kamenjem, a u ruci zlatoglavi štap od slonovače.

U Vizantiji je posebno negovan kult odežde – odeće sveštenika. U toku razvoja i obogaćivanja crkve, crkveni kostim je dobijao više odevnih predmeta, koji su izradjivani od istih tkanina kao i za carsku odeću. Birane su tkanine od zlatnih i srebrnih tankih žica, ili od najfinije svile protkane zlatnom žicom, na kojima su utkivani ili veženi likovni motivi hrišćanskog sadržaja, čitave bogate a minijaturne scene religioznog karaktera (Hristovo rodjenje, Hristovo raspeće i sl.). Naročito su bili bogati kostimi crkvenih poglavara i velikodostojnika, koje su oblačili kada su učestvovali u nekim crkvenim ceremonijama većeg značaja, što se zadržalo do danas u pravoslavnoj crkvi.

Muški carski kostim – vladarski ornat sastojao se od tunike dugih rukava potpasane u struku crvenim pojasom, kružnog ogrtača, krune, cipela i carskih insignija. Tunika se izradjivala od bele, a kasnije od tamnoplave svile. Oko vrata i na donjoj ivici bila je ukrašena zlatnim i bisernim vezom. Veliki ogrtač - hlamida polukružnog oblika zakopčavao se na desnom ramenu. Napred na ogrtaču nalazio se ukras četvrtastog – romboidnog oblika - tablion. Carsko odelo dopunjavale su purpurne čakšire. Cipele i čizme su crvene boje izvezene biserima. Kruna je bila u vidu širokog obruča ukrašenog biserima. Kasnije carska tunika - divitision dobija bogato ukrašenu kragnu – manijakis. Preko tunike se prebacuje i oko struka ukršta široka traka – lor(os). Krunu ukrašava čeoni ukras – orfanos i dodaci duž obraza – prependulije. Skiptar je dugačak štap sa Hristovim monogramom.

Ženski carski kostim se sastojao od duge tunike ukrašene po ivici zlatnim vezom. Preko tunike carica je nosila dugi purpurni ogrtač, koji je po donjoj ivici bio ukrašen frizom od zlatnog veza. Široka kragna koja je krasila odelo carice bila je izradjena od zlatnog brokata i bogato ukrašena biserima i dragim kamenjem. Kruna je bila široka dijadema napravljena od emajliranih i pozlaćenih pločica. Cipele su bile ukrašene perlama i biserima.

Od obuće u Vizantiji su skoro uvek bile u modi čizme, koje su nošene do ili iznad gležnja, pripijene uz nogu i izradjene od tanje kože, najčešće u boji ogrtača. Na dvoru i u svečanim prilikama nošena je najčešće obuća crvene boje. Za svakodnevnu upotrebu čizme gradjana bile su crne. Nošene su i sandale sa kajiševima prekrštenim preko ristova i ovijenim oko listova. I žene su nosile sandale, ali su više bivale u cipelama kada su van kuće. Ženske cipele su radjene od tanke, fine kože svetlijih boja. Imućniji su nosili obuću od pozlaćene kože. Obuća je rado ukrašavana vezom, svilenim, srebrnim ili zlatnim koncem. Često je ukrašavana biserima i dragim i poludragim kamenjem. Potpetica je bila pozlaćivana, ili samo kaiševi.

Vizantijci su u polju nosili filcane šešire sa širokim obodom, filcane duguljaste kape, nalik na kasnije frigijske, ili su stavljali kapuljače. Žene su preko glave ogrtale velove - mafors.

Muškarci su nosili kratku kosu i bili glatko obrijani, dok su žene nosile dugu kosu. Imućne žene i devojke imale su svoje češljare od kojih se očekivalo da naprave ukovrdžane i talalasaste frizure, koje su bile pod grčkim uticajem, sa redovima lokni i velikom pundjom

pozadi. Frizura je, izmedju ostalog, trebalo da istakne bujnost kose, pa su češljari, da bi to postigli, koristili veštačke pletenice i šinjone od tudje kose. Kosu su posipale zlatnim prahom i mirisima, koji su se pri pokretu glave i pri hodu osećali u vazduhu. Kosu su pričvršćavale češljićima bogato ukrašenim draguljima, ili su svetlucave priveske vezivale za vitice. Žene u Vizantiji, posebno one iz bogatih staleža i viših društvenih krugova, veoma su mnogo polagale na svoj ukupan izgled i nastojale da istaknu prekrasno uradjenu frizuru, blistave oči i živahno, dražesno lice.

Kozmetika je u Vizantiji bila uveliko razvijena. Upotrebljavale su se razne kreme (od bademovog i maslinovog ulja) , mirisna ulja (od majčine dušice, majorana, jasmina, ruže, mirte) i mirisne esencije (od lotosovog cveta, ruže, mošus), zatim depiliranje, masaža i naravno redovno kupanje, zašta su podizana brojna javna kupatila. Kožu su belile belilom dobijenim od olova izlaganom sirćetnim parama, pa je koža bila kao emajlirana i podsećala je na masku. Žene su mnogo poklanjale izgledu očiju. Očne kapke su senčile razredjenim ugljenom. Oči su produžavale tamnom pisaljkom napravljenom od istanjenog ugljena. Unutrašnje uglove očiju isticale su pomoću cinobera. Podebljavale su i savijale trepavice. Od korena akantusa, sušenog u sirćetnoj pari, pravljeno je rumenilo kojim su devojke i žene rumenile jagodice na obrazima. Mekanom masnom olovkom, natopljenom namirisanom crvenom bojom, vešto su izvlačile liniju usana. Sve ovo je činilo da oči izgledaju krupnije i sjajnije, usne mekše i izazovnije, a lice blagozarumenjeno.

U Vizantiji je nakit mnogo izradjivan i nošen. Opadanjem vlasti i uticaja Rima u Vizantiji se umetnost izrade nakita okreće istoku. U izradi nakita najviše su korišćene tehnike filigran i emajliranje. Mnogo je inkrustirano drago kamenje i biseri u skupocene metale, prvenstveno u zlato. Pravljen je i nošen najraznovrsniji nakit. Nošeno je prstenje na svakom prstu ruku i na prstima nogu. Svako ko je mogao nabavljao je skupoceno zlatno prstenje ukrašeno dragim kamenjem. Na obe ruke su navlačene narukvice iznad laktova, a kada je tunika dobila rukave, onda preko njih ili iznad gležnjeva. Žene su mnogo nosile mindjuše, lančiće sa krstovima, dijademe i kopče. Nakit je suptilno uskladjivan sa odećom. Čuvan je u izvanredno oblikovanim kovčežićima ili šatulama uradjenim od skupocenog drveta ili metala, ili pak u svilenim bogato izvezenim kesama. Čuvan je i u kovčežićima od slonovače, ukrašenim mitološkim prizorima uradjenim na reljefima i uokvirenim rozetama.

Podaci za vizantijski kostim su dosta brojni. Sačuvani su na mozaicima i freskama, a postoje i mnogi opisi. Najbolji, najlepši, najpouzdaniji i najpotpuniji uzor za proučavanje vizantijskog kostima VI veka predstavljaju dva velika, prelepa mozaika u crkvi San Vitale u italijanskom gradu Raveni. Na jednom je predstavljen vizantijski vlastodržac car Justinijan u purpurnoj odori sa dijamantskom krunom i crvenom odorom, okružen svojom svitom koju čine predstavnici najvišeg sveštenstva, sudstva i vojne moći, svaki u reprezentativnom kompletu odeće i obuće, koja na najbolji način odslikava stalež i vreme kojem pripadaju. Na drugom je njegova žena carica Teodora, takodje sa svojom svitom, u prekrasnoj odeći i obući, ukrašenoj skupocenim nakitom. Iako su kostimi iz VI veka oni, ustvari, na najbolji način odslikavaju bogatstvo i raskoš koji su nastavljeni tokom čitavog vizantijskog perioda, koji će kasnije u mnogim elementima postati uzor odevanju u Evropi, a posebno na dvoru dinastije Nemanjića u srednjevekovnoj Srbiji.