viii.-xiii. yÜzyillar tÜrk edebİyati · 2019. 7. 5. · t.c. anadolu Ünİversİtesİ yayini no:...

T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3723AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2542

VIII.-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

YazarlarProf.Dr. Ferruh AĞCA (Ünite 1, 2, 7)

Prof.Dr. Ferruh AĞCA (Ünite 3)Prof.Dr. Ahmet KARTAL (Ünite 3)

Dr.Öğr.Üyesi Sadık ARMUTLU (Ünite 4)Prof.Dr. Ahmet KARTAL (Ünite 5)Prof.Dr. Kemal YAVUZ (Ünite 6, 8)

EditörlerProf.Dr. Kemal YAVUZ

Prof.Dr. Ahmet KARTAL

ANADOLU ÜNİVERSİTESİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.

İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıtveya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2018 by Anadolu UniversityAll rights reserved

No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmittedin any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without

permission in writing from the University.

UZAKTAN ÖĞRETİM TASARIM BİRİMİ

Genel Koordinatör Doç.Dr. Murat Akyıldız

Kitap Yazım Basım ve Dağıtım KoordinatörüDr.Öğr.Üyesi Murat Doğan Şahin

Kapak DüzeniDoç.Dr. Halit Turgay Ünalan

DizgiAçıköğretim Fakültesi Dizgi Ekibi

VIII.-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

E-ISBN 978-975-06-2816-0

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.ESKİŞEHİR, Ağustos 2018

2287-0-0-0-1809-V01

iiiİçindekiler

İçindekilerÖnsöz .................................................................................................................... vii

Köktürk Dönemi Türk Edebiyatı ....................................................... 2GİRİŞ: KÖKTÜRK TARİHİ ...................................................................................... 3KÖKTÜRK EDEBİYATI ............................................................................................ 5Hunlar Döneminde Türkçe ........................................................................................ 6Birinci Köktürk Kağanlığı Döneminde Türkçe ....................................................... 6TÜRK RUNİK HARFLİ YAZITLAR ........................................................................ 7Köktürk Kağanlığı Yazıtları ....................................................................................... 9

Çoyr Yazıtı .............................................................................................................. 9Hoytu Tamir Yazıtları ........................................................................................... 9Ongin (İşbara Tamgan Tarkan) Yazıtı ................................................................ 9Köl İç Çor (İhe-Hüşötü) Yazıtı ............................................................................ 9İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) Yazıtı ........................................................... 9Tonyukuk Yazıtı ..................................................................................................... 9Köl Tigin Yazıtı ...................................................................................................... 10Bilge Kagan Yazıtı .................................................................................................. 11İhe-Nur Yazıtı ........................................................................................................ 11Hangiday Yazıtı ...................................................................................................... 11

Uygur Kağanlığı Yazıtları ........................................................................................... 11Terh (Taryat) Yazıtı ............................................................................................... 12Tes Yazıtı ................................................................................................................. 12Şine-Usu Yazıtı ....................................................................................................... 12Somon-Sevrey Yazıtı ............................................................................................. 12Suci Yazıtı ............................................................................................................... 12Karabalgasun Yazıtları .......................................................................................... 12Ar Hanan (Ar Hanin) Yazıtı ................................................................................ 12

Yenisey Yazıtları ........................................................................................................... 13Yenisey Yazıtlarından Elegest (4) Yazıtı: ............................................................. 13

Diğer Yazıtlar .............................................................................................................. 13Moğolistan’da Bulunan Yazıtlar ........................................................................... 14Türkistan’daki Diğer Yazıtlar ................................................................................ 14Dağlık Altay Bölgesi Yazıtları .............................................................................. 14Kuzey Ka�asya Yazıtları. ..................................................................................... 14Kırım, Balkanlar ve Macaristan’da Bulunan Yazıtlar. ....................................... 14

YAZITLARIN SÖZVARLIĞI VE EDEBî DEĞERİ ................................................. 14İkilemeler ..................................................................................................................... 15Koşutluklar ................................................................................................................... 15Deyimler ....................................................................................................................... 16Benzetmeler ................................................................................................................. 16Özet ............................................................................................................................... 17Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 18Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 19Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 19Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 21

1. ÜNİTE

İçindekiler iv

Eski Uygur Türkçesi ve Edebiyatı ................................................ 22GİRİŞ: UYGUR TÜRKLERİNİN KISA TARİHİ .................................................... 23Kansu Uygur Devleti ................................................................................................... 24Hoço (Turfan) Uygur Devleti .................................................................................... 24UYGUR EDEBİYATI .................................................................................................. 25Maniheist Uygur Edebiyatı ....................................................................................... 25Budist Uygur Edebiyatı ............................................................................................... 28Diğer Budist Eserler ................................................................................................... 30Hıristiyan Uygur Edebiyatı ....................................................................................... 31Din Dışı Uygur Edebiyatı ........................................................................................... 31ESKİ TÜRK ŞİİRİ ........................................................................................................ 33Özet ............................................................................................................................... 36Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 38Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 39Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 39Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 41

Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı ............................................... 44GİRİŞ: KARAHANLILARIN KISA TARİHİ .......................................................... 45KARAHANLI TÜRKÇESİ ESERLERİ ..................................................................... 46Kutadgu Bilig (KB) ...................................................................................................... 47

KB’in Nüshaları ..................................................................................................... 54Herat Nüshası ........................................................................................................ 54Mısır Nüshası ......................................................................................................... 54Fergana Nüshası .................................................................................................... 54

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT) ...................................................................................... 55DLT’ün Yazarı: Kâşgarlı Mahmud ...................................................................... 55DLT’ün Yazılış Tarihi ve Yeri .............................................................................. 56DLT’ün Nüshası ve Bulunuşu .............................................................................. 56DLT’ün İçeriği ....................................................................................................... 56Alp Er Tonga Sagusu ............................................................................................ 59Uygurlarla Savaş .................................................................................................... 59

Atebetü’l-Hakayık (AH) ............................................................................................. 60Karahanlı Türkçesi Kur’an Tercümeleri .................................................................... 62Özet ............................................................................................................................... 65Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 67Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 68Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 68Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 68

Arap ve Fars Edebiyatları ............................................................. 70GİRİŞ ............................................................................................................................ 71ARAPLARIN KISA TARİHİ ..................................................................................... 71ARAP EDEBİYATI ...................................................................................................... 72Arap Edebiyatı Nazım Türleri/Biçimleri .................................................................. 77Arap Edebiyatında Nesir ............................................................................................ 78İRANLILARIN KISA TARİHİ .................................................................................. 79İRAN/FARS EDEBİYATI .......................................................................................... 80İslamiyet’ten önce İran/Fars Edebiyatı ..................................................................... 80İslamiyet’ten Sonra İran/FarsEdebiyatı ................................................................... 81Tahiriler ve Sa�ariler Dönemi ................................................................................... 81

2. ÜNİTE

3. ÜNİTE

4. ÜNİTE

İçindekiler v

Samaniler Dönemi ...................................................................................................... 81Gazneliler Dönemi ...................................................................................................... 82Selçuklular Dönemi .................................................................................................... 82Moğollar Dönemi ........................................................................................................ 85Timurlular Dönemi ..................................................................................................... 86Safevîler Dönemi ......................................................................................................... 87Kaçarlar Dönemi ......................................................................................................... 88Meşrutiyet Dönemi ..................................................................................................... 88İran/Fars Edebiyatında Üsluplar ............................................................................... 88Özet ............................................................................................................................... 92Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 95Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ....................................................................... 96Sıra Sizde Yanıt Anahtar ............................................................................................. 96Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ........................................................... 97

XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Kültür ve Edebiyat ................... 98GİRİŞ ............................................................................................................................ 99ANADOLU’DA KÜLTÜREL VE İLMÎ HAYAT ..................................................... 99Anadolu’da İlmî Faaliyetlerin Başlaması .................................................................. 100

Anadolu Selçuklu Devleti’nde Düşünce (616/1220’ye kadar) ......................... 101Anadolu Selçuklu Devleti’nde Düşünce (616/1220’den sonra) ....................... 102

Anadolu’da İlim ........................................................................................................... 103İlmin Yapıldığı Mekânlar: Medreseler ...................................................................... 105ANADOLU’DA DİN VE TASAVVUF ..................................................................... 106Din ................................................................................................................................. 106Tasavvuf ........................................................................................................................ 106Tarikatlar ve Sufî Çevreler .......................................................................................... 107Tasavvufî Düşünce Akımları ..................................................................................... 108Ahilik ve Ahi Ocakları ................................................................................................ 108ANADOLU’DA EDEBİYAT ...................................................................................... 109Şiir ve Toplum .............................................................................................................. 109Şiir ve Sultanlar ............................................................................................................ 109Şiirin Dili ...................................................................................................................... 110Şiir ve Şâirler ................................................................................................................ 110Şairler ve Unvanlar ...................................................................................................... 112Sultanlar ve Ödüller .................................................................................................... 112Şair Sultanlar, Şehzadeler ve Devlet Adamları ........................................................ 112İrfanî Şiirin Temsilcileri ............................................................................................. 113Diğer Şâirler ................................................................................................................. 113Arapça Şiir .................................................................................................................... 113Anadolu’da Yazılan İlk Şiir ve Eser ............................................................................ 113Özet ............................................................................................................................... 115Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 118Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 119Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 120

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı.................................................................. 122

GİRİŞ: TÜRKLERİN ANADOLU’YA GELİŞİ ........................................................ 123Anadolu Selçukluları .................................................................................................. 123Anadolu Beylikleri ...................................................................................................... 124XII-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA GELİŞEN EDEBİYAT ..................... 125

5. ÜNİTE

6. ÜNİTE

İçindekiler vi

ANADOLU’DA TÜRKÇEYE YÖNELİŞ VE TÜRK EDEBİYATININ ÖNCÜLERİ .................................................................................................................. 125Türk Edebiyatı’nın Anadolu’dan Önceki Genel Durumu ...................................... 125Anadolu Selçukluları Döneminde Genel Edebî Durumu ...................................... 126Anadolu’da Türkçeye Yaklaşım ve İlk Türkçe Eserlerin Yazılma Süreci ............... 127Anadolu’da Türkçenin Önderleri .............................................................................. 128Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe Eserler ...................................................................... 131Karışık Dilli Eserler ..................................................................................................... 132Özet ............................................................................................................................... 135Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 136Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 137Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 137Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 138

Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı .................................. 140GİRİŞ: HAREZM-ALTIN ORDU TARİHİ ............................................................. 141HAREZM TÜRKÇESİ ................................................................................................ 143HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİ ............................................................................ 145Mukaddimetü’l-Edeb .................................................................................................. 145Kısasü’l-Enbiyâ ............................................................................................................ 147Mu’înü’l-Mürîd ............................................................................................................ 149Nehcü’l-Ferâdîs ............................................................................................................ 150Hüsrev ü Şîrîn .............................................................................................................. 152Muóabbet-Nâme .......................................................................................................... 154Cümcüme-Nâme (Dâsitân-ı Cümcüme) ................................................................. 155Mi’râc-Nâme ................................................................................................................ 155Altın Ordu Yarlık ve Bitikleri ..................................................................................... 155Satır-Altı Kur’an Tercümesi ........................................................................................ 156Özet ................................................................................................................................ 157Kendimizi Sınayalım .................................................................................................... 159Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ......................................................................... 160Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................. 160Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar.............................................................. 162

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk Edebiyatı ............................ 164

GİRİŞ ............................................................................................................................ 165MEVLANA CELALEDDİN-İ RUMÎ ....................................................................... 165Mevlana’nın Edebî Kişiliği ve Eserleri ...................................................................... 168Mevlana’nın Farsça-Türkçe Mülemma Beyitlerinden Örnekler ........................... 172Mevlana’nın ve Mesnevî’sinin Türk Edebiyatındaki Yeri ...................................... 174SULTAN VELED ......................................................................................................... 176Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi ve Açıklamalar ................................................ 178AHMED FAKİH .......................................................................................................... 181Özet ............................................................................................................................... 184Kendimizi Sınayalım ................................................................................................... 186Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı ........................................................................ 187Sıra Sizde Yanıt Anahtarı ............................................................................................ 187Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar ............................................................ 188

7. ÜNİTE

8. ÜNİTE

viiÖnsöz

ÖnsözSevgili öğrenciler, Kadim bir geçmişe sahip olup gerek İslâm’dan önce, gerekse İslâm’dan sonra yerleşip

vatan edindikleri coğrafyalarda büyük ve kendilerine has bir kültür ve medeniyet oluş-turmayı başaran dünya üzerindeki ender milletlerden olan Türklerin dillerinin geçmişi, tespit edilip bulunan en eski lengüistik ve filolojik örneklere dayanılarak M.Ö. 3500 yıl-larına kadar çıkmaktadır. Bir dilin gelişip serpilerek teşekkülünü sağlaması ve edebî bir dil hüviyetine bürünebilmesinin en önemli sebebi, kurulması gereken siyasi birlik ve is-tikrardır. Türk dilinde bu şartın açık bir şekilde sağlandığı Hunlar zamanında oluşumunu gerçekleştirdiği söz konusudur. Hatta teşekkül eden bu Türkçenin, Göktürk Türkçesinin başlangıç şekli olduğu da bir gerçektir.

Türklerden kalan en eski edebî metin, Türklerin, Yenisey yazıtları yanında, kendile-rine ait yazıların olduğu bilinen Göktürkler’den kalma Orhon Yazıtlarıdır. Bu yazıtlarda, işlenip geliştirilmiş bir hitabet dili ve akıcı bir üslup vardır. Bu hitabet dili ile hem Türk halkı özellikle Çinlilerin hilelerine karşı ikaz edilmiş, hem de Türk hakanlarının Çinlilere karşı gösterdiği kahramanlıklar anlatılmıştır. Uygurlar döneminde Türkçe daha da geliş-miş; mecaza, istiareye ve teşbihe dayalı soyut konuların kaleme alındığı edebî bir dil hâline gelmiştir. Bunda özellikle Maniheizm ve Budizm gibi edebî dinî mahfillerin büyük rolü olmuş, Hint, Çin, Tibet gibi dillerden Türkçeye tercümeler yapılmış, böylece Türk Dilinin o dilleri karşılamadaki kabiliyeti ve zenginliği ortaya konmuştur.

İslâm medeniyetinin altın çağını yaşadığı VIII. asırda, Türkistân’da Türk-İslâm me-deniyeti inşa edilmiştir. Özellikle Türkistân’da yer alan Merv, Beykent, Buhârâ, Semer-kand, Faryâb, Kâşgar ve Hârezm gibi şehirler, kültür merkezi hâline gelmiş, ilim ve irfan yönünden gelişmiştir. Kurulan eğitim ocakları aracılığıyla ilmî seferberlik başlamış, din ve edebiyat alanı başta olmak üzere pek çok alanda, birçok Türk asıllı âlim ve sanatkâr yetişmiştir. İslâm dünyasında “ilk Rönesans devri” olarak kabul edilebilecek bu dönem-de, önemli bir Türk-İslâm merkezi hâline gelen Doğu Karahanlıların başkenti Kâşgar’da, İslâmî Türk edebiyatının bilinen ilk eserleri Hakanîye Türkçesi ile yazılmıştır. Bunlar, Balasagunlu Yûsuf ’un Balasagun’da yazmaya başlayıp Kâşgar’da tamamlayarak, Karahan-lı hükümdarı Tabgaç Buğra Hasan Han’a 1069 yılında sunduğu Kutadgu Bilig’i Kâşgarlı Mahmûd’un 1072 yılında başlayıp 1077 yılında tamamladığı Dîvânü Lugati’t-Türk isimli Türkçe-Arapça sözlüğü, Edîb Ahmed’in 512 dizelik Atebetü’l-hakâyık’ı ve Sayram’da do-ğup Yesi’de yaşayan, geniş halk kitlelerine ulaşmak için sanatkârâne üslûpla kaleme aldığı Hikmet adı verilen şiirlerinde, o günkü Türkçenin imkânları ile Kur’ân-ı Kerîm’in emirle-rini ve Hadîs-i şerî�erin muhtevalarını işleyen Türk milletinin manevî mürşidi Ahmed-i Yesevî’nin Dîvân-ı Hikmet’idir.

Hârezm bölgesi, burada meskûn olan Oğuz Türklerinin yanında Kıpçak ve Kanglı Türk boylarının da buraya gelmesiyle, tamamen Türkleşmiştir. XIII-XV. yüzyıllarda Hârezm ile Sir Derya’nın özellikle aşağı kesimlerinde, Karahanlı Türkçesinin devamı şeklinde, Oğuz, Kıpçak ve Kanglı yerli ağızlarının karışımıyla ortaya çıkan Hârezm Türkçesiyle bazı eser-ler yazılmıştır.

Selçuklu hükümdarı Alp Arslan’ın 1071’de Malazgirt ovasında Bizanslıları bozguna uğratması, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasının uzun sürecini başlatmıştır. Ma-lazgirt zaferinden sonra Anadolu’ya kitleler hâlinde gelen Oğuz Türkleri, “dâru’l-cihâd” olarak gördükleri Anadolu’yu Türkleştirmek ve İslâmlaştırmak için dinden aldıkları güçle savaşmışlar, Anadolu’nun yayıldıkları her yerine Türk dilini, kültürünü, örf ve idaresini götürmüşlerdir. Ancak Anadolu’da kurulan Anadolu Selçuklu Devleti’nin karışık kültür-

viii Önsöz

lerden oluşması, çok dilli bir ortam hazırlamıştır. Bundan dolayı Anadolu’da Türkçe, Fars-ça, Arapça, Rumca, Ermenice ve Süryanice kullanılmıştır. Eldeki veriler, Anadolu Selçuk-lu Devleti döneminde şiirin dilinin başta Farsça olmak üzere Türkçe ve Arapça olduğunu göstermektedir. Az da olsa Rumca ile de şiirler söylenilmiştir. Özellikle Türk nüfusunun artmasıyla şiirin ve resmî evrakın dili Türkçe olmuştur. Dolayısıyla Anadolu’da Türkçenin sadece konuşma dili değil, bir kültür ve medeniyet dili olmasının temelleri bu dönemde atılmıştır. Türk edebiyatının, Anadolu Selçuklularının son dönemlerinde yaşayan ve ilk temsilcilerinden olan Mevlâna Celâleddîn-i Rûmî, Fahreddîn bin Mahmûd ibni’l-Hüseyn, Sultan Veled ve Yûnus Emre gibi şair ve yazarlar bu dönemde yaşamışlardır.

Türk dili ve edebiyatının VIII. ve XIII. asırlarda belirginleşen özelliklerinin tespit edilerek ortaya konduğu, bu dönemlerde öne çıkan şair ve yazarların hayatları ile edebî üslupları hakkında bilgi verilip eserlerinin tanıtıldığı, ayrıca dönemin siyasi ve kültürel tarihiyle ilgili kısa bilgilerin yer aldığı bu kitap, başta eserdeki üniteleri yazan öğretim üye-leri olmak üzere, bazı dost ve meslektaşlarımızın ilgileri ile ortaya çıkmıştır. Yardımlarını esirgemeyen bu dostlarımıza teşekkür ederken, eserin öğrencilerimize ve okuyucularımı-za faydalı olmasını gönülden diliyoruz.

Editörler Prof. Dr. Kemal YAVUZ Prof. Dr. Ahmet KARTAL

1Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Köktürk tarihi ile ilgili bilgileri edinebilecek,Köktürk edebiyatını tanıyabilecek,Türk runik har�i yazıtları tanıyabilecek,Türk runik har�i yazıtların söz varlıkları ve edebî değerlerini açıklayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• KöktürkTarihi• KöktürkEdebiyatı• TürkRunikHarfliYazıtlar

• KöktürkKağanlıYazıtları• UygurKağanlığıYazıtları• YeniseyYazıtları

İçindekiler

VIII.-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Köktürk Dönemi Türk Edebiyatı

• GİRİŞ:KÖKTÜRK TARİHİ• KÖKTÜRK EDEBİYATI• TÜRK RUNİK HARFLİ YAZITLAR• YAZITLARIN SÖZVARLIĞI VE EDEBî

DEĞERİ

VIII.-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

GİRİŞ: KÖKTÜRK TARİHİBugünkü bilgilerimize göre tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk devleti olan Köktürkler, 552 yılında bağımsızlıklarını ilan etmişler, kısa süre içerisinde bölgenin güçlü ülkelerin-den biri olmuşlardır. Türklük Bilimi araştırmalarında genellikle Köktürk Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin ismi olan Köktürk, bu zamandan kalan yazıtlarda sadece bir yer-de geçmektedir (İkin ara idi oksuz kök türk ança olurur ermiş KT D 3). 552 yılından önce Juan-juanlara bağlı yaşayan Köktürkler, 545 yılında Çin’deki Batı Wei Devleti ile resmî iliş-kiler kurmaya başlayarak devlet kurma yolunda önemli bir adım atarlar. Bumin Kağan ko-mutasındaki Türkler, bu zamanda Töles boylarını kendilerine bağlayarak iyice güçlenirler. Bumin Kağan önderliğindeki Köktürkler, Juan-juanların hükümranlığına son vererek 552 yılında Ötüken merkez olmak üzere Köktürk Kağanlığını kurarlar. Kağanlığın kurucusu Bumin Kağan, İl Kağan unvanını alır. Köktürk yazıtlarında Bumin Kağan olarak geçen kağanın adı Çin kaynaklarında Tumen’dir. Kağanlığın kuruluşundan hemen sonra Bumin Kağan’ın vefat etmesi, yerine geçen oğlu Kara Kağan’ın da 553 yılında vefat etmesiyle aynı yıl kağan olan Bumin Kağan’ın diğer oğlu Mukan Kağan zamanında Köktürkler iyice güç-lenirler. Köktürk Kağanlığı Mukan Kağan zamanında doğuda Kore’ye, batıda Karadeniz’e kadar yaşayan halkları ve kuzeydeki Kırgız Türklerini kendisine bağlar ve devletin sınırla-rını genişletir. Mukan Kağan zamanında Ak Hun (E�alit) Devleti’ni de ortadan kaldıran (557) Köktürkler, Batı Türkistan’ı tamamen ele geçirirler ve İpek Yoluna hâkim olurlar. Sınırları gittikçe genişleyen Kağanlık, yönetimi kolaylaştırmak için doğu ve batı olarak tanzim edilmiş; doğuda Mukan Kağan askeri ve siyasi faaliyetlerine devam etmiş ve baş-kent Ötüken ve civarında (bugünkü Moğolistan) hükümranlık sergilemiş, devletin batı tarafında ise Bumin Kağan’ın kardeşi İstemi Yabgu İpek Yolu üzerinde egemenlik kurarak bölgedeki Sasani Devleti ile mücadele etmiştir.

Köktürk Kağanlığı, Bumin, İstemi ve Mukan Kağan zamanlarında sınırlarını genişle-terek zamanının en büyük devletlerinden biri haline gelmiştir. Bu bakımdan Kağanlığın kurulduğu 552 yılından 25-30 yıl sonra, devletin sınırları batıda Kırım’a kadar genişlemiş-tir. Bu üç kağanın başarısı, 8. yüzyılda yazılmış olan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında da ayrıntılı bir şekilde ifade edilmiştir:

Üze kök teŋri asra yagız yir kılındukta ikin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk bodunuŋ ilin törüsin tuta birmiş iti birmiş. Tört buluŋ kop yagı ermiş. Sü sülepen tört buluŋdakı bodunug kop almış kop baz kılmış. Başlıgıg yüküntürmiş tizligig sökürmiş. İlgerü Kadırkan yışka tegi, kirü Temir Kapıgka tegi konturmış. İkin ara idi oksuz kök türk ança olurur ermiş. Bilge kagan ermiş, alp kagan ermiş. “Yukarıda gök, aşağıda yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu

Köktürk DönemiTürk Edebiyatı

VIII.-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı4

yaratılmış. İnsanoğlunun üzerinde atalarım, dedelerim Bumın Kağan (ve) İstemi Kağan tahta oturmuş. Tahta oturup Türk halkının ülkesini (ve) yasalarını tutuvermiş, düzen-leyivermişler. Dört taraf hep düşmanmış. Ordu sevk ederek dört tara�aki halkları hep ele geçirmiş, tâbi etmiş. Mağrurlara baş eğdirmiş, asilere diz çöktürmüş. (Halkı) doğuda Kadırkan (ormanını) Dağlarına kadar, batıda Demir Kapıya kadar yerleştirmiş. İkisinin arasındaki (bölgede) dağınık haldeki Türkler öylece yaşıyorlarmış. Bilge kağan imiş, yiğit kağan imiş.” (KT D 1-3).

572 yılında vefat eden Mukan Kağan’dan sonra tahta kardeşi Taspar Kağan geçmiştir. Taspar Kağan da Çin ile mücadeleye devam etmekle birlikte, Çin ile dinî / kültürel tema-sı da göz ardı etmemiştir. Bu temasın sonucunda Taspar Kağan’ın Budizm ile ilgilendiği ve Ötüken’e bir Budist tapınak yaptırdığı, Nirvana Sutra adlı Budist metni Türkçeye çe-virttiği tahmin edilmekte, Türklerin Budizm ile ilk temaslarından birinin bu zamanda gerçekleştiği düşünülmektedir. Taspar Kağan’ın vefatından sonra ülkede baş gösteren iç çekişmeler sonucunda Köktürk Kağanlığının batısını idare eden İstemi Yabgu’nun oğlu Tardu, bağımsızlığını ilân etmiş ve böylece Köktürk Devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Doğu Köktürk Kağanlığının başına Işbara Kağan, Batı Köktürk Kağanlığının başına ise Tardu geçmiştir.

Doğu Köktürk Kağanlığı, Işbara Kağan zamanında zayı�amaya ve gerilemeye başla-mıştır. Işbara Kağan’ın ölümünden sonra tahta çıkan Tulan Kağan (588-600) kağanlığı toparlamaya, daha önce bozulan Doğu ve Batı Köktürk Kağanlıkları arasındaki ilişkiyi düzeltmeye çabalasa da, sırasıyla Kimin Kağan, Şipi Kağan ve Çulo Kağan idaresindeki Kağanlık daha da güçsüz hâle gelmiştir. Doğu Köktürk Kağanlığının son kağanı olan İl Kağan (621-630) zamanında bir tara�an Çin entrikaları, diğer tara�an da ülkede beliren ekonomik güçlükler, ağır kış koşulları ve iç isyanlar sonucunda İl Kağan tutuklanarak Çin’in başkentine götürülmüş ve böylece Doğu Köktürk Kağanlığı, 630 yılında Çin’in ege-menliğini kabul ederek ortadan kalkmıştır.

576 yılında İstemi Kağan’ın ölümünden sonra bağımsızlığını ilan eden Batı Köktürk-ler (582-659), kağanlıklarının ilk yıllarında bir tara�an Doğu Köktürkler ile mücadele etmişler, diğer tara�an da İstemi Kağan’ın dış politikası doğrultusunda ülkenin sınırlarını genişletmişlerdir. Bu çerçevede Batı Köktürklerin ilk kağanı Tardu (582-603) zamanında Çin’e karşı üstünlük elde edilmiş olsa da Çin’in entrikaları ile ayaklanan Tölesler’den kaç-mak zorunda kalmış, 603 yılında Tuyühunlar’a sığınmıştır. Tardu’dan sonra gelen kağanlar da büyük bir başarı elde edememişlerdir. 651 yılında tahta çıkan son Batı Köktürk kağanı Aşina Holu, 659’da Çin’e esir düştükten sonra Batı Köktürkler de Çin’in hâkimiyetini ka-bul etmişlerdir. Böylece Doğu ve Batı Köktürk Kağanlığına bağlı Türkler, Çin hâkimiyeti altında, Çin için yaşamaya başlamışlardır. Köktürk Kağanlığı’nın 8. yüzyıla ait yazıtlarında Mukan Kağan’dan sonraki kağanların durumu, devletin bağımsızlığını kaybedişi ve Çin egemenliğini kabul edişi şöyle ifade edilir:

Anta kisre inisi kagan bolmış erinç. Oglıtı kagan bolmış erinç. Anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç. Oglı kaŋın teg kılınmaduk erinç. Biligsiz kagan olurmış erinç. Yablak kagan olurmış erinç. Buyrukı yme biligsiz <ermiş> erinç, yablak ermiş erinç. Begleri bodunı tüzsüz üçün, Tabgaç bodun tebligin kürlüg<in> üçün armakçısın üçün inili eçili kiŋşürtükin üçün begli bodunlıg yoŋaşurtukın üçün Türk bodun illedük ilin ıçgınu ıdmış kaganladuk ka-ganın yitürü ıdmış. Tabgaç bodunka beglik urı oglın kul boltı, işilik kız oglın küŋ boltı. Türk begler Türk atın ı<d>tı. Tabgaçgı begler Tabgaç atın tutupan Tabgaç kaganka körmiş. “On-dan sonra kardeşi kağan olmuş elbette, oğulları kağan olmuş elbette. Ondan sonra küçük kardeşi, ağabeyi gibi yaratılmadığı için, oğlu babası gibi yaratılmadığı için bilgisiz kağan-lar tahta oturmuş elbette, kötü kağanlar tahta oturmuş elbette. Komutanları da bilgisiz-miş elbette, kötüymüş elbette. Beyleri (ve) halkı (arasında) kargaşa olduğu için Çin halkı hilekâr (ve) sahtekâr olduğu için, aldatıcı olduğu için, kardeşlerle ağabeyleri birbirine dü-

1. Ünite - Köktürk Dönemi Türk Edebiyatı 5

şürdüğü için, beylerle halkı birbirine kışkırttığı için, Türk halkı! Yurt tuttuğun toprakları elinden almış. Kağan yaptığı kağanını kaybetmiş. Çin halkına, beyliğe layık oğulları köle oldu, hanımefendiliğe layık kızları cariye oldu. Türk beyleri Türk unvanlarını bırakıp Çin-lileri benimsemiş beyler Çin unvanlarını alarak Çin kağanına tâbi olmuşlar.” (KT D 4-8).

Köktürkler Çin hâkimiyetinden kurtulmak için birçok teşebbüste bulunmuşlar; an-cak başarılı olamamışlardır. 679 yılında Ordos’ta isyan eden Nishih-fu adlı prens, başarılı olamamıştır. Keza A-shih-na Fu-nien de arkadaşlarıyla Çinlilelere karşı isyan bayrağını açmıştır; ancak o da başarılı olamamış ve 681 yılında idam edilmiştir.

681 yılının sonlarında Kutlug Şad ve yanındakiler tekrar isyan etmişler, Çogay dağla-rının kuzey eteklerine gelmişler, Togla ırmağının yakınlarında Dokuz Oğuzları yenerek tekrar Ötüken’e hâkim olmuşlardır. Böylece 682 yılında devleti tekrar kuran Kutlug Şad, Çin’e tutsak olan Türkleri devletin çatısı altına toplamış, İlteriş Kagan unvanını almıştır. Yardımcısı Bilge Tonyukuk, devletin kurulmasında ve daha sonra izlenen siyasî ve askerî politikalarda her zaman İlteriş Kağan’ın yanında olmuş, Türk Kağanlığının yeniden tesis edilmesinde büyük katkısı olmuştur. İlteriş Kağan ve Bilge Tonyukuk zamanlarında “doğu-da Onon ve Kerulen ırmaklarına, kuzeyde Kögmen dağlarına, batıda Altaylara ulaşılmış, 689’da Türgişler üzerine de sefer yapılmıştır.” İlteriş Kağan’ın 692 yılında ölümünden sonra, oğulları Bilge ve Köl Tigin’in yaşları küçük olduğu için kardeşi Kapgan Kağan tahta çıkmış, Kapgan Kağan zamanında Türk birliği sağlanmış, ülkenin sınırları epey genişlemiştir.

692 yılında tahta çıkan Kapgan Kagan, 716 yılında Bayırkular ile yapılan savaşta tuza-ğa düşürülerek öldürülür. Kapgan Kagan’ın ölümünden sonra oğlu İni İl, kağanlığını ilan etse de, yaşları küçük olduğu için daha önce Kağan olamamış olan Bilge Kağan ve Köl Tigin, İni İl Kağan’ı tahttan indirirler. Böylece Bilge Kağan 716 yılında Köktürk Kağanı olur. Bilge Kağan ülkenin kağanı olurken, kardeşi Köl Tigin komutan olarak ülkeye tekrar ihtişamlı günler yaşatır. 731 yılında Köl Tigin’in vefat etmesi ile büyük acılar yaşayan Bilge Kağan, Çinden getirttiği sanatkârların da yardımıyla kardeşi Köl Tigin için büyük bir bark içinde yazıt diktirir. 734 yılında Bilge Kağan da vefat eder ve bu defa oğlu Tengri Kağan, babası Bilge Kağan için benzer bir yazıt diktirir.

Köl Tigin ve Bilge Kağan ile ihtişamlı yıllar yaşayan Köktürk Kağanlığı, bu kağanlar-dan sonra ülkede baş gösteren iç isyanların sonucunda zayı�ar. Köktürk Kağanlığına bağlı yaşayan Uygur, Karluk ve Yağmalar, 744 yılında çıkardıkları isyan ile Köktürk Kağanlığına son verirler.

Köktürk Kağanlığının kuruluşu hakkında kısaca bilgi veriniz.

KÖKTÜRK EDEBİYATIBugünkü bilgilerimize göre Türklerin kendi dilleriyle yazdıkları ilk metinlerin kısmen 7. yüzyılın sonlarından ve çoğunlukla 8. yüzyıldan kaldığı bilinmektedir. Türk dilinin bili-nen ilk metinleri, Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden kalmadır. Türklerin bu yüz-yıllardan bugüne, kesintisiz bir yazı diline sahip oldukları, dolayısıyla Türk dili ile yazılmış edebiyatın yüzyıllara dayanan bir geçmişinin olduğu rahatlıkla ifade edilebilir. Ne var ki bugünkü bilgilerimize göre Türklerin 7/8. yüzyıllardan önceye ait yazılı bir metni, bugüne ulaşmış değildir. Bu bağlamda Hunlar zamanında ve Köktürk Kağanlığının birinci döne-minde Türk dili ile yazılmış bir metnin varlığı, bugün için muğlaktır. Öte yandan Kök-türk Kağanlığının ikinci döneminden kalan yazıtların dili, Türk yazı dilinin gelişmişliğini, uzun süredir işlenmiş olduğunu ve böylece Türk dilinin Hunlar ve Köktürk Kağanlığının birinci döneminde de yazı dili olarak kullanılmış olabileceğini göstermektedir. Bu dö-nemlerde Türk dili ile yazılmış herhangi bir metne ulaşılamamış olunsa da, Türk dilinin varlığına işaret eden kayıtlar söz konusudur:

1


Hunlar Döneminde TürkçeHunlar zamanından kalan bir Türkçe metin olmamakla birlikte Çin yıllıklarındaki Hunca kaydıyla verilen kişi, unvan ve yer adları Türk dilinin kayda geçirilmiş ilk örneklerinden kabul edilebilir. Çin yıllıklarında Hunca kaydıyla geçen sözcüklerden bazıları şunlardır:

çeng-li “gök” (Köktürkçede tengri), ku-tu “oğul” (Köktürkçede kut), yen-çi/yem-çi “hükümdar eşi” (Köktürkçede ebçi), tieh-fah “demir” (Köktürkçede temir), wo-lu-to “karargâh” (Köktürkçede ordu).

Çin yıllıklarında Hunların dışında Tabgaç dönemine (M.S. 338-557) ait bazı Türkçe sözcükler de geçmektedir:

pi-te-çen “yazıcı” (Köktürkçede bitigçi), hu-la-çen “süvari” (Köktürkçede atlıg), teu-lu “töre” (Köktürkçede törü).

Çin yıllıklarında M.S. 329’da geçen bir olaydan dolayı ifade edilen ve on karakterden oluşan Hunca iki cümle, araştırmacılar tarafından Türk dilinin ilk tanıklarından kabul edilmektedir. Çin karakterleriyle yazılan bu beyit, Talat Tekin (Hunların Dili, Ankara 1993) tarafından şöyle okunmuş ve anlamlandırılmıştır:

Çince karakterlerle: siu-k’it’i-li-kang puhkoh kü-t’u-tangYazıçevrimi: sü:ke talıkaŋ / bugukgı tutaŋTürkiye Türkçesi ile: “(Düşman) ordusunu çıkartın, liderini yakalayın.”

Birinci Köktürk Kağanlığı Döneminde TürkçeBugüne kadar Köktürk Kağanlığının birinci döneminde (552-630) Türk dili ile kaydedil-miş herhangi bir metne ulaşılamamıştır. Bölgede devam eden arkeolojik kazılar sonucun-da, Köktürk Kağanlığının ilk zamanlarına ait yazıtların ortaya çıkma ihtimali yüksektir. Köktürk yazıtları olarak bilinen yazıtların tamamı kağanlığın ikinci döneminden (682-744) kalmadır. Bununla birlikte ikinci Köktürk Kağanlığı döneminde Köl Tigin’in vefatın-dan sonra, Bige Kağan’ın hemen kardeşine bir yazıt diktirmesi, Türk yazı dilinin varlığına delalettir. Öte yandan Köktürklerin iletişim halinde oldukları Çin ve Bizansların yazılı kaynaklarındaki kimi kayıtlar da kağanlığın ilk döneminde Türk yazı dilinin varlığına de-lil teşkil etmektedir. Bu dönemde Türkler tarafından yazılmış herhangi bir Türkçe metin olmamakla birlikte, Türk yazı dilinin varlığını gösteren bazı kayıtlar şunlardır:

İstemi Yabgu döneminde Sasani Devleti ile mücadeleye girişen Köktürk Kağanlığı, Sasani hükümdarı Anûşirvân’a karşı Bizans İmparatorluğu ile işbirliği yapmış, İstemi Yab-gu 567 yılında İstanbul’a elçilik heyeti göndermiştir. Bizans kaynaklarında heyetin İstemi Yabgu’dan Bizans imparatoruna mektup götürdüğü kayıtlıdır. Bu dönemde Batı Köktürk Kağanlığına Bizans İmparatorluğu’ndan da elçilik heyetinin geldiği bilinmektedir. Bizans kaynaklarında Köktürk ve Bizans heyetleri arasında gerçekleşen görüşmeler anlatılırken, İstemi Yabgu’nun “İskit har�eriyle yazılmış” bir mektubu Bizans imparatoruna gönderdiği kaydedilmiştir. Mektubun Türkçe ile mi yoksa başka bir dil ile mi yazıldığı kesin olarak bilinmemekle birlikte, kayıttaki “İskit har�eri” ibaresi, mektubun Türkçe olma ihtimali-ni artırmaktadır. İstemi Yabgu’nun Bizans imparatoruna gönderdiği mektup Türkçe ise, Türklerin 6. yüzyılda Birinci Köktürk Kağanlığı döneminde en azından resmî yazışmalar-da Türkçeyi kullandıklarını göstermektedir. Sema Barutcu Özönder (Eski Türklerde Dil ve Edebiyat, Türkler Ansiklopedisi, 2002: 482), İstemi Yabgu tarafından yazılan bu mektup hakkında şöyle düşünmektedir:

“Türk dilinin Oğuz dalının yazılı tarihinin VII. yüzyılın son çeyreğinden çok daha eski bir tarihe gittiği aslında elimizdeki haberlere göre kesindir. Merkezi Ötüken olan Kök Türk dev-letinin (M.S. 552-745) batı kanadını sevk ve idare eden İstämi’nin (öl. 575 sonu veya 576 başı) veya Bizans kaynaklarındaki şekliyle Silzibulos’un (<*Sir Yabgu) 568’de, Bizans impa-


ratoru II. İustinos’a verilmek üzere Maniax’ın başkanlığındaki elçilik heyetiyle gönderdiği “İskit har�eriyle” yazılı mektup böyle haberlerden biridir. Aynı dönemden Türk yönetici-lerin diplomatik mektuplaşmaları bu haberle sınırlı değildir. Meselâ, Çin imparatorlarına gönderilen Çincede kayıtlı iki mektupla ilgili varılan sonuçlar Türk yazı dili tarihi açısından önemlidir. Bu mektuplardan biri Işbara (Sha-po-lia) Kağan’ın (581-587) 584 (Ejder yılının 9. ayının 10. günü) tarihli mektubu, diğeri ise 607 tarihli Ch’i-min kağan’ın (600-609) mek-tubudur. Her iki mektup metninin de orijinal dilinin Türkçe olduğu, Çincedeki kayıtların metin analizlerinden anlaşılabilmiştir. Elbette, İstämi’nin yukarıda sözü edilen II. İustinos’a gönderdiği mektupta kullanılan alfabenin Türk Runik alfabesi olduğu bilim çevresince ka-bul edilir. Alfabenin Soğd kökenli bir alfabe olabileceğini ileri sürenler de olmuştur. Hangi yazıyla yazılmış olurlarsa olsunlar, bu durum mektupların varlığı gerçeğini değiştirmez ve diplomatik ilişkileri sözden yazıya uzatır”

Köktürk Kağanlığının birinci dönemine ait yazınsal faaliyetler içerisinde en önemli ola-nı, kuşkusuz 582 yılında Taspar Kağan zamanında dikilmiş olan Bugut yazıtıdır. Moğolis-tan’daki Bugut dağının yakınlarında bulunduğu için Bugut yazıtı adı ile anılan yazıt Soğdça ve Sanskritçe metinlerden oluşmaktadır ve bugün Moğolistan’ın Arhangai eyaletindeki Tsetserlig ilçesinde, müzede bulunmaktadır. Yazıtın üç tarafı Soğdca, bir tarafı ise Sanskrit-çedir. Başka bir ifadeyle yazıt, Türk diliyle kaleme alınmamıştır. Köktürk Kağanlığının ilk dönemine ait olan Bugut yazıtının Türk diliyle kaleme alınmaması, Türk dilinin o dönemde yazı dili olmadığı anlamına gelmez. Yazıtın, Budist faaliyetleri ile tanınan Taspar Kağan’ın, Budist olan Soğdlu din adamları ya da tüccarlarla olan münasebeti sonucunda Soğdca ve Sanskritçe yazıldığı düşünülmektedir. Hatta “Soğdca yüzlerin analizi, metinde Soğdcada hiç rastlanılmayan anlatım unsurlarının varlığını göstermiştir. Pek çok anlatım öğesinin daha geç tarihli kağanlık yazıtlarındaki kullanımlarına denk gelmesi metnin Türkçede ka-leme alınıp Soğdcaya çevrildiği görüşünü hâkim kılmıştır.” Şayet Türk diliyle yazılıp Soğd-caya çevrilmişse, Türkçe yazılmış olan ilk şeklin kayıp olduğu da düşünülebilir.

Yine bu dönemde Budizm’den etkilenen Köktürklerin Budist öğretiye ait eserleri Türk-çeye çevirdikleri ya da çevirttikleri bilinmektedir. Taspar Kağan zamanında, 575 yılında Nirvana Sūtra adlı metnin de Türk diline çevrildiği bilinmektedir. Ahmet Caferoğlu’nun verdiği bilgiye göre metin Türkçeyi iyi bilen birisi tarafından çevrilmiştir ve Türkçeye ait bir sözlük de vardır.

TÜRK RUNİK HARFLİ YAZITLARTürkler, 7. yüzyıldan 12/13. yüzyıllara kadar tarihsel Türklük coğrafyasının değişik yerle-rinde, literatürde “runik” olarak adlandırılan alfabe ile çok sayıda yazıt dikmiştir. Alfabe, İskandinavya’da kullanılan alfabeye benzerliğinden dolayı, yazıtları çözen ve ilk okuyan W. �omsen tarafından “runik” olarak adlandırılmış, daha sonra “runik alfabe” adıyla yaygınlaşmıştır. İskandinav ülkelerinde Almanca “sır, gizem” anlamına gelen run sözün-den türemiş olan runik sözcüğü, Türklerin kullandıkları bu alfabe için de kullanılır ol-muştur. Öte yandan farklı iki coğrafyada kullanılan alfabe arasında şekilsel benzerlik olsa da, har�erin ses değerlerinin aynı olmadığını belirtmek gerekir.

Türkler tarafından Türk runik alfabesiyle yazılan yazıtlar, Tüklük coğrafyasının çeşitli yerlerine dağılmış olmakla birlikte, Köktürk ve Uygur Kağanlıklarının hüküm sürdüğü tarihî Türk coğrafyasında yoğunlaştığı görülmektedir. Buna göre Türk runik har�i yazıt-lar; Moğolistan, Türkistan, Sibirya ve Doğu Avrupa coğrafyasına yayılmıştır. Türklerden kalan yazıtların bir kısmı, bizzat develeti yönetenler tarafından diktitilen daha hacimli ve heybetli, bir kısmının ise alfabenin Türk milleti arasında yaygınlık kazanmasıyla yazılmış daha küçük yazıtlar olduğu söylenebilir. Gerek Köktürk ve gerekse Uygur Kağanlıkları


dönemlerinde kağanlar ya da yöneticiler tarafından dikilmiş olan ve daha çok “didaktik” olan hacimli yazıtların, hem şeklen hem de içerik bakımından diğer küçük yazıtlardan farklı olduğu görülmektedir. Mesela Köktürk yazıtları arasında olan ve Orhon nehrine yakın yerde oldukları için “Orhon Yazıtları” olarak adlandırılan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının bir kaplumbağa kaidesi üzerinde olması, daha heybetli ve sağlam taşlardan yapılmış olması gibi şekilsel özellikler, bu yazıtları diğer yazıtlardan ayırmaktadır.

Türk runik har�i yazıtlar içerisinde bilhassa Köktürk ve Uygur Kağanlığı yazıtlarından bazılarının bark içerinde yer aldıkları görülmektedir. Mesela Köl Tigin yazıtı için “kaplum-bağa kaide üzerine 3, 75 metre yüksekliğinde bir bengü taş diktirilmiş; iç duvarları resimler-le bezenmiş ve içinde Köl Tigin’le karısının heykellerinin de bulunduğu bir bark yaptırılmış; bengü taş ile bark arasında, Köktürklerin ileri gelen bey ve hanımlarının insan boyundaki heykelleri dikilmiş ve bütün bu alan parke taşlarıyla döşenerek etrafı açık bir duvarla çevrilip anıt mabet hâline getirilmiştir.” (Ahmet Bican Ercilasun, Türk Dili Tarihi, 2005: 119).

Yazıtlarda, yazı yazma eylemi, yazılan malzemelerin adları ve yazıtların yazılış amaçları Türkçe sözcüklerle ifade edilmiştir. Buna göre yazıtlarda yazı yazma eylemini ifade etmek üzere biti-, ur- ve tokı- eylemleri kullanılmıştır. Bu eylemlerden biti-, Türk dilinin diğer tarihsel dönemlerine ait kâğıda yazılı metinlerinde de kullanılırken, ur- ve tokı- eylemle-rinin sadece taş ve kayalar üzerine Türk runik alfabesiyle yazılmış yazıtlarda kullanıldığı söylenebilir. Asıl anlamları “vurmak, darp etmek” olan ur- ve tokı- eylemlerinin, “taşlara yazı yazmak” eylemini ifade etmek üzere terimleştiği söylenebilir. Öte yandan yazıtlarda Türk runik har�i metinler için bitig taş ve bäŋgü taş adlarının kullanıldığı görülmektedir. Mesela Ongin Yazıtı’nda taşlara yazı yazma işi, bitig taşıγ toqıt- ve bäŋgü taşıγ urtur- şek-linde adlandırılmıştır: [Ataçım]qa bitig t[aşı]γ [toqıt]dım, bäŋigü [taşıγ urturtu]m.

Bazı yazıtlarda, niçin “beŋgü taş tokıt-“ıldığı ya da “sab ur-“ulduğunun sebepleri de ifade edilmiştir. Bilhassa Köktürk Kağanlığı yazıtlarından “Kağanlık Yazıtları”nda Kök-türk Kağanlığının askerî ve siyasî faaliyetlerini ifade eden yöneticilerin yazıtları dikme se-beplerini de aktardıkları görülmektedir. Mesela Köl Tigin, ağabeyi Bilge Kağan ile birlikte Köktürk Kağanlığını nasıl genişlettikleri, Türklerin millet olması için yaptıklarını anlata-rak bir bakıma millete karşı hesap vermişlerdir. Yazıtların yazılma amacı en iyi yazıtlarda verilmektedir:

Teŋri yarlıkadukın üçün özüm kutum bar üçün kagan olurtum. Kagan olurup yok çıgany bo-dunug kop kubratdım. Çıgany bodunug bay kıltım. Az bodunug üküş kıltım. Azu bu sabımda igid bar gu? Türk begler budun bunı eşidiŋ. Türk bodun tirip il tutsıkıŋın bunda urtum. Yaŋılıp ölsikiŋin yme bunda urtum. Neŋ neŋ sabım erser beŋgü taşka urtum. Aŋar körü biliŋ. Türk matı bodun begler bödke körügme begler gü yaŋıltaçı siz? Men beŋgü taş tokıtdım. “Tanrı buyurduğu için kendi kutum/bahtım olduğu için kağan (olarak) tahta oturdum. Kağan olup tahta oturduktan sonra aç, fakir milleti hepsini toplattım. Fakir milleti zengin kıldım. Az milleti çok yaptım. Yoksa, bu sözümde yalan var mı? Türk beyleri, milleti bunu işitin! Türk milletini derleyip/toplayıp il tutacağını burada vurdum (taşa yazdırdım). Yanıldığında öle-ceğini yine burada vurdum (taşa yazdırdım). Her ne sözüm varsa bengü (ebedi) taşa vur-dum/yazdırdım. Ona bakarak bilin. Sadık Türk milleti, beyleri bu anda itaat eden beyler, siz mi yanılacaksınız? Ben ebedi taş/bengü taş tokuttum/yazdırttım” (KT G 9-11).

Yazıtlar, bugüne kadar birçok araştırmada tasnif edilmiş, ait oldukları yer ve siyasî teşekküle göre genellikle dört grupta değerlendirilmişlerdir:

1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları,2. Uygur Kağanlığı Yazıtları,3. Yenisey Yazıtları,4. Diğer Yazıtlar.


Türk runik har�i yazıtlar hakkında kısaca bilgi veriniz.

Köktürk Kağanlığı Yazıtları Köktürkçenin en önemli eserleri olan Bilge Kağan Yazıtı ve Köl Tigin yazıtı, Moğolistan’ın Arhangai aymağında, Orhun bölgesi de denilen Orhun ırmağının yakınında bulunmak-tadır. Üçüncü önemli yazıt olan Tonyukuk Yazıtı ise Ulan-Bator’un yaklaşık 40 km do-ğusunda Bayan Tsokto adı verilen bölgededir. Diğer eski Türk runik har�i metinler de Moğolistan’ın Arhangai, Bulgan, Dundgovi, Töv, Hövsgöl vilayetlerinde bulunmaktadır. Bugüne kadar tespit edilen ve tamamı Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden kalan Köktürk Yazıtları şunlardır:

Çoyr YazıtıMoğolistan’ın Dundgovi eyaletinin Çoyr bölgesinde bulunan yazıt Ulanbatur Tarih Müzesi’nde korunmaktadır. Çoyr Yazıtı, bugünkü bilgilerimiz ışığında en eski Türk yazıtı olarak bilinmektedir. Yazıtın 687-692 yılları arasında dikildiği tahmin edilmektedir. Yazıt-ta bir Köktürk erinin İlteriş Kağan’a katıldığı anlatılır. Yazıt üzerinde ayrıca dağ tekesi ve yılanlı damga bulunmaktadır.

Hoytu Tamir YazıtlarıMoğolistan’da Tamir Irmağının kuzeyinde bulunan kayalara boya ile yazılmış olan Hoytu Tamir yazıtları 34 parçadan oluşmaktadır. Kayalara fırça ile yazılan Hoytu Tamir yazıtları Türk dilinin dışında başka diller ile de yazılmışlardır.

Ongin (İşbara Tamgan Tarkan) YazıtıBilge Işbara Tamgan Tarkan ve babası İl İtmiş Yabgu’nun, İlteriş Kağan ve Bilge Kağan dö-nemlerinde yaptıkları hizmetlerin ve savaşların anlatıldığı Ongin yazıtı, 719-720 yıllarına tarihlendirilmektedir. Yazıtta 19 satır bulunmaktadır.

Köl İç Çor (İhe-Hüşötü) YazıtıMoğolistan’ın Töv eyaletinde bulunan, tahminen 720-725 yıllarında dikilen yazıt, 29 satır-dan oluşur. Tarduş Lideri Köl İç Çor’un mücadelerinin anlatıldığı yazıtın bulunduğu yerde 8 adet insan heykeli, 5 adet hayvan (aslan ve koç) heykeli, sunak masasına ait işlemeli taşlar ve balballar bulunmaktadır.

İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) YazıtıAltun Tamgan Tarkan Yazıtı adıyla da anılan İhe-Aşete yazıtı, 10 satırdan oluşmaktadır. Yazıtın Altun Tamgan Tarkan adına 724 yılında dikildiği tahmin edilmektedir.

Tonyukuk YazıtıKöktürk Kağanlığının bilge veziri Tonyukuk’a ait yazıtın hangi yıllarda dikildiği kesin ola-rak bilinmemektedir. Tonyukuk yazıtı, kimi araştırmacılara göre 720-726 yılları arasında, kimi araştırmacılara göre ise 732-734 yılları arasında dikilmiştir. Tonyukuk yazıtının tari-hindeki bu belirsizlik, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında yazılış tarihleri kayıtlı / belli olduğu hâlde, Tonyukuk yazıtının ne zaman yazıldığı ile ilgili bir kaydın bulunmamasın-dan kaynaklanmaktadır. Tonyukuk yazıtını diktiren bizzat Tonyukuk’un kendisidir. Yazıt metninin sahibi de Tonyukuk’tur. Çin’de doğan, Köktürklerin 682 yılında İlteriş Kağan önderliğinde başarıya ulaşan isyanda önemli bir görev yüklenen, İlteriş Kağan zamanında vezir ve başkomutan olan Tonyukuk, Türk kültürünün ilk düşünürlerindendir. Tonyukuk aynı zamanda Türk hatıra edebiyatının ilk temsilcisi ve ilk Türk tarihçisidir.

2


Tonyukuk yazıtı iki taştan oluşmaktadır. Bu iki taşta toplam 62 satır bulunmaktadır. Tonyukuk yazıtındaki taşlar Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarına göre daha küçük ve taşların yapısı daha yumuşaktır. Tonyukuk yazıtında Türk milletinin Çin’e başkaldırarak esaretten kurtuluşu, Oğuz, Kırgız, Türgiş ve Çinlilerle yapılan savaşlar ile Tonyukuk’un milleti için yaptığı hizmetler anlatılmaktadır. Yazıtta Türk milletine önemli öğütler de ve-rilmektedir. Tonyukuk, 682 yılındaki isyandan başlayarak vefatına kadar devlet yöneti-mindeki faaliyetlerini atasözleri ya da veciz sözlerle oldukça canlı ve akıcı bir şekilde dile getirmiştir. Tonyukuk bütün yazıtta bizzat kendisinin rol aldığı olayları anlatmıştır.

Tonyukuk Yazıtından Örnek Metin (I. TAŞ BATI YÜZÜ)Bilge Tonyukuk ben özüm Tabgaç iliŋe kılıntım. Türk bodun Tabgaçka körür erti. Türk bo-dun kanın bulmayın Tabgaçda adrıldı kanlandı kanın kodup Tabgaçka yana içikdi. Teŋri ança temiş erinç kan bertim kanıŋın kodup içikdiŋ. İçikdük üçün Teŋri ölütmiş erinç. Türk bodun ölti, alkındı, yok boldı. Türk Sir bodun yirinte bod kalmadı. Ida taşda kalmışı kub-ranıp yiti yüz boldı. İki ülügi atlıg erdi, bir ülügi yadag erdi. Yiti yüz kişig uduzugma ulugı şad erti. Yaggıl tidi. Yagmışı ben ertim. Bilge Tonyukuk. Kagan mu kışayın tidim sakıntım. Toruk bukalı semiz bukalı arkada böŋser semiz buka toruk buka tiyin bilmez ermiş tiyin ança sakıntım. Anta kisre teŋri bilig birtük üçün özüm ök kagan kıldım Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan birle İlteriş kagan boluyın biriye Tabgaçıg öŋre Kıtanyıg yırya Oguzug üküş ök ölürti. Bilgesi çabışı ben ök ertim. Çogay kuzın Kara Kumug olurur ertimiz. “Bilge Tonyukuk, ben kendim Çin ülkesidne doğdum. (O sıralar) Türk halkı Çin’e tâbi idi. Türk halkı hanını bulamadığı için Çin’den ayrıldı, han sahibi oldu. (Daha sonra) hanını bıra-kıp Çin’e yeniden tâbi oldu. (Ebedî) gök şöyle demiş elbette: Han verdim, hanını bırakıp tâbi oldun. Tâbi olduğun için (ebedî) gök “öl” demiş elbette. Türk halkı öldü, mahvoldu, yok oldu. Türk Sir halkının topraklarında boy kalmadı. Yazıda yabanda kalanlar toplanıp yedi yüz (kişi) oldular. (Bunların) iki bölümü atlı idi, bir bölümü yaya idi. Yedi yüz kişiyi sevk edenlerin lideri şad (unvanlı) idi. Söyle dedi, danışmanı bendim, Bilge Tonyukuk, kağan mı yapayım dedim, (şöyle) düşündüm: Zayıf boğa ile semiz boğa uzakta böğürse, semiz boğa mı zayıf boğa mı olduğu bilinmezmiş diyerek öylece düşündüm. Ondan sonra (ebedî) gök bilgi verdiği için kendim kağan yaptım, Bilge Tonyukuk Boyla Baga Tarkan ile (birlikte) İlteriş, kağan olunca? güneyde Çinlileri, doğuda Kitanlıları, kuzeyde Oğuzları çokça mahvetti. (O sıralar) bilge kişisi başkomutanı bizzat bendim. Çugay Kuzı ile Kara Kum’u yurt tutmuştuk.” (Ton. I. B 1-7).

Köl Tigin Yazıtıİkinci Köktürk Kağanlığı döneminde kardeşi Bilge Kağan ile birlikte devleti ihtişamlı günlere ulaştıran Köl Tigin, 682 yılında devleti tekrar dirilten İlteriş Kağan’ın oğlu ve Bilge Kağan’ın kardeşidir. Köl Tigin 27 Şubat 731 tarihinde vefat etmiş, kardeşi Bilge Kağan 21 Ağustos 732 tarihinde kardeşi adına Köl Tigin yazıtını diktirmiştir. Köl Tigin yazıtının ya-zarı Bilge Kağan, yazıcısı ise yeğenleri Yollug Tigin’dir. Yük-sekliği dört metreye yaklaşan Köl Tigin yazıtının üç yüzü Türkçe, diğer yüzü Çincedir. Bir kaplumbağa kaidesi üzeri-ne oturtulan yazıtın taşı mermerden yapılmış ve daha önce yontularak hazırlanmıştır. Yazıt 71 satırdan oluşmaktadır. Köktürk devletinin birinci dönemindeki ihtişamlı günler-den, devletin tekrar dirildiği zamana ait olayların ve oradan Köl Tigin zamanındaki kahramanlıkların anlatıldığı Köl Ti-


gin yazıtı, Ahmet Bican Ercilasun’un ifadesiyle, “Türk edebiyatının san’atkârane üslûpla yazılmış ilk eseridir.” Köl Tigin ve aynı zamanda Bilge Kağan yazıtları, Türk hitabet dili-nin en güzel örneklerindendir. Aliterasyonlu ifadeler, atasözleri, açık ve etkileyici dili ile hem çağının hem de Türk edebiyatının en seçkin örneklerinden biridir.

Köl Tigin Yazıtından Örnek Metin (Doğu Yüzü)Üze kök teŋri asra yagız yir kılındukta ikin ara kişi oglı kılınmış. Kişi oglınta üze eçüm apam Bumin Kagan İstemi Kagan olurmış. Olurupan Türk bodunuŋ ilin törüsin tuta birmiş iti birmiş. Tört buluŋ kop yagı ermiş. Sü sülepen tört buluŋdakı bodunug kop almış kop baz kıl-mış. Başlıgıg yüküntürmiş tizligig sökürmiş. İlgerü Kadırkan yışka tegi, kirü Temir Kapıgka tegi konturmış. İkin ara idi oksuz kök türk ança olurur ermiş. Bilge kagan ermiş, alp kagan ermiş. “Yukarıda gök, aşağıda yer yaratıldığında ikisinin arasında insanoğlu yaratılmış. İnsanoğlunun üzerinde atalarım, dedelerim Bumın Kağan (ve) İstemi Kağan tahta otur-muş. Tahta oturup Türk halkının ülkesini (ve) yasalarını tutuvermiş, düzenleyivermişler. Dört taraf hep düşmanmış. Ordu sevk ederek dört tara�aki halkları hep ele geçirmiş, tâbi etmiş. Mağrurlara baş eğdirmiş, asilere diz çöktürmüş. (Halkı) doğuda Kadırkan (orma-nını) Dağlarına kadar, batıda Demir Kapıya kadar yerleştirmiş. İkisinin arasındaki (böl-gede) dağınık haldeki Türkler öylece yaşıyorlarmış. Bilge kağan imiş, yiğit kağan imiş.” (KT D 1-3).

Bilge Kagan YazıtıBilge Kağan’ın ölümünden sonra 24 Eylül 735 tarihinde oğlu Teŋri Kağan tarafından diktirilen Bilge Kağan yazıtında an-latılan olaylar ile Köl Tigin anıtındaki olaylar hemen hemen aynıdır. Bige Kağan yazıtında fazladan Köl Tigin’in vefatından sonraki olaylar yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtı, kardeşinin yazıtına göre daha fazla yıpranmış vaziyettedir. Yazıtın batı yü-zünde yer alan, okunabilen altı satırlık kısmın, metnin yazarı Teŋri Kağan’a ait olduğu tahmin edilmektedir. Yazıtın bu ye-rindeki ifadelerin oldukça hüzünlü olduğu; bu anlamda Teŋri Kağan’ın babasının ölümünden sonraki duygularını ifade ettiği anlaşılmaktadır:

Bilge Kagan uçdı. Yay bolsar üze teŋri kövürgesi eterce anca tagda sıgun etser anca sa-kınur men. Kaŋım kagan taşın özüm kagan … “Bilge Kağan vefat etti. Bahar geldiğinde yukarıda gök davulu(nun) çalınması gibi, bunun gibi dağlarda geyiğin melemesi gibi işte böyle dertlenirim. Babam kağanın anıt taşını ben kendim kağan …”.

İhe-Nur Yazıtıİhe-Nur yazıtı 6 satırlık küçük bir yazıttır. 730 civarında dikildiği tahmin edilmektedir.

Hangiday YazıtıHangiday yazıtı Moğolistan’nın Bulgan aymağında Hangiday kayası üzerine yazılmış 4 satırlık bir yazıttır.

Köktürk Kağanlığı yazıtlarını sıralayıp bu yazıtları kısaca tanıtınız.

Uygur Kağanlığı YazıtlarıKöktürk yazıtlarında Tokuz Oguz olarak adlandırılan Uygurların, Karluk, Yağma ve Basmıl Türkleriyle ittifakından sonra Köktürk Kağanlığına son vermesiyle aynı bölgede

3


Bozkır Uygur Kağanlığı ya da Ötüken Uygur Kağanlığı olarak adlandırılan yeni bir devlet kurmuşlardır. Uygurlar da Köktürkler gibi bugünkü Moğolistan bozkırında taş ya da ka-yalar üzerine runik har�eriyle yazıt dikmişlerdir. Uygur Kağanlığının Kırgızlar tarafından yıkıldığı 840 yılına kadar dikilmiş yazıtlar şunlardır:

Terh (Taryat) YazıtıTerh yazıtı 1969-1970 yıllarında Moğolistan’ın Arhangai eyaletindeki Taryat bölgesinde Terh ırmağı civarında bulunmuştur. Yazıt dört parçadan oluşmaktadır. Ötüken Uygur Ka-ğanlığı (M.S. 745-840) döneminde 753 yılında İl İtmiş Bilge Kağan (Moyun Çor) tarafın-dan diktirilmiş olan Terh (Taryat) yazıtında, Moyun Çor ile babası Kül Bilge’nin savaşları anlatılmaktadır. Yazıtın bazı satırları da Şine-Usu yazıtı ile aynıdır. Yazıtın yazıcısı Bilge Kutlug Tarkan Seŋün’dür.

Tes Yazıtı1979 yılında Moğolistan’ın Hövsgöl eyaletinin Övörbulag mevkiinde Tes nehrinin yukarı kısmında 1976 yılında bulunan Tes yazıtı, 750 yılında ikinci Uygur kağanı Tengride Bol-mış İl İtmiş Bilge Kağan / Moyun Çor tarafından diktirilmiştir. 22 satırdan oluşan yazıtta Uygurların atalarından bahsedilir.

Şine-Usu Yazıtı1909 yılında Moğolistan’ın Arhangai ve Bulgan eyaletlerinin sınırında, Selenga nehrinin güneyinde yer alan Mogoin Şine-Usu vadisinde bulunan ve Türklük Bilimi araştırmala-rında Şine-Usu adıyla bilinen yazıt, 760 yılında Teŋride Bolmış İl İtmiş Bilge Kağan (Mo-yun Çor) adına diktirilmiştir. Uygur yazıtlarının en büyüğü olan yazıt, 51 satırdan olu-şur ve bazı satırları Taryat yazıtı ile aynıdır. Şine-Usu yazıtında 740-759 yılları arasındaki özellikle Uygurların Köktürklerle yaptıkları savaşlar; Karluklarla, Sekiz Oguzlarla, Dokuz Tatarlarla, Kırgızlarla, Çikler ve Basmıllarla yaptıkları mücadeleler ve Uygur kağanlığının kuruluşu anlatılmaktadır.

Somon-Sevrey YazıtıSomon-Sevrey yazıtı Moğolistan’ın Güney Gobi bölgesinde Somon-Sevrey mevkiinde bu-lunduğu için bu adla anılmaktadır. Yazıtta Bögü Kağan’ın 762’de Çin’e yaptığı seferlerden bahsedilir. Yazıtta 7 satırın yanı sıra 7 satırlık Soğdça bir metin daha vardır.

Suci YazıtıMoğolistan’ın Ar-Aşhatu dağının Dolon-Huduk bölgesinde 1900 yılında bulunan Suci ya-zıtı, Boyla Kutlug Yargan adına diktirilmiştir. Yazıtın tarihi tam olarak bilinmemekle bir-likte, Terh, Şine-Usu yazıtları gibi Uygur Kağanlığı dönemine ait olduğu düşünülmektedir.

Karabalgasun YazıtlarıUygurların başkenti Karabalgasun civarında bulunan ve üç parçadan oluşan Karabalgasun yazıtlarından Birinci Karabalgasun olarak adlandırılan yazıt, 5 satırdan oluşur. İkinci Kara-balgasun yazıtı 12 satırdan oluşur ve Hotont kasabasındaki Serentey ırmağı kıyısında bulun-muştur. Aynı bölgede bulunan Üçüncü Karabalgasun yazıtı tahminen 810 yıllarında dikil-miştir. 9 parça halinde olan yazıtta Türkçenin yanısıra Soğdça ve Çince metinler de vardır.

Ar Hanan (Ar Hanin) YazıtıMoğolistan’daki Ar Hanan dağının eteklerinde bulunduğu için Ar Hanan Yazıtı olarak adlandırılan yazıt, üç parça hâlindedir. Toplam 140 harf bulunmaktadır.


Yukarıdaki yazıtların dışında Uygur Kağanlığından kalan üç yazıt daha vardır. Tüklük Bilimi araştırmalarında Gürbelçin Yazıtı, Somon-Tes Yazıtı ve Mutrın Temdeg Yazıtı olarak bilinen bu yazıtlar, oldukça küçüktür.

Yenisey YazıtlarıAdını Güney Sibirya’da bugünkü Hakas ve Tuva Cumhuriyetleri içinde kalan Yenisey neh-rinden alan Yenisey yazıtları, Yenisey vadisinde bu nehre veya kollarına dökülen Abakan, Bayın Köl, Çaa Köl, Tes, Tuba, Turan Elegest, Uybat, Uyuk gibi nehirlerin kenarlarında bulunan ve sayıları yaklaşık 150’yi bulan eski Türk runik har�i yazıtlardır. Yazıtlar üzeri-ne birçok ilim adamı araştırmalarda bulunmuş ve görüşlerini açıklamışlardır. Rus ve Fin heyetlerinin bölgedeki araştırmaları Yenisey yazıtlarının bulunuşunu, yayınların yapıla-bilmesini ve korunmasını sağlamıştır.

Bu yazıtların Kırgızlara ait olduğu düşüncesi çok eskiden beri savunulan bir düşünce olmuştur. Bu düşüncenin oluşmasında, yazıtların bulunduğu bu bölgede Kırgızların ya-şamış olmalarının etkisi büyüktür. Ancak bazı yazıtlardaki ifadelerden, farklı Türk boy-larına ait yazıtların da olduğu sonucu çıkmaktadır. Yenisey yazıtlarından Barık I’de öz yigen alp turan altı oguz budunda üç yegirmi (yaşımka) adrıldım. “Öz Yiğen Alp Turan Altı Oğuz kavminden on üç (yaşımda) ayrıldım”; Tuba III yazıtında … Türgiş el içintä beg ben “Türgiş elinin içinde ben beğ idim”; Uyuk-Tarlık yazıtında atım El Togan Tutuk ben tenri elimke elçisi ertim altı beg bodunka beg ertim “Adım El Togan Tutuk, ben semavî (veya ilahi) elimin elçisi idim. Altı müttefik buduna beg idim” cümlelerine rastlanılmak-tadır. Bu durum Yenisey yazıtlarının sadece Kırgızlara değil; diğer Türk boylarına da ait olabileceğini gösterir.

Bu yazıtlarda kullanılan eski Türk Runik alfabesinin yazılış şekillerinden ve yazının standart bir biçim taşımamasından dolayı, yazıtların tarihi de tartışılır olmuştur. Kimi araş-tırmacılar, Yenisey yazıtlarındaki alfabenin daha ilkel olduğu düşüncesindedir. Bu neden-le Yenisey yazıtlarının, Orhun bölgesinde yazılan diğer yazıtlardan daha önce, yaklaşık 6. veya 7. yüzyılda yazılmış olabileceğini düşünürken, kimileri 9. yüzyıla tarihlendirmektedir.

Yenisey Yazıtlarından Elegest (4) Yazıtı:Kuyda kunçuyum a! Esizim e! Yıta! Özde oglum, esizim e! Adrıltım. Yıta! Yüz er kadaşım uyurın [ü]çün yüz erin, elig öküzün tikd[i]. Kök teŋride kün ay azdım. Yıta! esizim e! Ad-rıltım. kanım elim e, esizim e, yıta[a], bökmedim! Kanım elimiz, yıta, adrıltım! Körtl(e) Kan Alp Uruŋu. Altunlug keş egnin yü(t)tüm, belde ban(t)ım. Tokuz sekiz on yaşım. Uruŋu Külüg Tok Bögü Terqen e! Kaŋım beg erdem üçün birle bardı. Kara bodunum! Katıglanıŋ! El tör(ü) sü ıdmaŋ! Yıta! Esiz! İlim qanım! İlim ugrınta sü bolup er (ö)l(ü)rmedöküm yoq. Çebligde bir tegimde sekiz er [öl]ürdüm. İlim utuşıŋa azıp qala[yın], adrılayın!... Bars yılta er[ti. Yal]ıkayın. Buŋ baŋa b(u)nta ermiş, öldüm. Yıta! Esizim e! Yalıkayın. Tört adak<lıg> yılkım, sekiz adaklıg barımım. Buŋum yok erdim. Kadaşıma kinime adrıltım a! Kara bodu-numa adrıltım. Yıta! M(ü)n!

Diğer Yazıtlar Türklük coğrafyasının farklı bölgelerinde Türk runik alfabesiyle yazılmış dağınık halde başka yazıtlara da rastlanılmaktadır. Bu yazıtlar, hem içerik hem de bulunulan yerler ba-kımından dağınık olduğu için “Diğer Yazıtlar” başlığı altında değerlendirilmektedir. Yu-karıdaki tasni�e yer alan ve belli bir karakter taşıdıkları için aynı grupta değerlendirilen yazıtların dışında “Diğer Yazıtlar” başlığı altındaki Türk runik har�i yazıtları ise, aşağıdaki gibi sını�andırmak mümkündür:


Moğolistan’da Bulunan YazıtlarMoğolistan’da Köktürk Kağanlığı ve Uygur Kağanlığı dönemlerindeki Türk runik har�i yazıtların yanı sıra tam olarak hangi dönemde yazıldığı şu an için bilinmeyen küçük ya-zıtlar da bulunmaktadır. Bugün sayıları altmışa yaklaşan bu yazıtların okuma ve tarihlen-dirme çalışmaları sona ermiş değildir.

Türkistan’daki Diğer YazıtlarKırgızistan’ın Talas ve Koçkor bölgelerinde bulunan ve genellikle Talas yazıtları olarak anılan küçük yazıtların, kimi araştırmacılar Kırgızlara, kimi araştırmacılar ise Türgişlere ait olduğunu düşünmektedir. Bunun dışında Kazakistan ve Özbekistan’da da küçük yazıt-lar bulunmuştur.

Dağlık Altay Bölgesi YazıtlarıDağlık Altay Cumhuriyetinde bulunan Türk runik har�i yazıtlar da bu külliyat içerisinde değerlendirilmektedir.

Kuzey Kafkasya Yazıtları.

Kırım, Balkanlar ve Macaristan’da Bulunan Yazıtlar.

YAZITLARIN SÖZVARLIĞI VE EDEBî DEĞERİTürk runik har�i metinlerin büyük bir kısmı devleti yöneten kağanlar ya da yönetici sınıf-tan olanlar tarafından diktirildiği için genellikle siyasî ve askerî konularla ilgili sözcükleri ihtiva etmektedir. Bu bakımdan yazıtlarda Türk devlet geleneği ya da askerî alanla ilgili terimleşmiş çok sayıda sözcüğe rastlamak mümkündür. Yazıtlarda bu kavram alanlarıyla ilgili süŋüş- “savaşmak”, akıt- “akın etmek, saldırmak”, sanç- “batırmak”, süle- “ordu sevk etmek”, taşık- “isyan etmek”, içik- “tâbi olmak”, ilsire- “devletsiz kalmak”, baz kıl- “bağımlı kılmak”, gibi askerî ve siyasî fiiller olduğu gibi, er “asker”, alp “yiğit, kahraman”, yirçi “reh-ber”, il “devlet”, törü “ töre”, uluş “halk”, bodun “millet”, oguş “akraba”, teŋri “gök; Tanrı”, ıduk “kutsal” gibi isim olan askerî ve siyasî terimler de vardır. Türk runik har�i yazıtlarda askerî ve siyasî terminoloji yaygın olmakla birlikte, yazıtlar kuru bir harp tarihi değildir. Yazıtlarda, Türk düşünce sistemini, yaşam biçimini yansıtan, Türk dilinin çekirdek söz-cükleri olarak adlandırılabilecek çok sayıda sözcük vardır. Bu bağlamda yazıtlarda; tabiat, hayvanlar, renkler, akrabalık, sayılar, sosyal yaşam ve manevî hayatla ilgili çok sayıda söz-cük yer almaktadır.

Doğan Aksan, En Eski Türkçenin İzlerinde (2003) adlı eserinde, bazı ölçütleri de kulla-narak Köktürkçenin sözvarlığını ve edebî boyutunu değerlendirmiştir. Doğan Aksan, Kök-türk metinlerinin sözvarlığı ve edebî değeriyle ilgili şu beş özelliği kıstas olarak ele almıştır:

1. Soyut kavramlardaki zenginlik: Bu ölçüt, bir dilin gelişmişliğini, değişik anlamlar-da çeşitli kavramların oluşmuş olduğunu, toplumun kültür düzeyinin yüksekliğini gösteren ölçütlerin en başta gelenidir.

2. Eşanlamlılık: Bir dilde “tam eşanlamlı” sayılabilecek ya da anlamca çok küçük ay-rımlar gösteren sözcükler, ancak çok uzun bir sürede, kimi zaman yüzyılları aşan bir zaman dilimi içinde birbirlerine yaklaşırlar. Dilin eldeki en eski ürünlerinde bu nitelikteki öğeler görüldüğü zaman bu nitelik bize, sözcüklerin, dolayısıyla da dilin eskiliğini gösteren önemli ipuçları sunmaktadır.

3. Çokanlamlılık: Bir sözcüğün herhangi bir dilde çokanlamlılık göstermesi, onun geniş bir kullanım alanına sahip olduğunu ve genellikle uzun süre kullanılma so-nucunda yeni yeni anlamlar edindiğini göstermektedir.


4. İleri öğeler: Varlığı ancak birtakım köklerin ve gövdelerin varolmasına bağlı kimi sözcüklerin en eski dil ürünlerinde görülmesi, onların dayandıkları köklerin ve gövdelerin de o dönemde varolmasını gerektirmektedir.

5. Anlam olayı olan ve anlatıma güç katan söz sanatları-biçem ve anlatım özellikle-ri: Bu ölçüt de bir dilin en eski ürünlerinden öncesini ve o dönem öncesinde bir yazın ve yazı dili olup olmadığını ortaya koymaktadır. D. Aksan, bu beşinci öl-çütü kullanırken yazıtlardaki karşıtlıklar, yinelemeler, benzetmeler ve aktarmaları da değerlendirmiştir. Doğan Aksan yaptığı incelemede, bazı araştırmacıların ileri sürdüğü gibi yazıtlarda yer alan Türkçenin soyut kavramlar bakımından fakir bir dil olmadığı sonucuna varmaktadır.

İkilemeler Köktürk yazıtları incelendiğinde ikilemelerin sıkça kullanıldığı görülmektedir. Türk di-linin bu en eski kaynaklarında ikilemelerin sıkça kullanılmış olması, dilin işlenmişliğini; halkın kültürel bilgi ve mantığının dille uyumla hâle geldiğini göstermektedir. İkilemeler, eş / yakın ya da karşıt anlamlı kelimelerin birlikte kullanılmasıdır. İkilemeler, yazının ve anlatımın daha güçlü, daha güzel ve etkili olmasını sağlamaktadır. Köktürkçede tanıkla-nan ikileme örneklerinden bazıları şunlardır:

açsık tosık (KT G 8) “açlık tokluk” ad kü (KT D 25) “ad, şan, şöhret” arkış tirkiş (KT G 8) “kervan” kız koduz (T II G 4) “kız kadın”agım barım (KT G 8) “mal, mülk” teblig kürlüg (BK D 6) “aldatıcı”eb bark (BK D 32) “ev bark” tünli künli (BK GD) “geceli gündüzlü”eçü apa (KT D 1, 13) “ecdat, atalar” uguş bodun (KT G 6) “boylar, halk”ı taş (T I B 4) “orman, dışarısı” yabız yablak (KT D 26) “kötü”iş küç (KT D 8, 9) “iş güç, hizmet” yer sub (BK D 35) “yer ve su; vatan”küŋ kul (KT D 20) “cariye ve köle” yok çıgany (BK K 7) “yoksul”

KoşutluklarBengü taşlarda verilen örneklere göre koşutluk iki şekilde kullanılmıştır. Koşutluk, eşit öğeli birimlerle ya da birleşik sıra cümleler ile sağlanmaktadır. Yazıtların dilindeki bu hususlar, yazıtların anlatımını güzelleştirmekte, daha doğrusu şiirleştirmektedir. Örneğin, aşağıda verdiğimiz Köl Tigin Yazıtı 5. satırda yer alan cümleler peşpeşe söylendiğinde bir şiir müzi-kalitesi ile karşılaşılmaktadır. Bu özellik, ifadenin hafızada kalmasını da kolaylaştırmaktadır.

anta kisre inisi kagan bolmış erinç, oglıtı kagan bolmış erinç. “Ondan sonra, erkek kardeşleri hakan olmuşlar şüphesiz, oğulları hakan olmuşlar şüphesiz” (KT D 4-5).

anta kisre inisi eçisin teg kılınmaduk erinç, oglı kaŋın teg kılınmaduk erinç. “Ondan sonra erkek kardeşleri ağabeyleri gibi yaratılmadığı için (şüphesiz), oğulları babaları gibi yaratılmamış için (şüphesiz)” (KT D 5).

biligsiz kagan olurmış erinç, yablak kagan olurmış erinç. “Bilgisiz/akılsız hakanlar tahta oturmuş şüphesiz, kötü hakanlar tahta oturmuş şüphesiz.” (KT D 5).

buyrukı yeme biligsiz <ermiş> erinç, yablak ermiş erinç. “Komutanları da akılsız/bilgisiz imişler şüphesiz, kötü imişler şüphesiz” (KT D 5).

bil<g>e kagan ermiş, alp kagan ermiş, buyrukı yeme bilge ermiş erinç, alp ermiş erinç. “Bilgili hakan imiş, cesur hakan imiş, komutanları da yine bilgili imiş şüphesiz, cesur imiş şüphesiz” (KT D 3).

kaganı alp ermiş, ayguçısı bilge ermiş. “Hakanı alp imiş, sözcüsü akıllı/bilgili imiş” (T I. G 3).

üze kök teŋri asra yagız yer kılıntukda, ekin ara kişi oglı kılınmış. “Üstte mavi gökyü-zü altta yağız yer yaratıldığında, ikisi arasaında insanoğlu yaratılmış” (KT D 1).


Deyimlerbaşlıgıg yüküntür- “başlıya baş eğdirmek” (KT D15).tizligig sökür- “dizliye diz çöktürmek; diz çöktürmek” (KT D15).baz kıl- “bağımlı kılmak, hâkimiyet altına almak” (KT D15). işig küçüg ber- “işini gücünü vermek; devamlı hizmet etmek” (T II. D1). kızıl kan töküt-, kara ter yügürt- “Kızıl kanını akıtmak, kara terini dökmek; çok ve

devamlı çalışmak” (T II. D1). ölü yitü kazgan- “ölesiye çalışıp kazanmak” (BK D 22). tün udıma- küntüz olurma- “geceleri uyumadan, gündüzleri oturmadan; gece gün-

düz devamlı çalışmak” (BG D 21-22) uça bar- “uçup gitmek; vefat etmek” (KT D 15-16). kergek bol- “vefat etmek” (KT K 10). közi kaşı yablak bol- “gözü, kaşı kötü olmak; üzüntüden perişan olmak” (KT K 11). adak kamşat- (KT K 6-7): Sendelemek, ayakları birbirine dolaşmak. kergek bol- (KT K 10): Vefat etmek. közi kaşı yablak bol- (BK K 11): Gözü kaşı kötü olmak; perişan durumda olmak.oplayu teg- (KT D 32): Fırlayıp hücum etmek, aniden saldırmak.ot sub kıl- (KT D 27): Ateşle su gibi birbirine düşman etmek.otça borca kel- (KT D 37): Ateş gibi, bora gibi saldırmak.tün kat- (T I K 11): Gecesini gündüzüne katmak.sü taşık- (KT K 8): Asker sevk etmek, asker göndermek.

BenzetmelerTeŋri küç birtük üçün kaŋım kagan süsi böri teg ermiş, yagısı kony teg ermiş “Tanrı güç verdiği için babam hakanın ordusu kurt gibi, düşmanları da koyun gibi imiş” (KT D 12).

Yagımız tegre oçuk teg erti, biz aş teg ertimiz. “Düşmanlarımız çevremizde ocak gibi idi, biz de ortadaki aş gibiydik”

Kanıŋ subça yügürti süŋüküŋ tagça yatdı “kanın su gibi aktı, kemikleri dağ gibi yığıldı”


Özet

Köktürk tarihi ile ilgili bilgi edinmekKöktürkler tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk dev-letidir. Bumin Kağan önderliğindeki Köktürkler, 552 yılında Köktürk Kağanlığını kurarlar. Bumin Kağan’ın vefatından sonra yerine oğlu Kara Kağan geçer. Kara Kağan’ın vefatından sonra Mukan Kağan ağabeyinin yerine geçerek Köktürkleri iyice güçlendirir. Bu dö-nemde Köktürk Kağanlığı devletin sınırlarını geniş-letir. Mukan Kağan’dan sonra tahta kardeşi Taspar Kağan geçer. Taspar Kağan’ın vefatından sonra ülkede iç karışıklıklar başlar. Kağanlığın batısını idare eden Tardu, bağımsızlığını ilân eder ve böylece Köktürk Devleti doğu ve batı olmak üzere ikiye ayrılır.

Doğu Köktürk Kağanlığı Işbara Kağan zamanında za-yı�amaya başlar. Işbara Kağan’ın ölümünden sonra sı-rayla Kimin Kağan, Şipi Kağan, Çulo Kağan idaresin-deki devlet daha da zayı�ar. Ardından doğu Köktürk Kağanlığı 630 yılında Çin egemenliğini kabul eder.

Batı Köktürkler uzun yıllar boyunca Çin ile mücadele etmişlerdir. Ancak 659 yılında Batı Köktürkler de Çin hâkimiyetini kabul etmişlerdir. Böylece Doğu ve Batı Köktürk Kağanlığına bağlı Türkler Çin egemenliğin-de yaşamaya başlamışlardır.

682 yılında Kutlug Şad kağanlığı tekrar kurarak, Çin’e tutsak olan Türkleri devletin çatısı altında toplamış-tır. Yardımcısı Bilge Tonyukuk Türk Kağanlığının ye-niden tesis edilmesinde büyük rol oynamıştır. İlteriş Kağan’ın ölümünden sonra yerine geçen Kapgan Ka-ğan zamanında Türk birliği sağlanmıştır. Onun ölü-münden sonra Bilge Kağan ülkenin kağanı, kardeşi Köl Tigin ise komutan olur. Bilge Kağan ve Köl Tigin ülkeye tekrar ihtişamlı günler yaşatırlar.

Köktürk Kağanlığı, Köl Tigin ve Bilge Kağandan son-ra iç isyanlar sebebiyle zayı�ar ve 744 yılında Uygur, Karluk ve Yağmaların çıkarmış oldukları isyan netice-sinde yıkılır.

Köktürk edebiyatını tanımakTürk dilinin bilinen ilk metinleri, Köktürk Kağanlı-ğının ikinci dönemine aittir. Hunlar zamanında ve Köktürk Kağanlığının birinci döneminde Türk diliy-le yazılmış bir metnin varlığı, bugün için belirsizdir. Ancak Köktürk Kağanlığının ikinci döneminden ka-lan yazıtların dili, Türk dilinin uzun süredir işlenmiş olduğunu ve gelişmişliğini göstermektedir.

Çin yıllıklarında geçen Hunca iki cümle Türk dilinin ilk tanıklarından kabul edilmektedir. Köktürk Kağan-lığının birinci döneminde Türk diliyle kaydedilmiş herhangi bir metne ulaşılmasa da, Türk yazı dilinin varlığının gösteren bazı kayıtlar mevcuttur. İstemi Yabgu’nun İskit har�eri ile yazdığı mektubun Türkçe

olduğu düşünülmektedir. Ayrıca bu dönemde dikil-miş olan, Sogdça ve Sanskritçe metinlerden oluşan Bugut yazıtı da oldukça önemlidir. Bu yazıt Türk di-liyle kaleme alınmadıysa da ilk şeklinin Türkçe yazı-lıp daha sonra Sogdçaya çevrildiği düşünülmektedir. Yine bu dönemde Köktürklerin Budist öğretiye ait eserleri Türkçeye çevirdikleri de bilinmektedir.

Türk runik har�i yazıtları tanıyabilmekTürkler tarafından Türk runik alfabesiyle dikilen ya-zıtlar, Moğolistan, Türkistan, Sibirya ve Doğu Avrupa coğrafyasına yayılmıştır. Bu yazıtların bir kısmı ha-cimli ve heybetli iken bir kısmı daha küçük yazıtlar-dır. Yazıtlar genellikle dört grupta değerlendirilmiştir:

1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları: Çoyr yazıtı, Hoytu Ta-mir yazıtları, Ongin yazıtı, Köl İç Çor yazıtı, İhe-Aşete yazıtı, Tonyukuk yazıtı, Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan yazıtı, İhe-Nur yazıtı be Hangiday yazıtı Köktürk Ka-ğanlığına ait yazıtlardandır.

2. Uygur Kağanlığı Yazıtları: Bozkır Uygur Kağanlığı adıyla devlet kuran Uygurlar Köktürkler gibi taş ya da kayalar üzerine runik har�erle yazıt dikmişlerdir. Terh (Taryat) yazıtı, Tes yazııt, Şine-Usu yazıtı, So-mon-Sevrey yazıtı, Suci yazıtı, Karabalgasun yazıtları, Ar Hanan yazıtı bu döneme ait yazıtlardır.

3. Yenisey Yazıtları: Bu yazıtların bulunduğu bölgede Kırgızların yaşamasından dolayı yazıtların Kırgızlara ait olduğu düşüncesi hâkimdir. Ancak yazıtlardaki bazı ifadeler, bu yazıtların sadece Kırgızlara ait değil; diğer Türk boylarına da ait olabileceğini göstermek-tedir. Bu yazıtların yazılış tarihleri ile ilgili olarak da farklı düşünceler mevcuttur.

4. Diğer Yazıtlar: Türklük coğrafyasının farklı böl-gelerinde Türk runik alfabesiyle yazılmış yazıtlara rastlanmaktadır. Moğolistan’da, Türkistan’da, Dağlık Altay Bölgesi’nde, Kuzey Ka�asya’da, Kırım, Balkan-lar ve Macaristan’da bulunan Türk runik har�i yazıtlar diğer yazıtlar içerisinde değerledirilmektedir.

Türk runik har�i yazıtların söz varlığı ve edebî değerini açıklayabilmekTürk runik har�i metinler genellikle siyasî ve askerî konularla ilgili sözcükler içermektedirler. Bu bağ-lamda yazıtlarda Türk devlet geleneği ya da askerî alanla ilgili terimleşmiş sözcüklere rastlanmaktadır. Yazıtlarda siyasî ve askerî terminoloji yaygın olsa da yazıtlar sadece bir harp tarihi değildir. Yazıtlarda Türk düşünce sistemini, yaşam biçimini yansıtan çok sayı-da sözcük vardır.

1

2

3

4


Kendimizi Sınayalım1. Köktürk Kağanlığı kim tarafından kurulmuştur?

a. İstemi Kağanb. Mukan Kağanc. Bumin Kağand. Taspar Kağane. Kapgan Kagan

2. Köktürk Kağanlığı ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Taspar Kağan’ın vefatı ile birlikte ülkede iç karışıklık-lar başlamıştır.

b.İstemi Yabgu’nun bağımsızlığını ilan etmesi Köktürk Kağanlığının ikiye bölünmesine sebep olmuştur.

c. Çin entrikaları Köktürk Kağanlığı için bir tehdit un-suru olmuştur.

d. Köktürk Kağanlığı Bilge Kağan döneminde zayı�a-mıştır.

e. Uygur, Karluk, Yağmalar çıkardıkları isyan ile Kök-türk Kağanlığına son vermiştir.

3. Birinci Köktürk Kağanlığı ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Bu dönem 552-630 yılları arasına denk gelmektedir.b. Bu dönemde Türkler tarafından yazılmış herhangi

bir Türkçe metne rastlanmamıştır.c. Bugut yazıtı Köktürk Kağanlığının birinci dönemine

aittir.d. Köktürkler bu dönemde Budizm etkisindedir.e. Birinci Köktürk Kağanlığı döneminde Türk yazı dili-

nin varlığını gösteren hiçbir kayıt mevcut değildir.

4. Türk runik alfabesi ile yazılan yazıtlarla ilgili aşağıda ve-rilen bilgilerden hangisi doğrudur?

a. Yazıtları ilk olarak Radlo� okumuştur.b. Bu yazıtlar; Moğolistan, Türkistan, Sibirya ve Doğu

Avrupa coğrafyasına yayılmıştır.c. Devleti yöneten kağanlar tarafından hiç yazıt diktiril-

memiştir.d. Türk runik alfabesi ile yazılan yazıtlar tek bir bölgede

toplanmıştır.e. Yazıtların tamamı hacimli ve heybetlidir.

5. Aşağıdakilerden hangisi Köktürk Kağanlığı yazıtların-dan biri değildir?

a. Şine-Usu yazıtıb. Bilge Kağan yazıtıc. Köl İç Çor yazıtıd. Tonyukuk yazıtıe. Ongin yazıtı

6. Tonyukuk yazıtı ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?a. Yazıtın yazılış tarihi ile ilgili belirsizlik vardır.b. Yazıt iki taştan oluşmaktadır.c. Tonyukuk yazıtı, Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarına

göre daha hacimlidir.d. Yazıtın metni Tonyukuk’a aittir.e. Yazıtta Türk milleti için önemli öğütler mevcuttur.

7. Aşağıda verilen bilgilerden hangisi doğrudur?a. Köl Tigin yazıtı, Bilge Kağan tarafından 732 tarihin-

de diktirilmiştir.b. Bilge Kağan yazıtı 735 yılında Bumin Kağan tarafın-

dan diktirilmiştir.c. Bilge Kağan yazıtı, Köl Tigin yazıtına göre daha az

yıpranmıştır.d. Köl Tigin yazıtı 171 satırdan oluşmaktadır.e. Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarında anlatılan olay-

lar tamamen aynıdır.

8. Bulunduğu bölge itibari ile Kırgızlara ait olduğu düşü-nülen, yazıldığı tarih ile ilgili farklı düşünceler bulunan yazıt aşağıdakilerden hangidir?

a. Tes yazıtıb. Suci yazıtıc. Ar Hanan yazıtıd. Yenisey yazıtlarıe. İhe-Nur yazıtı

9. Yazıtlarla ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?a. Yazıtlar genellikle siyasi ve askerî konularla ilgili söz-

cükler ihtiva etmektedir.b. Yazıtlarda terimleşmiş sözcüklere rastlamak müm-

kün değildir.c. Yazıtlar sadece bir savaş tarihi içermemektedir.d. Yazıtların büyük bir kısmı, kağanlar ve yönetici sınıf-

tan olanlar tarafından diktirilmiştir.e. Türk düşünce sistemi ve yaşam biçimini yansıtan

sözcüklere sıkça rastlanmaktadır.

10. Aşağıdaki ikileme-anlam eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?

a. ad kü “ad,şan,şöhret”b. tebliğ kürlüg “aldatıcı”c. yabız yablaq “kötü”d. eçü apa “ecdat, atalar”e. küŋ qul “yoksul”


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “Köktürk Tarihi” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.2. d Yanıtınız yanlış ise “Köktürk Tarihi” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.3. e Yanıtınız yanlış ise “Birinci Köktürk Kağanlığı Döne-

minde Türkçe” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. b Yanıtınız yanlış ise “Türk Runik Har�i Yazıtlar” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.5. a Yanıtınız yanlış ise “Köktürk Kağanlığı Yazıtları” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Tonyukuk Yazıtı” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.7. a Yanıtınız yanlış ise “Köl Tigin Yazıtı ve Bilge Kağan

Yazıtı” konularını yeniden gözden geçiriniz.8. d Yanıtınız yanlış ise “Yenisey Yazıtları” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.9. b Yanıtınız yanlış ise “Yazıtların Sözvarlığı ve Edebî

Değeri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. e Yanıtınız yanlış ise “İkilemeler” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1Tarihte Türk adıyla kurulan ilk Türk devleti olan Köktürkler, 552 yılında bağımsızlıklarını ilan etmişler, kısa süre içeri-sinde bölgenin güçlü ülkelerinden biri olmuşlardır. Türklük Bilimi araştırmalarında genellikle Köktürk Kağanlığı olarak adlandırılan bu devletin ismi olan Köktürk, bu zamandan kalan yazıtlarda sadece bir yerde geçmektedir. 552 yılından önce Juan-juanlara bağlı yaşayan Köktürkler, 545 yılında Çin’deki Batı Wei Devleti’yle resmî ilişkiler kurmaya başla-yarak devlet kurma yolunda önemli bir adım atarlar. Bumin Kağan komutasındaki Türkler, bu zamanda Töles boylarını kendilerine bağlayarak iyice güçlenirler. Bumin Kağan ön-derliğindeki Köktürkler, Juan-juanların hükümranlığına son vererek 552 yılında Ötüken merkez olmak üzere Köktürk Ka-ğanlığını kurarlar. Kağanlığın kurucusu Bumin Kağan, İl Ka-ğan unvanını alır. Köktürk yazıtlarında Bumin Kağan olarak geçen kağanın adı Çin kaynaklarında Tumen’dir.

Sıra Sizde 2Türkler tarafından Türk runik alfabesiyle yazılan yazıtlar, Tüklük coğrafyasının çeşitli yerlerine dağılmış olmakla bir-likte, Köktürk ve Uygur Kağanlıklarının hüküm sürdüğü tarihî Türk coğrafyasında yoğunlaştığı görülmektedir. Buna göre Türk Runik har�i yazıtlar; Moğolistan, Türkistan, Sibir-ya ve Doğu Avrupa coğrafyasına yayılmıştır. Türklerden ka-lan yazıtların bir kısmı, bizzat develeti yönetenler tarafından diktitilen daha hacimli ve heybetli iken, bir kısmının alfabe-nin Türk milleti arasında yaygınlık kazanmasıyla yazılmış daha küçük yazıtlar olduğu söylenebilir. Gerek Köktürk ve gerekse Uygur Kağanlıkları dönemlerinde kağanlar ya da yö-neticiler tarafından dikilmiş olan ve daha çok “didaktik” olan hacimli yazıtların, hem şeklen hem de içerik bakımından diğer küçük yazıtlardan farklı olduğu görülmektedir. Mesela Köktürk yazıtları arasında olan ve Orhon nehrine yakın yerde oldukları için “Orhon Yazıtları” olarak adlandırılan Köl Tigin ve Bilge Kağan yazıtlarının bir kaplumbağa kaidesi üzerinde olması, daha heybetli ve sağlam taşlardan oluşması gibi şekil özellikleri, bu yazıtları diğer yazıtlardan ayırmaktadır. Yazıtlar, bugüne kadar birçok araştırmada tasnif edilmiş, ait oldukları yer ve siyasî teşekküle göre genellikle dört grupta değerlendirilmişlerdir: 1. Köktürk Kağanlığı Yazıtları,2. Uygur Kağanlığı Yazıtları,3. Yenisey Yazıtları,4. Diğer Yazıtlar.


Sıra Sizde3Köktürk Kağanlığı Yazıtları;Çoyr YazıtıMoğolistan’ın Dundgovi eyaletinin Çoyr bölgesinde bulunan yazıt Ulanbatur Tarih Müzesi’nde korunmaktadır. Çoyr Ya-zıtı, bugünkü bilgilerimiz ışığında en eski Türk yazıtı olarak bilinmektedir.Hoytu Tamir YazıtlarıMoğolistan’da Tamir Irmağının kuzeyinde bulunan kayala-ra boya ile yazılmış olan Hoytu Tamir yazıtları 34 parçadan oluşmaktadır. Kayalara fırça ile yazılan Hoytu Tamir yazıtları Türk dilinin dışında başka diller ile de yazılmışlardır. Hoytu Tamir yazıtlarından 21’i yayımlanmıştır. Ongin (İşbara Tamgan Tarkan) YazıtıBilge Işbara Tamgan Tarkan ve babası İl İtmiş Yabgu’nun, İl-teriş Kağan ve Bilge Kağan dönemlerinde yaptıkları hizmet-lerin ve savaşların anlatıldığı Ongin yazıtı, 719-720 yıllarına tarihlendirilmektedir. Yazıtta 19 satır bulunmaktadır.Köl İç Çor/Küli Çor (İhe-Hüşötü) YazıtıMoğolistan’ın Töv eyaletinde İx Xöşööt mezrasında bulunan, tahminen 720-725 yıllarında dikilen yazıt, 29 satırdan oluşur. Tarduş Lideri Köl İç Çor’un mücadelerinin anlatıldığı yazıtın bulunduğu yerde 8 adet insan heykeli, 5 adet hayvan (aslan ve koç) heykeli, sunak masasına ait işlemeli taşlar ve balballar bulunmaktadır. İhe-Aşete (Altun Tamgan Tarkan) YazıtıAltun Tamgan Tarkan Yazıtı adıyla da anılan İhe-Aşete yazıtı, 10 satırdan oluşmaktadır. Yazıtın Altun Tamgan Tarkan adı-na 724 yılında dikildiği tahmin edilmektedir.Tonyukuk YazıtıKöktürk Kağanlığının bilge veziri Tonyukuk’a ait yazıtın han-gi yıllarda dikildiği kesin olarak bilinmemektedir. Tonyukuk yazıtı, kimi araştırmacılara göre 720-726 yılları arasında, kimi araştırmacılara göre ise 732-734 yılları arasında dikil-miştir. Tonyukuk yazıtının tarihindeki bu belirsizlik, Köl Ti-gin ve Bilge Kağan yazıtlarında yazılış tarihleri kayıtlı / belli olduğu halde, Tonyukuk yazıtının ne zaman yazıldığı ile ilgili bir kaydın bulunmamasından kaynaklanmaktadır. Tonyukuk yazıtını diktiren bizzat Tonyukuk’un kendisidir. Tonyukuk yazıtı iki taştan oluşmaktadır. Bu iki taşta toplam 62 satır bulunmaktadır. Tonyukuk yazıtındaki taşlar Köl Ti-gin ve Bilge Kağan yazıtlarına göre daha küçük ve taşların yapısı daha yumuşaktır. Tonyukuk yazıtında Türk milletinin Çin’e başkaldırarak esaretten kurtuluşu, Oğuz, Kırgız, Türgiş ve Çinlilerle yapılan savaşlar ile Tonyukuk’un milleti için yap-tığı hizmetler anlatılmaktadır. Yazıtta Türk milletine önemli öğütler de verilmektedir. Tonyukuk, 682 yılındaki isyandan başlayarak, vefatına kadar devlet yönetimindeki faaliyetlerini atasözleri ya da veciz sözlerle oldukça canlı ve akıcı bir şe-

kilde dile getirmiştir. Tonyukuk bütün yazıtta kendisinin rol aldığı olayları ifade etmiştir. Köl Tigin YazıtıKöl Tigin 27 Şubat 731 tarihinde vefat etmiş, kardeşi Bilge Kağan 21 Ağustos 732 tarihinde kardeşi adına Köl Tigin yazıtını diktirmiştir. Köl Tigin yazıtının yazarı Bilge Kağan, yazıcısı ise yeğenleri Yollug Tigin’dir. Yüksekliği dört metreye yaklaşan Köl Tigin yazıtının üç yüzü Türkçe, diğer yüzü Çin-cedir. Bir kaplumbağa kaidesi üzerine oturtulan yazıtın taşı, mermerden yapılmış ve daha önce yontularak hazırlanmıştır. Yazıt 71 satırdan oluşmaktadır. Köktürk devletinin birinci dönemindeki ihtişamlı günlerden, devletin tekrar dirildiği zamana ve oradan Köl Tigin’in kahramanlıklarının anlatıldı-ğı KIöl Tigin yazıtı, “Türk edebiyatının san’atkârane üslûpla yazılmış ilk eseridir.” Köl Tigin ve aynı zamanda Bilge Kağan yazıtları, Türk hitabet dilinin en güzel örneklerindendir. Ali-terasyonlu ifadeler, atasözleri, açık ve etkileyici dili ile hem çağının hem de sonraki Türk edebiyatının en seçkin örnek-lerinden biridir. Bilge Kağan YazıtıBilge Kağan’ın ölümünden sonra 24 Eylül 735 tarihinde oğlu Teŋri Kağan tarafından diktirilen Bilge Kağan yazıtında an-latılan olaylar ile Köl Tigin anıtındaki olaylar hemen hemen aynıdır. Bige Kağan yazıtında fazladan Köl Tigin’in vefatın-dan sonraki olaylar yer almaktadır. Bilge Kağan yazıtı, karde-şinin yazıtına göre daha fazla yıpranmış vaziyettedir. Yazıtın batı yüzünde yer alan, okunabilen altı satırlık kısmın, metnin yazarı Teŋri Kağan’a ait olduğu tahmin edilmektedir.İhe-Nur Yazıtıİhe-Nur yazıtı 6 satırlık küçük bir yazıttır. 730 civarında di-kildiği tahmin edilmektedir.10. Hangiday YazıtıHangiday yazıtı Moğolistan’nın Bulgan aymağında Hangiday kayası üzerine yazılmış 4 satırlık bir yazıttır.


Aksan, Doğan (2000), En Eski Türkçenin İzlerinde. Orhon ve Yenisey Yazıtları Üzerinde Sözcükbilim, Anlambilim ve Bi-çembilim İncelemelerinin Aydınlattığı Gerçekler, Ankara: Simurg.

Alimov Rısbek (2001), “Kırgizistan’da Yeni Bulunmuş Runişk Har�i Eski Türk yazıtları Hakkında Ön Bilgiler”, TDAY-B 2000, Ankara: 5-10.

Alyılmaz, Cengiz (2005), Köktürk Yazıtlarının Bugünkü Du-rumu, Ankara.

Aydın, Erhan (2017), Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi Küli Çor, İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.

Barutçu-Özönder, Sema (2002), “Eski Türklerde Dil ve Ede-biyat”, Türkler, c. III, Ankara: 481-501.

Barutçu-Özönder, Sema (2000), “Eski Türk Çağı Kaya Yazıt-ları: I. Örük Yazıtı, II. Hangiday Yazıtı, III. Arhanan Yazı-tı”, Kök Araştırmalar, c. II, sy. 1, s. 121-133.

Cumagulov, Çetin (2001), “Göktürk Har�i Yazıtların Kırgi-zistan’daki Araştırılması, Muhafazası ve Bugünkü Duru-mu”, TDAY-B 2000, Ankara, s. 69-74.

Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyı-la Türk Dili Tarihi, Ankara.

Ercilasun, Ahmet Bican (2016), Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları, İstanbul: Dergâh Yayınları.

Ergin, Muharrem (1970), Orhun Abideleri, İstanbul. Orkun, Hüseyin Namık (2011), En Eski Türk Yazıtları, An-

kara, TDK Yay.Sadıkov, Kasımcan (2001), “Özbekistanda Bulunan Göktürk

Har�i Yeni Metinler”, TDAY-B 2000, Ankara, s. 297-305.Sertkaya, Osman Fikri, C. Ayyılmaz, Ts. Battulga (2001) Mo-

ğolistan’daki Türk Anıtları Projesi Albümü, Ankara: Tika Yayını.

Şirin, Hatice (2016), Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İnceleme-si, Ankara TDK Yay.

Tekin, Talat (2003), Orhon Yazıtları, Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, İstanbul.

Tekin, Talat (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul.Tekin, Talat, “Kuzey Moğolistan’da Yeni Bir Uygur Anıtı:

Taryat (Terhin) Kitabesi”, TTK Belleten, c. XLVI, sy. 184, 1983, s. 795-838.

Tezcan, Semih (1978), “En eski Türk Dili ve Yazını”, Bilim, Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe, Ankara: TTK Yay.

�omsen, Wilhelm, (2002), “Moğolistan’daki Türkçe Kitâbeler”, Türkler, c. III, Ankara: s. 711-726.

Yararlanılan ve BaşvurulabilecekKaynaklar

2Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Uygur edebiyatı ve tarihini tanıyabilecek,Uygur edebiyatına ait metinler ile ilgili bilgiler edinebilecek,Eski Türk şiiri hakkında bilgi sahibi olabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• UygurTürkçesiveEdebiyatı• UygurTürklerininKısaTarihi• KansuUygurDevleti• Hoço(Turfan)UygurDevleti• UygurEdebiyatı• ManiheistUygurEdebiyatı• BudistUygurEdebiyatı• Vinaya-Pi�taka

• Sūtra-Pi�taka(Uygtü.Sudur)• AltunYaruk• Dasakarmapathavadanamala• KalyanamkaraPapamkara• Abhidharma-Pi�taka• DinDışıUygurEdebiyatı• EskiTürkŞiiri

İçindekiler

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı

Eski Uygur Türkçesi ve Edebiyatı

• GİRİŞ:UYGURTÜRKLERİNİNKISATARİHİ

• UYGUREDEBİYATI• ESKİTÜRKŞİİRİ

VIII-XIII. YÜZYILLAR TÜRK EDEBİYATI

GİRİŞ: UYGUR TÜRKLERİNİN KISA TARİHİUygurlar, 745 yılında kendi kağanlıklarını kuruncaya kadar diğer Türk boylarıyla bir ara-da yaşamışlardır. Kao-chü / Kao-che “yüksek arabalılar” adıyla anılan Uygurların, 6. yüz-yılda Tölis/Tölös (Tieh-le) birliğinin içinde yer alan boylardan biri olduğu bilinmektedir. Uygurlar, Kök Türk yazıtlarında Tokuz Oguz ya da Oguz adıyla da anılmışlardır. Uygurlara ait metinlerde ise genel olarak On Uygur adı geçmektedir.

Uygurlar 5. yüzyıldan 8. yüzyılın ortalarında Uygur Bozkır Devletinin kuruluşuna ka-dar geçen sürede çeşitli Türk boylarıyla birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Kök Türk yazıtlarından Bilge Kağan yazıtında zikredildiği gibi II. Kök Türk Kağanlığı idaresi altında Ötüken’in kuzeyinde Basmıl ve Karluk Türkleriyle birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Kağanlık idaresindeki diğer Türk boyları olan Basmıl ve Karluk Türkleriyle birleşerek 744 yılında Kök Türk Kağanlığına son vermiş, daha sonra bu Türk boylarını da nüfuzları al-tına alıp Bozkır Uygur Devleti’ni kurmuşlardır (745-840). Uygurlar, böylece 745 yılında Kutlug Bilge Köl Kagan idaresinde tarih sahnesindeki yerlerini almışlardır.

Ötüken bölgesinde I. ve II. Kök Türk Kağanlıklarından sonra kurulmuş ikinci Türk devleti, Uygur Bozkır Devleti, Orhun Uygur Kağanlığı ya da Ötüken Uygur Devleti ad-larıyla anılmaktadır. Devletin sınırlarını doğuda Su-wei, batıda ise Altay dağları oluştur-maktadır. Devletin idare edildiği merkez (ordu-balık) ise, Orhun nehri yakınlarında inşa edilen Karabalgasun’dur.

Ötüken Uygur devletinin 3. kağanı Bögü Kağan zamanında (759-779) Maniheizm resmi din kabul edilmiştir. Bögü Kağan 762 yılında Çin’de çıkan bir isyanı bastırmak üzere Çin’in başkenti Çaŋan’a sefer düzenler. Bu sefer sonunda Mani rahipleriyle birlikte Karabalgasun’a döner ve rahiplerin telkinleri sonucunda 762 yılında Maniheizmi devlet dini olarak kabul eder.

762 yılında yaşanan bu olay Türk kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. Çünkü Türkler, Maniheizmin kabulü ile o ana kadarki hayat tarzlarını değiştirmişler, Mani dini-nin tesiriyle Karabalgasun’da Mani tapınakları inşa edilmiş ve böylece yerleşik hayata ge-çerek siyeset ve kültür hayatlarında bambaşka bir yaşam şekliyle karşılaşmışlardır (Tekin 1962: 1-11). Türkler arasında Maniheizm, 8. yüzyılın ortalarından 11. yüzyılın ilk yarısına kadar kabul görmüş, bu tarihten sonra ise yerini tümüyle Budizme bırakmıştır.

839-840 yılları Uygurların iç karışıklık ve kıtlıkla mücadele ettiği yıllardır. Uygur Türklerinin bu durumundan yararlanan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Bozkır Devleti’ne son vermişlerdir. 840 yılındaki bu olay, Uygurların tarihinde başka bir sayfanın açılma-sına sebep olmuştur. Uygurlar, bu tarihte Kırgızlar tarafından mağlup olduktan sonra, Ötüken’den ayrılarak dört bir tarafa göç etmeye başlar.

Eski Uygur Türkçesi ve Edebiyatı

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı24

Ötüken’den ayrılan Uygur Türkleri, beş farklı bölgeye göç etmişlerdir. 15 Uygur boyu batıdaki Karluklara sığınmıştır. Bu Türk boylarından bir kol Tibetlilere, bir kol da An-hsi bölgesine gitmiştir. Uygurlardan küçük bir grup doğuda Moğollara sığınmışlardır. 13 boydan meydana gelen başka bir grup Çin’in güneyine yerleşmiştir. Diğer Uygur boyları Doğu Türkistan’a göç etmiş, Kansu ve Turfan ile Karaşahr bölgelerine yerleşmişlerdir.

Kansu Uygur DevletiÖtüken’den ayrılan Uygurların bir kısmı Tibet ve An-hsi bölgesine göç ederek Kansu (Kan-chou) merkezli Kansu Uygur Devletini kurmuşlardır. 9. yüzyılın sonlarında buraya hâkim olan Uygurlar, 10. yüzyılın ortalarından itibaren bölgenin cazibe merkezlerinden biri olmuştur (yaklaşık 900-1028). Kansu Uygurları, 1028 yılında Tangut ve Kitanların hâkimiyeti altına girmişlerdir. Kansu Uygurlarının Uygur tarihi bakımından önemi, Tun-huang (Bin Buda) mağaralarının bulunduğu bölgede olmasıdır. Bin Buda mağara-larından çıkarılan metinlerin Uygur Türkçesinin tarihî gelişimini tespit etmede özel bir yeri vardır. Tun-huang ve civarında yazılmış Uygur metinleri, 1028 yılındaki Tangutların saldırısından korumak maksadıyla, bölgedeki Bin Buda mağaralarına saklanarak, ma-ğaraların önü duvarla örülmüştür. Bu olaydan hareketle, Bin Buda Mağaralarında bu-lunmuş olan Uygur Kağanlığına ait metinlerin, en geç 11. yüzyıla ait oldukları tahmin edilmektedir (Hamilton 1998: 6).

Kansu Uygurları 1226 yılında Çengizlilerin hâkimiyeti altına girmiştir. Kansu’daki Uy-gur Türkleri, Beş Balık Uygurlarının aksine Budizme inanmışlardır. Budizm Tarım hav-zasında Uygurlar arasında günümüze kadar Kansu’daki Sarı Uygurlar tarafından devam ettirilmektedir.

Hoço (Turfan) Uygur DevletiBugünkü Turfan bölgesine yerleşen Uygurlar, Hoço (Kao-ch’ang) Uygur Devleti veya Tur-fan Uygur Devleti olarak adlandırılan bir devlet kurarak, Uygur kültürünün en yoğun ya-şandığı bir merkez hâlini almıştır (850-1250). Hoço merkezli bölgeye 9. yüzyıl ortaların-da yerleşen Uygur Türkleri, Uygur kültürünün en üst seviyede yaşandığı bölge olmuştur. Hoço Uygur Devleti ilk önce 1206 yılında Kara Hıtay devletinin, 1209 yılında da Cengiz Hanın hâkimiyetine girmiştir.

Hoço Uygur devleti, Hoço, Beş Balık, Hami ve Karaşahr şehirlerinde önemli eserler meydana getirerek bölgenin kültür merkezlerinden biri olmayı başarmıştır. Beş Balık, Hoço Uygur devletinin yazlık; Hoço ise kışlık başkentleri olmuştur. Uygur hükümdarları İdikut unvanıyla anılıyorlar, başkentlerine de İdikut şehri deniliyordu. 13. yüzyılın orta-larından itibaren Uygurlar tamamıyla Moğol hâkimiyeti altına girmekle birlikte kültürel varlıklarını 16/17. yüzyıla kadar devam ettirmişlerdir. 13. yüzyıldan itibaren Hoço, Turfan ve Beş Balık şehirlerinde İdikut ünvanlı Uygur hükümdarlarının bulundukları görülmek-tedir. Bilhassa Kubilay Han (Yüan) döneminde Uygur Budizmine ait birçok eserin kaleme alınması, Uygurların Moğol imparatorluğu içinde askerî güç kadar kültürel üstünlüğü de elinde bulundurduğunu göstermektedir. Kansu Uygurlarının 14. yüzyılın ortalarına kadar yazdıkları dinî metinleri, 17. yüzyılın sonlarına kadar çoğaltarak yaşattıkları bilinmekte-dir. Hoço Uygurları varlıklarını Moğollara bağlı olarak 1260 yılına kadar devam ettirmiş-lerdir. Hoço Uygur devletine 1368 yılında Ming hanedanlığı tarafından son verildi. 13. yüzyıldan sonra Turfan bölgesindeki Uygurlar hızla İslamiyeti kabul etmişlerdir. Böylece Budizm 13-14. yüzyıllarda daha doğuya Sa-chou bölgesine kaymış, burada birçok Budist eser tercüme edilmiştir.

Uygur Türklerinin tarihi le ilgili kısaca bilgi veriniz.1

2. Ünite - Eski Uygur Türkçesi ve Edebiyatı 25

UYGUR EDEBİYATIUygurlar 8-14. yüzyıllar arasında farklı kültür çevrelerinde, birçoğu tercüme olan ve dinî bir karakter taşıyan zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Uygur Türklerine ait me-tinler, Maniheizm, Budizm ve Hıristiyanlığın öğretileri ile din dışı konulara aittir. Bu dinî çevrelerde yazılmış eserlerin dışında Uygurlardan kalan runik har�erle, taşlara yazılmış yazıtlar da vardır; ancak Uygur yazıtları, kullanılan malzeme ve içerik bakımından Kök Türk yazıtlarının devamı olduğu için Maniheist ve Budist eserlerle birlikte Uygur edebiya-tı içinde değerlendirilmemektedir.

Uygurlardan kalan metinlerin büyük bir kısmı dinî özelliktedir ve çeviridir. Manzum parçaların dışında çeviri olmayan mensur eser sayısı oldukça azdır. Ancak yapılan çevi-rilerin orijinal dilden farklı olduğu, mütercimin ilavelerde bulunduğu da bazı eserlerden anlaşılmaktadır. Hatta metinler çoğaltıldıkça her müstensihin katkısıyla eser orijinalinden biraz daha farklılaşmıştır, denilebilir. Mesela Altun Yaruk’un geç tarihli Leningrad nüs-hasında, aslında olmayan manzum parçalar ve Berlin’deki nüshalarında olmayan Buyan Evirmek kısmı yer almaktadır. Başka Uygur metinlerinde de görülen bu özellik, Uygur edebiyatının birçok eserinin tercüme olmakla birlikte yaratıcı özelliğe sahip olduğuna da işaret etmektedir.

Uygur edebiyatı, Maniheist, Budist, Hıristiyanlığın Nesturî mezhebinde yazılmış eser-ler ile toplum hayatını düzenleyen hukuk vesikalarından ibarettir. Zieme, Berlin’deki Tur-fan koleksiyonunda bulunan metinleri içeriklerine göre üçe ayırmış ve Uygur edebiyatı içindeki oranlarını aşağıdaki gibi vermiştir:

1. Maniheist metinler (yaklaşık %10)2. Budist metinler (yaklaşık % 70)3. Diğer metinler (yaklaşık % 20)Zieme’nin tasnifinde diğer metinler başlığı ile Hıristiyanlık çevresinde yazılmış me-

tinler ile genellikle Budist Uygurlar tarafından yazılmış din dışı metinler kastedilmiş-tir. Zieme’nin Berlin koleksiyonu için verdiği bu oranı, Uygur fragmanlarının çoğunun Berlin’de olduğunu hesaba katarak, başka koleksiyonlarda bulunan fragmanları da dâhil ederek bütün Uygur edebiyatı için ifade etmek mümkündür. Budist çevrede yazılmış me-tinler, Uygur edebiyatı içinde büyük kısmı teşkil eder. Maniheist metinler, Budist metin-lere göre daha azdır. Bunların dışında Hıristiyanlığın Nesturî mezhebiyle yazılmış Uygur metinleri ise çok azdır. Tarla kiralama ya da satışı, alacak-verecek senetleri gibi konularda yazılan din dışı metinler ise dinî metinlerin yanında fazla yer tutmaz.

Buna göre Uygur edebiyatı ait olunan dinî çevre ve içeriklerine göre dört grupta ele alınabilir:

1. Maniheist Uygur edebiyatı2. Budist Uygur edebiyatı3. Hıristiyanlığın Nesturî Koluna Ait Uygur edebiyatı4. Din Dışı Uygur Edebiyatı

Maniheist Uygur Edebiyatı Maniheizmin, Türkler arasında tam olarak ne zaman kabul gördüğünü ifade etmek müm-kün değilse de, Bögü Kağan’ın Maniheizmi resmî din kabul ettiği 762 yılı başlangıç olarak kabul edilebilir. Çin, ülkede çıkan isyanları bastırabilmek için 762 yılında Bögü Kağan’dan yardım ister. Bögü Kağan bu tarihte, Çin’in Çang-an ve Lo-yang şehirlerine seferler dü-zenler ve isyanı bastırır. Bögü Kağan Çin’de sıkı bir takibata uğramış olan Mani rahipler ile tanışır ve onların tesirinde kalır. Çin’deki isyanı bastırdıktan sonra dört Mani rahiple Karabalgasun’a dönen Bögü Kağan, Uygur ileri gelenlerinin bütün itirazlarına rağmen 762


yılında Maniheizmi devlet dini olarak kabul eder. Maniheizmin Uygur Kağanlığı tarafın-dan kabul edilmesi, bir tara�an Orta Asya’da bu dinin koruma altına alınmasına, diğer tara�an da Uygurların yaşam tarzlarının farklılaşmasına sebep olmuştur.

Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul etmesine yol açan Mani rahiplerinin telkinleri, Türk runik har�i Karabalgasun Yazıtı’nda anlatılmıştır. Yine Bögü Kağan, Maniheizmi devlet dini olarak kabul ettikten sonra, halkın da bu dini kabul etmesi için bir metin kaleme alır. Bögü Kağan’ın bu metni, W. Bang tarafından Türkische Turfan-Texte II’de A metni olarak yayımlanmıştır. Bögü Kağan’ın Mani rahiplerle diyaloğunu içeren bu metin, büyük ihtimalle daha uzun olan Soğdca aslından tercüme edilmiştir. Metinde Bögü Kağan’ın Ma-niheizmi kabul etmesinin sebepleri de yer almaktadır.

Maniheist çevrede yazılan Türkçe metinlerin, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ettiği 762 yılından itibaren yazıldığı iddia edilmektedir. Dolayısıyla, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ediş törenini tasvir eden ve 762 yılına tarihlendirilen TT II A’daki metni, Maniheist Uygur edebiyatının başlangıcı saymak mümkündür.

Semih Tezcan, Maniheist Uygurlardan kalan ilk metinlerin Tarım bölgesinde bu-lunmuş olmakla birlikte, metinlerin bir kısmında geçen yer ve kişi adlarından dolayı Ötüken’de yazılıp göçle birlikte Tarım havzasına taşınmış olabileceğini iddia etmektedir. Bazı Maniheist metinlerde Ötüken ismi sıkça geçer. Bunun gibi yer isimlerinin dışında Mani dininden önceki kültür çevresine ait unvan isimleri de bazı Mani metinlerinde zik-redilmiştir. Bu tür isimler, ait oldukları metinlerin göçten önce Ötüken’de yazılıp göçle birlikte Tarım bölgesine getirildiklerini düşündürmektedir; ancak bunu elimizdeki bil-giler ışığında kesin bir şekilde ifade etmek zordur. Bütün Uygur metinleri dil özellikleri bakımından değerlendirildiğinde Maniheist metinlerin daha erken döneme ait oldukları görülür. Bazı Maniheist metinlerin yazıtlarda kullanılan dil ile de ortak özellikler göster-mesi, Uygur edebiyatının başlangıcını Maniheist metinlerle başlatmanın doğru olacağını gösterir (Ağca 2006).

Maniheist metinlerin yazımında hem Mani hem de Uygur alfabesi kullanılmıştır. Öte yandan Uygur alfabesinin kullanımı daha sonraki yüzyıllarda yaygınlaşmış, bununla bir-likte Mani alfabesi de unutulmamış, Pothi gibi geç Maniheist metinlerin yazımında dahi kullanılmaya devam etmiştir. Budist metinlere göre daha güzel ve itinalı yazılıp minya-türlerle süslenen Maniheist metinler, noktalama işaretleri bakımından Budist metinlere göre farklılık göstermektedir. Maniheist Uygur metinleri, Budist metinlere göre kısa ve oldukça yıpranmıştır. Hatta bazı fragmanlarda aşınmadan dolayı, sadece birkaç kelime okunabilmektedir. Bu sebeple Maniheist fragmanların hangi eserin parçası olduğunu tah-min etmek güçtür. Bunlar arasında en hacimli olanı, çeşitli kütüphane ve koleksiyonlarda yirmiden fazla nüshası muhafaza edilen Huastuani� adlı tövbe kitabıdır.

Mani ve Uygur alfabeleriyle yazılıp yirmiden fazla nüshası bulunan ve on beş bölüm-den oluşan, bir günah çıkarma kitabı olan Huastuani�’ın, Soğdcadan çevrildiği tahmin edilmektedir. Eserde, Maniheizmin kuralları ve bu kurallara uyulmadığında ortaya çıkan günahlar üzerinde durulmuştur. Hoço ve Dunhuang’da bulunan nüshaları, bugün St. Pe-tersburg ve Berlin koleksiyonlarında yer almaktadır.

Huastuani� üzerine birçok çalışma yapılmıştır: J. P. Asmussen, Xuastuani�, Studies in Manicheism, Copenhagen, 1965; A. von Le Coq, Dr. Stein’s Turkish Khuastuani� from Tun-huang, JRAS 1911: 277-314; P. Zeme, Beiträge zur Erforschung des Xuastuani�, MIO 12, 1966: 351-378. Ayrıca Le Coq tarafından 1911 yılında yayımlanan metin, Türkçeye de çevrilmiştir: S. Himran, Huastuani�, TDK yay., Ankara, 1941.


Maniheist Uygurlardan günümüze öyküler, dua ve ilahîler, tövbe duaları gibi Ma-niheizmin ilke ve öğretilerini içeren metinler kalmıştır. Bunlar arasında manzum par-çaların önemli bir yeri vardır. Mısra başı ve mısra sonu kafiyenin en iyi örneklerinin görüldüğü manzum Maniheist dua ve ilahîler, genellikle başka bir dilden çevrilmemiş, özgün parçalardır.

Mani şiir örneğiKasınçıgımın ö[yü] kadgurar men Yavuklumu düşünüp, hasret çekiyorum;Kadgurduk-[ça] kaşı körtlem Hasret çektikçe, kaşı güzelim,Kavışıgsayur men Kavuşmak istiyorum.

Öz amrakımın öyür men Öz sevgilimi düşünüyorum;Öyü evirür men ödü…/çün Düşünüp-düşünüp… durdukça,Öz amrak[ımın] öpügseyür men Sevgilimi öpmek istiyorum!

Barayın tiser baç amrakım Gideyim desem, güzel sevgilim,Baru yime umaz men Gidemiyorum da;Bagırsakım Merhametlim.

Kireyin tiser kiçigkiyem Gireyim desem, küçücüğüm,Kirü yime umaz men Giremiyorum da;Kin yıpar yıdlıgım Amber, mis kokulum.

Yaruk tengriler yarlıkazın Nurlu tanrılar buyursun;Yavaşım birle Yumuşak huylum ileYakışıpan adrılmalım Birleşerek, bir daha ayrılmayalım.

Küçlüg priştiler küç birzün Kudretli melekler kuvvet versin;Közi karam birle Gözü karam ileKülüşügin oluralım Güle-güle oturalım. (Arat 1991: 20)

Huastuani�’ten bir parça (Himran 1941: 34-35):sekizinç kirtü teŋri-i-g arıg nomug biltükümüzde berü-ü.. iki yıltızıg üç ödki-i nomug bil-timiz.. yaruk yıltızın teŋri yirin tünerig yıltızın tamu yirin biltimiz.. yme yir teŋri yok erken öŋre ne bar ermiş tipen biltimiz.. teŋrili yekli nede ötrü süŋüşmiş yaruklı-ı karalı-ı katlı-ı katılmış yirig teŋrig kim yaratmış tipen biltimiz yme arkon yir teŋri nedde ötrü yok bolgay.. yaruklı-ı karalı-ı kaltı-ı adrılgay-y antada kirse ne bolgay tipen biltimiz.. Ezrua teŋrike kün ay teŋrike küçlüg teŋrike burhanlarka ınantımız tayantımız nigoşak boltumuz.Sekizinci olarak: Hakikî tanrıyı pâk şeriatı öğrendiğimizden nâşi iki kökleri, üç zamanlar kanununu öğrendik; nurlu kökün tanrı yeri zulmetli kökün Cehennem yeri (olduğunu) öğ-rendik; yine yer tanrı (daha) yok iken, evvelden ne var imiş (diye) öğrendik; tanrı ile şeytan neden ötürü savaşmış, nur ile zulmet nasıl birbirine karışmış; yeri göğü kim yaratmış, (diye) öğrendik; yine arrkon yer tanrı ne vasıta ile yok olacak; nur ile zulmet nasıl ayrılacak; on-dan sonra ne olacak, (diye) öğrendik; Ezrua tanrıya, Güneş Ay tanrıya, kudretli tanrıya, burhanlara inandık, dayandık, nigoşak olduk.


Maniheist Uygur edebiyatında, Hıristiyan Süryaniler aracılığıyla Maniheist Türklere ulaştığı düşünülen çeşitli öyküler de bulunmaktadır. Bu öyküler, Le Coq (M III 7, 13, 14 ve 30 numaralı metinler) ve Zieme (Die türkischen Yosipas-Fragmente, MIO 14, 1968: 45-67) tarafından yayımlanmıştır.

L. Clark tarafından yayımlanan Mani alfabesiyle yazılmış Pothi-Kitabı, geç tarihli Maniheist metinlerdendir. Maniheist eserlerden iki Yıltız Nom adlı eseri ve dinî kurallarla ilgili metinleri Le Coq (M I, II) ve Zieme yayımlamıştır. Mani alfabesiyle yazılan ve hangi dilden çevrildiği kesin olarak bilinmeyen İki Yıltız Nom’un, Mani’nin yazdığı yedi kitaptan biri olan Şabuhragan olduğu tahmin edilmektedir. Zieme tarafından yayımlanan Mani manastır yönetmeliği, Mani dinine inananların ibadethanede uymaları gereken kuralları düzenleyen bir metindir.

Maniheist çevrede yazılmış Türkçe metinler hakkında kısaca bilgi veriniz.

Budist Uygur EdebiyatıUygur edebiyatının büyük bir kısmını Budist çevrede yazılmış eserler oluşturur. Zaten çoğunluğu dinî içerikli metinlerden meydana gelen Uygur edebiyatı, Budizme ait eser-ler bakımından da oldukça zengindir. Diğer dinî çevrelerde yazılmış eserlere göre Budist metinlerin çoğunlukta olması, Uygurlar arasında Budizmin, Maniheizm ve Hıristiyanlığa göre daha fazla rağbet gördüğünü göstermektedir.

Budist Uygurlardan kalan metinlerin neredeyse tamamına yakını çeviridir. Buna kar-şın bazı metinlerin çeviri olmadığı, bizzat Uygurlar tarafından yaratıldığı da bilinmekte-dir. Mesela, Elverskog, çeşitli günah çıkarma metinleri, Sadaprarudita ve Xin tözin ukıtdaçı nom adlı metinlerin herhangi bir dilden çevrilmediği kanaatindedir. Yine ona göre, Budist Uygur edebiyatında dokuz eserin çevrildiği kaynak dil tespit edilememiştir. Bunlar dışın-da kalan eserlerin tamamı başka dillerden çevrilmiştir. Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki 81 eserin 41’i Çinceden, 16’sı Tibetçeden, 9’u Sanskritçeden, 3’ü ise Toharcadan tercüme edilmiştir. Bunlar arasında Toharca’dan çevrilen eserlerin en erken tarihli Uygur metinleri olduğu düşünülmektedir. Mesela Toharcadan tercüme edilen Mait-risimit, genellikle klasik öncesi Uygur metinleri arasında değerlendirilmektedir. Çinceden çevrilen eserler, genellikle X. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Uygur edebiyatı içinde önemli bir yer tutan Tantrik (büyü) metinleri ise, XIII-XIV. yüzyıllarda Tibetçeden çevrilmiştir.

Ketebe kayıtlarına göre Budist Uygur edebiyatının en meşhur mütercimlerinden biri X. yüzyılda yaşamış olan Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung’dur. Şingko Şeli Tutung, Çiceden Al-tun Yaruk, Hsüan Tsang Biyografisi ve Nilakanthaka adlı önemli eserleri çevirmiştir. Sekiz Yükmek Yaruk Sutra’yı da aynı mütercimin çevirdiği düşünülmektedir. Budist Uygur ede-biyatının diğer önemli mütercimi, Uygur edebiyatının en hacimli ve önemli eserlerinden Maitrisimit’i Toharcadan çeviren Prajnaraksita’dır. Bu mütercimin VIII-IX. yüzyıllarda yaşadığı sanılmaktadır. Beşbalıklı Anzang, XIII. yüzyılda yaşamış Uygur âlimlerindendir. Anzang, Uygur edebiyatına Çinceden çevirdiği Buddhavatamsaka Sutra ve Samantabhad-racaryapranidhana adlı eserleri kazandırmıştır. Yine XIII. yüzyılda yaşamış olan Küntsün Şeli Tutung, Türkçe adı Kşanti Kılguluk Nom Bitig olan eseri Çinceden çevirmiştir. Tanın-mış Uygur mütercimlerinden 14. yüzyılda yaşamış Punyaşrı, Tibetçeden Avolokiteşvara Sadhana, Kayacakra Sadhana (yazılış tarihi 1330) ve Sricakrasamvara Mandala-Abhi-samaya (yazılış tarihi 1330) adlı eserleri Tibetçeden tercüme etmiştir. Samghaşri, XIV. yüzyılda yaşamış Uygur mütercimlerindendir. Samghaşri, Tibetçeden Arya-rajavavadaka Sutra ile Manjuşri Sadhana adlı eserleri tercüme etmiştir. 14. yüzyıl mütercimlerinden Karunadas, Tibetçeden 1302 tarihinde Manjuşri nama samgiti adlı eseri tercüme etmiştir. Arya Açarya adlı mütercim de 14. yüzyılda yaşamıştır ve 1350 tarihinde Naropa’nın Ölüm Kitabını çevirmiştir (Elverkog 1997: 11-12).

2


Budist Uygur edebiyatı; Vinayalar, Sūtralar ve Abhidharmalar olmak üzere Tripi�t aka “Üç sepet” adı verilen külliyattan meydana gelir. Buna göre Budist öğretinin esasları üç bölümden oluşur. Bunlardan Vinaya-pi�takalar, Budist rahiplerin günlük yaşamların-da uymaları gereken kuralları düzenler. Budist Uygur edebiyatında fazla olmayan vina-ya türündeki metinlerden Karmavācanā, rahiplerin giysilerinin nasıl olması gerektiğini; Pravāranā Sūtra, rahibin inzivadan çıktıktan sonra oluşan olaylar karşısında ne yapması gerektiğini; Vinayavibhanga ise manastır kurallarını içermektedir.

Uygurcada sudur olarak da anılan Sūtra- pi�takalar, tarihî Budha ile diğer budhaların verdikleri ya da verdiklerine inanılan vaazlardan oluşur. Uygurlar, Budizmin iki büyük mezhebinden Mahayana mezhebine bağlı oldukları için, Uygurca sutraların neredeyse ta-mamı Mahayana mezhebine aittir. Ancak Dīrghāgama, Madhyamāgama, Samyuktāgama, Ekottarāgama, Ātānatika Sūtra gibi Mahayana mezhebine ait olmayan sutralar da vardır.

Bunlardan Saddharmapundarika Sutra’yı içine alıp görüş-leri geliştiren ve bununla Tantrik görüşler arasında bağlantı kuran Suvarnaprabhasasottama Sūtra, Budist kanon içindeki en önemli sutralardandır. X. yüzyılda Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung tarafından Çinceden çevrilen bu sutranın kısa adı Al-tun Yaruk Sudur şeklindedir. Altun Yaruk’un üç kolleksiyon-da fragmanları vardır. Tam nüshası 1687 tarihinde istinsah edilmiş olup Petersburg’dadır. Berlin Turfan Kolleksiyonunda ise daha erken tarihli oldukları tahmin edilen birçok nüshası vardır. P. Zieme, Berlin koleksiyonunda bulunan fragman-ları bir araya getirerek yayımlamaya başlamıştır. C. Kaya, Altun Yaruk’un St. Petersburg’daki tam nüshasını, Berlin’de-ki tespit edilebilen ve ulaşılabilen nüshalarla karşılaştırarak, eserin tam metninin transkripsiyonu ve dizinini yayımlamış-tır: Kaya, Ceval, Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin ve Dizin, TDK Yay., Ankara 1994.

Sutra türündeki eserlerden Saddharmapundarika Sūtra, Türkçe adıyla Nilüfer Çiçeği Sutra ya da Lotus Sutra olarak da bilinmektedir. Buda’nın, bütün insanlar için en son öğreti ve çözümleri içeren öğütlerinin yer aldığı eserin, tam nüshası St. Petersburg’dadır. Mahayana sutralar içinde önemli bir yere sahip olan bu metnin X. yüzyılda Çinceden çevrildiği düşü-nülmektedir.

Budizmin Mahayana ve Mahayana-dışı mezheplerine ait bu sutraların dışında, Çinceden çevrilmiş “uydurma sut-ralar” (apokryphal) da vardır. Bu uydurma sutralar, Budizmde olmayan ancak sonradan ortaya çıkan Budist geleneğin sonucu yazılmış metinlerdir. Bunların en meşhuru, kısaca Sekiz Yükmek olarak tanınan sutradır. Çinceden kimin tarafından çevrildiği bilinmemek-tedir. Ancak son yıllarda Sekiz Yükmek ile ilgili Tarım havzasında Çıktım yakınlarında bulunan bir fragmanda Şingko Şeli Tutung isminin geçtiği bir kolofon bulunmuştur. Sekiz Yükmek’in 10. yüzyılda çevrilen fragmanlarının yanı sıra XIII. yüzyıla ait baskı yazı frag-manları da vardır.

Budist literatürde avadana (anlatılar) ve jataka (öyküler) türündeki eserler de, sutralar içinde yer almaktadır. Bu türler, Uygurca metinlerde avdan ve çatik olarak adlandırılmışlar-dır. Avadana ve jatakalar, Buda ve Bodisattvaların daha önceki yaşamlarına dair olayların Budist cemaate okunmak için yazıldığı dinî metinlerdir. Jatakalar, Budist cemaate dinî coşku kazandırmak amacıyla yazıldıkları için diğer Budist eserlere göre daha basit ve anlaşılırdır.

Resim 2.1


Budizmin felsefî yönünün işlendiği Abhidharma türündeki metinler de Uygurlar dö-neminde Türkçeye tercüme edilmiştir. Bugüne kadar bu türdeki metinlerden dokuzunun Uygur Türkçesine çevirisi tespit edilmiştir.

Diğer Budist Eserler Budizmin Mahayana mezhebine ait olan Maitrisimit Nom Bitig, Uygur edebiyatının en önemli metinlerindendir. Prajñārakśita tarafından Toharcadan çevrilen eser, gelecekte-ki Buda’yı ifade etmektedir. Giriş dışında ülüş adı verilen yirmi yedi bölümden oluşan Maitrisimit’in bölümleri Toharca aslı ile paralellik göstermektedir. Ancak giriş bölümü-nün telif olduğu düşünülmektedir. Eserin her bir bölümünde, anlatılan olayların nerede tasavvur edilmesi gerektiğini belirten sözler bulunmakta ve “seyretmek” anlamına gelen “körünç” ifadesi sıkça kullanılmaktadır. By sebeple Maitrisimit, Türk edebiyatının ilk ti-yatro metni olarak değerlendirilmektedir.

Uygur edebiyatının en meşhur eserlerinden biri de, Türk kültür tarihi bakımından bü-yük öneme sahip olan Hsüan-Tsang Biyografisi’dir. Eser, Çinli rahip Hsüan-Tsang’ın VII. yüzyılın ortalarında Orta Asya ve Hindistan’a yaptığı seyahate ait notlarından oluşmakta-dır. Hsüan-Tsang’ın bu notları, daha sonra müridleri tarafından yazıya geçirilmiştir. Eseri, Çince aslından Türk diline, Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung çevirmiştir. Eser on bölümden oluşmaktadır.

Budist Uygur edebiyatında, Tibetçeden tercüme edilen “büyü” (tantrik) metinleri de önemli bir yer tutar. Büyü metinleri XIII-XIV. yüzyıllarda Tibetçeden çevrildiği için Uy-gur Türkleri arasında Tibet Budizminin tesirlerini görmek açısından önemlidir. Budist Uygur edebiyatında birçok büyü metni vardır. Bunlardan Naropa’nın “Ölüler Kitabı”, Au-rel Stein tarafından Dunhuang’da bulunmuştur. British Museum’da muhafaza edilen eser, dört ayrı bölümden oluşmaktadır. Uygur kursiv yazısıyla yazılmış bu 63 sayfalık eser, P. Zieme ve G. Kara (1979) tarafından yayımlanmıştır.

Budist Uygur edebiyatı hakkında kısaca bilgi veriniz.

Budist Uygur Edebiyatından Örnek Metin:İyi ve Kötü Prens Öyküsü’ndenÖngi öngi kazganç kılmak ayu birdiler biri ayur kazganç neng tarıg tarımakda edgü yok kergek bir tarısar ming tümen bulur biri ayur koy yılkı egitser yılınga aşsılur bay bolur bir ayur öngtün kidin satıgka yulugka barsar bay bolur yime bir bilge nom bilir er inçe tip tidi tavar kazganmak neng taluy ögüzke kirip köngülteki küsüşin kamturgalı sakınsar bulunçusuz çi[n]tamani erdini bulsar kamag yirtünçüdeki tınlıglarınıng küsüşin inçip tegin alkunı taplamadı tek taluy ögüzke kirmişig içgerü tapladı ötürü kangı illigke ötüg birdi taluy ögüzke kireyin tip ol ödün kangı kan bu ötüg sav işidip neng kiginç birü umadı.“Ve kazanç sağlamak için ayrı ayrı yol gösterdiler. Biri şöyle açıkladı: “Kazanmak için, toprağı işlemekten daha iyisi yok olsa gerek. İnsan bir (tohum) ekerse, binini, on binini elde eder.”. Birisi şöyle söyledi: “Koyun ve sığır beslerlerse, onlar yıldan yıla çoğalır ve insan zengin olur.”. Biri de dedi ki: “Doğuya, Batıya alım sayım için gidilirse zengin olunur.”. Yine, bilge ve yasa bilir bir adam şöyle söyledi: “Mal mülk kazanmak konusunda, insan, okyanus ırmağına gidip, gönlündeki arzularını doyurmayı düşünürse ve bulunmaz Çintāmani mücevherini bulursa, bu dünyadaki bütün canlıların arzularını [yerine getirebilir].”Ama şöyle ki, prens bunların hepsini onaylamadı. Sadece okyanus ırmağına gitmeyi onayladı. Sonra, sarayda kral babasına, “Ok-yanus ırmağına gideyim mi?” diye maruzatta bulundu. Bunun üzerine babası han, bu istekle ilgili sözleri işitince hiç cevap vermedi.” (Köken 2011: 17-18).

3


Hıristiyan Uygur Edebiyatı Hıristiyanlığın, Uygurlar arasında ne zaman yayılmaya başladığı kesin olarak belli değil-dir. Ancak VII-XIII. yüzyıllar arasında Uygur Türkleri arasında Hıristiyanlık inancının kabul gördüğü bilinmektedir. Eski Uygur Türkçesi ile yazılmış Hıristiyanlığın Nesturî çevresindeki metinlerin, Uygur edebiyatı içinde çok fazla olmaması, büyük bir olasılıkla Uygurlar arasında bu dinin fazla yayılmadığını göstermektedir.

Turfan bölgesi’nin kuzeyinde yer alan Bulayık’ta Süryani ve Uygur alfabeleriyle ya-zılmış çeşitli Hristiyan metinleri bulunmuştur. Yakobus İncilinden yapılan çeviriye ait iki fragman ile Hristiyan aziz Georg’un çektiği acıları anlatan fragmanlar, bu tip metinlerden-dir. Yakobus İncili’nin Uygur Türkçesine çevirisinden kalan iki fragman, F. W. K. Müller tarafından (1908: 5-10) yayımlanmıştır. Hıristiyan aziz Georg’un çektiği acıları anlatan Uygur Türkçesine ait fragmanlar ise, A. von Le Coq (Türkische Manichaica aus Chotscho II: ABAW 1919) ve W. Bang (Türkische Bruchstücke einer nestorianischen Georgspassion, Muséon 1931: 41-75) tarafından yayımlanmıştır.

Hıristiyan Uygurlara ait, Turfan’ın kuzeyindeki Kurutka’da, evlenmekte olan çi�ler için yapılan hayır dua ile ilgili Süryani alfabesiyle yazılmış bir metin (Zieme 1985b) daha bu-lunmuştur. Bunların dışında, Süryani alfabesiyle yazılmış sağlıkla ilgili (Müller 1904) bir metnin dışında, bir fal kitabından parça (Le Coq 1909) da bugün mevcuttur.

İncil’den iki sayfalık fragmanın dışında Berlin Turfan Kolleksiyonu’nda muhafaza edi-len Hıristiyan Nesturî Uygurlardan kalmış Süryani har�eriyle yazılmış 12 fragman Zieme (1974) tarafından tespit edilmiştir.

Nesturî Uygur edebiyatında kâğıda yazılı bu metinlerin dışında Semireçiye/Yedisu bölgelerinde bulunan Uygur ve Süryani har�eriyle yazılmış çok sayıda Hıristiyan Uygur yazıtları da vardır ve bu kitabeler XIII-XIV. yüzyıllara tarihlendirilmektedir (Tezcan 1978: 305-306).

Din Dışı Uygur EdebiyatıUygur edebiyatında dinî karakterdeki eserlerin yanı sıra kişisel ya da sosyal hayatla ilgili din dışı metinler de önemli bir yer tutar. Yine Maniheist, Budist ve Nesturî çevrelerde yazılmış bu din dışı metinler, daha çok sağlık bilgisi, gök bilim, mektuplar, atasözleri ve toprak kiralanması ya da satışı, köle satışı gibi konularda yazılmış hukuk belgelerinden oluşmaktadır. Uygur edebiyatı içinde dinî metinlere göre daha az olan bu tür metinler, genellikle Uygur alfabesiyle yazılmışlardır.

Din dışı metinlerin dönemin toplum yapısını yansıtması bakımından büyük önemi vardır. Reşit Rahmeti Arat, din dışı Uygur metinlerinden hukuk belgelerini konularına göre iki ana gruba ayırmıştır. Bunlardan birincisi, kişiler arasındaki ilişkileri, ikincisi ise kişilerin devlet ile ilişkilerini düzenleyen belgelerdir. “Bitig” adı verilen bu belgeler, konu-larına göre adlandırılmıştır: Asıl senet için baş bitig, çın bitig ya da öng bitig, kira ile ilgili ya da ortaklığı belirtmek için idiş bitig, kaybolan baş ya da çın bitig’in yerini almak üzere tanzim edilen vuçung/buçung bitig, alınan malın iade edildiğini gösteren yantut bitig, va-siyetname için ata bitig, halk ile ilgili düzenlenmiş belgeler için bodun bitig, herhangi bir istekte bulunmak için yazılmış belgelere ötüg bitig, manastırlarla ilgili belgeler için yarlıg ya da ulam yarlıg gibi adlar kullanılarak hukuk belgeleri içeriklerine göre adlandırılmışlar-dır (Arat 1987: 521-528). Uygur hukuk belgeleri; toprak satışı ya da kiralanması, borç para verme, köle satışı, vergi işleri, manastırların vergi işleri gibi konularla ilgilidir.

Din dışı Uygur edebiyatında, toplum ve devlet hayatını düzenleyen bu belgelerin/ve-sikaların dışında, metinlerde esengü bitig adıyla geçen resmî ve şahsî mektupların da özel bir yeri vardır. Zira mektuplar, hem içerkleri hem de dış yapıları bakımından, dönem hak-kındaki bilgilerimizin artmasına yardımcı olmaktadır. Mektuplarda ticaret yaşamı, özel


yaşam, askerî faaliyetler gibi konular işlenmiştir. Uygur dönemine ait mektuplardan dör-dü Tezcan-Zieme (1971) tarafından yayımlanmıştır. Bunlardan B metninin bir yüzü Türk runik alfabesiyle yazılmış olup metnin dil özellikleri, erken dönemde yazılmış bir mek-tup olduğunu göstermektedir. Hamilton (1986) ise, Dunhuang’da bulunan 36 kısa metni yayımladığı çalışmasındaki metinlerden 14’ü özel mektuptur. Hamilton’un yayımladığı mektuplardan biri, Uygur alfabesiyle yazılmış 20 numaralı metin, Uygur döneminde ya-zılmış mektuplara iyi bir örnektir (Hamilton 1986, No 20: 109-110):

1 yme toga tüzün qılınu bilge tüzün qılınç-lag bilge2 biliglig edgü atı yeŋgeçimiz altun yeŋgeç-ke urı..3 silig qar çor yazır-dın ıraq yirden yaruq köŋlin4 esinü amranu esengü-leyü üküş köŋül ayıtu ıdur5 biz yme bu bitig bitiginçe edgü esen-e erür biz6 amtı esengü bitigde ne üküş sav ayu ıdalam7 küreg kişi kelip biziŋ içik ölti işidtimiz8 anı ölürdi tip işidtimiz anı kerikde turur9 erdi sıgıtqa öntümüz yazır yme ötüken-ke10 … kelti munçaq(a)tegi edgü+e esen+e erür biz siz-11 -iŋ bitigiŋiz-ler kelti yügürgen-te bultumuz eseniŋiz12 -lerni işidip üküş sevintimiz erdi yine küreg13 agzınta muntag sav işidip ayı busantımaz altun14 yeŋeç katıglanıŋ ev bark uzkıya başlap turuŋ15 ayıg atlag bolmaŋ qatıg-lanıŋ men yme qar16 çor (?) birle çuŋul-tın yaŋı ay-qa tegi çamçiu-17 -qa kelgey biz yıparag il yaruqug açınaŋ. Uygur Edebiyatında hastalıkların halk hekimliğiyle tedavi edilmesinin anlatıldığı

sağlık bilgisi metinleri de bulunmaktadır. Bu tür metinlerde hangi hastalığa karşı ne tür bir ilacın alınması gerektiği ve bu ilaçların hazırlanma yolları da anlatılmaktadır. Bu me-tinlerde geçen alıntı sözcükler, Uygur halk hekimliğinde Hint tesirinin olduğunu göster-mektedir. Uygur sağlık metinlerinde, Tezcan’ın tespitlerine göre “büyüsel işlemler” yoktur. Budist çevrede yazılmış olan sağlık bilgisi ile ilgili metinler, Reşit Rahmeti Arat ve Gabain tarafından yayımlanmıştır.

Uygurlardan kalan din dışı metinler arasında, gök bilim, takvim ve yıldız fallarıyla ilgili metinler de vardır. Uygurların din dışı ya da dünyevî eserleri arasında yer alan ata-sözleri, eserlerin sonlamalarında geçmektedir ya da sayfa kenarlarındaki boş yerlere yazıl-mıştır. Uygur metinleri arasında yalnızca atasözlerini ele alan bir metin yoktur. Genellikle iki dizeden oluşan atasözlerinde “koşutlama pek sık kullanılır, hatta koşutlama atasözleri için tipiktir denebilir” (Zieme 1985b: 284).

Din dışı Uygur metinleri arasında, sayıları az da olsa, halk edebiyatının türlerinden türküler de vardır. İki türkü metni, Uygur Türkçesine ait bir yazmanın içinde bulunmuş-tur. Ayrıca Uygur Türkçesinde taşlama türüne de rastlanır. Zieme (1985b: 284-285) aşağı-daki metni, “taşlama türküleri” olarak değerlendirmiştir:

Qaşgalaq başlıg qaşı “Su tavuğu başlı kaşı,Qal-qana say-nıŋ taşı Kalkana-kırının taşı,Qad-aş-qa urug-qa yagı Akrabaya, soya sopa düşman,Qarnı tola agu karnı dolu zehir

Qılmış işi qıyıq “Kıldığı iş ters,Qılıqı kendü sıyuq yaradılışı ve kendi bozuk,Qıqırıp qaçar qırıq haykırıp kaçar, kırık.Qırtışı eski çaruq Görünüşü eski çarık.”


ESKİ TÜRK ŞİİRİUygur edebiyatının büyük bir çoğunluğu mensur eserlerden meydana gelmekle birlikte, manzum parçaların sayısı da az değildir. Uygur edebiyatında Maniheistlerden kalan man-zum ilâhilerin yanı sıra, Budist şiirler ve din dışı konularda yazılmış şiirler de yer almak-tadır. Maniheist Uygur şiirinde Mani ilâhileri, aşk şiirleri ve cehennem tasvirleri önemli yer tutmaktadır. Budist çevrede yazılmış şiirlerin daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Yine Uygur edebiyatında tercüme edilmiş manzum parçalar da olmakla birlikte, şiirlerin çoğu özgündür.

Arat’a göre; Eski Türk şiirinde “nazım, manzume, manzum parça ve şiir” kavramları için genellikle koşug kelimesi kullanılmıştır. Şiir için, özellikle Budist Türk şiirinde kulla-nılan kelimelerden biri de takşut’tur. Yine (y)ır ve küg kelimeleri, vezin ve kafiye anlamla-rını da içermek suretiyle şiir için kullanılmış kelimelerdir. yöleşürüg ve ögdi kelimleri de şiir karşılığında kullanılmıştır. Eski Uygur edebiyatında şiir için kullanılmış olan bu Türk-çe kelimelerin yanı sıra, alıntı sözcükler de kullanılmıştır. Budist Türk şiirinde kullanılmış olan şlok (<Skr. śloka), padak (Skr. pādaka) ve Maniheist Türk şiirinde “ilâhi” anlamındaki Soğdca başik sözcükleri şiir ile ilgili sözcüklerdir.

Maniheist ve Budist Uygurlara ait bazı manzum parçaların yazıcıları bilinmektedir. Buna göre, Uygur edebiyatında, Aprınçur Tigin, Anzang (?-1293), Kki Kki (1295-1345), Prajñāśrī (?-1332) gibi şairlerin şiirleri bilinmektedir. Aprınçur Tigin, Türk edebiyatının bilinen ilk şairidir. Maniheist çevreye ait iki şiiri tespit edilen ve “adındaki tigin unvanın-dan bir şehzade olduğu anlaşılan” (Ercilasun 2004: 231) Aprınçur Tigin’in “bugün için bile canlılığını kaybetmeyen tasvirlerden şairin duygularını ifadede cidden usta bir kalem sahibi olduğu” (Arat 1965: XX) söylenebilir.

Maniheist ve Budist çevrelerde yazılmış Uygur şiirinde, nazım birimi genellikle dört-lüktür. Mesela, ölüm ve cehennemi tasvir eden ve Arat (1965, No: 5) tarafından yayımla-nan Maniheist şiir, 7 dörtlükten meydana gelir. Ancak sayıları az da olsa, iki, üç, beş, altı ve hatta sekiz satırdan oluşan kıtalar da vardır. İki ve üç satırdan oluşan kıtalar, genellikle, dizelerin tekrar edildiği bağlama işlevli birimlerdir. Nazım birimi dörtten fazla dizeden oluşan şiirler, genellikle Budist çevrede daha yaygındır. Mesela, hem mısra başı hem de mısra sonu uyak düzeninin en iyi örneklerini gösteren ve yine tabiat tasvirleriyle Türk şiirinin en iyi örneklerinden biri olan anı teg orunlarta “öyle yerlerde” adlı şiir, sekizer dizelik dört kıtadan oluşmaktadır (Arat 1965, No 8). Hatta bazı Uygur şiirlerinde nazım biriminin belli bir düzene sahip olmadığı görülmektedir.

Eski Uygur şiirinin en önemli özelliği, şüphesiz uyak düzeninin söz başında bulun-masıdır. Bu uyak düzeni, “söz başı aliterasyonu”, “baş uyak”, “kıta aliterasyonu”, “Altay ali-terasyonu” gibi adlarla adlandırılmıştır. Bu çevrelerde yazılmış Türk şiirinde uyak, mısra başında ve aynı zamanda mısra içinde de bulunduğu için, bu uyak düzenine genel olarak “kıta aliterasyonu” adı verilmektedir (Zieme 1979: 569).

Söz başı uyak düzenine göre, şayet dizeler ünlü ile başlıyorsa, şiirdeki bütün dizeler ünlü ile başlamaktadır. Bir dörtlükte ya da kıtadaki ilk dizenin söz başı ünlüsü, sonraki di-zelerin söz başı ünlüsüyle baş uyak oluşturur. Buna göre a-e, o-u, ö-ü ve ı-i ünlüleri kendi aralarında uyak oluşturmaktadır:

anın amtı upasi-lar-aança-kya seriŋ-leratı kötrülmiş nomlamış-ıadruk bu nomug tıŋlaŋ-lar……………


öz yaş uladı ed tavarlar-nıŋürlügsüzin biliŋlerözüg yatıg timedinögdilig buşı biriŋler (Zieme 1985, No: 15: 106).

ig agrıg-lar küçedipinçiretser-ler et’özügisig tını kesilipı ıgaç teg qamılur (Zieme 1985, No: 16, s: 109).

Eski Türk şiirinde dizeler ünlüyle değil de, ünsüzle başlıyorsa, mısra başındaki ünsüz-lerin yanı sıra ünsüzlerden sonra gelen ünlüler de baş uyak oluşturur. Eski Uygur şiirinde mısra başında ünsüzden sonra gelen ünlülerin, çok az örnekte, uyak oluşturmadığı gö-rülmektedir. Ünsüz+ünlü ile meydana gelen söz başı uyak örneği olarak aşağıdaki Budist şiiri gösterebiliriz. Bu şiirde mısra başlarındaki /q/ ile /b/ ünsüzleri ve sonra gelen ünlüler, sonraki dizelerle uyak oluşturmuştur (Zieme 1985, No 17: 111-112):

kurug toqlı başl(ı)g-lıg kurug-nıŋ tözin kim bilserkol-lı but-lı süŋük-lüg kutrulmaq yol-ın teggeykuguş [q]ap-qa yörg(e)lipkorqu[p] qaçar sansar-ta biş yükmek-lerig kördükde birdem kirtü bir nom barkuguş qapın qurt yiser biligsizlig qaraŋgukovı süŋüki saçılur birl[e] turur işer.

Eski Uygur şiirinde ünlülerle yapılan söz başı uyak, ünsüzlere göre daha yaygındır. Ünsüz+ünlü şeklindeki uyak düzeninde ise, belli ünsüzlerle yapılan uyağın çoğunlukta ol-duğu görülmektedir. Eski Uygur şiirinde uyağın yapıldığı kombinezonların oranlarını ve-ren Peter Zieme’ye (1991: 359) göre, incelediği şiirlerde ünlülerle yapılan uyak düzeninin oranı % 57,3; ünsüzlerle yapılan uyak düzeninin oranı ise, % 42,7’dir. Ünsüz+ünlü uyak düzeninde, ünsüzlerden sonra en fazla /a/ ünlüsü gelir. Yine Zieme’ye göre, ünsüz+ünlü uyak düzeninde en fazla b, k/q, s, t ve y ünsüzleriyle uyak yapılmıştır ve bütünü içinde bu ünsüzlerle yapılan söz başı uyak, %93,1’dir.

Eski Türk şiirinde mısraların hece sayısı belli bir düzene bağlı değildir. Diğer bir ifa-deyle, mısraların hece sayıları eşit değildir ve sayı esasına dayalı değildir. Bununla birlikte, mısralar hece sayısı yerine duraklara göre tanzim edilmiştir. Hece sayısı az olan şiirlerde 4 + 3 duraklı hecelere rastlanır. On dört heceli şiirlerde ise 4+4/3+3 duraklı hece ölçüsü vardır. Uygur şiirinde on üç ve on beş heceli şiirler de vardır. Uygur Türkçesinde hece sayısı birbirini tutmayan şiirler de vardır (Zieme 1991: 371-413).

Maniheist Türk şiirine örnek olarak aşağıdaki “Taŋ Teŋri” adlı Mani ilâhisini verebi-liriz. “Taŋ Teŋri” adlı şiir, Türk şiirinin en önemli unsurlarından olan, ses ahengini en iyi yansıtan şiirlerden biridir (Arat 1965, No. 1: 8-9):

Taŋ t(ä)ŋri kälti Tan tanrı geldi,Taŋ t(ä)ŋri özi kälti Tan tanrı kendisi geldi;Taŋ t(ä)ŋri kälti Tan tanrı geldi,Taŋ t(ä)ŋri özi kälti Tan tanrı kendisi geldi.


Turuŋlar qamug bägler qadaşlar Kalkınız, bütün beyler, kardeşler,Taŋ t(ä)ŋrig ögälim Tan tanrıyı övelimKörügmä kün t(ä)ŋri Gören güneş tanrı,Siz bizni küzädiŋ Siz bizi koruyun!Körünügmä ay t(ä)ŋri Görünen ay tanrı,Siz bizni qurtgarıŋ Siz bizi kurtarın!

Taŋ t(ä)ŋri Tan tanrı,Yıdlıg yıparlıg güzel kokulu, misk kokulu,Y(a)ruqlug yaşuklug parıltılı, ışıltılıTaŋ t(ä)ŋri Tan tanrı!Taŋ t(ä)ŋri Tan tanrı

Taŋ t(ä)ŋri Tan tanrı,Yıdlıg yıparlıg güzel kokulu, misk kokulu,Y(a)ruqlug yaşuklug parıltılı, ışıltılıTaŋ t(ä)ŋri Tan tanrı!Taŋ t(ä)ŋri Tan tanrı!

Budist çevrede yazılmış Türkçe şiirlerden örnek olarak da, 14. yüzyılın ilk yarısına ait Yitiken Sutra’nın sonlaması olan ve Zieme (1985, No 43: 161-162) tarafından yayımlanan metinden birkaç dörtlüğü gösterebiliriz:

………..Alqu türlüg ada-larta umug boltaçıArış arıg bu yitiken sudur erdinigAgzanıp miŋ küün tükel yaqdurupAdın-larqa ülemiş buyan küçinte…………..alqu ödte buyanları asılıp üstelipadasız uzun yaşamaqta ulatıalqu türlüg küsüşleri qanıp bütüpalqunı bilteçi burhan qutın bulmaqları [bolz]un……bu buyan edgü qılınç küçinteburhan qutın bulup biz esen sılıg tigin birle kinindebod kötürmeçe tınlıg oglanlarıŋabulturayın nirvanıg aŋ tüpinte.


Özet

Uygur Türklerinin tarihini tanımak Kendi hükümranlıklarındaki kağanlıklarını kurun-caya kadar diğer Türk boyları ile yaşayan Uygurlar, birlikte yaşadıkları Basmıl ve Karluk Türkleriyle birleşerek Kök Türk kağanlığına son vermişlerdir. Daha sonra Kutlug Bilge Köl Kağan idaresinde, 745 yılında Bozkır Uygur Devleti’ni kurmuşlardır. Devletin sınırlarını doğuda Su-wei, batıda ise Altay dağları oluşturmaktadır. Devletin idare merkezi, Karabalgasun’dur.

Ugur devletletinin 3. Kağanı Bögü Kağan zamanında Maniheizm resmi din olarak kabul edilmiştir. Bu olay Türk kültür tarihi açısından oldukça önemlidir. 8-11. Yüzyıllar arasında Maniheizm’in etkisi devam etmiş, daha sonra Budizm etkili olmaya başlamıştır.

839-840 yıllarında Uygur Devleti iç karışıklıklar ve kıtlıkla mücadele etmiştir. Kırgızlar bundan istifade ederek Uygur Bozkır Devleti’ne son vermişlerdir. Bu olaydan sonra, Ötüken’den ayrılan Uygurlar, dört bir tarafa göç etmeye başlamışlardır. Göçlerin ardından Uygurların bir kısmı Kansu Uygur Devletini bir kısmı ise Hoço(Turfan) Uygur devletini kurmuştur.

Uygur edebiyatı ile igili bilgi edinmek Uygurlar 8-14. yüzyıllar arasında farklı kültür çevre-lerinde, birçoğu tercüme ve dinî karakterde zengin bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Uygur Türkle-rine ait metinler, Maniheizm, Budizm ve Hıristiyan-lığın öğretileri ile din dışı konulara aittir. Bunların dışında Uygurlardan kalan runik har�erle taşlara yazılmış yazıtlar da vardır. Ancak bu malzeme içerik bakımından Kök Türk Yazıtlarının devamı oalrak görülmelidir.

Uygur edebiyatına ait metinlerin büyük çoğunluğu tercüme olmakla birlikte bu eserler içerisinde yaratıcı özellikler de barındırmaktadır.

Uygur edebiyatı ait olunan dinî çevre ve içeriklerine göre dört grupta ele alınabilir:

1. Maniheist Uygur Edebiyatı Bu çevrede yazılmış Türkçe metinler, Bögü Kağan’ın

Maniheizmi kabul ettiği 762 yılına tekabül etmektedir. Maniheist Uygurların ilk metinleri Tarım bölgesinde bulunmuştur. Ancak bu metinlerin bir kısmında gçen yer ve kişi adları, metinlerin bir kısmının Ötüken’de yazılıp, göç sebebiyle tarım bölgesine taşınmış ola-bileceğini düşündürmüştür. Ancak bu bilgi kesin

değildir. Tüm Uygur metinleri dil özellikleri yönüyle değerlendirilğinde Maniheist metinlerin daha erken tarihli olduğu görülür.

Maniheist metinlerde Mani ve uygur alfabeleri kulla-nılmıştır. Bu metinler Budist metinlere göre kısa ve oldukça yıpranmıştır. Bazı fragmanlar aşınmadan do-layı neredeyse hiç okunamamaktadır. Bu durum Ma-niheist fragmanların hangi esere ait olduğunu tahmin etmeyi güçleştirmektedir. Bunlar arasında em hacimli eser Huastuani� adlı tövbe kitabıdır. Bu kitabın Sogd-çadan çevrildiği tahmin edilmektedir.

Manihesit Uygur edebiyatına ait öykü, dua, ilahi ve tövbe duaları da mevcuttur.

2. Budist Uygur Edebiyatı Bu dönem eserleri Uygur edebiyatının büyük kısmını

oluşturur. Budist Uygurlara ait metinlerin neredeyse tamamı çeviridir. Ancak bizzat Uygurlar tarafından yaratıldığı düşünülen eserlerde mevcuttur.

Budist Uygur edebiyatı; Vinayalar, Sūtralar ve Abhid-harmalar olmak üzere Tripitaka adı verilen külliyat-tan meydan gelmiştir.

3. Hıristiyan Uygur Edebiyatı Turfan bölgesinin kuzeyindeki Bulayık’ta Süryani

ve Uygur alfabeleri ile yazılmış Hıristiyan metinler bulunmuştur. Bunun dışında Turfan’ın kuzeyindeki Kurutka’da Hıristiyan Uygurlardan kalan Süryani al-fabesi ile yazılmış bir metin daha bulunmuştur.

İncil’den iki sayfalık fragmanın dışında Hıristiyan Nesturî Uygurlardan kalmış Süryani har�i on iki frag-man Zieme tarafından tespit edilmiştir.

Nesturî Uygur edebiyatında kâğıda yazılı bu metin-lerin dışında Semireçiye ve Yedisu bölgelerinde bulu-nan Uygur ve Süryani har�eriyle yazılmış çok sayıda Hıristiyan Uygur yazıtları da vardır ve bu kitabeler XIII-XIV. yüzyıllara tarihlendirilmektedir (Tezcan 1978: 305-306).

4. Din Dışı Uygur Edebiyatı Uygur edebiyatında dinî metinlere göre daha az olan,

kişisel ya da sosyal hayatla ilgili din dışı metinlerde mevcuttur. Bu metinler genellikle Uygur alfabesi ile yazılmıştır. Sağlık bilgisi, gök bilim, mektuplar, ata-sözleri ve toprak kiralaması ve köle satışı gibi konular-dan oluşan din dışı metinler dönemin toplum yapısını yansıtması bakımından oldukça önemlidir.

Bu tür metinlerin arasında, az sayıda da olsa, halk edebiyatı türlerinden türkülere de rastlanmaktadır.

1

2


Eski Türk şiiri hakkında bilgi sahibi olmak Uygur edebiyatının büyük bir çoğunluğu mensur eserlerden meydana gelmekle birlikte, manzum par-çaların sayısı da az değildir. Uygur edebiyatında Ma-niheistlerden kalan manzum ilâhilerin yanı sıra, Bu-dist şiirler ve din dışı konularda yazılmış şiirler de yer almaktadır. Maniheist Uygur şiirinde Mani ilâhileri, aşk şiirleri ve cehennem tasvirleri önemli yer tut-maktadır. Budist çevrede yazılmış şiirlerin daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Yine Uygur edebiyatında ter-cüme edilmiş manzum parçaların yanında, şiirlerin çoğu özgündür.

Maniheist ve Budist Uygurlara ait bazı manzum parçaların kim tarafından yazıldıkları bilinmekte-dir. Buna göre, Uygur edebiyatında, Aprınçur Tigin, Anzang (?-1293), Kki Kki (1295-1345), Prajñāśrī (?-1332) gibi şairlerin şiirleri bilinmektedir. Aprınçur Tigin, Türk edebiyatının bilinen ilk şairidir.

Maniheist ve Budist çevrelerde yazılmış Uygur şiirin-de, nazım birimi genellikle dörtlüktür. Mesela, ölüm ve cehennemi tasvir eden ve Arat (1965, No: 5) tarafın-dan yayımlanan Maniheist şiir, 7 dörtlükten meydana gelir. Ancak sayıları az da olsa, iki, üç, beş, altı ve hatta sekiz satırdan oluşan kıtalar da vardır. İki ve üç satır-dan oluşan kıtalar, genellikle, dizelerin tekrar edildiği bağlama işlevli birimlerdir. Nazım birimi dörtten fazla dizeden oluşan şiirler, genellikle Budist çevrede daha yaygındır. Mesela, hem mısra başı hem de mısra sonu uyak düzeninin en iyi örneklerini gösteren ve yine ta-biat tasvirleriyle Türk şiirinin en iyi örneklerinden biri olan anı teg orunlarta “öyle yerlerde” adlı şiir, sekizer dizelik dört kıtadan oluşmaktadır (Arat 1965, No 8). Hatta bazı Uygur şiirlerinde nazım biriminin belli bir düzene sahip olmadığı görülmektedir.

Eski Uygur şiirinin en önemli özelliği uyak düzeni-nin söz başında bulunmasıdır. Bu dönem şiirlerinde ünlülerle yapılan söz başı uyak, ünsüzlere göre daha yaygındır.

Eski Türk şiirinde, mısraların hece sayıları eşit değil-dir ve sayı esasına bağlı değildir.

3


Kendimizi Sınayalım1. Uygur Bozkır Devletinin kuruluş tarihi aşağıdakilerden hangisidir?

a. 755b. 745c. 840d. 775e. 762

2. Uygurlar ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Uygurlar kendi kağanlıklarını kuruncaya kadar diğer Türk boyları ile bir arada yaşamışlardır.

b. Uygur Türkleri, Basmıl ve Karluk Türkleriyle birleşe-rek Köktürk Kağanlığına son vermişlerdir.

c. Ötüken’den ayrılan Uygur Türkleri, tek bölgeye göç etmişlerdir.

d. Uygurların Maniheizm dinini devlet dini olarak ka-bul etmeleri Türk kültür tarihi açısından önemlidir.

e. Uygur Bozkır Devleti 840 yılında Kırgızlar tarafın-dan yıkılmıştır.

3. Uygur edebiyatı ile ilgili olarak aşağıda verilen bilgiler-den hangisi yanlıştır?

a. Uygur edebiyatı VIII-XIV. yüzyıllar arasına tekabül eder.

b. Bu dönemin metinleri, Maniheizm, Budizm ve Hris-tiyanlığın öğretileri ile din dışı konulara aittir.

c. Uygurlardan kalan eserlerin büyük çoğunluğu dinî özelliktedir.

d. Uygur edebiyatına tercüme metinlere çok az rastlan-maktadır.

e. Budist çevrede yazılmış metinler, Uygur edebiyatı içinde büyük kısmı oluşturur.

4. Uygur edebiyatı ait olunan dinî çevre ve içeriklerine göre tasni�endiğinde aşağıdakilerden hangisi bu tasnif içerisinde yer almaz?

a. Budist Uygur edebiyatıb. Maniheist Uygur edebiyatıc. İslâmî Uygur edebiyatıd. Hristiyan Uygur edebiyatıe. Din dışı Uygur edebiyatı

5. Maniheist Uygur edebiyatı ile ilgili aşağıda verilen bilgi-lerden hangisi doğrudur?

a. Maniheist çevreye ait Türkçe metinler, 745 yılında yazılmaya başlanmıştır.

b. Maniheist metinler, en geç tarihli metinlerdir.c. Maniheist metinlerin yazımında yalnızca Mani alfa-

besi kullanılmıştır.d. Maniheist metinlerin dili, yazıtlarda kullanılan dil-

den oldukça farklıdır.e. Maniheist metinleri, Budist metinlerden ayıran bazı

özellikler vardır.

6. Aşağıdaki eserlerden hangisi Maniheist Uygur edebiyatı-na ait bir eserdir?

a. Huastuani�b. Sekiz Yükmekc. Altun Yarukd. Maitrisimit Nom Bitige. Hsüan-Tsang Biyografisi

7. Maniheist Uygur öyküleri hangi araştırmacılar tarafın-dan yayımlanmıştır?

a. Peter Zieme- Lary Clarkb. Şinasi Tekin- Le Coqc. Lary Clark- Semih Tezcand. Peter Zieme- Le Coqe. Lary Clark- Reşit Rahmeti Arat

8. Budist Uygur edebiyatı ile ilgili aşağıda verilen bilgiler-den hangisi yanlıştır?

a. Bu döneme ait eserlerden neredeyse tamamı çeviridir.b. Budist Uygur edebiyatının en meşhur mütercimle-

rinden biri Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung’dur.c. Budist edebiyata ait, Toharcadan çevrilen eserler en er-

ken tarihli Uygur metinleri olarak kabul edilmektedir.d. Budist Uygur edebiyatı; Vinayalar, Sûtralar ve Abhi-

darmalar olmak üzere Tripitika adı verilen külliyat-tan meydana gelmiştir.

e. Abhidarma türündeki metinler, Budizmin felsefî yö-nünün işlendiği metinlerdir.


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı9. Eski Türk şiiri ile ilgili ağaşıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Eski Uygur şiirinin en önemli özelliği, uyak düzeni-nin söz başında bulunmasıdır.

b. Uygur edebiyatında Maniheistlerden kalan manzum eserelere rastlanmamaktadır.

c. Uygur şiirinde nazım birimi genellikle dörtlüktür.d. Uygur edebiyatında şiirlerin çoğu özgündür.e. Aprınçur Tigin Türk edebiyatının bilinen ilk şairidir.

10. Din dışı Uygur edebiyatı ile ilgili aşağıda verilen bilgiler-den hangisi yanlıştır?

a. Bu metinler, dönemin toplum yapısını yansıtması ba-kımından önemldir.

b. Din dışı metinler, sağlık bilgisi, gök bilim, mektuplar, ata sözleri ve toprak kiralanması ya da satışı gibi ko-nularda yazılmıştır.

c. Uygur metinleri arasında yalnızca atasözlerini ele alan bir metin yoktur.

d. Din dışı Uygur edebiyatının bir parçası olan sağlık me-tinlerinde geçen alıntı sözcüklerden hareketle, Uygur halk hekimliğinde Çin tesiri olduğu söylenebilir.

e. Din dışı uygur metinleri arasında, halk edebiyatının türlerinden türküler de vardır.

1. b Yanıtınız yanlış ise “Uygur Türklerinin Kısa Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. c Yanıtınız yanlış ise “Uygur Türklerinin Kısa Tarihi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. d Yanıtınız yanlış ise “Uygur Edebiyatı” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. c Yanıtınız yanlış ise “ Uygur Edebiyatı” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

5. e Yanıtınız yanlış ise “Maniheist Uygur Edebiyatı” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

6. a Yanıtınız yanlış ise “Maniheist Uygur Edebiyatı” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. d Yanıtınız yanlış ise Maniheist Uygur Edebiyatı” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

8 .e Yanıtınız yanlış ise “Budist Uygur Edebiyatı” konu-sunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yanıtınız yanlış ise “Eski Türk Şiiri” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

10. d Yanıtınız yanlış ise “Din Dışı Uygur Edebiyatı” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Uygurlar 5. yüzyıldan 8. yüzyılın ortalarında Uygur Bozkır Devletinin kuruluşuna kadar geçen sürede çeşitli Türk boy-larıyla birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Kök Türk yazıt-larından Bilge Kağan yazıtında zikredildiği gibi II. Kök Türk Kağanlığı idaresi altında Ötüken’in kuzeyinde Basmıl ve Karluk Türkleriyle birlikte yaşamışlardır. Uygur Türkleri, Ka-ğanlık idaresindeki diğer Türk boyları olan Basmıl ve Karluk Türkleriyle birleşerek 744 yılında Kök Türk Kağanlığına son vermiş, daha sonra bu Türk boylarını da nüfuzları altına alıp Bozkır Uygur Devleti’ni kurarak tarih sahnesinde yerlerini almışlardır (745-840). Uygurlar, 745 yılında Kutlug Bilge Köl Kagan idaresinde tarih sahnesindeki yerlerini almışlardır. Devletin sınırlarını doğuda Su-wei, batıda ise Altay dağları oluşturmaktadır. Devletin idare edildiği merkez (ordu-balık) ise, Orhun nehri yakınlarında inşa edilen Karabalgasun’dur. Ötüken Uygur devletinin 3. kağanı Bögü Kağan zamanında (759-779) Maniheizm resmi din kabul edilmiştir. Mani dini-nin tesiriyle Karabalgasun’da Mani tapınakları inşa edilmiş ve böylece yerleşik hayata geçerek siyeset ve kültür hayatlarında bambaşka bir yaşam şekliyle karşılaşmışlardır (Tekin 1962: 1-11). Türkler arasında Maniheizm, 8. yüzyılın ortalarından 11. yüzyılın ilk yarısına kadar kabul görmüş, bu tarihten son-ra ise yerini tümüyle Budizme bırakmıştır.


839-840 yılları Uygurların iç karışıklık ve kıtlıkla mücadele ettiği yıllardır. Uygur Türklerinin bu durumundan yararla-nan Kırgızlar, 840 yılında Uygur Bozkır Devleti’ne son ver-mişlerdir. Uygurlar, bu tarihte Kırgızlar tarafından mağlup olduktan sonra, Ötüken’den ayrılarak dört bir tarafa göç et-meye başlar. Ötüken’den ayrılan Uygur Türkleri, beş farklı bölgeye göç etmişlerdir. 15 Uygur boyu batıdaki Karluklara sığınmıştır. Bu Türk boylarından bir kol Tibetlilere, bir kol da An-hsi bölgesine gitmiştir. Uygurlardan küçük bir grup doğuda Mo-ğollara sığınmışlardır. 13 boydan meydana gelen başka bir grup Çin’in güneyine yerleşmiştir. Diğer Uygur boyları Doğu Türkistan’a göç etmiş, Kansu ve Turfan ile Karaşahr bölgele-rine yerleşmişlerdir.Ötüken’den ayrılan Uygurların bir kısmı Tibet ve An-hsi böl-gesine göç ederek Kansu (Kan-chou) merkezli Kansu Uygur Devletini kurmuşlardır. Bugünkü Turfan bölgesine yerleşen Uygurlar ise, Hoço (Kao-ch’ang) Uygur Devleti veya Turfan Uygur Devleti olarak adlandırılan bir devlet kurarak, Uygur kültürünün en yoğun yaşandığı bir merkez hâlini almıştır (850-1250).

Sıra Sizde 2Maniheist çevrede yazılmış Türkçe metinlerin, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ettiği 762 yılından itibaren yazıl-maya başlandığı söylenebilir (Barutcu-Özönder 2002: 171). Dolayısıyla, Bögü Kağan’ın Maniheizmi kabul ediş törenini tasvir eden ve 762 yılına tarihlendirilen TT II A’daki metni, Maniheist Uygur edebiyatının başlangıcı sayabiliriz. Semih Tezcan, Maniheist Uygurların ilk metinlerinin Tarım bölgesinde bulunmuş olmasına rağmen, bu metinlerin bir kısmında geçen yer ve kişi adlarının, Maniheist metinlerin bir kısmının Ötüken’de yazılıp, göçle birlikte Tarım havza-sına taşınmış olabileceğini ifade etmektedir. Bazı Maniheist metinlerde Ötüken ismi sıkça geçer. Bunun gibi yer isim-lerinin dışında Mani dinininden önceki kültür çevresinin unvan isimleri de bazı Mani metinlerinde zikredilmiştir. Bu tür isimler, ait oldukları metinlerin göçten önce Ötüken’de yazılıp göçle birlikte Tarım bölgesine getirildiklerini düşün-dürmektedir; ancak bunu elimizdeki bilgiler ışığında kesin bir şekilde ifade etmek zordur. Bütün Uygur metinleri dil özellikleri bakımından değerlendirildiğinde Maniheist me-tinlerin daha erken döneme ait oldukları görülür. Bazı Ma-niheist metinlerin yazıtlarda kullanılan dil ile de ortak özel-likler göstermesi, Uygur edebiyatının başlangıcını Maniheist metinlerle başlatmanın doğru olacağını gösterir (Ağca 2006).Mani ve Uygur alfabelerinin kullanıldığı Maniheist metinler-de, Uygur alfabesinin kullanımının daha sonraki yüzyıllarda yaygınlaşmıştır. Buna rağmen Mani alfabesi unutulmamış,

bilakis Pothi gibi geç Maniheist metinlerin yazımında dahi kullanılmıştır. Budist metinlere göre daha güzel ve itinalı ya-zılıp minyatürlerle süslenen Maniheist metinler, noktalama işaretleri bakımından Budist metinlerden farklılık göster-mektedir. Maniheist Uygur metinleri, Budist metinlere göre kısa ve oldukça yıpranmıştır. Hatta bazı fragmanlarda aşın-madan dolayı, sadece birkaç kelime okunabilmektedir. Bu sebeple Maniheist fragmanların hangi eserin parçası olduğu-nu tahmin etmek güçtür. Bunlar arasında en hacimli olanı, çeşitli kütüphane ve koleksiyonlarda yirmiden fazla nüshası muhafaza edilen Huastuani� adlı tövbe kitabıdır.

Sıra Sizde 3Uygur edebiyatının büyük bir kısmını Budist çevrede yazıl-mış eserler oluşturur. Zaten çoğunluğu dinî içerikli metin-lerden meydana gelen Uygur edebiyatı, Budizme ait eserler bakımından da oldukça zengindir.Budist Uygurlardan kalan metinlerin neredeyse tamamına yakını çeviridir. Buna karşın bazı metinlerin çeviri olmadı-ğı, bizzat Uygurlar tarafından yaratıldığı da bilinmektedir. Mesela, Elverskog, çeşitli günah çıkarma metinleri, Sadap-rarudita ve Xin tözin ukıtdaçı nom adlı metinlerin herhangi bir dilden çevrilmediği kanaatindedir. Yine ona göre, Budist Uygur edebiyatında dokuz eserin çevrildiği kaynak dil tespit edilememiştir. Bunlar dışında kalan eserlerin tamamı baş-ka dillerden çevrilmiştir. Şu ana kadar tespit edilen Budist Uygur edebiyatındaki seksen bir eserin kırk biri Çince’den tercüme edilmiştir. Tibetçe’den tercüme edilen eser sayısı 16 iken, Sanskritçe’den 9, Toharca’dan ise 3 metin tercüme edilmiştir. Bunlar arasında Toharca’dan çevrilen eserlerin en erken tarihli Uygur metinleri olduğu düşünülmektedir. Mesela Maitrisimit, Toharca’dan tercüme edilen eserlerden-dir ve genellikle klasik öncesi Uygur metinleri arasında de-ğerlendirilmektedir. Çince’den çevrilen eserler genellikle X. yüzyıla tarihlendirilmektedir. Uygur edebiyatı içinde önemli bir yer tutan Tantrik (büyü) metinleri ise, 13-14. yüzyıllarda Tibetçe’den çevrilmiştir.Budist Uygur edebiyatı; Vinayalar, Sūtralar ve Abhidharma-lar olmak üzere Tripitaka “Üç sepet” (Uyg. üç erdini, üç agı-lık) adı verilen külliyattan meydana gelmiştir.


Yararlanılan ve BaşvurulabilecekKaynaklarAĞCA, Ferruh (2006), Eski Uygur Türkçesiyle Yazılmış Eser-

lerin Ses ve Şekil Özelliklerine Göre Tarihlendirilmesi, Hacettepe Üniversitesi Ankara (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

ARAT, Reşit Rahmeti (1930), “Zur Heilkunde der Uiguren I”, SPAW, Phil. Hist: 451-473.

ARAT, Reşit Rahmeti (1932), “Zur Heilkunde der Uiguren II”, SPAW, Phil. Hist: 401-448.

ARAT, Reşit Rahmeti (1937), Türkische Turfan-Texte VII. Von Dr. G. R. Rachmati. Mit sinologischen Anmer-kungen von Dr. W. Eberhard, Berlin.

ARAT, Reşit Rahmeti (1991), Eski Türk Şiiri, TTK Basımevi, Ankara.

ARAT, Reşit Rahmeti (1987), “Eski Türk Hukuk Vesikaları: I. Şarkî Türkistan’da Yapılan Araştırmalara Kısa Bir Bakış”, Makaleler C. 1 (Haz: Osman Fikri Sertkaya), TKAE yay. 65 Ankara: 508-513.

ARAT, Reşit Rahmeti (1987), “Eski Türk Hukuk Vesikaları: III. Hukuk Vesikalarının Mahiyeti”, Makaleler C. 1 (Haz: Osman Fikri Sertkaya), TKAE yay. 65 Ankara: 518-521.

ARAT, Reşit Rahmeti (1987c), “Fatih Sultan Mehmed’in Yar-lığı”, Makaleler C. 1 (Haz: Osman Fikri Sertkaya), TKAE yay. 65 Ankara: 783-820.

ASMUSSEN, J. P. (1975), Manichaean Literature, New York.BARUTCU-ÖZÖNDER, F. Sema (1991), “Maniheist ve

Buddhist Çevrelerde Türk Şiiri”, TDAY-B 1991, Ankara: 69-87.

BARUTCU-ÖZÖNDER, F. Sema (2002), “Eski Türklerde Dil ve Edebiyat”, Türkler, C. 3, Ankara: 457-492.

BAZİN, Louis (1991), Les Systemes Chronologiques Dans le Monde Turc Ancien, Akademiai Kiado, Budapest.

CLARK, Larry (1975), Introduction to the Uyghur Civil Do-cuments of East Turkestan (13th – 14th cc.), Indiana Uni-versity (Yayınlanmamış Doktora Tezi).

CLAUSON, Gerard (1964), “Early Turkish Astronomical Terms”, UAJb 35: 350-368.

DOERFER, Gerhard (1981), “Materialien zu türk. h- (I)”, UAJb N.F. 1: 93-141.

DOERFER, Gerhard (1982), “Materialien zu türk. h- (II)”, UAJb N.F. 2: 138-168.

DOERFER, Gerhard (1993a), Versuch einer linguistischen Datierung alterer osttürkischer Texte, Harrassowitz Verlag, Turcologica 14, Wiesbaden.

DOERFER, Gerhard (1996), “Zur Typologie Türkischer und Mongolischer Sprichwörter”, Uluşlararası Türk Dili Kongresi 1988 (26 Eylül 1988-3 Ekim 1988), TDK yay., Ankara: 123-127.

ERDAL, Marcel (1991), ERDAL, Marcel (2004), GABAİN, Annemarie von (1954a), Türkische Turfan-Texte

VIII. Texte in Brahmischri�, Berlin.GABAİN, Annemarie von (1954b), “Buddhistische Türken-

mission”, Asiatica, Festschri� Friedrich Weller, Leipzig.GABAİN, Annemarie von (1988), Eski Türkçenin Grameri

(Çev.: Mehmet Akalın), TDK yay., Ankara. HAMİLTON, James (1986), Manuscrits ouıgours du IXe-Xe

siécle de Touen-houang, 1-2, Paris.JOHANSON, Lars (1988), “On the renewal and reinterpreta-

tion of ‘instrumental’ gerund in Turkic”, Oriens 31: 136-153.

KLJAŠTORNYJ, Sergei Grigoreviç, Vladimir A. LIVŠIÇ (1972), “�e Sogdian Inscription of Bugut Revised”, AOH 26: 69-102.

KORKMAZ, Zeynep (1995a), “Türkçede –on Zarf-Fiil ile –pan / -pen Eki ve Türevleri”, Türk Dili Üzerine Araştır-malar, Birinci Cilt, TDK yay., Ankara: 179-187.

KORKMAZ, Zeynep (1995b), “Türkiye Türkçesindeki –ma-dan / -meden <-madın < -medin Zarf-Fiil (Gerundium) Ekinin Yapısı Üzerine”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, TDK yay., Ankara: 151-159.

LE COQ, A. von (1909), “Ein christliches und ein manichäisches Manuskriptfragment in türkischer Sprac-he aus Turfan”, SBAW 68: 1202-1218.

MAUE, Dieter (1984), “Vorlaufige Bemerkungen zu den Gutturalgraphemen in der alttürkischen Brahmi”, UAJb N.F. 4: 90-96.

MÜLLER, F. W. K. (1904), Handschri�enreste in Estrangelo-Schri� aus Turfan (Chinesisch Turkistan II, ABAW).

RÓNA-TAS, Andreas (1991), An Introduction to Turkology, Szeged.

SERTKAYA, Osman Fikri (1986), “Eski Türk Şiirinin Kay-naklarına Toplu Bir Bakış”, Türk Dili, Türk Şiiri Özel Sa-yısı I (Eski Türk Şiiri), S. 409, Ocak 1986: 43-80.

TEKİN, Şinasi (1962), “Prosodische Erklarung eines uigurisc-hen Textes”, UAJb 34: 100-106.

TEKİN, Şinasi (1993), Eski Türklerde Yazı, Kâğıt, Kitap ve Kâğıt Damgaları, (Haz.: R. Tûba Çavdar), Eren Yay. İs-tanbul.

TALAT, Tekin (1989), XI. Yüzyıl Türk Şiiri, Dīvānu Luġāti’t-Turk’teki Manzum Parçalar, TDK yay.: 541, Ankara.

TALAT, Tekin (2002), “On the Turkic Gerundial Su�ix [-mAtI(n)]”, Splitter ausder Gegend von Turfan, Fests-chri� für Peter Zieme, TDA Dizisi 35, İstanbul-Berlin: 375-384.


TEZCAN, Semih, Peter Zieme (1971), “Uigurische Brie�rag-mente”, Studia Turcica (ed: L. Ligeti), Budapest: 451-460.

TEZCAN, Semih (1984), “Uygur Alfabesi”, Türk Ansiklope-disi C. 33, MEB yay., Ankara: 121- 126.

YAMADA, Nobuo (1993), Sammlung uigurischer Kontrak-te, 1-3, Osaka.

ZİEME, Peter (1974), “Zu den nestorianisch-türkisschen Turfantexten”, Sprache, Geschichte und Kultur Der Al-taischen Völker protokollband der XII. Tagung der Per-manent International Altaistic Conference, Haz.: Georg Kara- Peter Zieme, Akademie Verlag Berlin: 661-668.

ZİEME, Peter (1979), “Eski Uygurların Burkancılıkla İlgili Al-literasyonlu Koşukları Üzerine”, I. Milletler Arası Türko-loji Kongresi (15-20. 10. 1973), İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Türkiyat Enstitüsü, İstanbul: 562-581.

ZİEME, Peter (1985a), Buddhistische Stabreimdichtungen der Uiguren, Berliner Turfan-Texte XIII, Berlin.

ZİEME, Peter (1985b), “Uygurların Dindışı Edebiyatı Üze-rine Birkaç Not” (Çev: Semih Tezcan), Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İstanbul 23-28 Eylül, Tebliğler, I Türk Dili, İstanbul: 283-288.

ZİEME, Peter (1991), Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang, Studien zur Alttürkischen Dich-tung, Budapest.

ZİEME, Peter (1998), “Turkic Fragments in ‘phags-pa Script”, Studies on the Inner Asian Languages XIII: 63-69.

3Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Karahanlılar döneminin Türk edebiyatı tarihindeki konumunu belirleyebilecek,Karahanlılar döneminde Türkçe yazılan eserleri tanıyabilecek,Bu dönem Türkçe eserlerinin dil ve üslup özelliklerini değerlendirebilecekbilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar

• KarahanlıDevleti• SatukBuğraHan• Kâşgar• DivanüLügati’t-türk• KutadguBilig• Mesnevi• Atabetü’l-hakayık

• YarkendHukukBelgeleri• Kur’anTercümeleri• Şiir• Nesir• AruzVezni• HeceVezni

İçindekiler

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı

• GİRİŞ:KARAHANLILARINKISATARİHİ• KARAHANLITÜRKÇESİESERLERİ


GİRİŞ: KARAHANLILARIN KISA TARİHİIX. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın ilk onlu yıllarına kadar Doğu ve Batı Türkistan’da hüküm süren Karahanlılar, Samanilerden sonra ikinci Türk-İslam devletidir. Devleti ku-ranlar tarafından hangi adla ifade edildiği bilinmeyen bu ikinci İslamî Türk devletine Ka-rahanlılar adı, ilk defa 1874 yılında V. V. Grigorev tarafından verilmiş, o tarihten itibaren de bu adla anılmaya devam edilmiştir. Bu ad, Kara Han, Kara Hakan, Arslan Kara Ha-kan gibi Karahanlı hükümdarlarının unvanlarında sıkça kullanılan, “kuzey” ve “yücelik ve kuvvet” anlamlarına gelen kara kelimesinden kaynaklanmaktadır. Kâşgarlı Mahmud, “Hakaniyye hükümdarlarına, Buğra Kara Han örneğinde olduğu gibi, Kara dendiği”ni ifade ederek, devleti tanımlayan Karahanlı adının geldiği kaynağı da işaret etmiştir. Bu devleti tanımlamak için genellikle Karahanlı ismi, zaman zaman da İlek (ilig) Hanlar, Türkis-tan Uygur Hanları, Türkistan Hakanları, el-Hakaniyye, el-Haniyye, Müluku’l-hakaniyye, Müluku’l-haniyye, Evladü’l-haniyye ve Âl-i Afrasiyab gibi isimler de kullanılmıştır.

X. yüzyılın ortalarında İslamiyeti kabul eden Karahanlıların idare edildiği asıl merkez Kâşgar’dır. Ancak Balasagun, özellikle Harun zamanından sonra ikinci bir merkez olmuş-tur. Balasagun’da çok dilliliğin olması, burada Türklerle birlikte Soğdluların da yaşadığını düşündürtmektedir. Özkend ile Semerkand da, devletin önemli merkezlerindendir.

Türkistan, tarihte birçok din ve kültürün kesişme noktası olmuştur. Türkistan’ın do-ğusunda bulunan Uygurlar, XIV. yüzyılın sonlarına kadar Maniheizm, Budizm ve Hıris-tiyanlığın Nesturî mezhebine inanmışlar, batısındaki Türklerin Karluk, Yağma ve Çigil boyları ise, X. yüzyıldan itibaren İslamiyet’i kabul etmişlerdir. Türkler arasında Karahanlı devletini oluşturan Karluk ve Yağma Türkleri, İslamiyeti en erken kabul eden Türk boyla-rıdır (960). Oğuzlar ise 985 yılında İslamiyeti kabul etmişlerdir.

Karahanlı tarihinin ilk dönemleri hakkında fazla bilgi yoktur. Bilindiği gibi 742 yılında Kök Türkler’e karşı ittifak oluşturan Uygur, Karluk ve Basmıllar, Kök Türk Devletine son vererek Basmıl başbuğu kağan olmuş, Uygurlar doğu yabguluğunu, Karluklar ise batı yab-guluğunu almışlardır. Ancak ittifakı bozan Uygurların, ilk önce Basmılları, daha sonra da Karlukları yenmesi sonucunda Karluklar, batıya yönelerek On-Oklar’ın ülkesine yerleşmiş-lerdir. Çin kaynaklarına göre üç boydan oluşan Karluklar, 747 yılında Ötüken’den ayrılıp Isık Göl’ün güneyi ile İsficap’tan Çu ve İli havzalarına kadar olan bölgeyi yurt edinmişlerdir.

Karlukların, 840 yılında Ötüken Uygur Devleti yıkıldıktan sonra, bu bölgede Kara-hanlı Devletini kurdukları tahmin edilmektedir. Ancak Reşat Genç, Karahanlı Devletini kuranların 840 yılına kadar Uygurlara bağlı bir kavim olan ve bu tarihten sonra batıya göç edip Kâşgar ve yöresini Karluklardan alarak buralara hakim olan Yağmalar olduğunu iddia etmektedir.

Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı


XIV. yüzyılın başlarında Cemal Karşî tarafından yazılan Mülhakâtü’s-sürâh adlı esere göre, ilk Karahanlı hükümdarı, Afrasiyab neslinden olan Bilge Kül Kadır Han’dır. Yine bir Türk-İslam devleti olan Samaniler ile mücadele eden Bilge Kül Kadır Han’dan sonra, Bazır Arslan Han Balasagun’da, Oğulcak Kadır Han ise Tıraz’da devleti idare etmeye başlamış-lardır. Tıraz’ın Samaniler tarafından kuşatılması sonucunda Oğulçak, devletin merkezi olarak Kâşgar’a çekilmiştir.

Karahanlıların, Bilge Kül Kadır Han’ın torunu, Bazır Arslan Han’ın oğlu olan, hayatı hakkında ise kesin bilgiler bulunmayan Satuk Buğra Han zamanında, muhtemelen 940’lı yıllarda İslamiyeti kabul ettikleri tahmin edilmektedir. Satuk Buğra Han’ın İslamiyeti kabul etmesinde, Karahanlılara sığınan Samanî emirlerinden Ebu Nasr ile karşılaşması ve onun telkinleri etkili olmuştur. Amcası Oğulçak’a karşı verdiği mücadeleyi kazanıp Kâşgar’ı ele geçiren Satuk Buğra Han, X. yüzyılın ilk yarısında İslamiyeti resmen kabul etmiştir. Cemal Karşî’nin Mülhakâtü’s-Sürâh adlı eserinden, İslamiyeti kabul eden ilk Ka-rahanlı hükümdarının Satuk Buğra Han olduğu anlaşılmaktadır. 955 yılında ölen Satuk Buğra Han, Kâşgar’ın kuzeyinde bulunan Artuç’a gömülmüştür.

Satuk Buğra Han’dan sonra tahta sırasıyla oğulları Musa Tonga İlig ve Baytaş Arslan Han çıkmıştır. Baytaş Arslan Han zamanında, 960 yılında İslamiyet, Karahanlı devleti idaresi altındaki bütün Türk boylarına yayılmıştır. Karahanlı Devleti 1046/1047 yılların-da iç çekişmeler sonucunda Batı ve Doğu Karahanlılar olmak üzere ikiye ayrılmış; Batı Karahanlılar’ın merkezi, ilk başlarda Özkend sonraları ise Semerkand olmuş, Doğu Kara-hanlılar ise Balasagun ve Kaşgar merkezli birer devlet kurmuşlardır. Batı ve Doğu Kara-hanlılar, 1212 yılında Karahıtayların hâkimiyeti altına girerek son bulmuştur.

Karahanlı Devleti’nin kuruluşu hakkında kısa bilgi veriniz.

KARAHANLI TÜRKÇESİ ESERLERİTürklerin İslâmiyeti kabul ettikten sonra kaleme aldıkları ilk Türkçe eserler, bugünkü bil-gilerimize göre Karahanlılar döneminden kalmadır. Bu dönemde eserlerin Türkçe olarak verilmesinin en önemli sebebi, Karahanlı devletinin tamamen Türklerden oluşmasıdır. O dönemlerde özellikle yazılan eserin dilini muhatap olarak alınan “halk” oluşturduğu için Türkçe yazı dili olarak kullanılmıştır. Ancak halkı kendi diliyle yazılan kitaplar aracılığıy-la, bilgilendirme, onları terbiye etme ve mensubu oldukları dinin prensiplerini öğretip hayatlarını ona göre tanzim etmeleri sağlanabilirdi. Bunun için Yusuf Has Hacip ve Edib Ahmed eserlerini Türkçe yazmışlardır. Nitekim Yunus Emre de, Anadolu’da öğretilerini, ulaştırmak istediği Türk halkına, Türkçe şiirlerle aktaracaktır. Diğer tara�an Karahanlı saray şairlerinden olan Suzenî-i Semerkandî’nin Farsça şiirlerinde yoğun olarak Türkçe kelimelerin yer alması, hatta bazen mısra seviyesinde Türkçe kullanımların olması yine bu durumun bir yansımasıdır. Çünkü Suzenî’nin şiirleri ancak bu şekilde Türklerle bulu-şabilirdi.

Dört asır hükümranlık sürmüş olan Karahanlı devletinden günümüze kalan Türkçe eser sayısı fazla değildir. Karahanlı yazı diliyle yazılmış eserler şunlardır:

1. Kutadgu Bilig2. Dîvânu Lugâti’t-Türk3. Atebetü’l-Hakayık4. Yarkend Hukuk Belgeleri5. Kur’an TercümeleriBunlar arasında Karahanlı yazı dilini en iyi yansıtan eser, kuşkusuz Kutadgu Bilig’dir.

Divanü Lügati’t-Türk, bütün Türk boylarına ait malzemeyi içerdiği için, sadece Karahanlı yazı dilini yansıtmaz. Buna karşın Kutadgu Bilig, Karahanlı yazı dilinin özellikleri hakkında

1

3. Ünite - Karahanlı Dönemi Türk Edebiyatı 47

bilgi edinebileceğimiz yegâne kaynaktır. Atebetü’l-hakayık ise, dil özellikleri bakımından Kutadgu Bilig’den ve diğer Karahanlı metinlerinden daha farklıdır. Bu farklılık büyük bir ihtimalle Atebetü’l-hakayık’ın daha geç dönemde yazılmış olmasından kaynaklanmaktadır.

Kutadgu Bilig (KB)Bugünkü bilgilere göre Türk edebiyatında yazılan ilk mesnevi olan Kutadgu Bilig, klasik mesnevi tertibini yansıtması, konunun işlenişi, aruzun Türkçeye başarılı bir şekilde tatbik edilmesi ve Türkçenin başarılı bir biçimde kullanılmasıyla dikkat çekmektedir. Bu durum Türklerin mesnevi nazım şekli ile aruz veznini tanıyıp ona vakıf olduğunu ve Türk ede-biyatının İslamiyet’ten çok önce inkişaf ettiğini göstermektedir. Hatta şiir dili olma hüvi-yetini kazanan Türkçeyle birçok başarılı manzum ve mensur eserin yazılmış olduğuna da işaret etmektedir. Kutadgu Bilig’in, nitelik ve nicelik yönünden mükemmel oluşu, onun birdenbire kaleme alınamayacağını, ancak belli bir birikimin neticesinde oluşturulabile-ceğini, dolayısıyla ondan başka Türkçe eserlerin varlığını da düşündürmektedir. Nitekim Kutadgu Bilig’in dil, üslup, sanat, tertip, kompozisyon, alegorik oluşu, İslamî ve ahlakî düşüncelerin işlenişi, şekil ve aruzun kullanımı yönlerinden mükemmel bir eser oluşu; Kutadgu Bilig’e gelinceye kadar, Türk diliyle çeşitli seviyede eserler yazılmış olduğunu teyit etmektedir. Hatta Kutadgu Bilig’de geçen bir kayıtta, kendisinden başka eserlerin yazılmış olabileceği gerçeğine vurgu yapıldığı da dikkat çekicidir. Bütün bu hususlar, Türklerin, geçmişi bilinmeyen zamanlara giden ve belli bir birikim ve tecrübeden hareketle oluştur-dukları nazım geleneği ile edebî bir dille yazılmış güçlü eserlerinin varlığını göstermek-tedir. Bundan dolayı Kutadgu Bilig’i oluşturan bu tecrübe ve yeteneğin görülebilmesi için İslam öncesi Türk şiirinin göz önünde bulundurulması gerekir.

Türkler, “İslam Öncesi Türk Edebiyatı” olarak isimlendirilen dönemde var olan dilleri, edebî türleri, nazım şekilleri ile anlatım tekniklerini kullanarak bağlandığı farklı dinlerde ve yayıldığı farklı coğrafyalarda büyük ve gelişmiş bir edebiyat meydana getirmişlerdir. Özellikle söz konusu edebiyatın gelişmesinde Hoço Uygur Kağanlığı döneminde Hıris-tiyanlık, Maniheizm ve Budizme ait eserleri Soğdca, Çince, Toharca, Sanskritçe ve Tibet-çeden kendi dillerine çevirmiş olmaları çok önemli bir yer tutmaktadır. Nitekim X. yüz-yıl başlarında Beşbalıklı Şiŋko Şeli Tutuŋ Altun Yaruk isimli eserinin içindeki “Aç Pars” hikâyesinde birçok manzum parçaya yer vermiştir. Altun Yaruk’un Çince orijinalinde bulunmayan ve Türk şair Şiŋko Şeli Tutuŋ tarafından ilave edilen bu manzum kısımların çoğunda baş ve son kafiye yoktur, ancak Türklerin daha sonra benimseyeceği mesnevi formunun izleri görülmektedir. Nitekim aşağıdaki örnek metinde bu durumu görmek mümkündür:

Neçükin yana birgerü “Niçin hep birlikteBirlekiye ünüp üçegü bir arada büyüdük üçümüzNegülüg titding özüngin neden kıydın kendineBizni birle barmadıng bizimle gelmedin?”

Oluşturulan bu edebî birikim, Türklerin yüzyıllar sonra meydana getirecekleri İslamî dönem edebî eserlerinin kök ve temellerini oluşturmuştur. Çünkü Türkler, İslamî döne-me geçtiklerinde eski edebî alışkanlıklarını bırakmamışlar, bilakis bunlardan hem isti-fade etmişler hem de geliştirerek devam ettirmişlerdir. Kâşgarlı Mahmud’un Türk halk edebiyatına ait en güzel örnekleri sunduğu Karahanlı dönemi edebiyatında ve sonrasında geleneklerinden hiç kopmamışlardır. Öz, ruh ve anlayış yönünden hep aynı kalmayı ba-şarmışlardır. Bu husus, Türklerin Müslüman olduklarında girmiş oldukları medeniyet da-iresinde gördükleri ve Arap edebiyatında doğan mesnevi formuna yabancı olmadıklarını göstermesi bakımından önemli ve dikkat çekicidir.


Karahanlıların tamamen Müslüman olmalarından sonra Türk tarihinde yeni bir dö-nem başlamıştır. Özellikle IX. asır İslam medeniyetinin altın çağını yaşadığı bir dönem ol-muştur. Bu medeniyetin dinî, edebî ve kültürel boyutu Orta Asya bozkırlarına yansıyarak Türkistan bölgesini de kapsamıştır. Bu topraklarda, bir tara�an kılıçla, diğer tara�an ka-lemle mücadele ederek İslam medeniyetine hizmet eden bir millet tarih sahnesine çıkmış ve Türkistan bozkırlarında Türk-İslam medeniyetini inşa etmiştir. Böylece Türkistan’ın Merv, Beykent, Buhara, Semerkand, Faryab, Şaş (Taşkent), Kâşgar ve Harezm gibi büyük şehirleri erken devirlerden itibaren bir kültür merkezi hâline gelmiş, ilim, irfan ve sanat yönünden gelişmeye başlamıştır. Türk yurtlarında kurulan cami, medrese, tekke, dergâh gibi mekânlar eğitim ocakları hâline dönüşmüş, buralarda ilmî seferberlik başlatılmıştır. Başta din ve edebiyat alanında olmak üzere pek çok alanda Türk asıllı birçok âlim, müte-fekkir, sanatkâr ve şair yetişmiştir. Böylece, Irâk-ı Arab’ın yanında Türkistan coğrafyası, ikinci kültür merkezi olarak İslam dünyasındaki yerini almıştır.

Bu yeni oluşum, diğer alanlarda olduğu gibi kendisini edebiyatta da göstermiştir. Özel-likle İslam dünyasında “ilk Rönesans devri” olarak kabul edilebilecek bu dönemde, önemli bir Türk-İslam merkezi hâline gelen Doğu Karahanlıların başkenti Kâşgar’da, İslamî Türk edebiyatının bilinen ilk eserleri Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Ahmet Caferoğlu’nun belirttiği gibi, bu ilk edebî eserlerin, Türkistan coğrafyasında verilmesi bir tesadüf değil-dir. Bunda edip ve ilk şiir mektebinin kurucusu Yusuf Has Hacip ile İskenderiye mektebi üslûbunda ilk Türk gramerciliği geleneğini kuran Kâşgarlı Mahmud’un, iki yönlü olarak Türk dilini işlemeleri ve birleştirmeleri etkili olmuştur. Ayrıca her ikisinin de eserlerini Türklük bilinci ile yoğurarak oluşturması dikkat çekicidir.

Bu iki kültür merkezi - Irak-ı Arab ve Türkistan- aracılığıyla Araplarla Türkler, aynı inancı paylaşmaları yanında, bilimsel etkinliklerde de yan yana gelmeye başlamışlardır. Böylece Türkistan’daki Türkler, daha çok birlikte yaşadıkları Araplarla ilişki içerisine gi-rerek kendilerini İslam’ın bu erken devirlerinden itibaren başta Abbasî edebiyatı olmak üzere dinî bilimlere adamış ve kültürel bir seferberlik başlatmışlardır. Bu seferberlik ken-dini önce dinî alanda göstermiştir. Nitekim XI. asırda Türkistan coğrafyasındaki İslam hu-kukçularının yüzde yüze yakınının Hanefî fıkıh ekolünü benimsemesi bu gerçeği gözler önüne sermektedir. Ayrıca Türkistan bölgesi yöneticilerinin ve Abbasî yönetiminin ileri gelenlerinin; Sünnîliği ve Sünnîleri gözetmesi, bu dönemlerdeki dinî ve kültürel yapının yani Bağdat ve Türkistan’ın dinî ve kültürel yapısının, İran/Fars kültürüyle ne kadar fark-lılık taşıdığını göstermesi bakımından önemlidir. Diğer bir ifadeyle, erken dönemlerde Arap ve Türk kültürel birlikteliği öne çıkarken bu iki kültürün Fars kültürüyle ayrıştığı görülmektedir.

Ahmet Kartal, yukarıda zikredilen hususlardan hareketle, Türkistan coğrafyasında Türkçe ve manzum yazılan ilk eser olan Kutadgu Bilig’in, söylenilenlerin aksine Türklerin daha önce şiirlerinde kullandığı ve “aa bb cc…” şeklinde kafiyelendirdiği şiir yapısıyla, Arap edebiyatında gördüğü mesnevi formu arasındaki paralellikten dolayı bu nazım şek-lini rahatlıkla kullandığının söylenebileceğini dile getirmiştir. Bu da Türklerin mesnevi formunu Fars mesnevilerinden hareketle değil, bizatihi Uygur dönemi Türk şiiri ile Arap şiirinden esinlenerek kullanmış olabileceğini göstermektedir. Çünkü İslamiyet’i kabul eden Türkler, ilk dönemlerde Araplarla daha çok içli dışlı olup onlarla birlikte ve yan yana yaşamışlardır. Hatta Abbasî dönemi kültürel ve edebî faaliyetlerin oluşmasına da katkıda bulunmuşlardır.

İlk örneği Arap edebiyatında görülen mesneviler, konusu itibariyle genellikle didaktik olup toplumun huzuru ve mutluluğu için yol gösteren özelliklere sahiptir. Aynı özellik-lerin Uygur dönemi Türk şiirlerinde ve hem dünya hem de ahirette insan mutluluğunu esas alan Kutadgu Bilig’de bulunması, Ahmet Kartal’a göre ilk mesnevi yazma geleneğinin


Eski Türk şiiri ile Abbasî/Arap edebiyatından İslam sonrası Türk şiirine geçtiğini göste-ren unsurlar olarak alınabilir. İslam dinini yeni kabul etmiş bir ulusun dindar bir ferdi olan Yusuf Has Hacip’in, konuyu seçerken Fars edebiyatında klâsik mesnevi tertibine uy-gun bir şekilde yazılan ilk eser olan ve İran millî ruhunu dirilttiğini çekinmeden söyleyen Firdevsî’nin Şâh-nâme’sini örnek almak yerine, eğitici yönleri ağır basan Eski Türk şiirleri ile Arap mesnevilerini tercih etmesi kadar doğal bir durum olamaz. Ayrıca burada, Ku-tadgu Bilig’deki konu seçiminde, yukarıdaki hususların yanında Uygur edebiyatında var olan eğitici ve öğretici eser yazma geleneğinin Türkistan coğrafyasında unutulmadığı dü-şüncesinin de göz önünde bulundurulması gerekir. Zira Kutadgu Bilig içerisinde yer alan ve millî nazım şekli olan dörtlüklerin bulunması bir tesadüf değildir.

Bunlardan başka Yusuf Has Hacip’in mesnevi içerisinde Fars edebiyatında şekillenen gazele değil de, Arap edebiyatının önemli nazım şekli olan kasideye yer vermesi, onun bu edebiyatın geleneğine daha yakın olduğunu göstermektedir. Nitekim Kutadgu Bilig’de, eserin kendisine ithaf edildiği Kâşgar Hükümdarı Tavgaç Buğra Han için Arap edebiya-tından Fars şiirine adapte edilmiş kaside geleneğine uygun şekilde ve eserin esas nazım şekli olan mesnevi tarzında yazılmış methiyenin teşbib/nesib parçasındaki tabiat tasvirin-de, methiyede teşbibe yer verilmesi dışında asıl İran kasideleriyle herhangi bir benzerlik bulunmadığı, klasik Fars şiirindeki unsur ve moti�erin kullanıldığını gösteren bir ema-renin yer almadığı, hatta nazım şekli bakımından bile tam bir benzerlik olmadığı hususu hem bu durumu teyit etmekte hem de dikkat çekmektedir. Diğer tara�an, Ömer Faruk Akün’ün dikkat çektiği gibi her ne kadar tamamen mesnevi şeklinde yazılmış olmakla be-raber nazım örgüsünde milli nazım geleneğinden gelen dörtlüklerin 173 defa yer alması, hele Atebetü’1-hakâyık’ın baştan sona kadar bu dörtlüklerle yazılması, henüz klasik İran şiirinin nüfuz dairesine tam girilmemiş olduğunun ayrıca bir delilidir. Mütekarib bahrini kullanması ise, bir tara�an Arap edebiyatında bu bahirle yazılan eserlerin olması, diğer tara�an da 11’li (6+5) hece veznine karşılık gelmesindendir.

Bütün bunlardan hareketle, Türkistan coğrafyasında yazılan ve bugünkü bilgilere göre Türkçe ilk mesnevi olan Kutadgu Bilig’in, şekil ve muhteva yönünden, bir tara�an Arap edebiyatı geleneği-nin izlerini taşıdığı diğer tara�an da İslamiyet öncesi Türk edebi-yatı geleneğinin unutulmayıp varlığının devam ettiğini gösterdiği söylenebilir.

Karahanlı yazı dilinin ve İslamî Türk edebiyatının bilinen ilk eseri olan Kutadgu Bilig’in kelime anlamı “kutlu olma bilgisi”dir. Yusuf Has Hacip tarafından Balasagun’da yazılmaya başlanmış, 1069 yılında Kâşgar’da tamamlanarak Karahanlı hükümdarı Tavgaç Buğra Han’a sunulmuştur. Eserin sunuluşunun ardından yazara, hükümdar tarafından Has Hacip ya da Ulug Has Hacip unvanı ve-rilmiştir.

Yusuf Has Hacip hakkındaki bilgiler, eserin mukaddimesinde-kilerden öteye geçmez. Aynı döneme ait başka kaynaklarda da Yu-suf Has Hacip hakkında bilgi yoktur. Yusuf Has Hacip ile Kâşgarlı Mahmut aynı coğrafyada ve zamanda yaşamış olmalarına rağmen birbirlerinden söz etmemeleri, Kâşgar’da karşılaşmadıklarını gös-termektedir.

Yusuf Has Hacip hakkında eserin başında yer alan mensur ve manzum önsözlerde kısa bilgiler vardır. Buna göre Yusuf Has Ha-cip, manzum önsözde Kuz Ordu adıyla geçen Karahanlı devletinin önemli merkezlerin-den biri olan Balasagunlu’dur. Eserini yazdığı 1069 yılında altmış yaşına yaklaştığı tahmin


edilmektedir. Arapça ve Farsça gibi diller ile dinî ve dünyevî ilimlere vakıf bir âlim ve aynı zamanda iyi bir şair olduğu yine eserinden anlaşılmaktadır.

İnsanlara her iki dünyada da mutlu olmanın yollarının gösterilmek istendiği KB’in asıl yazılış amacı, “insanları Yusuf Has Hacip’in tasavvur ettiği ideal hayat tarzına kavuşturmak”tır.

KB, alfabeleri ve dilleri bilmenin, şiir yazmanın, tıp, matematik gibi müspet ilimleri öğrenmenin ve rüya tabirleri gibi konulara vakıf olmanın gerekliliğine vurgu yapmıştır. Bundan dolayı KB, Bombaci’nin ifadesiyle “Karahanlılar devri ilminin bir ansiklopedisi manzarasını” yansıtan manzum bir eserdir. Kutadgu Bilig, içerik bakımından siyasetname özelliğine de sahiptir.

KB’in mukaddimesinden, eserin diğer milletler arasında da çeşitli isimlerle bilindiği anlaşılmaktadır. Nitekim Çinliler Edebü’l-mülûk, Maçinliler âyinü’l-memleke, Maşrıklılar Zînetü’l-ümerâ, İranlılar Şâh-nâme-i Türkî, bazıları Pend-nâme-i mülûk, Turanlılar ise Ku-tadgu Bilig şeklinde adlandırmışlardır. Bunun yanı sıra KB’in nüshalarının farklı coğraf-yalarda ve zamanlarda istinsah edilmiş olması, onun Türk dünyasında yaygın ve meşhur olduğunu göstermektedir.

Mesnevi nazım şekliyle yazılan KB, 6645 beyitten oluşmaktadır. Eser, Firdevsî’nin 1010 yılında tamamladığı Şeh-nâme adlı eserle aynı vezne (feûlün feûlün feûlün feûl) ve nazım şekline sahip olmasından ve içerisinde yer yer Farsça ve Arapça kelimelerin bulun-masından dolayı, bazı araştırmacılar tarafından Şeh-nâme’den etkilenilerek yazıldığı iddia edilmiştir. Ancak bu düşünce gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü Yusuf Has Hacip eserini oluştururken, yukarıda vurgulandığı gibi kökeni Arap ve İslam öncesi Türk şiirine daya-nan mesnevi nazım şeklini tercih etmiştir. Şeh-nâme veznini kullanması ise, bir tara�an Arap edebiyatında bu vezinle yazılan eserlerin olması, diğer tara�an da 11’li (6+5) hece veznine karşılık gelmesindendir. KB’in mukaddimesinde de ifade edildiği üzere, İranlı-ların esere Şeh-nâme-i Türkî demelerinin sebebi, KB ile Şeh-nâme arasında vezin ve şekil bakımından görülen benzerliklerdir. Ancak her iki eser arasında muhteva açısından bir benzerlik yoktur. Özellikle ‘sultanın halkını nasıl yöneterek onları iki dünyada da mesut ve bahtiyar eder’ konusunu ihtiva ettiği için, hükümdarın el kitabı özelliğine sahip olan KB’in, “şâh-nâme/sultan(ın el) kitabı” olarak anılmış olabileceği de göz önünde bulundu-rulmalıdır.

Sonradan müstensihler tarafından ilave edilen parçalarla eser, toplam 6645 beyitten oluşmaktadır. Manzum mukaddimede, eserin başına 77 beyitlik bir parça, sonuna ise 125 beyit ilave edilmiştir. Mensur mukaddime ise 38 satırdan ibarettir. KB, genel olarak mes-nevi nazım şekliyle yazılmış manzum bir eserdir. Ancak eserde, dağınık şekilde yer alan ve Türk nazım geleneğinden gelen 173 adet dörtlük de vardır.

KB, tertip yönünden Türk edebiyatında yazılan ilk yetkin mesnevidir. Çünkü bir plan çerçevesinde yazılan eserde, tam bir mesnevide bulunması gereken “giriş bölümü”, “konu-nun işlendiği bölüm” ve “bitiş bölümü” diye isimlendirilen üç bölüm de yer almaktadır. “Giriş bölümü”ne, klasik mesnevi tertibine uygun olarak başında ‘Bayat atı birle sözüg başladım / Törütgen egidgen keçürgen idim’ (krş. Her şeyi yaratan, besleyen, a�eden, her şeyin sahibi olan Allah’ın adı ile söze başladım) şeklinde geçen “besmele” beytinin yer al-dığı “tahmid”lebaşlanmış (1-33. beyitler), Hz. Peygamber (34-48. beyitler) ve dört halife (49-62. beyitler) övgüsünden sonra bahar tasviri ve hükümdarın methine (63-123. beyit-ler) yer verilmiştir. Yusuf Has Hacip’in İslam öncesi Türk edebiyatından izler taşıyan bahar tasvirindeki benzetme ve lirik ifadeleri, onun aynı zamanda ne kadar iyi bir şair olduğunu göstermektedir. İslamî Türk edebiyatının ilk lirik şiir örneği olan bu bahar tasvirinden şu birkaç beyitte şairin benzetme ve kişileştirme sanatları ile hünerini görmek mümkündür:

Tahmid: Mesnevilerin giriş bölümünde yer alan ve Allah’ın anılıp övüldüğü hamd’i konu alan bölüm.


Yagız yir yıpar toldı kafur kitipBezenmek tiler dünya körkin itip

Kurımış yıgaçlar tonandı yaşılBezendi yipün al sarıg kök kızıl

Tümen tü çiçekler yazıtlı küleYıpar toldı, kafur ajun yıd bile

Kalık kaşı tügdi közü yaş saçarÇiçek yazdı yüz kör küler kadgurar

(Arat 1979)

Kâfûr gitti, kara yoprak misk ile doldu;Dünya kendisini süsleyerek, bezenmek

istiyor.

Kurumuş ağaçlar yeşiller giyindi;Tabiat mor, al, yeşil ve kızıl renklerle süs-

lendi.

Binlerce çiçekler gülerek açıldılar;Dünya misk ve kâfur kokusu ile doldu.

Gök kaşını çattı, gözünden yaş serpiliyor;Çiçek yüzünü açtı, bak, gülmekten katı-

lıyor. (Arat 1988)

….Bu ödte ajun öziŋe bakıpKüvenip sevinip ediŋe bakıp

İletü maŋa açtı dünya sözinAyur körmediŋ mü bu hakan yüzin…..

Ajun tuttı Tavgaç Ulug Bugra HanKutadsu atı birsü iki cihan

(Arat 1979)

Bu esnada dünya kendi kendine baktı;Sevinip övünerek hazinesini gözden ge-

çirdi.

Gözü bana ilişince, söze başladı ve şöyle dedi:

-Sen bu hakanın yüzünü görmedin mi?

Büyük Tavgaç Buğra Han dünyaya hâkim oldu;

Adı kutlu olsun, Tanrı onu her iki cihan-da aziz etsin. (Arat 1979)

Ercilasun’un da işaret ettiği gibi, Yusuf Has Hacip baharı anlatırken “çok usta bir geçiş-le” hükümdar övgüsüne geçmiştir:

Yusuf Has Hacip, hükümdar övgüsünden sonra, 7 gezegen ve 12 burcun adını sayarak evreni (124-147. beyitler) anlatmıştır. Burada verilen gezegen ve burç adlarının Türkçe ol-ması, XI. yüzyılda Türk dilinin birçok kavramı karşılayabilecek yeterlikte olduğuna işaret etmektedir. Bunlardan sonra eserde bilgi ve aklın önemi (148-161. beyitler), dilin fayda ve zararları (162-191. beyitler) ve eser sahibinin özrü (192-229. beyitler) kısımları gelmek-tedir. Yusuf Has Hacip eserinde işlediği konuları ve konular arasındaki geçişleri o kadar sistemli hâlde işlemiştir ki, konunun ele alındığı bölüm, aynı zamanda sonra gelecek olan bölüme hazırlık mahiyetindedir. Nitekim Yusuf Has Hacip, kendi özrünü beyan ettiği bö-lümde, “eserini akıllı ve bilgili insanlar için yazdığını, dilini kullanamayan cahil insanlar için yazmadığını” ifade ederken, aslında daha önceki bilgi ve aklın önemi ile dilin yarar ve zararları bölümlerinde bu özrün bir nevi hazırlığını yapmıştır. Yusuf Has Hacip, IX. babda (230-286. beyitler) “iyilik etmenin faydaları”nı yazmış, övgüsünü dile getirmiştir. Yazar, X. babda ise (287-349. beyitler), “bilgi ve aklın faydaları”nı işlemiştir. Yusuf Has Hacip, özel-likle bilgi üzerinde ısrarla durmuştur. Çünkü dili kullanabilmenin de iyilik edebilmenin de temeli bilgiye sahip olmaktır. Bu bakımdan Yusuf Has Hacip için bilgi, her şeyden önce gelir. Bu kısımda ifade edilen görüşler, XI. yüzyılda Türk toplumunun bilgi ve akla verdiği önemi göstermesi bakımından önem taşımaktadır. Aşağıdaki beyitlerde akıl ve bilginin değeri Yusuf Has Hacip tarafından çok veciz bir şekilde anlatılmıştır:


Ukuş ol yula teg karaŋku tüniBilig ol yarukluk yaruttı sini

Ukuşun agar ol bilgin bedürBu ikisi birle er agırlık körür

Bilig bil kişi bol bedütgil özüŋYa yılkı atangıl kişide yıra.

(Arat 1979)

Akıl karanlık gecede bir meşale gibidir;Bilgi seni aydınlatan bir ışıktır.

İnsan akıl ile yükselir, bilgi ile büyür;Bu ikisi ile insan itibar görür.

Sen ya bilgi bil, insan ol ve kendini yük-selt;

Yahut adını al ve insanlardan uzaklaş.(Arat 1988)

Yusuf Has Hacip, eserinin yazılma sebebini XI. babda açıklamıştır. Burada kitabın adı, ne anlam ifade ettiği ve ayrıca kendisinin yaşlılığı dile getirilmiştir.

Eserde, bu “giriş bölümü”nden sonra, “konunun işlendiği bölüm”e geçilir. Kitabın asıl konusu XII. babda, 398. beyitten başlar ve 6424. beyte kadar devam eder. Dört bölümden oluşan bu bölüm, dört kişi arasında geçen bir münazaraya dayanmaktadır. XII- XXIII. bablar arasında yer alan (398-1547. beyitler) olaylar, büyük ölçüde hükümdar Küntogdı ile vezir Aytoldı arasında geçer. Adaleti temsil eden Küntogdı ile kutu temsil eden Aytoldı bu bölümde karşılaşır, Aytoldı’nın bilgisinden ve düşüncelerinden etkilenen Küntogdı, onu vezir yapar. Ancak vezir Aytoldı bir müddet sonra hastalanır ve aklına, bilgisine, gönlüne güvendiği oğlu Ögdülmiş’i çağırır. Aytoldı’nın, eserde ukuş’u (akıl ve bilgi)u temsil eden Ögdülmiş’e adalet ve doğruluk konularında öğütler verir. Bu bölümde dünya, töre, bilgi, iyilik, kut ve dil gibi konularda ifade edilen görüşler, yazar tarafından çok veciz bir şekilde dile getirilmiştir. Burada yazarın “dil” ve “söz” hakkında söylediği aşağıdaki beyitler dik-kat çekicidir:

Kara baş yagısı kızıl til tururNeçe baş yidi bu takı ma yiyür

Biligsiz sözi yirke suv teg tururAkıtsa suvug yirde nimet ünür

Biligsiz kişi köŋli kum teg tururügüz kirse tolmaz ap ot yem ünür

aytmaklık erkek turur ay iligcevabı tişi ol yetürse bilig

tişike bir erkek bolur kör erianıŋdın togar togsa iki urı

(Arat 1979)

Karabaşın düşmanı kırmızı dildir;O ne kadar baş yemiştir ve yine de ye-

mektedir.

Bilgilinin sözü toprak için su gibidir;Su verilince, yerden nimet çıkar.

Bilgisiz insanın gönlü kumsal gibidir;Nehir aksa durmaz; orada ot ve yem

bitmez.

Ey hükümdar, iyice düşünürsen, sor-mak – erkektir;

Cevap vermek de – dişidir.

Dişi için bir erkek koca olur; Eğer doğarsa, bunlardan iki çocuk doğar.

(Arat 1988)

KB, birçok açıdan Türk dil ve kültür tarihi için çok önemli bir eserdir. Her şeyden önce İslamî çevrede yazılmış olan ilk eser olmasından dolayı Türk dili ve edebiyatı için eşsiz değere sahiptir. Yusuf Has Hacip;


Arapça Tacikçe kitaplar üküşBiziŋ tilimizke burunku ukuş

(Arat 1979)

Arapça ve Farsça kitaplar çoktur;Bizim dilimizde bütün hikmetleri top-

layan yalnız budur.(Arat 1988)

beyitiyle bu çevrede yazılmış ilk eserin KB olduğunu vurgulamış, yazdığı eserin Arap ve İran edebiyatındaki örnekleriyle mukayese edilebilecek kadar kıymetli olduğunu da ifade etmiştir.

Yusuf Has Hacip’in KB’i yazarken hangi kaynaklardan beslendiği konusunda çe-şitli görüşler vardır. Bunlardan biri, KB’in Firdevsî tarafından 1010 yılında tamamla-nan Şehnâme’nin tesirinde kalmış olduğuna ilişkin görüştür. Bu görüşün sebebi, KB ile Şehname’nin aynı vezinde ve şekilde yazılmış olmasıdır. Ancak KB’de Türk beylerinden, Alp Er Tonga’dan, Türk devlet anlayışından bahsedilmesi, ifadelerin atasözleriyle destek-lenmesi gibi Türk kültürünün izlerini her defasında görmek mümkündür. Dolayısıyla Yusuf Has Hacip eserini yazarken İran ve Arap edebiyatlarındaki örneklerden istifade etmiş olsa bile, eserinde Türk kültür çevresini yoğun bir şekilde yansıttığı açıktır. İslamî çevrede yazılmış olan KB’de çok az Arapça ve Farsça sözcüğün olması ve Türk diliyle bu kadar hacimli bir eserin yazılmış olması, çağında Türk dilinin bilim dili olduğunu göster-mesi açısından önemlidir. Bu bakımdan KB’de Arapça ve Farsça sözcüklerin azlığı, buna karşılık Eski Türk diline ait birçok sözcüğün varlığı, Yusuf Has Hacip’in etkilendiği asıl kaynağın Türk kültürü olduğunu göstermektedir. Yine KB’de geçen “Türk Begi”, “Ötüken Begi”, “Tonga Alp Er” gibi adlandırmalar, Yusuf Has Hacip’in Türk kültür ve medeniyeti çevresinde yetiştiğini göstermektedir.

KB, zamanının dili hakkında sunduğu veriler kadar, İslamiyetin kabul edilmesiyle Orta Asya Türklerinin politik ve kültürel hayatlarını yansıtması bakımından da çok önemli bir yere sahiptir. KB, her şeyden önce devleti idare edenlerde olması gereken erdem ve ka-biliyetlerin neler olması gerektiğini vurgulamış olmasından dolayı, “siyasetname” olarak tanımlanabilir.

KB, her biri ayrı bir kavramı temsil eden dört şahıs etrafındaki olaylar ve konuşma-lardan meydana gelmiş alegorik bir eserdir. Eserdeki kahramanlar ve temsil ettikleri kav-ramlar şunlardır:

1. Adaleti, nizamı (köni törü “doğru kanun”) temsil eden Küntogdı, eserde hüküm-dardır.

2. Talih ve bahtı (kut) temsil eden Aytoldı, eserde vezirdir. 3. Aklı ve bilgiyi (ukuş) temsil eden Ögdilmiş, eserde Aytoldı’nın oğlu bilge kişidir. 4. Akıbeti, hayatın sonunu temsil eden Odgırmış, eserde dünya işlerinden elini eteği-

ni çekmiş zahit/sofu kişidir. Yusuf Has Hacip KB’de olaylar karşısında bu şahısları konuşturarak ahlakî, siyasî ve

dinî anlamlar içeren mesajları okuyucuya verir. Ahmet Bican Ercilasun’un dikkat çektiği gibi, belirli kavramları temsil eden şahıslar ve onların konuşmaları, eserin sanki sahneye konulmak üzere yazılmış manzum bir tiyatro metni olduğunu düşündürmektedir. Asıl amaç, kut’u yani “mutluluğu” elde etme olduğu için, olaylar ve bütün dinî ve dünyevî düşünceler dört temel ilkeyi temsil eden dört kişi etrafında şekillenmiş, bu kişilere yeri geldikçe arkadaş, haberci, uşak gibi diğer kişiler de katılmıştır. Arat’ın vurguladığı gibi, eserdeki ifadelerden, kut’u temsil eden Aytoldı ve ukuş’u temsil eden Ögdülmiş ile Yusuf Has Hacip’in kendisini anlattığı düşünülebilir. Nitekim başka bir yerden hükümdarın ya-nına gelen ve ona yol gösteren Ögdülmiş ile Balasagun’dan Kâşgar’a gelerek eserini döne-minin Karahanlı hükümdarı Buğra Kara Han’a sunan Yusuf Has Hacip arasındaki büyük benzerlik bunu teyit etmektedir.


KB’in NüshalarıKutadgu Bilig’in Herat (Viyana), Mısır (Kahire) ve Fergana olmak üzere üç nüshası var-dır. Sonradan istinsah edilen bu nüshaların ikisinde yer alan biri manzum diğeri mensur mukaddimeler, müstensihler tarafından esere sonradan ilave edilmiştir. Eserde, XI. yüzyıl Türk dilinde olmaması gereken bazı şekillerin bulunması bunu göstermektedir.

Mevcut nüshalardan ikisi (Mısır ve Fergana) Arap, diğeri (Herat) de Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Müellif nüshası olmadığı için, Yusuf Has Hacip’in eserini hangi alfabeyle yaz-dığı belirsizdir. Ancak Yusuf Has Hacip’in, her iki alfabeyi kullanabilecek birikime sahip olması, o döneme ait Yarkend’de bulunan dokümanların her iki alfabeyle oluşturulması, Arap alfabesiyle yazılan Yarkend dokümanlarındaki şahit imzalarının Uygur har�eriyle yazılması, Kâşgarlı Mahmud’un Uygur alfabesi için “Türk alfabesi” ibaresini kullanması, eserini Uygur alfabesiyle yazdığını düşündürmektedir. Ancak bazı araştırmacılar asıl nüs-hanın Arap alfabesiyle yazıldığı görüşündedir.

Herat Nüshası190 sayfa ve 915 beyitten oluşan Herat nüshası, XV. yüzyılda Arap alfabesiyle yazılan bir nüshadan Şahruh döneminde 17 Haziran 1439’da Herat’ta Uygur alfabesiyle istinsah edil-miştir. Nüshanın sonunda yer alan kasidede geçen Hasan Kara Sa’il Şems’in, müstensih ol-duğu tahmin edilmektedir. Nüshasının çok dikkatsiz ve düzensiz yazılması, kelime, mısra ya da beyitlerin atlanması ve bazı kelimelerin altına anlamlarının yazılması, müstensihin metni anlamakta güçlük çektiğini göstermektedir.

Herat’ta bulunan nüsha Tokat’a, oradan da Abdürrezzak Bahşı’nın isteğiyle 1474 yılın-da İstanbul’a getirilmiştir. Ancak XVIII. yüzyılın sonlarında tarihçi Hammer, eseri bulup Viyana’ya götürmüştür. KB’in bulunan ilk nüshası olan Herat nüshası, Viyana’daki Avus-turya Devlet Kütüphanesi’nde muhafaza edildiği için Viyana nüshası olarak da adlandı-rılmaktadır.

Mısır NüshasıMısır nüshası, 1896 yılında Kahire’deki Hidiv (Kral) kütüphane-sinin Alman müdürü Moritz tarafından kütüphanenin bodrum katında dağınık hâlde bulunmuştur. Moritz, bu dağınık parça-ları bir araya getirerek nüshayı ilim âlemine kazandırmıştır.

Hâlâ Kahire’de olan Mısır nüshası, 1374 tarihinden önce, Kıpçak Türk kumandanlarından İzzettin Aydemir için Arap har�eriyle istinsah edilmiştir.

Fergana NüshasıZeki Velidi Togan tarafından 1913 yılında Fergana yakınların-daki Nemengân’da bulunan ve bilim dünyasına tanıtılan Ferga-na nüshası, diğer nüshalara göre daha geniş ve tamdır. I. Dünya Savaşı ve bölgede ortaya çıkan karışıklıklar sonucunda kaybo-lan Fergana nüshası, 1925 yılında Fıtrat tarafından tekrar bulu-nup Taşkent’e götürülmüştür. Bu nüsha, bugün Taşkent’te mu-hafaza edilmektedir. Herat ve Mısır nüshalarında hem manzum hem de mensur mukaddimeler bulunmasına karşılık, Fergana nüshasında sadece mensur mukaddime vardır.

KB’in üç nüshasının karşılaştırılmasıyla tenkitli metni Reşit Rahmeti Arat tarafından yayımlanmıştır (1979). Yine Arat KB’i

müstensih: Bir yazının ya da eserin kopyasını çıkaran.


Türkiye Türkçesine aktarmıştır. KB’in indeksi de Reşit Rahmeti Arat tarafından hazırlan-mış olmakla birlikte, ölümünden sonra Kemal Eraslan, Nuri Yüce ve Osman Fikri Sertka-ya tarafından yayımlanmıştır.

Bugünkü bilgilere göre, İslamî çevrede yazıldığı bilinen ilk eser olması, şekil yönünden klasik tertibe uygun olarak kaleme alınan ilk mesnevî olması, ilk “kasîde” nazım şeklini bünyesinde barındırması, eser boyutunda ilk aruz veznine yer vermesi ve telif olması ba-kımından Türk edebiyatında önemli bir konuma sahip olan Kutadgu Bilig, İslam sonrası Türk edebiyatında kullanılan bazı edebî türlere öncülük etmesiyle de dikkat çekmektedir.

Kutadgu Bilig’in Türk edebiyatındaki önemi hakkında bilgi veriniz.

Dîvânu Lugâti’t-Türk (DLT)“Türk Dillerinin Sözlüğü” anlamına gelen Dîvânu Lugâti’t-Türk, Kâşgarlı Mahmud bin Hüseyin bin Muhammed, Türkolojideki alışılmış kullanımıyla Kâşgarlı Mahmud ya da Mahmud Kâşgarî tarafından XI. yüzyılda Karahanlı Türkçesiyle yazılmış ansiklo-pedik bir sözlüktür. Eser, Karahanlı Türkçesinin standart diliyle yazılmış olmasına karşılık, XI. yüzyılın Türk dünyasına ait zengin bilgi ve malzeme içerdiği için, bir bakıma Türk dili, edebiyatı ve kültürünün antolojisi ve ansiklopedisi durumundadır. Bu anlam-da DLT, Türkçenin bilinen ilk sözlüğüdür. Eserden öğrendiğimize göre, DLT, Bağdad’da Abbasî halifesi Muhammedü’l-Muktedî bi-emrillah’ın oğlu Ebu’l-Kasım Abdullah’a sunulmuştur.

DLT’ün Yazarı: Kâşgarlı MahmudDLT’ün yazarı Kâşgarlı Mahmud hakkında tarihî kaynaklarda herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadır. Eser ve yazarı hakkın-daki ilk bilgiler, 1650’li yıllarda Kâtip Çelebi tarafından yazılan Keşfü’z-zünûn’da geçmektedir. Ancak yazar hakkındaki bilgiler, kendisinin eserinde verdikleriyle sınırlıdır. Issık Köl yakınla-rındaki Barsganlı olan Kâşgarlı Mahmud, Kâşgar’da yetişmiştir. Dedesinin Doğu Karahanlıların hakanı, babası Hüseyin Çağrı Tigin’in ise Barsgan emiri olması, Kâşgarlı Mahmud’un hüküm-dar bir sülâleye mensup olduğunu göstermektedir. Hatta Kâşgarlı Mahmud’un soy ağacının, Abdülkerim Satuk Buğra Han’a dayan-ması, bunu teyit etmektedir.

Kâşgarlı Mahmud hakkında bilinenler, bu bilgilerden ibaret-tir. Kâşgarlı Mahmud’un Türk coğrafyasını gezip eseri için gerek-li malzemeyi topladıktan sonra, Bağdat’a gittiği ve eserini bura-da yazdığı tahmin edilmektedir. Yine 1057-1059 yılları arasında Kâşgar’da çıkan ve babası Hüseyin Çağrı Tigin’in öldürüldüğü taht kavgaları sırasında, Kâşgarlı Mahmud’un Kâşgar’dan kaçtığı ifade edilmektedir.

DLT, Kâşgarlı Mahmud’un her anlamda donanımlı bir âlim olduğunu göstermektedir. Çünkü Kâşgarlı Mahmud, eserinde sa-dece Türkçe sözcükleri sıralamakla kalmamış, aynı zamanda bu sözcüklerin ses ve şekil özellikleri ile anlamları ve kullanılışları hakkında da çeşitli yorumlar yapmıştır. Hatta Türk coğrafyasın-dan derlediği manzum parçaları, atasözlerini ve çeşitli rivayetleri

2


madde başlarına tanık olarak getirmiştir. Eserini Arapça yazacak kadar iyi Arapça bilme-sinin yanında, yazdığı eseri Arapça yazılmış Halil’in Kitâbü’l-ayn adlı eseriyle karşılaştıra-cak kadar da Türk dünyasının dışında olup bitenden haberdardır.

Kâşgarlı Mahmud, DLT’ün dışında, ayrıca Cevâhirü’n-nahv fi-Lugâti’t-Türk (Türk Dilinin Gramer Cevherleri) adında başka bir eser daha yazdığını, bizzat eserinde ifade etmektedir. DLT’ten anlaşıldığına göre, eserin yazılış tarihi DLT’ten daha öncedir. DLT ile iyi bir leksikolog olduğunu kanıtlamış olan Kâşgarlı Mahmud’un, bugüne kadar bulu-namayan bu gramer kitabıyla da aynı zamanda gramerci olduğu anlaşılmaktadır. Zaten Kâşgarlı Mahmud’un böyle bir gramer kitabı yazdığını DLT’ün bütününe serpiştirilmiş gramer açıklamaları da göstermektedir. Nitekim DLT, sözlük şeklinde tasarlanmış bir eser olmasına karşılık, eserde Türk dilinin gramer yapısıyla ilgili pek çok izah vardır.

DLT’ün Yazılış Tarihi ve Yeri DLT’ün nerede yazıldığı belli değildir. Ancak eser üzerinde çalışanlar, Bağdat’ta yazıldığı-nı kabul etmişlerdir. DLT, 25 Ocak 1072 tarihinde Çarşamba günü yazılmaya başlanmış, 9 Ocak 1077 tarihinde Pazartesi günü tamamlanmıştır.

DLT’ün Nüshası ve BulunuşuDLT’ün Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılan asıl nüshası bugün elimizde değildir. Türk dili, edebiyatı, etnografyası ve antropolojisi bakımından eşsiz bir kaynak olan eserin, bu-gün için bilinen tek nüshası vardır. Kâşgarlı Mahmud tarafından yazılan asıl nüsha, 1258 yılından sonra, Abbasî Halifeliği ile birlikte Bağdat’tan Memlûk sahasına götürülmüştür. Bilindiği gibi Memlûk sahası, tıpkı Bağdat gibi Türklerin askerî ve siyasî alanlardaki üs-tünlüğü elinde bulundurduğu yerlerden biridir. Suriye ve Mısır’da Türklerin birçok alanda idareyi elinde bulundurması ve çevresinde de Türklerin büyük devletler kurması, Suriye ve Mısır’da da Türk dilini öğrenme ihtiyacını doğurmuştur. Bu ihtiyacı karşılamak ama-cıyla, daha önce Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla yazılmış bir eser olan DLT’ü is-tinsah etmişlerdir. DLT’ün bugün elimizdeki tek nüshası olan yazma, eserin yazılışından yaklaşık iki yüzyıl sonra, aslen Sâveli olan Muhammed bin Ebi Bekr ibni Ebi’l-Feth tara-fından 1266 yılında Şam’da istinsah edilmiştir. (Danko�-Kelly 1982: 24). Şam’da istinsah edilen bu nüsha, 1517 yılında Osmanlılar tarafından İstanbul’a getirilmiştir. Ahmet Bican Ercilasun’a göre, eserin bulunuş öyküsü kısaca şöyledir:

XX. yüzyılın başlarında Vanî Oğullarından Nazif Paşa’nın yakını olan bir kadın, Sahaf-lar çarşısına satmak üzere bir kitap getirir. Kitabı Sahaf Burhan Efendi’ye satar. Daha son-ra 1917 yılında, kitabı gören Ali Emirî, eşsiz bir eserle karşılaştığını görünce, eseri hemen 30 liraya satın alır. Eserin Ali Emirî gibi bir kitapseverin eline geçmesi büyük bir şans ol-muştur. Çünkü Ali Emirî, eseri çok iyi korumuş, hatta kaybolacak endişesiyle basılmasına bile zor razı olmuştur. Sonunda dönemin sadrazamı Talat Paşa’nın ricasıyla, DLT ilk defa Kilisli Muallim Rıfat tarafından 1918 yılında üç cilt hâlinde yayımlanmıştır. DLT’ün tek yazması, bugün İstanbul’daki Millet Kütüphanesinin Ali Emirî bölümündedir.

DLT’ün İçeriğiDLT, Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebileceğini göstermek ve Türklerin diğer milletlerden sadece güç ve kuvvet yönünden üstün olmadığını, bilakis dil, kültür ve medeniyet bakımından da büyük bir maziye ve geleceğe sahip bulunduğunu or-taya koymak ve bu durumu Türk olmayan milletlere haber vermek amacıyla yazılmıştır. Eserin yazılmasının sebeplerden bir diğeri ise, hiç şüphesiz o dönemlerde Türklerin sahip olduğu konum ve siyasetteki etkinlikleriydi. Nitekim Türkler, XI-XII. yüzyıllarda askerî ve siyasî alanlarda en güçlü dönemlerini yaşamaya başlamışlardır. Bu dönemde İslamiyet’in en


önemli ilim ve kültür merkezlerinden olup hilafeti elinde bulunduran Abbasilerin başkenti olan Bağdat, İslam dünyasının hemen her yerinde etkili olan Türklerin, özellikle idarede söz sahibi olduğu yerlerden biri olmuştur. İşte gerek siyasî gerekse askerî bir güce sahip olan Türklere yaklaşmanın, onlarla iyi geçinip birlikte olmanın, en önemlisi de onlarla ko-nuşup anlaşmanın yolu Türkçeyi öğrenmekten geçmekteydi. Bundan dolayı Kâşgarlı Mah-mud, Türk milletinin ve dilinin önemini belirtmek için eserinin hemen başında iki hadise yer vermiştir. Bu hadislerden biri: “…..Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka yol yoktur. Bir kimse kendi takımından ayrılıp ta onlara sığınacak olursa o takımından korkusundan kurtulur; bu adamla birlikte başkaları da sığınabilir.” (s. 3-4); diğeri ise: “Türk dilini öğreniniz; çünkü onlar için uzun sürecek egemenlik vardır.” (s. 4) şeklindedir. Hadis kitaplarında geçmeyen bu hadisleri, Kâşgarlı Mahmud Buhara’nın güvenilir imamlarından birinden ve Nişaburlu bir imamdan sened-leriyle işittiğini belirtmektedir. Akabinde, eğer bu hadis doğru ise, Türk dilini öğrenmenin gerekliliğini belirten Kâşgarlı; yanlış ise, “akıl da bunu emreder” diyerek o dönem gerçeğine vurguda bulunmuştur. Burada dikkati çeken husus, o dönem halifesine sunulan eserdeki bu hadislere, bugünkü bilgilerimize göre halifenin herhangi bir tepki vermemesidir.

Kâşgarlı Mahmud, eserini Araplara Türk dilini öğretmek amacıyla yazdığı için, eserin mukaddimesi ve sözcüklerin açıklamaları Arapça ifade edilmiş, madde başında verilen Türkçe sözcükler, Arap leksikolojisine göre sıralanmıştır. Buna göre Türkçe sözcükler, ün-süzlerin sayısına göre Arapça vezinlere göre gruplandırılmış, her bir grup da Arap alfabe-sine göre sıralanmıştır.

Kâşgarlı Mahmud, kitabı sekiz bölüme ayırdığını kaydeder. Bunlar sırasıyla; hemze, salim, muzaaf, misal üçlüler, dörtlüler, gunne ve iki harekesiz harfin birleşmesi adlı bölüm-lerdir. Her bir bölümü isimler ve fiiller olarak ikiye ayırdığını, ilk önce isimleri sonra da fiilleri yazdığını açıklar. Madde başı verilen fiiller, görülen geçmiş zamanın teklik 3. şah-sında verilir (kör- yerine kördi, bil- yerine bildi vb). Türkçe sözcüklerin Arapça karşılıkları verildikten sonra, sözcüğü daha iyi açıklamak ve tanıklamak amacıyla manzum parçalar, atasözleri ya da bazen Kâşgarlı Mahmûd’un kurduğu cümleler verilmiştir.

DLT’ün sadece Araplara Türk dilini öğretmek amacıyla yazılmadığı aşikârdır. Çünkü Kâşgarlı Mahmud, Türk coğrafyasının birçok yönden ele alındığı bilgiler vererek bir ba-kıma Türklük Bilimi kitabı hazırlamıştır. Eserde Türkçe sözcüklerin Arapça karşılıkları verilmiş ve açıklamalar Arapça yapılmış; bununla birlikte Türk boylarının sosyo-kültürel yapıları yeri geldikçe, eser içine serpiştirilmiştir. Bu bakımdan DLT, Türklerle ilgili etno-lojik, etnografik bir eser olduğu gibi aynı zamanda Türk dilinin yazılmış ilk grameri ve sözlüğüdür. Karahanlı yazı dili ile yazılmış DLT, sadece Karahanlı Türkçesi ile yazılmış olmasından dolayı değil, aynı zamanda Türk diyalektleri hakkında verdiği eşsiz bilgiler sebebiyle de başyapıttır. Kâşgarlı Mahmud, Türk boyları hakkında verdiği bilgilerle, 11. yüzyıl Türk dünyasını bütün yönleriyle resmeden, ansiklopedik bir eserdir.

DLT’in mukaddimesinde, Türk boylarının adları ve nerelerde yaşadıkları anlatılmış, yeri geldikçe boyların dil özellikleri, yaşam biçimleri, gelenek ve görenekleri eser içeri-sinde dile getirilmiştir. Türk boylarının yaşadıkları yerler anlatırken bir de haritaya yer verilmiştir. Bu haritada sadece Türklerin oturdukları yerler değil, Türklere komşu millet-ler de gösterilmiştir. Haritada dağlar kırmızı, denizler yeşil, çöller sarı, ırmaklar ise mavi renklerle gösterilmiştir.

DLT’te, çeşitli Türk lehçeleri hakkında bilgi verilmiş, gramer özellikleri belirtilmiş ve birbirleriyle mukayese edilmiştir. Belki de böylece, hem çeşitli Türk lehçelerini konuşan Türk boyları arasında bir birliktelik kurma hem de standart bir dil oluşturma amaçlamış-tır. Bu husus, Kâşgarlı Mahmud’a, Türk lehçelerinin mukayeseli metodunu ortaya koyan ilk kişi olma vasfını kazandırmıştır.


Kâşgarlı Mahmud, Türk boyları arasında derlediği dil malzemesini, yine bu boylara ait atasözleri ve mazum parçalarla birlikte değerlendirmiş, böylece her söylediğine tanık getirmiştir. DLT, Türk dili araştırmaları konusundaki öneminin yanı sıra, sözlü halk ede-biyatına ait birtakım manzum parçaları ve atasözlerini de içerdiği için, hem Karahanlı Türkçesi ile yazılmış bir eser hem de Türk folkloru araştırmaları açısından önemli bir kaynaktır. Türk boylarından derlenen ve daha önceki çağlara ait olduğu anlaşılan şiir ve atasözleri, böylece Kâşgarlı Mahmud tarafından kayıt altına alınmıştır. DLT’teki atasözle-ri, Türklerin bilinen ilk atasözleri olduğu için çok önemlidir.

DLT’te manzum parçalar önemli bir yer tutar. Bizzat Kâşgarlı Mahmud tarafından Türk boylarından derlenen bu manzum parçalar, 764 dizeden oluşmaktadır ve büyük bir ihtimalle bir-çoğu anonimdir. DLT’te geçen atasözleri ve manzum parçalar, sözlü ortamdan geldikleri için, Türk dilinin Kâşgarlı Mahmud tarafından derlenerek yazıya geçirilmiş çağlar öncesine ait me-tinleridir. Bu şiirler, dörtlükler hâlinde ve 4+3 duraklı 7’li hece ölçüsüyle yazılmıştır. Ancak divanda 5’li, 6’lı, 8’li gibi başka hece ölçüleri de kullanılmıştır ve şiirlerin hece ölçüsü 5 ile 15 arasında değişmektedir. Ayrıca bu şiirler; savaşları, büyüklerin ölümünün ardından duyulan üzüntüyü, bahar tasvirlerini ve aşkı konu edinmiştir. Şiirlerin büyük bir kısmı, savaşları anlatır. Karahanlıların Tangutlar, Basmıllar ve Uygurlarla yaptığı savaş sahneleri, çok canlı bir şekilde tasvir edilmiştir.

DLT’te beyitler hâlinde aruz ölçüsüyle yazılmış şiirler de vardır. Ancak bu şiirlerin sayısı fazla değildir. Bu şiirlerin Türk-lerin İslamiyet’i kabul ettikten sonra bu çevrede yazıldıklarında şüphe yoktur. Bu bakımdan aruz ölçüsüyle yazılmış klâsik şiir-ler, dörtlükler hâlinde ve hece ölçüsüyle yazılmış bazı şiirler ka-dar eski değildir ve muhtemelen Kâşgarlı Mahmud’un çağında yazılmış şiirlerdir.


Alp Er Tonga Sagusu

Alp Er Tonga öldi mü Alp Er Tonga öldü müİsiz ajun kaldı mu Kötü dünya kaldı mıÖdlek öçin aldı mu Zaman öcünü aldı mıEmdi yürek yırtılur Şimdi yürek yırtılır

Ödlek yarag küzetti Felek fırsat gözettiOgrı tuzak uzattı (ve) gizli tuzak uzattıBegler begin azıttı Beyler beyini şaşırttıKaçsa kalı kurtulur Kaçsa nasıl kurtulur

Ödlek küni tavratur Feleğin zamanı hemen geçerYalŋuk küçin kevretür İnsanın gücünü zayı�atırErdin ajun sevritür Dünyayı erden boşaltırKaçsa takı ertilür Kaçsalar da geçilir

Begler atın argurup Beyler atlarını yordularKadgu anı turgurup Kaygıdan zayıf düştülerMeŋzi yüzi sargarıp bet ve benizleri sarardıKörküm aŋar türtülür sanki safran sürtülür

Bilge bögi yunçıdı Bilgili ve akıllı kötüleştiAjun atı yençidi Dünya onları ezip çiğnediErdem eti tınçıdı Erdemin etleri çürüdüYerge tegip sürtülür Yere değip sürtülür.

Uygurlarla Savaş

Kimi içre oldurupIla suvın ketçimizUygur tapa başlanıpMınglak ilin atçımız

Tünle bile bastımızTegme yangak bustımızKesmelerin kestimizMınglak erin bıçtımız

Kudrug katıg tügdümizTeŋrig üküş ögdümizKemşip atıg tegdimizAldap yana kaçdımız

Kelŋizleyü aktımızKendler üze çıktımızFurhan evin yıktımızBurhan üze sıçtımız.

Gemiye bindik veIla suyunu geçtik.Uygur’a doğru yöneldik veMınglak’ı fethettik.

Geceleyin onlar üzerine baskın yaptıkHer tara�an pusuya yattıkAtların perçemlerini kestikVe Mınglak erlerini öldürdük.

Atların kuyruklarını sıkıca bağladıkTanrıya çok hamdettikÜzerlerine saldırıp Hile ve oyun için atları çevirip onlardan

kaçtık.

Sel gibi onların üzerine yürüdükŞehirlerine girdikPuthanelerini yıktıkPutlarının başına pisledik.


Atebetü’l-Hakayık (AH)Karahanlı Türkçesinin, kronolojik olarak sıralandığında Kutadgu Bilig ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten sonra yazılmış üçüncü edebî eseri Atebetü’l-Hakayık’tır. “Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelen Atebetü’l-Hakayık’ın, dil özellikleri ve yazarı hakkındaki kimi ipuçların-dan hareketle XII. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Eser, Yüknekli Edib Ahmed bin Mahmud tarafından yazılmıştır. Yazar, eserinin çeşitli yerlerinde kendisinden Edib, Edib Ahmed, Hoca Edib gibi adlarla bahsetmiştir. Bu isimlerden anlaşılacağı üzere, yazar çevre-sinde tanınmış bir şairdir. Hatta Edib unvanı, onun başka edebî değer taşıyan eserlerinin de olduğuna işaret etmektedir.

Edib Ahmed’in hayatı ve edebî kişiliğine dair yegâne bilgi, Ali Şir Nevaî’nin Nesâyimü’l-mahabbe min Şemâyimi’l-fütüvve adlı eserinde geçmektedir. Buna göre Edib Ahmed, Bağ-dat civarında yaşamış, Türkçe dinî ve didaktik manzum parçalar söylemiş ve bu manzum parçalar Türkler arasında çok yaygın ve meşhur olmuştur. Ancak AH’a sonradan ilave edilen manzum kısımlarda, Edib Ahmed’in çevresinde “edipler edibi, fazıllar başı” adıyla bilindiği, kör olduğu, babasının Mahmud Yüknekî olduğu ifade edilmiştir. Bu bilgiden ba-basının adının Mahmud Yüknekî kendisinin de Yüknekli olduğu anlaşılmaktadır.

AH, Türk ve Acem hükümdarı, milletlerin efendisi ve yüce emir olarak nitelendirilen, ancak kimliği, nerede ve ne zaman yaşadığı bilinmeyen Muhammed Dad İspehselar Bey’e sunulmuştur. Kutadgu Bilig gibi aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” vezniyle yazılan eserde, 40 beyit ve 101 dörtlük vardır. 14 bâb’dan oluşan AH, didaktik ve ahlâkî bir özelliğe sahip-tir. Dinî ve ahlakî öğütlerin yer aldığı eserin bölüm başlıkları şu şekildedir:

Tanrının Medhi, Peygamberin Medhi, Dört Sahabenin Medhi, Büyük Emir Muham-med Dad İspehsalar Bey’in Medhi, Kitabın Yazılış Sebebi, Bilginin Yararı ve Bilgisizliğin zararı, Dilin Muhafazası, Dünyanın Dönekliği, Cömertliğin Medhi, Tevazu ve Kibir, Ha-rislik, Kerem ve İyilikler, Zamanın Bozukluğu, Kitap Sahibinin Özrü.

AH’a sonradan ilâve edilmiş üç ek vardır. Bu eklerden ilkinin şairi bilinmemektedir. Diğer iki ekten biri Emir Seyfeddin’e, diğeri de Emir Arslan Hoca Tarhan’a aittir. Her iki şair de, XV. yüzyılda Timur ve Şahruh zamanlarında yaşamış beylerdendir. Emir Seyfeddin ya da diğer adıyla Seyfeddin Barlas, Timur zamanında ve Şahruh’un ilk yıllarında, Seyfî mahlaslı Türkçe ve Farsça şiirler yazan emirdir. Arslan Hoca Tarhan da bu zamanda yaşa-mış, Timur zamanının ileri gelen emirlerindendir. AH’ın Edib Ahmed tarafından yazıldı-ğı, Yüknekli olduğu ve babasının adının Yüknekli Mahmud olduğu Arslan Hoca Tarhan tarafından yazılan bu ekte kayıtlıdır. Yine Hoca Ahmed Tarhan’a göre, Edib Ahmed eserini Kâşgar diliyle yazmıştır. Eserin toplam 14 bâbdan oluştuğu ise şairi bilinmeyen birinci ekte belirtilmektedir.

AH’ın ne zaman yazıldığı kesin olarak bilinmemektedir. Dil özelliklerinden ve esere ilâve edilen eklerden, AH’ın Karahanlı Türkçesi (Kâşgar Dili) ile yazıldığı anlaşılmakta-dır. Ercilasun, AH’ın dil özellikleri ve muhtevası bakımından Karahanlı Türkçesinin diğer eseri KB ile mukayese edildiğinde, bu eserden daha sonra yazıldığının görüldüğünü ifade etmiştir. Dil özellikleri, XI. yüzyılda yazılmış olan KB’den daha ilerdeolan AH, en erken XII. yüzyılda yazılmıştır. Marcel Erdal, A Grammar of Old Turkic adlı eserinde, Eski Türk-çe döneminin III. alanı olarak Karahanlı Devletinin XI. yüzyıl Türkçe metinleri adı altında, Karahanlı Türkçesinin XI. yüzyılda yazılmış metinlerini Eski Türkçe dönemine dâhil et-miş, daha sonraki yüzyıllarda yazılmış olan AH’ı bu dönemin dışında tutmuştur.


AH’ın bugüne kadar dört nüshası bulunmuştur:1. Semerkand Nüshası: Şahruh zamanında 1444 yılında Semerkand’da Hattat Zey-

nelabidin bin Sultan-Baht Cürcanî Hüseynî tarafından istinsah edilmiştir. Uygur har�eriyle yazılmış olan bu nüsha, İstanbul Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde bulunmaktadır.

2. Ayasofya Nüshası: Ketebe kaydına göre, 1480 yı-lında İstanbul’da Abdürrezzak Bahşı tarafından düzenlemiştir. Uygur ve Arap alfabeleriyle yazıl-mış olan bu nüsha, bugün İstanbul, Süleymaniye Kütüphanesi Ayasofya bölümünde (nr. 4757) bu-lunan bir mecmuanın baş tarafındadır.

3. Topkapı Müzesi Nüshası: Arap alfabesiyle istin-sah edilmiş olup Topkapı Müzesindeki bir mec-muanın içinde bulunan bu nüshanın ne zaman, nerede ve kim tarafından yazıldığı bilinmemek-tedir. Ancak eserin sonunda II. Bayezid’in müh-rünün bulunması, bu hükümdar zamanında ya-zıldığını göstermektedir.

4. Seyit Ali Nüshası: Arat’ın verdiği bilgilere göre, Uzunköprü’de Seyit Ali’nin kitapları arasında, içinde AH’tan parçaların da bulunduğu bir mec-mua, Ankara’da Hasan Fehmi Turgal’ın eline geç-miş, ardından kaybolmuştur. Baş, orta ve son kı-sımlarından eksiktir ve kim tarafından, ne zaman istinsah edildiği bilinmemektedir. Arap alfabesiy-le yazılan bu nüsha, kaybolmadan önce, F. Köprü-lü tarafından tanıtılmıştır.

AH’ın bu dört nüshasından başka, bazı mecmuaların içinde AH’tan parçalar bulunduran; ancak eserin küçük bir kısmına tekabül eden metinlere de rastlanmaktadır.

AH, R. R. Arat tarafından nüshalar karşılaştırılarak, transkripsiyon, çeviri, açıklama-lar, dizin ve tıpkıbasımıyla birlikte 1951 yılında yayımlanmıştır.

Metin:Bilginin Faydası ve Bilgisizliğin Zararı Hakkında (Arat 1992: 47-50).

Biligdin urur men sözümke ulaBiligligke ya dost özüŋni ulaBilig birle bulnur sa’adet yolıBilig bil sa’adet yolını bula

Bahalıg dinar ol biliglig kişiBu cahil biligsiz bahasız bişiBiliglig biligsiz kaçan teŋ bolurBiliglig tişi er cahil er tişi

Biliglig biligni eđergen bolurBilig tatgın ay dost biliglig bilürBilig bildürür bil bilig kadriniBiligni biligsiz otun ne kılur

Biliglig kereklig sözüg sözleyürKereksiz sözini kömüp kizleyürBiligsiz ne aysa ayur ukmadınAnın öz tili öz başını yiyür

Bilig birle bilnür törütgen iđiBiligsizlik içre kanı hayr yidiBilig bilmegendin bir ança buđunÖz elgin but itip iđim bu tidi.

Bilgiden sözüme temel atarım;Ey dost, bilgiliye yaklaşmaya çalış;Saadet yolu bilgi ile bulunur,Bilgi edin ve saadet yolunu bul.


Bilgili insan kıymetli dinardır.Cahil ve bilgisiz (adam) değersiz bir ak-

çedir.Bilgili ile bilgisiz müsavi olur mu?Bilgili dişi-erkek ve cahil erkek-dişidir.

Bilgiyi daima bilgili arar,Bilginin tadını ey dost, bilgili bilir;Bil ki, bilginin kadrini yine bilgi bildirir,Bilgisiz odun bilgiyi ne yapar.

Bilgili (ancak) lüzumlu sözü söyler;Lüzumsuz sözü gömerek gizler;Bilgisiz ne söylese, anlamadan söyler,Onun kendi dili kendi başını yer.

Yaradan tanrı bilgi ile bilinir;Bilgisizlikten hayır gören var mı?Bilgisizlikten ne kadar halk kendi eliyle

put yapıp:-“Rabbim budur!” dedi.

Karahanlı Türkçesi Kur’an TercümeleriArapça indirilen Kur’an’ın, İslamiyet’i kabul eden başka milletlerin kendi dillerine tercü-me faaliyetleri, daha X. yüzyılda Farsçaya çevrilerek başlamıştır. X. yüzyılda İslamiyeti kitleler hâlinde kabul eden Türkler, bu dinin prensipleri ve öğretilerini daha iyi öğrenmek ve öğretmek amacıyla, dinin kutsal kitabı Kur’an’ı Türk diline çevirme ihtiyacı duymuş-lardır. Bu çerçevede ilk Türkçe Kur’an çevirilerinin de, Türkler arasında İslamiyet’i yine bir Türk-İslam devleti olan Samanilerden vasıtasıyla kabul eden Karahanlılar tarafından yapılması çok tabiidir.

Kur’an’ın Türk diline ilk defa ne zaman çevrildiği bilinmemekle birlikte, ilk çeviri faa-liyetlerinin X. yüzyılda olabileceğini iddia eden araştırmacılar olmuştur. Bu iddiaya göre, Kur’an’ı Farsçaya çeviren komisyonda Türkler de yer almış, Türkçe ilk Kur’an tercümesi bu komisyon tarafından yapılmıştır. Togan, Kur’an’ı X. yüzyılda Farsçaya ilk tercüme eden komisyonda Türklerin de olduğu görüşündedir.

Türk dilinin tarihsel dönemlerinde Kur’an’ın Türkçeye tercümeleri, ya satır altı çeviri yoluyla ya da Kur’an ayetlerinin yorumlanması esasına dayalı tefsir yoluyla gerçekleşmiş-tir. Karahanlı devrinde yapılmış Kur’an tercümeleri ise genellikle satır altı çeviri meto-duyla yapılmıştır. Satır altı çeviri, Arapça sözcüklerin Türkçeye birebir çevirisidir. Arapça sözcüklerin altına Türkçe sözcükler farklı yazı sitiliyle yazılarak, sözcüklerin birebir çevi-risi yapılmıştır. Satır altı çeviri, her bir Arapça sözcüğün Türkçe karşılığı verilerek yapıl-dığı için, cümlelerin başladığı ve bittiği yerleri ile anlamlarını çıkarabilmek ancak Arapça cümleleri takip etmekle mümkün olmaktadır.

Karahanlı Türkçesi ile yazıldığı düşünülen satır altı Kur’an çevirileri şunlardır:1. Türk ve İslam Eserleri Müzesi (TİEM) Nüshası TİEM’de bulunan nüsha, 1333-1334 yıllarında Muhammed bin el-Hāc Devletşah

eş-Şirazî tarafından istinsah edilmiştir. Ne zaman ve kim tarafından çevrildiği bi-linmeyen ve İstanbul’da, Türk ve İslam Eserleri Müzesi’nde bulunduğu için kısaca TİEM olarak adlandırılan bu nüshanın en önemli özelliklerinden biri, Arapça ve Farsça sözcüklerin çok az olması, dinî terimlerin bile Türkçe sözcüklerle karşılan-mış olmasıdır.

2. Rylands Nüshası İngiltere’de Manchester’deki John Rylands Kitaplığında bulunan Kur’an tercümesi,

Arapça, Farsça ve Karahanlı Türkçesi ile yazılmıştır. Çevirinin kim tarafından ve ne zaman yapıldığı bilinmemekle birlikte, Janos Eckmann, çevirinin dil özellikleri bakımından XII-XIII. yüzyıllarda kullanılan Karahanlı Türkçesi özellikleri göster-diği görüşündedir. Eckmann, bu nüshadaki müstensihe ait yeni şekillerden dola-yı, eserin XIII-XIV. yüzyıllarda istinsah edilmiş olabileceği görüşündedir. Bundan dolayı bu Kur’an tercümesi, Karahanlı Türkçesi ile Harezm Türkçesi özelliklerine sahiptir.


3. Anonim Tefsir Zeki Velidi Togan tarafından 1914 yılında Fergana’da bulunan ve bugün

Petersburg’da muhafaza edilen bu eser, satır altı metotla değil tefsirli çeviridir. 4. Özbekistan Nüshası Özbekistan İlimler Akademisi’nde (nr. 2008) bulunan bu Türkçe Kur’an tercümesi,

270 varak olup eksiktir. Karahanlı Türkçesi Kur’an çevirilerinde örnek metinler:

TİEMAnçada aydımız firiştilerke: yükününgler Ademqa, yükündiler meger rahmetdin

umunçsız unamadı. Biz aydımız: ey Adem, çın bu yagı turur sanga, çü�üngqa. Çıqarma-sun oq silerni uçtmahdın , emgegey sen. Çın sanga açmamaqıng ang (ya da anıng) içinde, yalıng bolmagay sen, sen suvsamagay sen ang içinde, ne isig bolgay sen. (Eckmann 1971: 157).

RylandsAnçada aydımız firiştilerqa secde qılıng Ademqa secde qıldılar meger mel’un unama-

dı. Aydımız: Ey Adem her ayna bu yagı erür sanga hem sening çü�ünge. Çıqarmasun-a sizni uştmahdın, emgegey sen. Bütünlükin sanga ol açmagay sen anıng içinde hem yalıng bolmagay sen; her ayna sen suwsamagay sen anıng içinde hem isinmegey sen (Eckmann 1971: 158).

Karahanlı Türkçesi ile yazıldığı düşünülen Kur’an Tercümelerinin yazılış biçimleri hakkında bilgi veriniz. 3


5. Yarkend Dokümanları Karahanlı edebiyatına ait eserler arasında, Karahanlı yerleşim yerlerinden olan

Yarkend yakınlarında bulunan hukuk belgeleri de sayılabilir. Karahanlı sahasında Arap ve Uygur alfabeleriyle yazılmış hukuk belgeleri, 1911 yılında Yarkend yakın-larındaki bir bahçede ağacın altında bulunmuştur. Daha sonra Hindistan’a götü-rülen bu metinler, toplam 15 tanedir. Bunların yedisi Arap, beşi Uygur, üçü Uy-gur-Arap alfabesiyle yazılmıştır. Biri dışında Arap alfabesiyle yazılan metinlerde, şahitlerin imzası Uygur alfabesiyle yazılmıştır.

Yarkend’de bulunan ve Karahanlı Türkçesi ile yazılan bu dokümanların, Türk dilinde yazılmış ilk hukuk vesikaları olduğu ifade edilebilir. Bunların yanı sıra Tarım havzasında Uygur Türkçesi ile yazılmış hukuk vesikaları da önemli bir yekûn tutmakla birlikte, bu belgelerin birçoğunun XIII. yüzyıldan sonraya ait olması, Karahanlı sahasında yazılmış Yarkend dokümanlarının Türk dilinin ilk hukuk belgeleri olduğunu göstermektedir. Bu dokümanların bir kısmı Arap, bir kısmı Uygur bazıları ise hem Arap hem de Uygur alfa-beleriyle yazılmıştır. Hatta bazı dokümanların Arap alfabesiyle yazılmasına karşılık şahit imzalarının Uygur alfabesiyle yazılması, o dönemde Arap yazısının herkes tarafından bi-linmediğine işaret etmektedir. Yarkend dokümanlarının yapısını inceleyen Marcel Erdal, bu metinlerin yine aynı yüzyılda bulunan Farsça denklerinden farklı olduğunu, buna kar-şılık Çince hukuk belgeleriyle paralellik gösterdiğini belirtmiştir.

Yarkend dokümanlarının XI-XII. yüzyıllarda yazıldıkları bilinmektedir. İslamî Türk dilinin en eski metinleri olan KB ve DLT’ün elimizdeki nüshalarının daha sonraki yüzyıl-larda kopya edildiği dikkate alındığında, Yarkend dokümanlarının Karahanlı edebiyatının en eski metinlerinden olduğu tahmin edilebilir.

Yarkend dokümanlarının dil özellikleri, Karahanlı Türkçesi ile yazılmış diğer metin-lerden çok farklı değildir. Ancak bu metinler bazen Karahanlı yazı dilinden farklı özellik-ler göstermektedir.


Karahanlı döneminin Türk edebiyatı tarihindeki yerini belirlemek.Karahanlılar, IX. yüzyılın ortalarından XIII. yüzyılın ilk onlu yıllarına kadar Doğu ve Batı Türkistan’da hü-küm sürmüşlerdir. X. yüzyılın ortalarında İslâmiyeti kabul eden Karahanlılar, Samanilerden sonra ikinci Türk-İslâm devletidir.

Karahanlıların asıl idare edildiği merkez Kâşgar’dır. Balasagun ise, Harun zamanından sonra ikinci mer-kez olmuştur.

Karahanlı tarihinin ilk yılları ile ilgili kesin bil-giler mevcut değildir. Fakat Uygurlara yenilerek, Ötüken’den ayrılan Karlukların, 840 yılında Ötüken Uygur Devleti yıkıldıktan sonra, bu bölgede Karahan-lı Devletini kurdukları tahmin edilmektedir.

Cemal Karşî tarafından yazılan Mülhakâtü’s-Sürah adlı esere göre, ilk Karahanlı hükümdarı Bilge Kül Kadir Han’dır. Afrasiyap neslinden olan Bilge Kül Kadir Han’dan sonra, Bazır Arslan Han Balasagun’da, Oğulcak Kadir Han ise Tıraz’da devleti idare etmişler-dir. Tıraz Samaniler tarafından kuşatıldıktan sonra, Oğulcak Kâşgar’a çekilmiştir.

Karahanlıların 940’lı yıllarda, Bazır Arslan Han’ın oğlu Satuk Buğra Han zamanında İslâmiyeti kabul ettikleri tahmin edilmektedir. Satuk Buğra Han’dan sonra devleti yöneten Baytaş Arslan zamanında İslâmiyet, Karahanlı idaresindeki bütün Türk boyla-rına yayılmıştır.

Karahanlı Devleti 1046/1047 yıllarında, iç karışıklık-lar sonucu Batı ve Doğu Karahanlılar olmak üzere iki-ye ayrılmıştır. Batı ve Doğu Karahanlılar, 1212 yılında Karahıtayların hâkimiyetine girerek son bulmuştur.

Karahanlı döneminde Türkçe yazılan eserleri tanımak.Dört asır hükümranlık sürmüş olan Karahanlı devle-tinden günümüze kalan eser sayısı fazla değildir. Ka-rahanlı yazı diliyle yazılmış eserler şunlardır:1. Kutadgu Bilig2. Divanü Lugati’t-Türk3. Atebetü’l-Hakayık4. Yarkend Hukuk Belgeleri5. Kur’an Tercümeleri

Bunlar arasında Karahanlı yazı dilini en iyi yansıtan eser, kuşkusuz Kutadgu Bilig’dir. Divanü Lügati’t-Türk, bütün Türk boylarına ait malzemeyi içerdiği için, sadece Karahanlı yazı dilini yansıtmaz. Buna karşın Kutadgu Bilig, Karahanlı yazı dilinin özellikleri

hakkında bilgi edinebileceğimiz en doğru kaynaktır. Atebetü’l-Hakayık ise, dil özellikleri bakımından Ku-tadgu Bilig’den ve diğer Karahanlı metinlerinden daha farklıdır. Bu farklılık büyük bir ihtimalle Atebetü’l-Hakayık’ın daha geç dönemde yazılmış olmasından kaynaklanmaktadır.

Bu dönem Türkçe eserlerinin dil ve üslup özelliklerini değerlendirmek.Karahanlı yazı dilini en iyi yansıtan eser olan Kutad-gu Bilig, Türk edebiyatında yazılan ilk mesnevi ola-rak kabul edilmektedir. Bu eserde Türkçe başarılı bir şekilde kullanılmıştır. Bu durum Türklerin mesnevi nazım şeklini ve aruzu tanıdığını göstermektedir. Kutadgu Bilig’in harika bir üsluba sahip oluşu Türk dilinin İslâmiyetten önce şiir dili olma özelliği kazan-dığına dair bir kanıttır. Karahanlılar dönemine ait en önemli eserlerden biri olan Kutadgu Bilig, dil, üslup ve sanat yönüyle mükemmel bir eserdir.

Dönemin diğer önemli eserlerinden biri de “Türk Dillerinin Sözlüğü” anlamına gelen Dîvânu Lugâti’t-Türk’tür. Kaşgarlı Mahmut tarafından yazılan bu eser, XI. yüzyılın Türk dünyasına ait zengin bilgi ve malze-me içeren, ansiklopedik bir sözlüktür.

Kâşgarlı Mahmud, eserinde sadece Türkçe sözcükleri sıralamamış, aynı zamanda bu sözcüklerin ses ve şekil özellikleri ile anlamları ve kullanılışları hakkında da çeşitli yorumlar yapmıştır. Hatta Türk coğrafyasından derlediği manzum parçaları, atasözlerini ve çeşitli ri-vayetleri madde başlarına tanık olarak getirmiştir.

DLT, Araplara Türkçe öğretmek, Türkçenin Arapça ile boy ölçüşebileceğini göstermek ve Türklerin diğer milletlerden sadece güç ve kuvvet yönünden üstün ol-madığını, dil, kültür ve medeniyet bakımından da bü-yük bir maziye ve geleceğe sahip bulunduğunu ortaya koymak ve bu durumu Türk olmayan milletlere haber vermek amacıyla yazılmıştır. Ancak eserin tek yazı-lış amacı Araplara Türkçe öğretmek değildir. Çünkü Kâşgarlı Mahmud, Türk coğrafyasını birçok yönden ele alıp çeşitli bilgiler vermiş ve bir bakıma Türklük Bilimi kitabı hazırlamıştır. Eserde Türkçe sözcüklerin Arapça karşılıkları verilmiş ve açıklamalar Arapça yapılmış; bununla birlikte Türk boylarının sosyo-kül-türel yapıları yeri geldikçe, eser içine serpiştirilmiştir. Bu bakımdan DLT, Türklerle ilgili etnolojik, etnog-rafik bir eser olduğu gibi aynı zamanda Türk dilinin yazılmış ilk grameri ve sözlüğüdür. Karahanlı yazı dili

Özet

1

2

3


ile yazılmış DLT, sadece Karahanlı Türkçesi ile yazıl-mış olmasından dolayı değil, aynı zamanda Türk di-yalektleri hakkında verdiği eşsiz bilgiler sebebiyle de başyapıttır.

Karahanlı Türkçesinin, kronolojik olarak sıralandı-ğında Kutadgu Bilig ve Dîvânu Lugâti’t-Türk’ten son-ra yazılmış üçüncü edebî eseri Atebetü’l-Hakayık’tır. “Hakikatlerin Eşiği” anlamına gelen Atebetü’l-Hakayık’ın, dil özellikleri ve yazarı hakkındaki kimi ipuçlarından hareketle XII. yüzyılda yazıldığı tahmin edilmektedir. Eser, Yüknekli Edib Ahmed bin Mah-mud tarafından yazılmıştır.

Atebetü’l-Hakayık, dil özellikleri bakımından Kutad-gu Bilig’den ve diğer Karahanlı metinlerinden daha farklıdır. Bu farklılık büyük bir ihtimalle Atebetü’l-Hakayık’ın daha geç dönemde yazılmış olmasından kaynaklanmaktadır.

X. yüzyılda İslâmiyeti kitleler hâlinde kabul eden Türkler, bu dinin öğretilerini daha iyi öğrenmek ve öğretmek amacıyla, dinin kutsal kitabı Kur’an’ı Türk diline çevirme ihtiyacı duymuşlardır.

Karahanlı devrinde yapılmış Kur’an tercümeleri ge-nellikle satır altı çeviri metoduyla yapılmıştır. Satır altı çeviri, Arapça sözcüklerin Türkçeye birebir çe-virisidir. Arapça sözcüklerin altına Türkçe sözcük-ler farklı yazı sitiliyle yazılarak, sözcüklerin birebir çevirisi yapılmıştır. Satır altı çeviri, her bir Arapça sözcüğün Türkçe karşılığı verilerek yapıldığı için, cümlelerin başladığı ve bittiği yerleri ile anlamlarını çıkarabilmek ancak Arapça cümleleri takip etmekle mümkün olmaktadır.

Yarkend’de bulunan ve Karahanlı Türkçesi ile yazılan Yarkend dökümanları, Türk dilinde yazılmış ilk hu-kuk vesikaları olarak kabul edilebilir. Yarkend dokü-manlarının bir kısmı Arap, bir kısmı Uygur bazıları ise hem Arap hem de Uygur alfabeleriyle yazılmıştır. Bu dökümanların dil özellikleri, Karahanlı Türkçesi ile yazılmış diğer metinlerden çok farklı değildir. An-cak bu metinler bazen Karahanlı yazı dilinden farklı özellikler göstermektedir.


Kendimizi Sınayalım1. Barthold ve Sümer gibi bilim adamlarının görüşüne göre Karahanlı Devleti’nin yönetici sınıfı hangi boya dayan-maktadır?

a. T’u-chueb. Oğuzc. Türkmend. Yağmae. Çigil

2. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı dönemine ait olamaz?a. Yarkend Dökümanlarıb. Divan-ı Hikmetc. Kutadgu Biligd. Kur’an Tercümelerie. Divanü Lugati’t- Türk

3. Aşağıdakilerden hangisi Kutadgu Bilig’in Uygur har�i nüshasıdır?

a. Heratb. Mısırc. TMENd. Yarkende. Fergana

4. Aşağıdaki bilim adamlarından hangisi Kutadgu Bilig üzerine çalışmamıştır?

a. Vámbéry b. Radlo�c. Ercilasund. Arate. Togan

5. Divanü Lugati’t-Türk adlı eserin anlamı aşağıdaki seçe-neklerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

a. Türk Dillerinin Sözlüğüb. Türkçe Sözlüklerin Divanıc. Türkçe Dilinin Divanıd. Türk Lugatinin Divanıe. Türk Divan Sözlüğü

6. Kutadgu Bilig’in Fergana nüshasını bulan ve bilim dün-yasına tanıtan kişi kimdir?

a. Ahmet Bican Ercilasunb. Reşit Rahmeti Aratc. Agop Dilaçard. Zeki Velidi Togane. Osman Fikri Sertkaya

7. Divanü Lugati’t-Türk ile ilgili bilgilerden hangisi yanlıştır?a. Eser Bağdat’ta yazılmıştır.b. Arapça ve Türkçe yazılmıştır.c. Eserde bulunan şiirlerin tamamı hece ölçüsü ile ya-

zılmıştır.d. Sekiz bölümden oluşmaktadır.e. Eserin tek nüshası bulunmaktadır.

8. Karahanlı Dönemi eserlerinden olan Atebetü’l-Hakayık’ın yazıldığı aruz vezni aşağıdakilerden hangisinde doğru olarak verilmiştir?

a. fe‘ilâtün mefâ‘ilün fe‘ilün b. mü�e’ilün mü�e’ilün fâ’ilün c. mütefâ’ilün mütefâ’ilün d. feûlün feûlün feûlün feûle. fe‘ilâtün fe‘ilâtün fe‘ilün

9. Aşağıdakilerden hangisi Karahanlı Kur’an tercümelerin-den biri değildir?

a. Anonimb. Mısırc. Özbekistand. TIEMe. Rylands

10. Aşağıdaki kişilerden hangisi Karahanlıca yazılan Kur’an tercümeleri üzerine çalışmamıştır?

a. M. Erdalb. A. Kökc. A. K. Borovkovd. A. A. Semenove. J. Eckmann


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. d Yanıtınız yanlış ise “Karahanlı Tarihi” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.2. b Yanıtınız yanlış ise “ Karahanlı Türkçesi Eserleri” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.3. a Yanıtınız yanlış ise “Kutadgu Bilig” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.4. e Yanıtınız yanlış ise “Kutadgu Bilig’in Nüshaları” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.5. a Yanıtınız yanlış ise “Divanü Lugati’t-Türk” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.6. d Yanıtınız yanlış ise “Kutadgu Bilig’in Nüshaları” ko-

nusunu yeniden gözden geçiriniz.7. c Yanıtınız yanlış ise “Divanü Lugati’t-Türk” konusu-

nu yeniden gözden geçiriniz.8. d Yanıtınız yanlış ise “Atebetü’l-Hakayık” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.9. b Yanıtınız yanlış ise “Karahanlı Türkçesi Kur’an Ter-

cümeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. a Yanıtınız yanlış ise “Karahanlı Türkçesi Kur’an Ter-

cümeleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Karahanlı Devleti’nin kuruluşu hakkında kesin bir bilgi yok-tur. Ancak Karahanlı Devleti’nin, 840 yılında Ötüken Uygur Devleti’nin yıkılmasının akabinde kurulduğu düşünülmekte-dir. Kaynaklara göre ilk Karahanlı hükümdarı Bilge Kül Kadır Han’dır. Devlet hükümdarlarına “Kara” isminin verildiği bi-linirken kurucu boyun Yağmalar olduğu kabul edilmektedir. Müslüman Samanîler ile yapılan mücadeleler sonucunda bazı topraklar kaybedilince devletin merkezi Kaşgar olmuş-tur. 940’lı yıllarda devlet hükümdarı Satuk Buğra Han zama-nında Samanîlerle olan ilişkilerin de etkisiyle İslamiyet kabul edilmiştir. Yine 960 yılında Baytaş Aslan Han zamanında İs-lamiyet bütün Türk boyları tarafından kabul edilmiştir.Karahanlı Devleti 1046/1047 yıllarında, iç karışıklıklar so-nucu Batı ve Doğu Karahanlılar olmak üzere ikiye ayrılmış-tır. Batı ve Doğu Karahanlılar, 1212 yılında Karahıtayların hâkimiyetine girerek son bulmuştur.

Sıra Sizde 2Bugünkü bilgilere göre Türk edebiyatında yazılan ilk mes-nevi, Kutadgu Bilig’dir. Bu eser, klasik mesnevi tertibini yan-sıtması, aruzun Türkçeye başarılı bir şekilde tatbik edilmesi ve Türkçenin başarılı bir şekilde kullanılmasıyla dikkat çek-mektedir. Bu durum Türklerin mesnevi nazım şekli ile aruz veznini tanıyıp ona vakıf olduğunu ve Türk edebiyatının İslâmiyet’ten çok önce inkişaf ettiğini göstermektedir. Hatta

şiir dili olma hüviyetini kazanan Türkçeyle birçok manzum ve mensur eserin yazılmış olduğuna da işaret etmektedir. Yusuf Has Hacib bu eserde, Fars edebiyatında şekillenen “gazel”e değil de, Arap edebiyatının önemli nazım şekli olan “kasîde”ye yer vermiştir. Bu durum Hacib’in Fars edebiyatından daha çok Arap edebiyatı geleneğine daha yakın olduğunu göstermektedir. Mesnevi nazım biçiminin görüldüğü bu eserin, 173 defa milli nazım geleneğine ait dörtlükler içermesi oldukça önemlidir. Bu durum Kutadgu Bilig’in şekil ve muhteva yönünden, bir tara�an Arap edebiyat geleneğinin izlerini taşırken, diğer tara�an eserin yazarı Yusuf Has Hacib’in, İslâmiyet öncesi Türk edebiyat gele-neğini unutmadığını göstermektedir.Kutadgu Bilig’in İslâmî Türk edebiyatının bilinen ilk eseri oluşunun yanında, Türk edebiyatının ilk siyasetnâmesi ve ilk yetkin mesnevisi oluşu, bu eseri Türk edebiyatı için oldukça önemli bir eser haline getirmiştir.

Sıra Sizde 3Karahanlı devrinde yapılmış Kur’an tercümeleri genellikle satır altı çeviri metoduyla yapılmıştır. Satır altı çeviri, Arapça sözcüklerin Türkçeye birebir çevirisidir. Arapça sözcüklerin altına Türkçe sözcükler farklı yazı sitiliyle yazılarak, sözcük-lerin birebir çevirisi yapılmıştır. Satır altı çeviri, her bir Arap-ça sözcüğün Türkçe karşılığı verilerek yapıldığı için, cümle-lerin başladığı ve bittiği yerleri ile anlamlarını çıkarabilmek ancak Arapça cümleleri takip etmekle mümkün olmaktadır.

Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAkün, Ömer Faruk (1994), “Divan Edebiyatı” mad., TDV

İslâm Ansiklopedisi, c. 9, İstanbul, s. 389-427.Arat, Reşit Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig I Metin, Ankara:

Türk Dil Kurumu Yay. Arat, Reşid Rahmeti (1991), Eski Türk Şiiri, 3. baskı, Ankara:

Türk Tarih Kurumu Yay.Arat, Reşit Rahmeti (1988) Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig,

(Çeviri), 4. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.Arat, Reşit Rahmeti (1992), Edib Ahmet B. Mahmud Yükneki,

Atebetü’l-Hakayık, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.Ata, Aysu (2004), Karahanlı Türkçesi İlk Kur’an Tercümesi

(Rylands Nüshası), Giriş, Metin, Notlar, Dizin, Ankara: TDK Yay.,

Atalay, Besim (1996), Divanü Lugati’t-Türk Tercümesi (I-IV), Ankara: TDK Yay.

Bombacı, Alessio (1953), “Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mü-lahazalar”, 60. Doğum Yılı Münasebetiyle Fuad Köprülü Armağanı, İstanbul: Osman Yalçın Matbaası.


Caferoğlu, Ahmet (1992), “Karahanlılar Devri Türk Edebiya-tı”, Türk Dünyası El Kitabı, Üçüncü Cilt, Edebiyat, TKAE: 121, Ankara: 57-67.

Danko�, Robert (1972) “Kāşgari on the Tribal and Kinship Organization of the Turks”, Archivum Ottomanicum IV: 23-43.

Danko�, Robert (1975) “Kāşgari on the Beliefs and Supersti-tions of the Turks”, JSOAS 95,1: 68-80.

Danko�, Robert (1983), Yusuf Khass Hajib, Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig), A Turco-Islamic Mirror for Prin-ces, Chicago: University of Chicago Press.

Dilâçar, A. (1988), Kutadgu Bilig İncelemesi, 2. baskı, Anka-ra: TDK yay.

Diriöz, Meserret (2016), Nisyâna Düşen Gölge, hzr. Ahmet Kartal – Gözde Özcanar, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.

Eckmann, Janos (1971), “Eastern Turkic Transations of the Koran”, Studia Turcica (Ed. L. Ligeti), Budapest: Akadémiai Kiadó, s. 149-159.

Eckmann, Janos (1976), Middle Turkic Glosses of the Rylands Interlinear Koran Translation, Budapest.

Eraslan, Kemal (1994), “Divanu Lügati’t-Türk’te Aruz Vez-niyle Yazılmış Şiirler” TDAY-B 1991, Ankara: 113-117.

Eraslan, Kemal (1996), Alį-şįr Nevāyį Nesāyimü’l-Mahabbe Min Şemāyimi’l-Fütüvve I Metin, 2. Baskı, Ankara: TDK yay.

Ercilasun, Ahmet Bican (1983), “Geniş Zaman Ekine Dair Bazı Düşünceler”, TKA S. XVII-XXI, 1979-1983, Ankara: 115-119.

Ercilasun, Ahmet Bican (1984), Kutadgu Bilig Grameri –Fiil-, Ankara: Gazi Üniversitesi yay.

Ercilasun, Ahmet Bican (1985), “Karahanlı Devri Türk Ede-biyatı”, Büyük Türk Klâsikleri, C. 1, İstanbul: Ötüken-Sö-ğüt yay., s. 114-184.

Ercilasun, Ahmet Bican (1985), “İlk Müslüman Türk Devlet-lerinde Dil ve Edebiyat”, Türkler C. X, Ankara: 759-783.

Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Türk Dili Tarihi, Ankara: Ak-çağ Yay.

Erdal, Marcel (1984), “�e Turkish Yarkand Documents”, BSOAS 47/2: 260-301.

Erdal, Marcel (1985), “Kutadgu Bilig’de Değişken Ekler ve Kelimeler”, Beşinci Milletler Arası Türkoloji Kongresi, İs-tanbul 23-28 Eylül, Tebliğler, I Türk Dili, İstanbul: 89-94.

Genç, Reşat (2002), “Karahanlılar Tarihi”, Türkler C. 4, An-kara: 445-459.

Golden, Peter (2000), “Orta Asya’da İslamiyetin İlk Dönemle-ri ve Karahanlılar”, Erken İç Asya Tarihi (Derleyen Denis Sinor): 459-497.

Grousset, René (1999), Bozkır İmparatorluğu (Çev: M. Reşat Uzmen), İstanbul: Ötüken yay.

Hacıeminoğlu, Necmettin (1996), Karahanlı Türkçesi Gra-

meri, Ankara: TDK yay.Karaismailoğlu, Adnan (2001), Klasik Dönem Türk Şiiri İnce-

lemeleri, Ankara: Akçağ Yay.Kartal, Ahmet (2008), “Karahanlılar Döneminde Türk Dili

ve Divanu Lügati’t-türk”, Türk Edebiyatı, sy. 420, s. 40-42.Kartal, Ahmet (2014), Doğunun Uzun Hikâyesi, İstanbul:

Doğu Kütüphanesi.Kartal, Ahmet (2017), Baykara Meclislerinden Çırağan Eğlen-

celerine Lâlezâr, Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerine Araştır-malar, İstanbul: Doğu Kütüphanesi.

Kaya, Ceval (1994), Uygurca Altun Yaruk, Giriş, Metin, Dizin, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.

Korkmaz, Zeynep (1972), “Kâşgarlı Mahmud ve Oğuz Türk-çesi”, Türk Dili S. 253, Divanu Lûgati’t-Türk Özel Sayısı 1972: 3-19.

Kök, Abdullah (2004), Karahanlı Türkçesi Satır-Arası Kur’an Tercümesi (TİEM 73 1v-235v/2), Giriş-İnceleme-Metin-Dizin (AÜ Yayımlanmamış Doktora Tezi).

Korkmaz, Zeynep (1995), “Kâşgarlı Mahmud ve Divanu Lûgati’t-Türk”, Türk Dili Üzerine Araştırmalar, Birinci Cilt, Ankara: TDK yay., s. 254-260.

Kuegelgen, Anke Von, Ashirbek Muminov (2011), “Mâturidî Döneminde Semerkand İlahiyatçıları (4/10. Asır)”, İmam Mâturidî ve Mâturidîlik, hzr. Sönmez Kutlu, Ankara, s. 279-93.

Mansuroğlu, Mecdut (1953), “Türkçede –gU Eknin Fonksi-yonları”, TM C. X, İstanbul: 341-348.

Mansuroğlu, Mecdut (1988), “Karahanlıca” (Çev: Mehmet Akalın), Tarihî Türk Şiveleri, 2. baskı, Ankara: TKAE yay., s.133-171.

Merçil, Erdoğan (2001), “Karahanlılar”, Türk Dünyası El Ki-tabı, Birinci Cilt Coğrafya-Tarih, 3. baskı, Ankara: TKAE yay.

Necef, Ekber N. (2005), Karahanlılar, İstanbul: Selenge yay.Pritsak, O. (1951), “Von den Karluk zu den Karachaniden”,

ZDMG 101: 270-300.Semenov, A.A. (1957), Sobraniye vostocnıh Rukopisey, Taş-

kent. Stebleva, İ. V. (1971), Razvitie tyurskskih poetiçeskih form u

XI. veke, Moskva. Tekin, Şinasi (1980), “A Qarahānid Document of A.D. 1121

(A.H. 515) from Yarkand”, Harward Ukrainian Studies III/IV 1979-1980: 868-883.

Tekin, Talât (1986), “İslam Öncesi Türk Şiiri”, Türk Dili Türk Şiir Özel Sayısı I (Eski Türk Şiiri), sy. 409, Ocak, Ankara, s. 3-42.

Tekin, Talat (1989), XI. Yüzyıl Türk Şiiri, Divanu Lugati’t-Türk’teki Manzum Parçalar, Ankara: TDK Yay.

Togan, Zeki Velidi (1970), Umumî Türk Tarihine Giriş, İs-tanbul.

4Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Başlangıçtan günümüze kadar Arap edebiyat tarihini tanıyabilecek,Arap edebiyatı nazım türlerini açıklayabilecek,Fars edebiyatı tarihini öğrenecek,Fars edebiyatındaki şiir üsluplarını kavrayıp değerlendirecekbilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar

• Arap• ArapEdebiyatı• Recez• Kasîde• Mu’allakatü’s-seb’a• CahiliyeDönemi• Ferazdak• FarsEdebiyatı

• Farsça• EdebîÜsluplar• Firdevsî• Mu’izzî• HeratMektebi• Hafız• TürkistanÜslubu• SelçukluÜslubu

İçindekiler

VIII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı Arap ve Fars Edebiyatları

• GİRİŞ• ARAPLARINKISATARİHİ• ARAPEDEBİYATI• ARAPEDEBİYATINAZIMTÜRLERİ/BİÇİMLERİ

• ARAPEDEBİYATINDANESİR• İRANLILARINKISATARİHİ• İRAN/FARSEDEBİYATI• İRAN/FARSEDEBİYATINDAÜSLUPLAR• İRANEDEBİYATINDANESİR


GİRİŞGenelde Türk edebiyatının özelde Anadolu’da gelişen Klasik Türk edebiyatının anlaşılabil-mesi ve hüviyetinin ortaya konulması ortak medeniyeti paylaştıkları Arap ve Fars edebi-yatlarının bilinmesiyle mümkündür. Hatta birlikte yaşayıp kültür ve edebiyat ilişkilerinde bulundukları, gelişimine katkı sağladıkları Arap/Abbâsî edebiyatı ve Yeni Fars edebiyatı ile o dönemlerdeki Türk edebiyatının durumunun tarihî seyir içerisinde mukayese edile-rek incelenmesi gerekmektedir. Yapılacak bu tip çalışmalar klasik Türk edebiyatının daha iyi anlaşılmasına sebep olacaktır.

ARAPLARIN KISA TARİHİTevrat’tan İslamî kaynaklara geçtiğine göre insanlar, Nuh tufanından kurtulan Hz. Nuh’un oğulları Ham, Sam ve Yafes neslinden gelmişlerdir. Buna göre Araplar, Sam soyundan gelmektedir. Akkadlar, Asurlular, İbraniler, Kenanlılar, Aramiler, Nebatlılar, Habeşliler ve Sebalıların da yer aldığı bu topluluklara “Sami Kavimler” ve bu kavimlerin konuştukları dillere de “Sami Dilleri” denilmektedir. Bu diller, bu kavimlerin yerleştikleri bölgelere göre değişiklik gösterse de, başlangıçta tek bir dil yani “Samice/Semitic” olduğu belirtilmekte-dir. Arapların da mensup oldukları Sami dilleri konuşan kavimlerin ana anavatanlarının, Arap yarımadası olduğu üzerinde ittifak edilmiştir.

“Arap” kelimesinin kökeni üzerinde ihtilaf vardır. Bu kelime, ilk defa Asur Kralı III. Salmanasar’ın, Suriye’de hüküm süren küçük devletlerin M.Ö. 853 yılındaki isyanlarının bastırılmasından bahseden kitabesinde geçmektedir. Kimilerine göre “batı” anlamına ge-len ve Sami kökten türeyen Arap kelimesi, ilk önce Mezopotamyalılar tarafından Fırat’ın batısında oturanlar için kullanılmıştır. Arap kelimesinin, “kara ülkesi” veya “step” anlamı-na gelen İbranice “arabh” ya da göçebelerin hayatını ifade eden “erebh” kelimesiyle bağ-lantılı olduğu da ileri sürülmüştür. Hatta bu kelimenin “çöl” ile “çölde yaşayan kimse” anlamına geldiğini ileri sürenler de olmuştur.

Araplar, Sami dilleri ailesindendir. Sami dilleri: I. Doğu Diller: Temelini Akkadcanın oluşturduğu bu dile ait belgeler, M.Ö. 3000 yılına aittir. Babil ve Asur dilleri, Akkadcanın iki koludur. II. Batı Sami Diller: a. Kuzeybatı Sami Diller: Bu dil, Kenan ve Aram dilleri olarak iki ana kola ayrılır. b. Güneybatı Sami Diller: İki ana kolu vardır. 1. Habeşçe: Sebe yazısıyla yazılmış Habeşçenin en eski kitabesi, M.Ö. IV. yüzyıla aittir. 2. Arapça: Bu dil, Güney ve Kuzey Arapçası olarak ikiye ayrılır. Bugünkü Arapçanın temelini Kuzey Arapça-sı oluşturmaktadır. Bugün bir milyona yakın insan tarafından kullanılan Arapçanın tarihi, gelişme ve yayılma sa�aları şu şekildedir: 1. Eski Arapça, 2. Klasik Arapça, 3. Orta Arap-ça, 4. Modern Arapça, 5. Mahalli Lehçeler.

Arap ve Fars Edebiyatları


Sami dillerinin, tarihî olarak en yenisi olarak ortaya çıkan Arap yazısının kökeni, he-nüz tam olarak bilinmemektedir. Ancak Arap yazısının Hicaz’ın dışında ortaya çıkıp daha sonra Hicaz’a intikal ettiği görüşü yaygınlık kazanmıştır. Arap yazısının gelişmesinde ve yayılmasında en büyük iki etkenden biri Kur’ân-ı Kerîm’in yazıya geçirilmesi, diğeri de İslam dininin çok kısa süre içerisinde Arap yarımadasının dışına çıkmasıdır.

Tevrat’ın Tekvin onuncu bölümünde, iki ayrı koldan gelip Arabistan’a yerleşen Sam oğullarının kuzey ve güney kavimlerini meydana getirdiği belirtilmektedir. Bundan do-layı Araplar, tarihî olarak iki kısma ayrılmaktadır: 1. el-Arabu’l-Bâide: Önceleri Arap yarımadasında yaşayan, ancak zamanla yok olan Araplardır. Kur’ân-ı Kerîm, eski Arap şiiri ve çeşitli eski metinler aracılığıyla bunlar hakkında bilgi edinilmektedir. Ad, Semud, Tasm, Cedis, Medyen, Curhum, Vebar ve Hadura bu grubu temsil eden başlıca Arap kol-larıdır. 2. el-Arabu’l-Bâkiyye: Soyları devam eden Araplar olup bunlar da iki kola ay-rılmaktadır: a. el-Arabu’l-Aribe: Bunlar, soyları Hz. Nuh’un oğlu Sam’dan gelen Kahtan b. Abir’e dayanan gerçek Araplardır. Anavatanları Yemen olup Kahtaniler diye anılmak-tadırlar. Ezd, Evs, Hazrec, Huza’a, Tayy ve Kinde bu gruba giren kabilelerdendir. b. el-Arabu’l-Musta’ribe: Sonradan Araplaşmış olanlardır. Soyları Hz. İbrahim’in oğlu Hz. İs-mail soyundan Adnan’a dayandığı için Adnaniler, İsmaililer, Nizariler ya da Adnan’ın oğlu Me’add’a ulaştığı için Me’addiler olarak adlandırılmıştır. Başlıca kabileleri Rebi’a, Mudar, Gatafan, Kinane ve Kureyş’tir.

İslamiyet’ten önce Güney Arabistan’da birbirinin devamı olan üç büyük devlet kurul-muştur. Bunlar sırasıyla Ma’in (Mina) Devleti (yıkılışı M.Ö. 750-650), Sebeliler Devleti (yıkılışı M.S. II. yüzyıl) ve Himyeriler Devleti’dir. Kuzey Arabistan’da ise Nebatiler (yıkılışı M.S. 106), Palmirliler/Tedmurlular (yıkılışı M.S. 273), Gassaniler (yıkılışı M.S. 613), Hire-liler/Lahmiler (yıkılışı M.S. 633) ve Kindeliler (yıkılışı 6. yüzyılın sonlarına doğru) hüküm sürmüşlerdir.

ARAP EDEBİYATIArap edebiyatı, elde bulunan en eski örneklere göre manzum ve mensur olmak üzere iki koldan gelişmiştir. Bunlardan şiirin nasıl ortaya çıktığı ve bu iki tür arasında nasıl bir bağlantı olduğu düşüncesi, hâlâ günümüz araştırmacılarının cevaplamaya çalıştığı bir so-rudur. Bu konuda araştırma yapanların bir kısmı Arap şiirinin düz nesir, akabinde bunun daha olgun hali olan secili nesir, recez ve kaside aşamalarından geçerek oluştuğu görü-şünde birleşmişlerdir. Şiirin nesirden daha eski olduğunu ileri süren bazı araştırmacılar ise, şiirle musiki arasında bir bağ kurup şiir ve nesrin birbirlerinden ayrı birer tür olarak ortaya çıkıp geliştiklerini belirtmişlerdir.

İslamiyet’ten önce Arapların hem büyük bir şiir birikimine sahip oldukları hem de var olan bu şiirlerinin dil, üslup nazım tekniği gibi özellikleri bakımından uzun bir geçmişe ve sanat geleneğine dayandığı görülmektedir. Nitekim Cahiliye döneminde örnekleri görü-len kasidelerin belli esaslara tabi olmaları, aynı başlangıca sahip bulunmaları, klişeleşmiş tasvir unsurlarıyla benzer ifade tarzını içermeleri, konu ve tema seçiminde uyulması zo-runlu bir geleneğin yerleşmiş olması gibi özellikler, Arap şiirinin uzun bir gelişme dönemi geçirdiğini teyit etmektedir.

Arap edebiyatından bahseden klasik döneme ait eserlerde, birbirini takip eden devir-ler ve nesiller göz önüne alınarak, şairler çeşitli gruplara ayırmışlardır. Tabakalara bölü-nen ana gruplar şunlardır: 1. Cahiliyyun: Cahiliye devri, yani İslamiyet’ten önceki devir şairleri; İmru’u’l-Kays (öl. 540) ve el-A’sa (öl. 629) gibi. 2. Muhadramun: Yaşamlarının bir kısmını Cahiliye, bir kısmını İslamî devirde geçirmiş olanlar; Lebid (öl. 665) ve Hassan b. Sabit (öl. 674) gibi. 3. İslamiyyun: İslamî devrin ilk şairleri olup bunlar Sadru’l-İslâm ve Emeviler döneminde yaşamışlardır; Cerir (öl. 732) ve Ferezdak (öl. 733) gibi. 4. Muhde-

4. Ünite - Arap ve Fars Edebiyatları 73

sun veya Müvelledun: Şehirli veya yeni şairler olup İslamî şairlerden sonra yaşamışlardır; Beşşar b. Burd (öl. Ebu Nuvas (öl. 814) gibi. 5. Asriyyun: Müelli�erin kendi zamanlarında yaşayan şairler. İlk üç grupta belirtilen şairler, Arapçanın kelime hazinesi ile gramer kai-delerinin tespitinde şiirleri esas alınan, dil ve edebiyat âlimlerinin ise şiirlerini şahit olarak kullandıkları “kudemâ” (kadimler, eskiler) olarak isimlendirilen şairlerdir.

Arap edebiyatı, geçirdiği devrelere göre altı gruba ayrılmıştır. Bunlar şunlardır:Cahiliye Dönemi: Arap edebiyatına ait tespit edilen en eski şiirler, İslam öncesi Ca-

hiliye dönemine aittir. Bu dönemde büyük öneme sahip olan şairler, herkesin üstünde bir itibara sahiptiler. Şaire ait sihirli sözler olarak algılanan şiir de, bu devir toplumsal hayatında büyük etkiye sahip olmuştur. Böylece şiir, gelişmesi için uygun bir ortama ka-vuşmuş, kendisini destekleyip teşvik eden ve toplumun ortak sesi ve dili haline gelmesini sağlayan çevrelerle de buluşmuştur.

Bu dönemin en seçkin edebî ürünleri, Mu’allakat diye bilinen kasidelerdir. Bu ka-sidelerin her biri, başta Ukaz olmak üzere kurulan panayırlarda her yıl düzenlenen şiir yarışmalarında ödül kazanmış, mısır keten bezinden yapılmış tomarlara altın har�erle yazılarak Kâbe’nin duvarına asılmıştır. Bu şiirler, dönemin sosyal hayatını ve şairlerin ya-şadığı çevrenin doğal özelliklerini, adeta canlı tablolar halinde sunmaktadır. Daha çok “Mu’allakatu’s-seb’a/yedi askı” diye tanınan şiirlerin şairleri şunlardr: İmru’u’l-Kays (500-540?), Zuheyr b. Ebi Sulma (502-609), Tarafa b. Abd (543-569), Lebid b. Rebi’a (öl. 661), Amr b. Kulsum (öl. 600), Antera b. Şeddad (öl. 525-608) ve Haris b. Hillize.

Mu’allakat hakkında bilgi veriniz?

İslamî Dönem: Hz. Muhammed’e 610 yılında inmeye başlayan Kur’an ayetleriyle, Arap edebiyatında yeni bir döneme girilmiştir. Arap şiirinde, bir tara�an Cahiliye dönemine ait duygu, düşünce ve değerler terk edilirken, diğer tara�an yeni anlamlar ve duyulmamış kavramlar görülmeye başlamıştır. Böylece şiir, ivme kazanıp güçlenirken, Cahiliye şiirinin sanat anlayışı rağbetten düşmüştür. Şiir, İslam’ın başlangıcından itibaren kendi söylem ve muhtevasını oluşturmuş, Cahiliye şiirinde yer alan olumlu cahiliye değerleri, İslamî değerlere doğru anlam dönüşümüne uğrayıp kendi sanat değerini ortaya koymuştur. Böy-lece bazı araştırmacıların söylediğinin aksine şiir, durmayıp gelişimini yeni bir mecraya girerek devam ettirmiş ve yeni bir mevki kazanmıştır.

Bu şiir yapılanmasının ruhuna ters düştüğü için gazel terk edilmiştir. Yine Cahiliye şiirinin temeli olarak öne çıkan ve kasidenin asıl amaçlarından biri olan övme, övülme, yergi gibi şiirlere taşıdıkları muhtevadan dolayı rağbet gösterilmemiştir. Kur’ân-ı Kerîm ve hadisin kaynaklık ettiği bu dönem edebiyatında dinî konular öne çıkmış ve ayet iktibas-larıyla şiir desteklenmiştir. Ayrıca Kur’an’da yer alan değerler ve onun getirdiği kardeşlik, sevgi, fedakârlık, Allah uğruna cihat, kötülüklerle mücadele gibi konular şiirlerde yer al-maya başlamıştır. Hz. Peygamber’i, düşmanlarının hücumlarına karşı şiirleriyle savunan, İslam’ın ve Hz. Peygamber’in şairi diye tanınan Hassan b. Sabit, Hz. Peygamber hakkında söylediği ve “kasîdetü’l-bürde” olarak bilinen şiirin sahibi Ka’b b. Zuheyr (öl. 662), mer-siye türünün en duygulu örneklerini veren, şiirlerinin büyük bir kısmını Cahiliye döne-minde yazan ve Hz. Muhammed’in peygamberliğini savunan Lebid b. Rebi’a (öl. 661) ve Hutay’a (öl. 650?) dönemin tanınmış şairlerindendir.

Emeviler Dönemi: Muaviye’nin 661 yılında Şam’da hilafete geçmesiyle başlayıp 750’de Abbasilerin idareye geçmesine kadar devam eden bu dönem, siyasî, sosyal ve edebî alan-larda değişimin başlangıcı sayılmıştır. Çöl şehirle birleşmiş, halkın refah seviyesi yüksel-miş, devletin egemenlik alanları genişlemiş ve Araplar ele geçirdikleri topraklarda diğer milletlerle birlikte yaşamaya başlamıştır. Başta Arapça yazıp konuşan İranlılar olmak üze-

Mu’allakat: Cahiliye döneminde, şairin en güzel şiiri olarak kabul edilen, yedi veya on şaire ait kasidelerden meydana gelen şiir koleksiyonu.

İktibas: Şiirde ayet veya hadislerin lafız olarak kullanılması.

1


re, Arap olmayan diğer topluluklar vasıtasıyla Arap şiirine önceki kültür ve medeniyet-lerden yeni me�umlar girdiği için, edebî hayatın çehresi değişmeye başlamıştır. Emevi döneminde kabileler arasındaki sürtüşmeler, şairlerin maddi yönden desteklemeleri ve halifelerin şiire önem vermeleri, şiirin gelişmesine sebep olmuştur. Siyasî olaylarda grup-lar tarafından araç olarak kullanılan şiir, bu dönemde zirveye ulaşmıştır. Bu tarz şiir, siyasî çalkantıların yoğun olduğu özellikle Irak ve Suriye bölgesinde gelişmiş, zamanla ülkenin tüm yörelerine yayılmıştır. Siyasî şiirin metot ve üslubu, Cahiliye dönemi şiirinin üslubu-na benzer. Ancak kasidenin temel konuları olan övgü, yergi, övünme ve mersiye; Emevi, Harici, Şii ve Zübeyri şairlerin elinde siyasî içerik kazanarak siyasallaşmıştır.

Bu dönemde gelişip kısmen siyasî özellik taşıyan bir şiir türü olan “nakaiz”de, genel-likle şahsi ve kabile anlaşmazlıkları dile getirilmiştir. Cerir (öl. 728), Ferezdak (öl. 732) ve Ahtal (öl. 710) bu tarz şiirin öncülüğünü yapmışlardır. Ayrıca kasidenin bir bölümü olan gazel, Emeviler döneminde büyük bir gelişme gösterip müstakil bir tür olmuş ve iki kol-dan ilerleme göstermiştir. Hicaz bölgesinde, özellikle Mekke ve Medine’de, şehir hayatının zevke bağlı maddi aşk ve duygular dünyasını şuh bir ifade ile tasvir eden, hayatı seven “gazelü’l-hadarî” veya “gazelü’l-hissî” olarak adlandırılan aşk şiirleri gelişmeye başlamıştır. Bu şiir türünün kurucusu Ömer b. Ebi Rebi’a (öl. 719)’dır. Ayrıca Hicaz çöllerinde bedevi bir hayat yaşayan göçebe kabileler arasında da temiz ve ulvi aşk duyguları dile getirilmiş-tir. Adını Benî Uzra kabilesinden alan ve “gazelü’l-uzrî” diye adlandırılan bir şiir türü de gelişmiştir. Cemil b. Ma’mer (öl. 701)’in öncüsü olduğu bu şiir türünün en tanınmış şairi, Mecnun lakabıyla tanınan Kays b. Mülevvah (öl. 689)’tır.

Endülüs Dönemi: Endülüs, 711 yılında Emeviler devrinde fethedilmiş, Emevi devleti-nin 750’de yıkılmasından sonra, 756 yılında başkenti Kurtuba olan Endülüs Emevi devleti kurulmuş ve 1492 yılında bu devlet yıkılmıştır. Bu dönem şiiri, başlangıçta Cahiliye ve Emevi geleneksel Arap şiirinin bir taklidi olup Endülüs’e ait hiçbir iz taşımazken, Emirlik-ler döneminde (756-929) Endülüs şiirini oluşturma yolunda ilk önemli adımlar atılmıştır. Bu dönemde, ya klasik Arap şiiri tarzında şiirler yazılmış ya da Endülüs’e has özellikleri barındıran yeni şiirler kaleme alınmıştır. İlk gruptaki şairler, gelenekçi olup yenilik peşin-de olmamışlar, klasik şiirin konuları olan övünme, övgü, hamaset ve yergi gibi konuları işlemişlerdir. Ebu’l-muhaşşa Asım b. Zeyd, Abbas b. Nasih (öl. 853), Abdullah b. Şemr (öl. 840), Abdulmelik b. Habib (ö. 853) ve kadın şairlerden Hassane Teymiyye (öl. 885) bu tarz şairlerdir. İkinci guruptaki Endülüslü şairler ise, muhdes yani yeni şiir tarzının ortaya çık-masına zemin hazırlamışlardır. Bunlar önce şiirin konularında daha sonra da üslubunda yenilikler oluşturmuşlardır. Ramadî (öl. 1012), Yahya b. Hakem (öl. 864) ve İsmail b. Bedr (öl. 962) ise bu tip şairlerdendir.

Endülüs şiiri, estetik yapısının en olgun noktasına, rağbet görüp büyük bir gelişme gösterdiği hilafet döneminde (756-1031) ulaşmıştır. Bu dönemde klasik ve muhdes şiir ekolünün yanında, klasik ve muhdes şiirin sentezi olup neo-klasik diye isimlendirilen yeni bir şiir tarzı oluşmuştur. Bu şiirde, bir tara�an eski Arap şiirinin doğal yapısı benim-sendiği için gelenekçilik, diğer tara�an şiirin anlam, biçim, üslup ve estetiğinde yenilik benimsendiği için yenilikçilik görülmektedir. Ebu Osman Müsenna (öl. 886), Ebu’l-yusr eş-Şeybanî (öl. 910) ve İbn Abdirabbih (öl. 940) bu gruba giren şairlerdir.

Bu dönemde klasik Arap kasidesinden veya İspanyol halk şarkı ve şiirlerinden etkile-nerek “muvaşşahat” adı verilen ve bestelenmek için yazılan bir şiir türüyle de karşılaşıl-maktadır. Emir Abdullah b. Muhammed (öl. 912), Muhammed b. Mahmud el-Kabrî ed-Darir, İbn Abdirabbih ve Ubade b. Ma’is –Semâ (öl. 1031) muvaşşah söyleyen şairlerden bazılarıdır.


Abbasi Dönemi: 750 yılında Şam’da Emevilerin yıkılışı ve Küfe’de Abbasi devletinin kuruluşu ile başlayan bu dönem, 1258 yılında Bağdat’ın Moğollar tarafından fethedilme-siyle son bulur. Bu dönemde her alanda olduğu gibi ilmî ve edebî alanlarda da büyük atılımlar olmuştur. Hilafet merkezi olan Bağdat’a, farklı yerlerden bazı şairler ile fetihlerde tutsak alınan ve mevali olarak isimlendirilen Fars, Türk vb. unsurlar gelmişlerdir. Me-vali olarak anılan bu unsurların çocukları ile torunları, Abbasi edebiyatına büyük katkı vermişlerdir. Abbasi döneminde, Emevi devrinde ağırlıklı olarak işlenen Arap düşüncesi yerine, çeşitli unsurlardan oluşan yeni toplumun ruhu yansıtılmıştır. Çölden şehre, sah-ralardan bahçelere, sessiz ve sakin Arap yaşantısından şehrin eğlenceli hayatına geçen şiir, yeni toplumun zevkini yansıtmaya başlamıştır. Bu yeni oluşum, şiirin şekil, içerik ve üslubu üzerinde de etkili olmuştur. Nitekim şairler şiirlerine, daha önce dile getiri-len Arap duygu ve düşüncesinin yerine, çeşitli uluslardan oluşan yeni toplumun ruhunu yansıtmışlardır. Bu dönemde çoğalan Arap asıllı olmayan şairler, Arap şairlerle rekabete girişmişlerdir. Hatta bu şairlerin, köken olarak çoğunun anne ve babasından birinin Arap olmaması ve işledikleri şiir konularının Cahiliye ve Emevi dönemlerine nispetle yeni olup Arap duygusunu taşımaması, onların “müvelled” ve “muhdes” olarak adlandırılmasına neden olmuştur. Büyük bir kısmını Farsların oluşturduğu bu şairler, Abbasi şiirine yeni bir şiir anlayışı getirmişlerdir. Halife Mutasım (833-842)’ın saray kapılarını Türklere açma-sıyla üçüncü bir unsur olan Türkler, toplumsal etkinliklerini artırıp, Abbasi edebiyatının gelişmesine büyük katkıda bulunmuşlardır. I. Abbasi çağında (750-847) daha çok Arap ve Fars kültürü etkiliyken, II. Abbasi döneminde (847-945) bu iki kültüre Türk kültürü de eklenmiştir. Özellikle kültür ve medeniyetin olgunlaşmasında Türk asıllı unsurların bü-yük katkısı olmuştur. Bunların başında, ilk cihat kitabı olan Kitâbu’l-cihâd ile kırk hadisin toplandığı Kitâbu’l-erba’în’i yazan Abdullah b. Mübarek et-Türkî (öl. 797) gelmektedir. İbn Mübarek, aynı zamanda tasavvuf alanında dönemin büyük şairlerinden biri olarak da kabul edilmektedir. Türk asıllı şair ve kâtiplerin en ünlülerinden olan İbrahim es-Sulî (öl. 857), şair Ebubekr es-Sulî’nin dedesidir. Dönem şairlerinin güçlü bir şair olduğunda birleştikleri İbrahim es-Sulî’nin şiirleri; akıcı, etkileyici ve mana yüklü olup zevk ve neşe ile doludur. Tanınmış Türk şair ve bilginlerden biri de, geniş kültür hazinesine sahip olup saray çevresinde Arap edebiyatındaki güçlü yeteneği ve bilgisiyle tanınan Ebubekr es-Sulî (öl. 947)’dir. Divan sahibi olup tarih, edebiyat ve edebiyat tarihi üzerinde yazdığı eserlerle büyük bir şöhret kazanan es-Sulî, daha çok övgü şiirleri yazmıştır.

Muhdes şairlerin başında gelip övgü ve yergilerinin yanında gazelleriyle de şöhret bu-lan Beşşar b. Burd (öl. 785); yeni şiirin hem kurucusu hem de en önemli temsilcisi olan, şarap ve erkek çocuklarına şiir söyleme geleneğini başlatan ve Arap edebiyatında “şarap şairi” olarak tanınan Ebu Nuvas (öl. 813); Kitâbu’l-hamâsa eseriyle tanınan Ebu Temmam (öl. 846); Peygamberlik iddiasında bulunduğu için Mütenebbî lakabını alan el-Mütenebbî (öl. 965); hem filozof hem de şair olup Risâletü’l-gufrân adındaki eseriyle tanınan Ebu’l-Alâ el-Ma’arrî (öl. 1057); aslen Rum olup şiirlerinde anlatım güzelliğine önem veren ve kasidetü’ş-şatranç (satranç kasidesi) ile tanınan İbnu’r-Rumî (öl. 896); aşk, şarap ve tasvir şiirleriyle şöhret olan Mu’tî b. İyas (öl. 785); lirik gazelleriyle tanınan Abbas b. Ahnef; tasvir şiirleriyle tanınan İbnu’l-Mutez (öl. 908); Arap edebiyatında ilk filozof şair olarak kabul edilen ve “züht şairi” olarak bilinen Ebu’l-Atahiyye (öl. 825); Arap edebiyatında tasavvuf cereyanının öncüsü Hallac-ı Mansur ve “kasîde-yi tâiyye”siyle sufiler arasında büyük bir şöhrete sahip olan Ömer İbn Fariz (öl. 1235) Abbasî döneminin önemli şairle-rindendir.

Abullah b. Mübarek et-Türkî’nin Abbasî edebiyatı içerisindeki önemini belirtiniz2


Duraklama Dönemi: Abbasi devletinin, 1258 yılındaki Moğol istilasıyla ortadan kalkması, genelde İslam medeniyeti, özelde Arap edebiyatı için bir dönüm noktası olmuş-tur. Özellikle Arap edebiyatı Bağdat’tan Mısır bölgesine taşınarak yeni bir muhit içinde gelişmesini sürdürme imkânı bulmuştur. Duraklama döneminin birinci devresini teşkil eden bu dönem, daha çok Memlûklar dönemi olarak bilinmektedir.

Arap olmayan sultanlar tarafından fazla itibar görmeyen şiir, halk arasında yayılarak halk ağzının egemen olduğu halk şiiri forumlarının yaygınlaşmasına neden olmuştur. Klasik şiir türleri varlığını devam ettirmiş, didaktik şiir altın çağını yaşamış, yıkılan ve yanan şehirlere yakılan ağıtlar artmıştır. Tarih düşürme şiirleri, yeni türler olarak yay-gınlaşmıştır. Dini hayatın etkisiyle bedi’iyyat türü şiirler, bu dönemde ortaya çıkmıştır. Bu dönemde dil ve sözlük alanında önemli çalışmalar yapılmıştır. İbn Manzur (öl. 1311) ünlü eseri Lisânü’l-Arab’ı, tanınmış dilci Firuzabadî (öl. 1414) de Kâmûsu’l-muhît’i bu dönemde yazmıştır. Vefeyâtü’l-ayân’ın yazarı İbn Hallikan; Mukaddime yazarı ve sosyoloji ilminin kurucusu İbn Haldun; ünlü din bilgini Celaleddin Süyutî; Subhu’l-a’şâ’nın yazarı el-Kalkaşandî ve Kasîde-i Bürde’nin yazarı İmam Busurî bu dönemde yaşamışlardır.

Duraklama döneminin ikinci devresini, Yavuz Sultan Selim’in 1517 yılında Mısır’ı fet-hiyle başlayıp Mısır’ın fiilen elden çıktığı 1802 yılına kadar devam eden Osmanlı dönemi teşkil eder. Coğrafî bölge olarak Mısır, Hicaz, Suriye (Şam) ve Lübnan’ı kapsayan ve geçmiş dönemlerin bir devamı olan bu dönem, modern dönem için bir alt yapı oluşturmuştur.

Osmanlı döneminde Türkler, Arap dili ve edebiyatına büyük katkılar vermiştir. Nite-kim Türkler, Arap hat sanatına (Ahmed Karahisarî, Hafız Osman, Mehmed Esad Yesarî), Arap gramerine (Kemal Paşazade, Taşköprülü Ahmet Efendi, Birgili Mehmed Efendi), Arap belagatine (Mehmed Ayşî Efendi, Vahyizade Mehmed Efendi, Amasyalı Hızır b. Mehmed), biyografik-bibliyografik eserlerin kaleme alınmasına (Taşköprülü İsamüddin Ahmed Efendi, Kâtib Çelebi) dair pek çok eserler yazmışlardır. Ayrıca Şeyhülislam Ebu’s-suud Efendi, Molla Fenarî, Hoca Sadeddin, Bağdatlı Fuzulî gibi isimler, Arapça yazdıkları eserlerle Arap bilim, kültür ve edebiyatına katkı sağlamışlardır.

Osmanlı döneminde Arap şiirindeki geleneksel türler geçmiş dönemin izlerini taşır-ken, dinî edebiyatın türleri hem miktar hem nitelik bakımından büyük bir gelişme gös-termiştir.

Modern Dönem: Oluşumunda siyasî, sosyal ve kültürel gelişmelerin büyük rol oy-nadığı bu dönem, XIX yüzyıl ile başlamaktadır. Bu dönem Arap şiiri, Batı şiiri ve Batı edebiyat akımlarından etkilenmiştir. Bu dönemde şiir; biçim, içerik ve üslup yönünden gelişmiş geleneksel Arap şiirinin arka planını oluşturan kültürel mirasla bağını kesmiş gibidir. Bu da modern edebiyatçılar ve şairler arasında eski-yeni kavgasının başlamasına neden olmuştur. Arap şiirinin işlevsel olarak modernleşme sürecine girmesi, XX. yüzyı-lın başlarına doğru Mısır’da Mahmud Sami el-Barudî’nin yanında Suriyeli ve Lübnanlı Hıristiyan Arapların başlattıkları edebî etkinlikler sonucu olmuştur. Cubran Halil Cub-ran (1883-1931), Emin er-Reyhanî (1876-1940), İliyya Ebu Madî (1894-1957), Mihail Nu’ayme (1889-1988) ve daha pek çok yazar ve şair, Batılı yazar ve şairlerden etkilenerek Arap şiiri alanında modern anlamda ilk yenilikleri gerçekleştiren şairlerdir.

Avrupa romantizmi ve sembolizm akımı Arap şiirinde kullanılmıştır. Modern anlam-da ilk romantik ve sembolist Arap şairi Cubran’dır. er-Reyhanî ise, çağdaşlarından farklı olarak realist bir çizgi izlemiştir. Böylece modern Arap şiiri kısa süre içerisinde tüm Batı kaynaklı edebî akımlarla tanışmıştır. Halil Mutrancı (1872-1949) romantik, Ali Mahmud Taha (1901-1949) parnasist, Ahmed Refik el-Mehdevî (1898-1961) realist, Nizar Kabbanî (1923-1998) sürrealist, Yusuf Gassub (1894-1972) sembolist, Halil Havî (1925-1982) eg-zistansiyalist (varoluşçu) şair olarak tanınmışlardır.

Bedi’iyyat: İçeriği Hz. Peygamber’e övgü olan ve her beytinde bedî sanatlardan en az bir tanesinin bulunduğu uzun kasideler. Bu türün basit bahrinde yazılması, revi har�erinin “kesreli mim” olması gerekmektedir. Bu türün en iyi örneğini Kasîde-i Bürde adıyla İmam Busirî yazmıştır.


Modern Arap şiirinde biçimsel tür olarak kafiyesiz şiir, çok vezinli şiir, serbest şiir ve düzyazı şiiri benimsenmiştir. Kapalılığın ağır basması, mitolojik unsurlar içermesi, ha-yal, duygu ve düşüncede yaratıcılık modern Arap şiirinin öne çıkan içerik özellikleridir. Duygusal konular, içki ve eğlence, tabiat, kadın, milli duygular, sosyal problemler, hayatla ilintilenen her konu modern şiirin muhtevası içerisine girmektedir.

Arap Edebiyatı Nazım Türleri/BiçimleriArap edebiyatında şiirin başlangıcı, genellikle nesre dayandırılmıştır. Nesirden seciye ge-çiş, Arap şiir türünün ilk merhalesi olarak kabul görmüştür. Bundan sonraki aşama, bu-günkü mısra biçiminin oluşumu olan seciden, receze geçiş aşamadır. Recezden kasideye geçiş de şiirin başka bir aşamasıdır. Şiirin kökenini secili nesre dayandırmayan araştırma-cılar, deveci ezgilerini (hidâ/hudâ) şiirin başlangıcı olarak görmüşlerdir. Arap şiirinde en küçük nazım birimi beyittir. Anlam bütünlüğünün şart olduğu beytin ilk mısraına “sadr” veya “şatr” ikinci mısraına da “acuz” denir.

Arap şiirinin en eski nazım şekli recezdir. Alt alta dizilen ve 7-8 mısraı geçmeyen recezde, bütün mısralar kendi arasında kafiyelidir. Araplar, Cahiliye döneminde olumlu veya olumsuz bütün duygu, düşünce ve arzularını recezle ifade etmişlerdir. Deve ezgile-rinde, savaşçıların birbirlerine meydan okumalarında, kuyudan su çekmede, çocuklara söylenen ninnilerde tamamen recez kullanılmıştır. Bundan dolayı recez, halkın sözü ola-rak da görülmüştür.

Başlangıçta yüksek sanat şekli sayılmayan recezi, kaside şeklinde uzun şiirler haline girdiren ilk şair Ağleb el-İclî (öl. 641) olmuştur. Bu tip yeni recezlere, “urcuze” denilmiş-tir. İclî’nin recezde açtığı çığırı el-Accâc hem şekil hem de içerik yönüyle tamamlamıştır. Recezin urcuze şekline dönüşmesi, muhtevasının zenginleşmesine neden olmuştur. Urcu-zeler, kasid tipi uzun şiirler olduğu için bunların düzenleniş biçimi kasid/kasideye benze-mektedir. Recez ile müzdevic arasında köprü görevi üstlenen urcuzeler, beyit sayısının çok olması yönüyle mesnevilere örnek teşkil etmiştir.

Recezden sonra Arap şiirinin en eski şekli kasid/kaside olup uzun manzumelerin ge-nel adıdır. Gerek beyit, vezin ve kafiye gibi biçimsel yönleriyle gerekse muhtevanın işle-nişi yönüyle Arap şiirinin en gelişmiş formu kasidedir. En güzel örneklerini, İslam öncesi döneme ait “mu’allaka”lar oluşturur. En eski kaside, el-Muhelhil tarafından yazılmıştır. Kasideyi ilk kez bölümlere ayırıp uzun şiir şekline girdiren ve ona his yoğunluğu katarak yapısal biçim veren şair ise, İmru’u’l-Kays’tır. Arap şiirinin en eski örneklerinde yüksek sanat değerine sahip olanlar, bu tarzda söylenmiştir. Genellikle 90-120 beyitten oluşan ka-side, “aa ba ca da…” şeklinde kafiyelenmiştir. Klasik kasidenin iç yapısı ve muhteva planı üç bölümden oluşmaktadır: Nesib/teşbib/gazel bölümü, rahil bölümü ve maksud bölümü.

Arap şiirinde görülen başka bir nazım şekli de müzdevicdir. “İkili, iki mısralı” anla-mına gelen müzdevicde, her beyit kendi arasında (aa bb cc dd ee…) kafiyelidir. Kafiye bulunmakta zorlanılan urcuzelerin birer mısralık kısa beyitleri, kendi arasında müstaki-len ikişer ikişer kafiyelenerek müzdevic nazım şekli doğmuştur. Bu nazım şekli mesnevi olarak da isimlendirilmiştir. Ezberlenmesi istenilen eğitici ve öğretici konular, on binlerce beyitten oluşan bu nazım şekliyle yazılmıştır.

Bestelenmek üzere yazılan, biri tam beyit, diğeri mısralardan oluşan iki kısımdan meydana gelen muvaşşah ile halk diliyle ve sokak ağzıyla söylenen zecel nazım şekilleri Endülüs’te oluşan nazım şekillerindendir.

Şairler, kasidenin başlangıç bölümüne genellikle sevgiliyi yâd ederek başlamışlardır. Aşktan ve kadından bahsedilen bu bölüm, nesib, teşbib yanında gazel olarak da isimlen-dirilmiştir. Arap edebiyatında gazel, nazım şekli olarak değil, Emeviler döneminde kaside nazım şekliyle yazılan bir tür olarak ortaya çıkmıştır. Bu tür, ilk olarak “hadarî gazel” ve

Seci: Putperest kâhinlerin sözleri.

Beyit: Aynı aruz kalıbıyla söylenmiş iki mısradan oluşan nazım birimi.

Recez: Bir mısradan oluşan beyitlerden meydana gelen nazım şekli.


“uzrî gazel” olarak görülmüş, daha sonra üçüncü Abbasi asrında bunlara “tasavvufî gazel” de eklenmiştir. Arap edebiyatındaki gazel ile klasik Fars ve Türk edebiyatında görülen ve şiirin temelini oluşturan gazel arasında çok fark vardır. Çünkü gazel, Arap edebiyatında tür; Fars ve Türk edebiyatında ise nazım şekli olarak algılanmış ve algılandıkları biçimde de kabul görmüştür.

Arap Edebiyatında NesirCahiliye döneminden günümüze kadar gelebilen ve edebî nitelik taşıyan nesir örnekle-ri çok azdır. Günümüze gelen bu nesir örnekleri; hitabetler, vasiyetler, meseller, hikmet-li sözler, hikâyeler ve kâhinlerin sözlerinden oluşmaktadır. Bunlar içerisinde hitabet ve kâhinlerin sözleri önemli örnekler olarak öne çıkar. Konuşma sanatı olarak adlandırılan hitabet, nesrin fazla olmadığı Arap edebiyatının en eski örneklerindendir. Cümlelerin kısa ve icazın egemen olması, seci sanatına yer verilmesi, sade, anlaşılır ve abartıdan uzak olu-şu dönem nesrinin özelliklerindendir.

İslamî dönemde nesir konuları, İslam dini ve onun kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerîm’den beslenmiştir. Dolayısıyla, nesir türlerinin bütününde İslam ve öğretileri konu olarak iş-lenmiştir. Bu da İslam ve öğretilerinin yayılmasında nesrin araç olarak kullanılmasını sağlamıştır. Bu dönem nesri, büyük oranda Kur’an’ın üslubundan etkilenmesine rağmen, Cahiliye dönemi nesir özelliklerini de barındırmıştır. İslamî dönemden günümüze gelebi-len metin örneklerinde; konuya göre ya ‘icaz’a ya da ‘itnab’a yer verildiği veya her ikisinin bir arada kullanıldığı görülmektedir. Seci, bu dönem nesir örneklerinde kullanılmamış-tır. Kur’an ayetlerinden kanıt getirme, nesir içerisine serpiştirilmiştir. Eserlere besleme ile başlamak, Allah’a hamd ve sena etmek, Hz. Peygamber’e salat ve selam getirmek, yazıyı selam ile bitirmek ilk kez bu dönem nesrinde ortaya çıkmıştır. Bir nesir türü olan kitabet ile tevki’at da ilk kez bu devirde ortaya çıkmıştır.

Emevi dönemi nesri; Emeviler, Hariciler, Şiiler ve Zubeyriler olarak adlandırılan grup-ların eliyle dört parçaya bölünmüş bir görünüm sergiler. Bu görünümün altında dönemin kültürel, siyasî ve dinî yorumlama biçimi yatmaktadır. Bu algı, hem Emevi dönemi nesrini oluşturur hem dönem nesrinin karakteristik özelliğini yansıtır hem de nesir türünün çe-şitlenip zengin bir görünüme kavuşmasına neden olur. Dinî anlamlar ile siyasî unsurların iç içe olması, Emevi nesrini diğer dönem nesirlerinden ayıran bir özelliktir. Bu özellik, hemen tüm nesir türlerinde kendini gösterir. Bilimlerin çeşitlenmesi, bu dönem nesrini etkilemiştir. Beyan ve belagat biliminin kuralları, ilk kez bu dönem nesrinde uygulanmaya başlanmıştır. Nesirde, hakaret, aşağılama, düşmanlık, ölüm, kılıç, kan, hiciv gibi unsurlar yer bulmuş, telmih ve imalarda bulunmalar görülmüştür. Seci bol miktarda kullanılmış ve ilk kez hayal nesirde yer almıştır. Hitabet, kitabet, tevki’at, bu dönem nesir türleridir. Bunlar içerisinden kitabet, bu dönemde büyük bir gelişme göstermiştir.

Arap nesri, Abbasiler döneminde altın çağını yaşamıştır. Sosyal, kültürel ve siyasî de-ğişimin etkilediği Abbasi nesri, bu dönemde değişim ve dönüşüm süreci yaşamıştır. Edebî nesirde, edebî sanatların yoğun bir biçimde kullanımı artmış, mecaz, teşbih, istiare ve kinaye en çok başvurulan sanatlar olmuştur. Abbasi nesrinde görülen en büyük özellik-lerden biri, nesirde ortaya çıkan türlerdir. Bunlardan bir yazım sanatı olan inşa, II. Abbasi asrında bir tür haline gelmiştir. Bu türün en güzel örneklerini Cahız (öl. 869) vermiştir. Cahız, şekilden çok anlamı öne çıkarmak için secili, kafiyesiz ve vezinsiz ifadelere dayalı bir üslup ortaya çıkarmıştır.

Bir başka edebi tür de makamedir. Secili küçük bir hikâye türü olan makamede, hayali bir anlatıcı ve hayali bir kahraman bulunur. Olaylar, bu kahramanın etrafında cereyan eder. Eğitici ve öğretici yönü ağır basan bu dilde belagat unsurları yoğun bir şekilde ken-dini gösterir. Makame, Bedi’uzzaman Hemedanî tarafından geliştirilip işlenerek gerçek

Tevki’at: Halife, sultan ve emirlere gönderilen taleplere verilen cevapları veya sorunların çözümüne ilişkin değerlendirmeleri içeren, metnin alt kısmına düşülen kısa ve özlü sözler.

Makame: Yazarının eğitici-öğretici amaçla ve ağırlıklı olarak dönemin sosyal problemlerine doğrudan veya dolaylı değindiği, ayet, hadis ve darbımesellerle desteklediği secili nesir ve şiirden oluşan edebî bir tür.


anlamda edebî bir hüviyet almıştır. Nesir türleri, yeni üslupların ortaya çıkışını sağlamış-tır. Abbasi nesrinde genel kanı üç üslubun ortaya çıkmasıdır. Bu üsluplardan biri fenni/sanatsal üsluptur. Söz sanatlarının doğal şeklinde kullanımı, aşırıya kaçılmadan edebî sanatlara gereği kadar yer vermek bu üslubun özelliklerindendir. İbn Muka�a (öl.762), Cahız (öl. 869), İbn Kuteybe (öl. 889) fenni/sanatsal nesrin önde gelen yazarlarıdır. Tasni’ üslup: Secinin ağır bastığı bir üsluptur. İfadelerin uzatıldığı, çeşitli sanatlarla süslenmiş ve ibarelerin kusursuz bir şekilde dizildiği bu üslupta amaç, metinlerin sağlamlığıdır. Ta-sannu’ üslup: Manadan çok şeklin öne çıktığı, kelime seçiminin önem kazandığı seçilen kelimelerle gösteriş yapmanın hede�endiği sanat ve kelime oyunlarının yapıldığı bir üs-luptur. Bu üslupta amaç, sağlam bir metin ortaya sunmak değil, yazarın edebi yeteneğini göstermektir. Bundan dolayı bu üslupla yazılan metinler anlaşılmaz bir hale gelir.

Nesir üslupları, nesir alanında ekollerin oluşmasını sağlamıştır. Abbasi nesrinde olu-şan ekoller şunlardır: I. Ekol: İbnü’l-Muka�a’nın temsil ettiği ekoldür. Cümleler kısa olup aynı zamanda sadedir. Seci sanatının yer almadığı bu üslupta icaza oldukça fazla yer veril-miştir. II. Ekol: Cahız’ın öncülük ettiği ekoldür. Cümleler, açık, sade ve anlaşılırdır. Me-tinler secili ya da secisiz olmak üzere değişik şekillerde işlenmiştir. İtabın ağır bastığı bu üslupta, konu atlamaları oldukça çoktur. III. Ekol: İbnü’l-Amid (öl. 970)’in başını çektiği bir ekoldür. Bu ekolde kısa ve secili cümlelere yer verilmiştir. Teşbih sanatı ayrıntılı bir şekilde ele alınmıştır. Hayale yer verilmiş, şevahidlikte aşırıya gidilmiş, tarihsel bilgiler metinlerde yer almıştır. IV. Ekol: Kadı el-Fadıl (1199)’ın öncülük ettiği ekoldür. Kelime oyunlarına başvurarak mananın anlaşılmamasını sağlamıştır. Her çeşit sanata başvurmuş-lar; tevriye ve cinası öne çıkarmışlardır.

Abbasi edebiyatında görülen nesir, İslam coğrafyasında oluşan edebiyatı derinden et-kilemiştir. Bu dönemde yazılan mensur eserler, üslup özellikleri ve ekol sahibi yazarlar örnek alınmıştır. Dolayısıyla Abbasi dönemini takip eden dönemlerden XX. yüzyıla kadar nesir alanında bir tür taklit dönemi oluşmuştur. Adı geçen yüzyıldan itibaren de yeni ye-tişen nesir yazarları eski/klasik dönem üslup ve yazarların yolundan gitmeyerek, yeni ve serbest bir üslubu benimsemişler, bu doğrultuda eserler ortaya koymuşlardır.

İRANLILARIN KISA TARİHİİran platosu, coğrafi açıdan Orta Asya, Hindistan, Mezopotamya ve Anadolu arasında çok önemli bir kavşak olduğu için, M.Ö. XI. yüzyıldan itibaren Hint-Avrupa kavimleri, Batıdan Doğuya gelerek bu bölgelere yerleşmişlerdir. Eski dünyada İran, Hindistan ve Avrupa’da kalan “beyaz ırk”ın büyük kolu “Hint-Avrupa” olarak adlandırılmış, Hint-Avrupa dilleri de onların ortak dillerinden çıkmıştır. Bu kolun İran ve Hint kesimleri kendilerine “şere�i, soylu, asil” anlamındaki “Arya” adını vermişlerdir. İsa Peygamber’den 5000 yıl önce, kuzey Ka�asya’nın Ural dağlarının batı bölgelerinde hem adları hem de konuştukları dilin adı “Hint-Avrupa” olan bir kavim yaşamaktaydı. M.Ö. II. bin yılın ortalarında kendilerine “Arya” adını veren bir Hint-Avrupa kavmi, egemenlikleri altına aldığı bölgeye anayurtları “İranvic” adından esinlenerek “İran” adını vermeye başladı. Arya sözcüğünden türeyen İran, Aryalar ülkesi demektir. Bunlar, M.Ö. I. binin ilk dönemlerinde Doğu İran’da “Piş-dadiler” ve “Keyaniler” adıyla anılan yönetimleri oluşturdular.

İran platosunda yerleşik hayat kuran ilk Arya kavimleri Medler ve ilk büyük impara-torluk kuran Persler/Ahâmenişlerdir. Büyük Pers imparatorluğu, Yunan kralı İskender’in M.Ö. 331 yılında İran’ı ele geçirmesiyle son bulmuştur. Daha sonra İran’ı Sülukiler/Se-levkiler, Partlar/Eşkaniler (M.Ö. 247-224) ve Sasaniler yönetmiştir. Araplar, 641 yılında Sasani devletine son vererek İran’ın yönetimini ele geçirmişlerdir. İran, iki asır Arap yö-netiminde kaldıktan sonra, IX. yüzyıldan itibaren mahalli emirler Tahiriler ( 819-872) ve Sa�ariler (868-907) tarafından yönetildi. Akabinde ilk Müslüman Türk devletlerinin


kurulmasıyla birlikte İran coğrafyası Türklerin eline geçmiş ve Türkler tarafından yöne-tilmiştir. Bu süreç, Samaniler (874-1005) ile başladı, sırasıyla Gazneliler (963-1186), Ho-rasan Selçukluları (1040-1194), İran ve Kirman Selçukluları, Harzemşahlar, Moğollar, Ti-murlular (1370-1506), Safeviler (1501- 1736) ve Kaçarlar (1786-1925)’a kadar devam etti.

İranlıların İran platosuna gelişlerinden (M.Ö. 1000), Ahamenişlerin yıkılışına (M.Ö. 330) kadar geçen devre, İran dilleri açısından “eski İran dilleri dönemi” olarak adlandı-rılır. Özellikle M.Ö. 700-1000 yılları arasındaki devre, eski İran dillerinin yaygın olarak kullanıldığı, eski Farsçanın en parlak devirleridir. Perslerin kullandığı Eski Farsça ile çağ-daş olan iki dil daha vardı. Bunlardan biri Avesta dili, diğeri de Sanskritçedir. Bu üç dil, kelime, gramer bakımından birbirine benzediği için İran ve Hint medeniyetlerinin aynı kökten geldiği benimsenmiştir. Eski Farsça, Hint-Avrupa dil ailesinden olup Avesta ve Sanskritçenin kardeşi, Pehlevi dilinin babası, bugünkü Farsçanın dedesi kabul edilir. Eş-kaniler döneminde kullanılan Pehlevice, Sasanilerin hem resmî dili, hem de İslam sonrası dönemde yeni oluşan Yeni Farsça üzerinde etkili en önemli dil olarak kabul edilir. Eşkani Pehlevicesinin Parsi-yi Deri/Deri Farsçası olduğu da söylenmiştir.

İRAN/FARS EDEBİYATI

İslamiyet’ten önce İran/Fars EdebiyatıFars edebiyatı, tarihsel süreç olarak, İslamiyet öncesi ve sonrası olmak üzere ikiye ayrıl-maktadır. İran edebiyatının İslamiyet öncesi en eski yazılı belgeleri, edebî yönleri ve de-ğerleri olan, fesahat ve belagat açısından önemli olan Ahameniş devrine ait kitabelerdir. Bunların en eskisi, bu devleti kuran Kuruş devrine (M.Ö. 644-588), bir kısmı da I. Daryüs/Daryuş (M.Ö. 521-484)’a aittir. Sade ve anlaşılır bir dille, “sebk-i şehinşâhî” denilen bir üslupla yazılan bu kitabelerde, eski Fars diline ait 400 kadar kelime vardır. Bu yazıtlarda Ahameniş hükümdarları kendilerini “şâh-ı şâhân/şahlar şahı” ve “şâh-ı kişver/ülkenin hü-kümdarı” olarak görmüşlerdir. Ahamenişlerden kalan kitabelerin en önemlisi, Daryuş’un yaşamından, ulusu için yaptıklarından, soyundan bahsedilen “Bisutun” yazıtıdır. Sayıları sekseni aşan ve üç dille (Pers, Elam, Babil) yazılan kitabeler; tarih, coğrafya, devlet yö-netimi, ahlak ve din içeriklidir. Bu devrede şiir, vezinli olup ayinlerde terennüm edilen Zerdüşt’ün Gataları’dır. İran edebiyatı tarihlerinde bu devreye “birinci kadim edebiyat devresi” denilmektedir. Adı geçen devre, en eski tarihi devirden başlayıp Sasani devletinin kuruluşuna kadar geçen zamanı kapsar.

İslamiyet öncesi “ikinci eski/kadim edebiyat devresi”, Sasanilerin kurulması ile başla-yıp Arapların İran’ı ele geçirmelerine kadar devam eder. Yunan kültür ve medeniyetinin İran’ı etkisi altına aldığı için İran bilim ve edebiyatına önem verilmeyen bu devreye “edebî duraklama” veya “Eşkaniyan devresi” denilmiştir. Edebiyat alanında büyük gelişmelerin görülmeye başladığı Sasaniler döneminde, Zerdüştlük İran’ın resmî dini oldu. Yunan ve Hint kültürü yeniden canlanmış ve Yunanca ile Sanskritçeden bazı eserler Pehleviceye çevrilmiştir. Kelîle ve Dimne bunlardandır. Bu devrede ahlak ve öğüt kitapları rağbet gör-müş, eski İran tarihini anlatan Hodây-nâme Pehlevice yazılmış ve Mani dininin kurucusu Mani’ye ait kitap ve risaleler kaleme alınmıştır. Vîs ü Râmîn, Yâdgâr-i Zerîrân, Draht-ı Asurik, Ardavirafnâme, Kârnâme-yi Erdeşîr-i Babekân bu dönemden kalan önemli edebî eserlerdir. Bu devrede musiki ile şiirin iç içe olduğu ifade edilmektedir. Nitekim musiki ve şiire merakı olduğu söylenilen ve Behram-ı Gur (sal. 420-428) diye bilinen Sasani hüküm-darı V. Behram’ın Farsça ilk şiir yazdığı genel kabul görmüştür.


İslamiyet’ten Sonra İran/FarsEdebiyatı Son Sasani hükümdarı III. Yezdicert’in 641 yılında Nihavent’te Araplara yenilmesiyle İran, Arapların eline geçti ve Arap valiler tarafından yönetildi. Böylece Arapça, İran’ın hem resmî ve konuşma dili hem de edebiyat ve bilim dili oldu. Bu durum iki asır devam etti. IX. yüzyılın başlarından itibaren Araplara karşı Horasan’da başlayan bağımsızlık hareketleri, müstakil devletlerin kurulmasına neden oldu. Arapça ise yerini “Yeni Farsça” da denilen “Derî Farsçası”na bıraktı. Orta Farsçanın/Pehlivicenin devamı olan Yeni Farsçayla önce şairler, şiir söylemişler, sonra nesir yazarları çeşitli eserler yazmışlardır. Böylece İran ede-biyatında, İslamiyet sonrası İran edebiyatı denilen ikinci dönem başlamış olur.

Şekil ve içerik bakımından hemen en önemli özelliklerini Arap edebiyatından alan Yeni Farsça ile şiir yazmayı deneyenler, Arapça yazıp Farsça konuşan şairlerdir. Yeni Fars-ça ile ilk şiirler yazan şairler, Arap şairlerini kendilerine örnek aldıkları için, onların şiir-lerine benzer şiirler söylemeye çalıştılar. Böylece Arapça şiirlerin kelime kelime tercüme edildiği, ilk Farsça şiirler yazılmıştır. Tarih-i Sistân’a göre İslamiyet’ten sonra ilk Farsça şiiri, Sa�arilerden Yakub b. Leys (867-879)’in kâtibi Muhammed b. Vasif söylemiştir.

Yeni Fars şiirinin oluşumu hakkında bilgi veriniz.

İslamiyet sonrası Fars edebiyatını şu dönemlere ayrılmıştır:

Tahiriler ve Sa�ariler Dönemiİslamiyet sonrası İran edebiyatının başladığı Tahiriler (810-872) ve Sa�ariler (868-907) dönemlerinden günümüze Yeni Farsça ile söylenmiş 58 beyit ulaşmıştır. Büyük bir kısmı övgü, öğüt ve aşk içerikli olan bu şiirler, Arap edebiyatından alınan kaside nazım şekliyle yazılmıştır. Bu da Fars edebiyatında ilk Farsça şiirin kaside şeklinde ve Arapça kasidelerin taklit edilerek söylendiğini göstermektedir. Hanzla Badgisî (öl. 835), Firuz Maşrikî (öl. 896) ve Ebu Suleyk Gürganî (öl. 878) bu dönem şairleridir.

Samaniler DönemiSon zamanlarda yapılan araştırmalarla bir Türk devleti olduğu anlaşılan Samaniler dö-nemi (819-1005)nde, Fars edebiyatı gelişme göstermiştir. Bunda Samani hükümdarları-nın edebiyatı destekleyip şairleri himaye etmeleri önemli rol oynamıştır. Şairlerin rağbet gördüğü bu dönemde, şair sayısı artmış ve Bağdat saraylarından sonra “saray edebiyatı” en parlak dönemine ulaşmıştır. Bu da saray şiiri olan kasidenin olgunlaşarak gelişmesini sağlamıştır. Müzik nağmeleriyle söylenen lirik şiir/tegazzül ile kahramanlık mesnevileri revaç bulmuştur. Profan yani din dışı bir özellik gösteren, sade ve basit bir dille yazılan ve neşe ile mutluluğun yoğun olarak işlendiği bu şiirlerde, üzüntü ve keder fazla işlenmemiş-tir. Yeni mazmunların yer almaya başladığı şiirde, anlaşılması zor Arapça kelimelere fazla yer verilmemiştir.

Âferîn-nâme isimli ilk mesneviyi yazan Ebu Şekur-i Belhî, gazelleriyle tanınan Şehid-i Belhî, Goştâsb-nâme yazarı Zerdüşt şair Dakiki-i Tusî, ömrünün sonlarına doğru takva ve öğüt şiirleri söyleyen Kisayi Mervezî bu döneminin tanınmış şairlerindendir. Ancak bu dev-renin önde gelen ve Fars şiirinin kurucusu olarak kabul edilen şairi Rudeki-yi Semerkandî (öl. 941)’dir. Semerkant Türklerinden olma ihtimali yüksek olan Rudekî kaside, gazel, mesnevi, kıta, rubai gibi nazım şekillerinde yazdığı şiirlerle tanınmıştır. Üslubu, kendi çağında ve daha sonraki dönemlerde yetişen kaside ve gazel yazan şairler tarafından örnek alınan Rudekî, ga-zellerinde hedonist duygulara değinmiş, yaşama sevincini şiirlerine taşımış, mutluluktan bah-setmiş, şiirde, keder ve üzüntüye yer vermemiştir. Samani Emiri Nasır b. Ahmed’in Buhara saraylarında etrafındaki Türklerle yaşadığı mutlu hayatı kasidelerine yansıtmıştır.

3


Âğâcî Buharayî ve Türkî Keşî Îlâkî’den başka, nisbeleri Herevî, Nişaburî, Cürcanî, Belhî, Buharayî olan şairler içerisinde Türk olanların varlığı muhakkaktır. Bu Türk şairle-ri, bu dönemde yaşamışlar, Fars şiirinin kuruluşuna katkıda bulunmuşlar ve gelişiminde büyük rol oynamışlardır. Adı geçen dönemde Türkler ve Türk şehirlerinin yanında, hakan, hatun, kadıng gibi Türkçe kelimelerin şiirde yer aldığı görülmektedir.

Gazneliler DönemiHorasan coğrafyasındaki ikinci büyük Türk-İslam devleti, adını başkenti Gazne’den alan Gazneliler (963-1186)’dir. Gazne, Fars edebiyatının geliştiği bu dönemde önemli bir edebî merkez hâline gelmiş, çeşitli bölgelerden birçok şair ve yazar Gazneli sarayına yönelmiş-tir. Bunlardan Firdevsî, İranlıların Müslüman olmadan önceki bin yıllık tarihini anlatan manzum Şâh-nâme’siyle, Fars edebiyatında, kahramanlık şiir tarzını zirveye çıkarmıştır. Mesnevi nazım şekliyle ve aruzun “feûlün feûlün feûlün feûl” kalbıyla yazılan eser, Sultan Mahmud’a sunulmuştur. Yaklaşık 60 bin beyit olan Şâh-nâme, ilk menkıbevî hükümdar olan Keyumers’ten başlayıp son Sasani hükümdarı III. Yezdicert’e kadar 50 hükümdarın hayat ve savaşlarını ihtiva etmektedir. Fars ve Türk edebiyatlarını çok etkileyen Şâh-nâme, kahramanlık mesnevileri için değişmez örnek olmuştur. Özellikle klasik Türk şairleri, methiyelerinde övdükleri kişileri Şâh-nâme’de adı geçen İran kahramanlarıyla kıyas emiş-ler ve onlardan üstün görmüşlerdir.

Türk asıllı olan Ferruhî, Gazneli Mahmud’un en gözde saray şairlerindendir. Kaside söylemede çok başarılı olmuş ve bu alanda kendine özgü bir tarz oluşturmuştur. Tegaz-zülde ise becerisi herkes tarafından kabul edilmiştir. Farsça Divan’ında Türk coğrafyası ve kültürüyle ilgili birçok kullanımda bulunmuştur. Ayrıca Sultan Mahmud’un Hindistan’a yaptığı seferleri içeren kasidelerinde, Gazne tarihiyle ilgili belge niteliğinde önemli bilgiler bulunmaktadır.

Dönemin meliküşşuarası olarak kabul edilen Unsurî, Fars edebiyatının en meşhur ka-side şairidir. Gazel de söyleyen şair, şiirlerinde Türklere yoğun olarak yer vermiş, özellikle kasidelerinde Sultan Mahmud’u överken Ferruhî gibi mitolojik İran kahramanlarını kü-çük görüp tahkir etmiştir. Vâmık u Azrâ mesnevisini de ilk kez o kaleme almıştır.

Gazneliler döneminin tanınmış simalarından olan Senaî-yi Gaznevî (öl. 1140), önce-leri övgü konulu şiirler yazarken hac dönüşü tasavvufî şiirler kaleme almıştır. Fars tasav-vuf edebiyatının kurucusu kabul edilen Senaî’nin Hadîkatu’l-hakîka isimli eseri, tasavvuf konulu ilk mesnevi olması yönüyle önemlidir. Ayrıca bugünkü gazel nazım şeklini Fars edebiyatında ilk defa o yazmıştır.

Târîh-i Beyhakî’ye göre Türkçe, Gazne sarayının ve ordunun diliydi. Nitekim bu döne-min Türk asıllı şairlerinden Menuçehrî’nin; “Şüphesiz Türkçe daha iyi söylersin. Bana bir Türkçe, bir de Oğuzca şiir söyle” ifadesinden, iki farklı Türk lehçesiyle hem konuşulduğu hem de şiir söylendiği anlaşılmaktadır. Ayrıca bu dönemde, Farsça şiirlerde Türkçe keli-me alıntıları artmış, Çiğil, Karluk, Yağma, Kay, Halaç gibi Türk boy ve soy adlarına sıkça yer verilmiştir. Unsurî ve Ferruhî’nin divanları bu açıdan oldukça zengindir. Firdevsî’nin ünlü eseri Sultan Mahmud tarafından rağbet görmemiş, hatta bu dönem şairleri, Şâh-nâme’deki mitolojik kahramanlara değer vermemiş, hatta hafife almışlardır.

Selçuklular DönemiGaznelilerden sonra Horasan coğrafyasına Selçuklular egemen olmuştur. En parlak dö-nemini yaşayan Fars edebiyatındaki hem şair hem de yazılan manzum ve mensur eser-ler bu devirde artmıştır. Başta Selçuklu hükümdarları olmak üzere vezirler, şehzadeler ve devletin ileri gelenleri şiir ve şairleri korumuş ve kollamışlardır. Gaznelilere oranla Türk şairlerinde artış olmuş ve Fars edebiyatına ölümsüz eserler bırakmışlardır. Bir Türk üslubu


alan “sebk-i Azerbaycan” bu dönemde ortaya çıkmış, tasavvufî şiir rağbet görmüş, büyük mutasavvıf şairler yetişmiş ve çeşitli eserler yazmışlardır. Hamse ilk kez bu dönemde oluş-turulmuş, kasideler, Arap kasideciliğine daha çok benzemeye başlamış, gazellerde mad-di zevkler, yerini manevi hazlara bırakma temayülü göstermiştir. Böylece şiir, “Selçuklu” kimliğine bürünmeye başlamıştır.

Fars edebiyatının en tanınmış şairleri bu devrede yaşamıştır. Pehleviceden tercüme ettiği Vîs ü Râmîn mesnevisiyle meşhur olan Fahreddin Gürganî (öl. 1040), daha çok yaz-dığı gazellerle tanınan ve Sultan Sencer’in saray şairlerinden olan Edib Sabir (öl. 1147), Arapça ve Farsça şiirler yazan Reşidüddin Vatvat (öl. 1177), gazel ve kasideleriyle şöhret olan Zahir-i Faryabî (öl. 1201), dönemin önde gelen gazel şairi olarak tanınan Cemaled-din Isfahanî (öl. 1192), Seyyid Hasan Gaznevî (öl. 1150), Abdulvasi’ Cebelî (öl. 1160) ve Muhtar Gaznevî (ö. 1154) bunlardandır. Hem yaşadığı hem de sonraki dönemlere etki eden şairlerinden olan Enverî (öl. 1143), özellikle kasideleriyle tanınmıştır. Çağının geçer-li bilimleri ile Arap dili ve edebiyatını öğrenmiş ve öğrendiklerini şiirlerine yansıtmıştır. Kendine has bir üsluba sahip olan kasideleri, oldukça zor manalar içerdiği için anlaşılması zordur. Merkezinde övgü ve yergi olan şiirlerinin büyük kaside şairi Nef ’î’nin üzerinde etkisi olmuştur. Suzenî-yi Semerkandî (öl. 1167) ise mizahçı ve hicivci yönüyle dikkat çek-mektedir. Dönemin diğer şairleri gibi şiirlerinde Türkçe kelimeler kullanmış, hatta bazı şiirlerinde Türkçe mısralara yer vermiştir. Farsça bir şiirinin bir beytinin ikinci mısraının “Ey kılavuz ayıt yolum kande” şeklinde Türkçe olması, mülemma şiirin başlangıcı olarak kabul edilebilir.

Dönemin önemli bilginlerinden Ömer Hayyam (öl. 1123), özellikle rubaileriyle öne çıkmış ve dünya çapında bir şöhret kazanmıştır. O, dört mısra içerisinde felsefî inanç ve düşüncelerini etkili bir şekilde ifade etmiştir. Yaratılış sırrı ve cihan muamması hakkında “nereden geldik, nereye gideceğiz?”, “hayat meşgalesi nedir” gibi soruları kendine sıkça soran Hayyam, yaşamakta olduğumuz şu anı isteklerimize uygun olarak geçirelim, anı ganimet sayalım ve mutlu olalım düşüncesini benimsemiştir. Antik Yunanda Epikürcü felsefe olarak bilinen bu görüşün Doğu şiirindeki en büyük temsilcisi sayılan Hayyam, Türk edebiyatında rubai yazan herkesi etkilemiştir.

Baba Tahir, Ebu Sa’id Ebu’l-hayr (öl. 1048) ve Abdullah Ensarî (öl. 1088) yazdıkları ru-bailerle tanınan mutasavvıf şairlerdir. Yazdığı eserlerle Fars ve Türk edebiyatında önemli etkisi olan mutasavvıf şair, Feridüddin Attar (öl. 1221)’dır. Manzum ve mensur pek çok eseri olan Attar, gazel ve mesnevi vadisinde büyük başarı elde etmiştir. Tasavvufî olan mesnevilerinin en tanınmışı Mantıku’t-tayr olup bir çerçeve hikâye ve araya yerleştirilen irili-ufaklı hikâyelerden oluşmaktadır. Mesnevide, dervişleri temsil eden kuşlar aracılığıy-la “vahdet-i vücûd” düşüncesi temsilî olarak anlatılmıştır. Türk şairlerinden Gülşehrî, Ali Şir Nevaî, Ârifî, Şemsî, İbrahim Gülşenî ve Şemseddin Sivasî bu eserden hareketle aynı veya değişik isimler altında çeşitli mesneviler yazmışlardır. Bülbül-nâme, bülbül ile kuşlar arasındaki anlaşmazlığı ihtiva etmektedir. XVI. yüzyıl şairlerinden Münirî, Gülşen-i Ebrâr ve XVII. yüzyılda yaşayan Ömer Fuadî de Bülbüliyye ismiyle bu esere nazire yazmışlardır. Attar’ın Esrâr-nâme’si de ilk kez Tebrizli Ahmedî tarafından 1459 yılında Türkçeye ter-cüme edilmiştir. Ayrıca Şemseddin Sivasî ve Nabi de Attar’ın İlâhî-nâme’sinden etkilen-mişlerdir. Öğüt kitabı olan Pend-nâme, birçok şair tarafından Türkçeye çevrilip şerhleri yapılmıştır. Güvahî ile Zarifî’nin tercümeleri meşhurdur. Mensur olan ve velilerin hayat-larını anlatan Tezkiretü’l-evliyâ da, birçok Türk şair ve yazarı tarafından Türkçeye tercüme edilmiştir. En tanınmış tercüme XV. yüzyıl yazarlarından Sinan Paşa’ya aittir.

Selçuklu döneminde birçok Farsça şiir söyleyen Türk asıllı şair yetişmiştir. Hayatının büyük bir kısmı Tebriz ile Gazne’de geçen Katran-ı Tebrizî (öl. 1072), Azerbaycan şair-lerinin önderi olup Farsça kasideleriyle tanınmıştır. Tebriz depremi üzerine yazdığı ka-

Hamse: Beş mesneviden oluşan külliyat.

Mülemma: Birden fazla dille yazılan şiir.


sidesi çok meşhurdur. Kasidelerinde Gazneli döneminde oluşan ve “sebk-i Türkistânî” olarak isimlendirilen şiir üslubunun etkisi vardır.

Tanınmış Türk asıllı şairinden Mu’izzî (1126), Sultan Alparslan’ın saray şairlerinden Burhanî’nin oğludur. Mahlası Sultan Melikşah tarafından verilen ve döneminin “emirüş-şuarası” olan Mu’izzî, kaside şairi olup yazdığı kasidelerle şöhret bulmuştur. Onun kasi-delerinde, Türkistan üslubu özellikleri görüldüğünden Ferruhî ve Unsurî’nin etkisi vardır. Hemen tamamı Selçuklu hanedanı için yazılan kasidelerinde, Türk kültürü, tarihi ve coğ-rafyası hakkında önemli bilgiler vardır. Özellikle Melikşah dönemiyle ilgili birçok tarihi bilgilerin de yer aldığı kasidelerinde yaptığı övgülerinde, mitolojik İran kahramanlarını Selçuklu hükümdarlarıyla karşılaştırıp onları küçük düşürüp, Selçukluları yüceltmesi, İran edebiyat tarihçileri tarafından çok eleştirilmiş ve “İran ulusal kahramanlarını, övgü-sünü yaptığı memduhunun (Selçuklu sultanlarının) ayakları altına almaktan başka bir şey yapmamıştır.” denilerek suçlanmıştır.

Selçuklu dönemi Türk şairlerinin en meşhurlarından olan Hakanî-yi Şirvanî (öl.1198), Azerbaycan’ın Şirvan şehrinde doğmuştur. Kendisini iyi yetiştirerek, güçlü bir eğitim alan şair, öğrendiği bilgileri şiirlerine yansıtmıştır. Şiirdeki başarısında bilgi seviyesinin payı büyüktür. Fars edebiyatının birinci derecedeki kaside şairi olan Hakanî, kendisinden önce yetişen kaside şairlerini taklit etmeyip onların mazmunlarını kullanmamış, bilakis eskile-rin yanaşamadıkları vadilerde kalem oynatmış, kendine özel bir tarz ve üslup geliştirmiş-tir. Bundan dolayı onun kasidelerini çözmek için, edebiyat bilgisinin yanında derin bir birikim ve kültüre de sahip olmak gerekir. Kasidelerinde kullanılan ilmî ve felsefî ifadeler, yapılan alışılmamış benzetmeler, mazmunlar yeni olduğu için, kaside vadisinde hiç kim-senin taklit edemeyeceği bir söylem ve ifade gücüne ulaşmıştır. Memduhunu övdükten sonra, kendisinden bahsetmesi, onun kasideye getirdiği başka bir yeniliktir. Bu yönüyle, yaptığı övgülerle tanınan ünlü şairimiz Nef ’î’yi hatırlatır. Yine kasidelerinde hükümdar-lara adaletli olmayı, kötü işlerden uzak durmayı, halka iyi davranmayı, onların dertleriyle dertleşmeyi tavsiye etmesi alışılagelmiş bir söylem değildir. Bu yönüyle ise, bize ahlakçı kişiliğiyle tanınan Nabî’yi çağrıştırır. Onun bu üslubu, ileriki yüzyıllarda ünlü şair Sa’dî (öl. 1291) tarafından kasidelerinde terennüm edilmiştir. Hakanî’nin felsefe içerikli tanınmış Kasîde-i Şîniyye’sine ünlü şairlerden Camî ve Ali Şir Nevaî nazire yazmıştır. Fuzulî’nin felsefî kasidesi olan Enîsü’l-kalb’i de onun kasidesine naziredir. Hayatı sarayda ve saray dışında geçen Hakanî, saraydan kopuşunu ve ilk hac seferinin hikâyesini Tuhfetü’l-Irâkeyn adlı mesnevisinde anlatmıştır. “Türk-i Acemî veli derî-gû” diyerek, Türk olduğu halde Farsça yazdığını belirten Hakanî, Katran-ı Tebrizî ile başlayan Azerbaycan edebî mektebi-nin gelişmesinde önemli bir yere sahiptir.

Şüphesiz bu dönemin en meşhur Türk şairlerinin başında Genceli Nizamî (öl. 1207) gelir. Azerbaycan’ın Gence şehrinde doğan ve tüm hayatı doğduğu bu şehirde geçen Nizamî, Fars mesnevi edebiyatının hem kurucusu hem de en büyük şairidir. Nizamî, dile olan hâkimiyeti, hislerinin genişliği, hayal derinliği, sahip olduğu bilgi birikimi ve şair yaradılışlı oluşuyla, Fars edebiyatının birinci derecede şairleri arasında yer alır. Eserlerine kendisinden sonra gelen birçok şair tarafından nazire yazılmışsa da, hiç biri onun yazdık-larının seviyesine ulaşamamıştır. Mesnevide Emir Hüsrev-i Dihlevî (öl. 1324) ve Camî (öl. 1492) gibi birçok şaire örnek olmuştur. Sadece Fars mesnevi şairlerini değil, aynı zamanda Türk ve Hint mesnevi şairlerini de derinden etkilemiştir. Nitekim XV. ve XVI. yüzyıl Türk edebiyatının ünlü hamse sahibi şairleri, onun etkisi altında kalmıştır. Türk şairleri, yaz-dıkları mesnevilerinde Nizâmî’den övgüyle bahsetmişler ve onu üstat olarak görmüşlerdir.

Nizamî’nin Divanı ve “Penc-genc/beş hazine” adı verilen Hamse’si vardır. Hamsenin ilk mesnevisi, Erzincan’da hüküm süren Fahreddin Behramşah adına 1176 yılında yazı-lan, züht, takva, manevi makam ve derecelerden bahseden ve didaktik olan Mahzenü’l-


esrâr’dır. Selçuklu hükümdarı II. Tuğrul’a takdim edilen, konusu Sasani hükümdarı Hüs-rev Perviz ile Ermeni melikesi Şirin arasında geçen aşkın anlatıldığı Hüsrev ü Şîrîn, onun ikinci mesnevisidir. Türk edebiyatında pek çok şair tarafından Hüsrev ü Şîrîn konulu eser yazılmıştır. Ancak bunlar arasında en meşhuru, XV. yüzyıl şairlerinden Şeyhî’nin yazdığı Hüsrev ü Şîrîn’dir. Nizâmî’nin en tanınmış mesnevisi, Arap efsanesine dayanan ve Leyla ile Kays (Mecnun) arasında geçen tutkulu ve dünyevi bir aşk hikâyesini ihtiva eden Leylâ ve Mecnûn’dur. Şirvanşahlardan Ahsitan’ın isteği üzerine 1188’de yazılan, kurgu, anlatım teknikleri ve ifade yönünden mükemmel olan esere çok sayıda nazire yazılmıştır. Türk edebiyatında en seçkin ve başarılı Leyla ve Mecnun mesnevisini Fuzulî kaleme almıştır. 1196 yılında yazılan He�-peyker, Sasani hükümdarı Behram-ı Gur’un av eğlenceleri, evli-lik hayatı ve yedi eşinin kendisine anlattığı hikâyelerden oluşmaktadır. Behrâm-nâme ola-rak da bilinen eser, ilk kez Nizamî tarafından tertip edilmiştir. Anadolu’da birçok şair ta-rafından bu konuda çeşitli mesneviler kaleme alınmıştır. Hamseyi oluşturan son mesnevi ise, İskender-nâme’dir. Şeref-nâme ve İkbâl-nâme adlı iki bölümden oluşan bu mesnevide, İskender’in tarihi ve efsanevi hayatı işlenmiştir. Sembolik düşüncelere, fikrî, ahlakî ve di-daktik hususlara fazla yer verilen eserde İskender, tarihî kişiliğinden çok Doğu mistisizmi-nin etkisinde efsanevî bir Müslüman kahraman olarak anlatılmıştır. Yaklaşık 10 bin beyit olan mesnevi, Anadolu sahası Türk edebiyatında rağbet görmüştür. Anadolu sahasında ilk manzum İskender-nâme, Ahmedî tarafından 1390 yılında yazılmıştır.

Moğollar Dönemi1206 yılında Cengiz Han tarafından kurulan Moğol devleti, kısa zamanda genişleyerek dünyanın en büyük imparatorluğu haline gelmiştir. 1218 yılından itibaren Horasan, Ma-veraünnehir ve İran’ın tamamı Moğolların eline geçince, edebiyatın çehresi değişmeye başlamıştır. İslamî kültür merkezleri yıkılmış, bu merkezlerdeki kütüphaneler, içerisinde-ki kitaplarla birlikte yakılmış veya tahrip edilmiş, bu da edebiyatın eski parlak dönemle-rinden uzaklaşmasına neden olmuştur. Saray şiiri olan kaside, değerini kaybetmiş, yaşa-ma sevinci içeren ve lirik gazellerde, içerik değişerek, karamsar bir ruh hali, dünyayı terk etme, ahiret yolunu seçme gibi duygular öne çıkmıştır. İran edebiyatına aşina olmayan bu dönem yöneticileri, edebiyata ilgi göstermemişlerdir. Bu durum Türk dilinin İran’da revaç bulmasını sağlamıştır. Daha önce Fars şiirinde kullanılan Türkçe kelimelerin sayısı artar-ken, İran nesri de Farsça ve Türkçe kelimelerle karışık bir hale gelmiştir.

Bu devirde yetişen ünlü şairlerin başında Sa’dî-yi Şirazî (öl. 1292) gelir. Mahlası Şiraz Atabeklerinden Sa’d b. Zengî tarafından verilen Sa’dî, nazım ve nesirde İran edebiyatının birinci derecedeki şahsiyetleri arasındadır. Her türlü nazım şekliyle Farsça ve Arapça şiir-ler yazmıştır. Övgüye dayalı kasideler yerine, hükümdarlara nasihat veren, öğretici yönü ağır basan kasideler kaleme almış, Senaî’nin yazdığı âşıkane gazel türünü en doruk nokta-ya taşıyarak, gazeli müstakil bir nazım şekli haline getirmiştir. Çağdaşı şairlerin yanında, kendisinden sonra yaşayan birçok şairi de etkilemiştir. Sa’dî, sadece manzum eserleriyle değil, akıcı mensur eserleriyle de şöhret bulmuş, secili nesrin en güzel örneklerini vermiş-tir. Onun manzum ve mensur eserleri, sehl-i mümteni özelliği taşır. Sa’dî’nin en önemli eseri Divanı ile Bostân ve Gülistân’ıdır.

On kısımdan ve bu kısımlarda anlatılan küçük hikâyelerden oluşan ahlakî ve didaktik bir eser olan Bostan, mesnevi nazım şekliyle yazılmıştır. Kolay ve anlaşılır bir dil ve üslupla yazılan, İslam dünyasında asırlarca ilgi gören eser, hem Osmanlı medreselerinde Farsça öğreniminde ders kitabı olarak okutulmuş hem de birçok tercüme ve şerhi yapılmıştır. XVI. yüzyılda Sudî (öl.1596), Sürurî (öl. 1561) ve Şem’î (öl. 1591) tarafından yapılan şerh-leri meşhurdur.

Sehl-i mümteni: Söylenmesi kolay ve basit görünmesine rağmen söylemi ve taklit edilmesi zor söz.


Eğitici ve öğretici olup manzum ve mensur karışık olarak yazılan Gülistân, bir önsöz ve sekiz bölümden oluşmaktadır. Gülistân’daki konular, ahlak ve terbiye ile ilgilidir. An-latılmak istenen her konuyla ilgili çeşitli hikâyelere yer verilmiştir. Yılların verdiği tec-rübe ile bilgi birikiminin fesahat ve belagat ile yoğrulmuş şekli olan bu hikâyelerin bir kısmı yazara diğer kısmı da yazarın duydukları ve okuduklarına dayanmaktadır. Düzyazı ile başlayan ve devam eden anlatımda, şiire de yer verilmiştir. Düzyazı ile şiir arasındaki uyum hemen göze çarpar. Fars ve Türk edebiyatında ona benzer eserler yazılıp şerhler oluşturulmuştur. İlk kez XIV. yüzyılda Seyf-i Sarayî tarafından Kıpçak Türkçesine tercüme edilen Gülistân’ın en güzel şerhi Sudî tarafından yapılmıştır.

Fars edebiyatının en seçkin ve tanınmış şairi olup lisânü’l-gayb yani gaybın dili lakabıy-la anılan Hafız-ı Şirazî (öl. 1389), Şirazlıdır. O, Sa’dî’nin âşıkane gazelleriyle, Mevlana’nın tasavvufî gazellerini birleştirerek, kendine has bir tarz ortaya koymuştur. Bundan dolayı onun son derece açık, sade, lirik ve akıcı olan gazelleri hem âşıkane hem de irfanî olarak yorumlanmıştır. Tek eseri olan Divanı, herkese hitap edecek şiirleri içerdiği için, bir tür “fal” kitabı olarak da kullanılmıştır. Türk edebiyatını etkileyen Hâfız’ın gazellerine bazı Türk şairler nazireler yazarken bazıları onun gazellerini tahmis etmiştir. Divanı, Sürûrî, Şem’î ve Sûdî tarafından şerh edilmiştir.

Kaside ve gazelleriyle tanınan Mecd-i Hemger (öl. 1287), tasavvufî olan Gülşen-i Râz mesnevinin şairi Mahmud-i Şebüsterî (öl. 1320), rubaileri ve kasideleriyle meşhur olan Kemaleddin-i Isfahanî (öl. 1238), tasavvufî Leme’ât adlı eseriyle tanınan Fahreddin-i Irakî (öl. 1289), gazelleriyle tanınan ünlü Türk şairi Hümâm-ı Tebrizî (öl. 1314), tasavvufî ga-zelleriyle ünlenen Türk şairi Evhadî-yi Meraga’î (öl. 1337), yazdıkları gazelleriyle Hâfız’ı etkileyen iki büyük gazel şairi Hacu-yı Kirmanî (öl. 1352) ve Selman-ı Savecî (öl. 1376) bu dönemin diğer şairleridir.

Timurlular DönemiMoğollardan sonra İran’ın çeşitli yerlerinde kurulan devletler, Emir Timur tarafından kısa sürede ortadan kaldırılmış ve 1369 yılından itibaren Timurlular adıyla yeni bir devlet kurulmuştur. Timurlu hükümdar, şehzade ve emirler şiir ve edebiyata ilgi duyup destek vermişlerdir. Timurun oğlu Şahruh, onun çocukları Mirza Baysungur ve Uluğ Bey ile Sul-tan Hüseyin Baykara bunlardandır. Özellikle Hüseyin Baykara (öl. 1506), Türkçe-Farsça şiirler yazmış, Herat’taki sarayını canlı bilim ve sanat merkezi hâline getirmiş, önde gelen yazar ve sanatkârları koruyup himaye etmiştir. Tanınmış şairlerden Camî (öl. 1492) ve Ali Şir Nevaî (öl. 1501), minyatürcü Behzad, ünlü tarihçiler Mirhand ve Handmir (öl. 1534), ünlü tezkire yazarı Devletşah (öl. 1495) onun sarayında barınan ve edebiyat tarihlerine Baykara meclisleri olarak geçen meclisin müdavimleri olan şahsiyetlerdir. Bu meclisler, edebiyat tarihinde Herat mektebi veya Herat ekolü denilen tarzın ortaya çıkmasına sebep olmuştur.

Moğollar döneminde devam eden İran edebiyatındaki çöküş, Timurlular zamanında (1365-1500) da devam etmiştir. Bu çöküşe, Moğol saldırılarıyla birlikte Türk dilinin revaç bulması, kültür merkezleri ve şiiri koruyup ona destek veren sarayların ortadan kalkması, saraydan uzaklaşan şiirin, halkın ve sıradan insanların eline düşmesi gibi hususlar sebep olmuştur. Bu dönemde Fars nesri, şiirden daha çok rağbet görmüştür. Timur ve Timur-lular devrinde meydana getirilen edebî mahsuller için kullanılan Çağatay edebiyatına ait eserlerde de artış görülmüştür.

Türk dilinin bu dönemde yaygınlaşması, kimi şairlerin ya Türkçeyi şiir dili olarak kul-lanmalarına ya da Farsça şiir söylemelerinin yanında, Türkçe şiir söyleme denemelerinde bulunmalarına da sebep olmuştur. Bu dönemde Türkçe şiir söyleyen şairlerin en büyüğü, hiç şüphesiz Sultan Hüseyin Baykara’nın veziri Ali Şir Neva’î (öl. 1501)’dir. Onun dört Di-


vanı, hamsesi dâhil altı mesnevisi ve diğer eserlerinin tümü Türkçedir. Büyük şairler, Türkçe yaz-makla kalmamış, Türkçenin Farsçadan üstün olduğunu hem ilmî araştırmalarıyla hem de yaz-dıkları edebî eserlerle ispat etmişlerdir. Hatta edebiyatta Türk Rönesansı bu dönemde olmuştur.

Bu dönemde gazel ve mesnevi revaç bulmuştur. Mesneviler içerisinde, âşıkane ve ari-fane olanlar öne çıkmıştır. Mutasavvıf şairlerin çokluğu dikkat çeker. Bunların başında, Herat mektebinin önde gelen şahsiyetlerinden olan ünlü Türk şairi Hilalî-yi Çağatayî (öl. 1528) gelir. Yazdığı hem lirik ve akıcı gazelleri hem de Şâh u Gedâ isimli mesnevisiyle Türk edebiyatını da etkilemiştir. Cami’den sonra devrin en büyük şairi olup Nizamî’nin etkisinin yoğun olarak görüldüğü Mevlana Hatifî (öl. 1521), yazdığı gazelleri ve oluştur-duğu hamsesiyle şöhret bulmuştur. Mutasavvıf Türk şairlerden olan Mağribî-yi Tebrizî (öl. 1407), İbn Arabî ekolüne bağlıdır. Buhara’nın büyük ailelerinden birine mensup olup Uluğ Bey’in sarayında itibar gören, aynı zamanda Timurlu Halil Sultan’a ve çocuklarına kasideler yazan İsmet-i Buharî (öl. 1437) de dönemin meşhur şairlerindendir. Timurlular döneminin önde gelen büyük şeyhlerinden ve adıyla anılan tarikatın kurucusu olan Şah Nimetullah Velî (öl. 1431) ve müritlerinden Kasım-ı Envar (öl. 1433) da dönemin meşhur mutasavvıf şairlerindendir. Mektebî-yi Şirazî ise Leylâ ve Mecnûn mesnevisiyle büyük bir şöhret kazanmıştır.

Herat mektebinin en önemli isimlerinden olan ve Türk edebiyatını derinden etkile-yen Nureddin Abdurrahman Camî (öl. 1492 ), döneminin değil belki tüm zamanların en ünlüsü ve büyük mutasavvıf şairlerin ise sonuncusudur. Sultan Hüseyin Baykara ve onun veziri büyük şair Ali Şir Nevaî’den büyük bir iltifat görmüştür. Ali Şir Nevaî, Camî’yi öven kasideler kaleme almış, O da onun Fanî mahlasıyla yazdığı Farsça gazellerine yine Farsça nazireler yazmıştır. Manzum ve mensur pek çok eseri olan Cami’nin, şüphesiz en önemli eseri “He�-evreng” adını verdiği ve yedi mesneviden oluşan hamsesidir. Camî, mesnevi-lerinde Nizamî’yi örnek almış ve onun Hamsesine, He�-evreng adlı yedi mesnevi ile kar-şılık vermiştir. Hamsesi şu mesnevilerden oluşmaktadır: Tuhfetü’l-ahrâr, Subhatü’l-ebrâr, Yûsuf u Züleyhâ, Leylî vü Mecnûn, Hıred-nâme-i İskender, Silsiletü’z-zeheb ve Salâmân u Absal. Câmî’nin birçok mensur eseri de vardır. Bunlar içerisinde en tanınmışları şunlardır: Bahâristân, Nefehâtü’l-üns, Şevâhidü’n-nübüvve, Levâyih, Levâmi’ ve Fevâidü’z-ziyâiyye fî-Şerhi’l-Kâfiye. Câmî, Türk edebiyatını en çok etkileyen şairlerin başında gelir. Yazdığı eserlerin birçoğu Türk şairler tarafından ya tercüme edilmiş ya da şerh edilmiştir. Klasik şairler, yazdıkları şiirlerde kendilerini “Câmî-i devrân” yani kendi zamanlarının Camî’si olarak gördükleri gibi, Lami’î Çelebi de “Câmî-i Rûm” lakabıyla anılmıştır. Lami’î, adı geçen şairin pek çok eserini Türkçeye tercüme etmiştir.

Baykara meclisleri, edebiyat tarihlerinde hangi tarzın ortaya çıkışına sebep olmuştur? Bu meclislerin müdavimleri kimlerdir?

Safevîler DönemiMoğol ve Timurlulardan sonra İran coğrafyasına bir Türk devleti olan Safeviler (1500-1724) egemen oldular. Safevi devletinin kurucusu Şah İsmail’dir. Afganlı Nadir Şah ta-rafından ortadan kaldırılıncaya kadar (1724) hüküm süren bu devletin hükümdarları, büyük ilgi duydukları Şiiliği, İran’ın resmi mezhebi yapmışlardır. Şii mezhebinin İran’da rağbet görmesi ve mezhep taassubu, hem bilime hem de edebiyata yansımış ve kısa zaman içerisinde Şii bilim ve edebiyatı büyük gelişme göstermiştir. Özellikle fıkıh ve hadis ala-nında büyük Şii şahsiyetler yetişmiştir. Ayrıca Handmir (öl. 1534), İskender Bey Münşî gibi ünlü tarihçiler, Sam Mirza ve Emin Ahmed Razî gibi tezkireciler, Ferheng-i Cihângirî yazarı Cemaleddin Hasan, Ferheng-i Surûrî müellifi Kasım-ı Kaşanî, Burhân-ı Kâtı’ adıyla tanınmış ünlü sözlüğün yazarı Halef-i Tebrizî gibi sözlük yazarları bu devirde yaşamıştır.

4


Safeviler zamanında edebiyat dinî bir hüviyet kazandığı için, övgü şiiri olan kaside içerik değiştirip 12 imam ile Şii büyüklerini öven bir özelliğe bürünmüştür. Ayrıca bu dönem şiirinde, mersiyecilik ve din imamlarının methi büyük ilgi görmüştür. Bir tara�an Şiiliğin yayılması için Farsça eserler yazılırken, diğer tara�an tasavvufî gazel yazımı terk edilmiştir. Safevi hükümdarlar şairleri, özellikle dinî ve toplumsal şiirler söylemeye da-vet etmişlerdir. Bu dönemde oluşan baskılardan bunalan şairlerin büyük bir kısmı, İran’ı terk ederek Hindistan’a gitmiş ve orada Babürlü Türk hükümdarlarının sarayına yerleşip Hindistan’ı şiir ve edebiyat merkezi yapmışlardır. İran’dan göç eden şairler, Hindistan’da “sebk-i Hindî” adı verilen yeni bir şiir tarzının doğmasını sağlamıştır.

Safevi devrinde yetişmiş ünlü şairler şunlardır: Ehl-i beyt’i öven şiirler söyleyen ve Kerbela şehitlerine mersiyeler yazan Muhteşem-i Kaşanî (öl. 1559), terkib-bendleriyle şöhret bulan Vahşî-yi Bafıkî (öl. 1583) ve Türk şairler üzerinde büyük etki yapan sebk-i Hindî şairlerinden Urfî-yi Şirazî (öl. 1590), Feyzî-i Hindî (öl. 1596), Nazirî-yi Nişaburî (öl. 1612), Talib-i Amulî (öl. 1626), Sa’ib-i Tebrizî (öl. 1669), Kelim-i Kaşanî (öl. 1650), Abdulkadir Bidil (öl. 1720) ve Hazin-i Lahicî (ö. 1766).

Kaçarlar DönemiAfşarlar, İran’ı ellerine geçirdiler, ancak iktidarları uzun sürmemiştir. Afşarların yerine Zendler İran’a hâkim olmuşlardır. Afşar ve Zendlerin İran’daki egemenlikleri 50 yıl sür-müştür. Muhammed Han Kaçar, 1779 yılında İran’da 150 yıl sürecek Kaçarlar dönemi-ni başlatmıştır. Kaçarlar döneminde, yeniden canlanan edebiyatın çehresi değişmiştir. Bu dönemde şair ve yazarlar, Menuçehrî (öl. 1040), Unsurî (ö. 1039), Ferruhî (ö. 1037), Muizzî (ö. 1126) ve Hakanî (ö. 1198) gibi eski şairlerin yolundan giderek “bâzgeşt-i edebî/edebî geri dönüş” adıyla anılan yeni bir tarz geliştirdiler. Hint üslubunu terk eden şair ve yazarlar, nazım ve nesirde Moğollardan önceki şair ve yazarların üslubuna döndüler. Isfahan’da başlayan bu hareket, kısa sürede gelişti. Üslubun ilk temsilcileri Hatif-i Isfahanî (öl. 1784) ve Âzer-i Bigdilî (öl. 1781)’dir. Ka’anî-yi Şirazî (öl. 1853) bu dönemin ve üslubun en tanınmış şairidir. Ayrıca Micmer-i Isfahanî (öl. 1810), Neşat-ı Isfahanî (öl. 1828) ve Visal-i Şirazî (öl. 1845) dönemin ünlü şairlerindendir.

Meşrutiyet Dönemiİran’da 1906 yılında gerçekleşen meşrutiyet devrimi, edebiyat üzerinde derin bir etki ya-parak siyasî yaşamı şiire girdirmiş ve Batı edebiyatına yönelimi başlatmıştır. Daha önce görülmeyen hak, hukuk, kardeşlik, eşitlik, adalet, hürriyet gibi kavramlar şiirde yer alma-ya başlamıştır. İrec Mirza, Ârif Kazvinî, Pervin İ’tisamî ve Meliküşşuara Bahar, dönemin önde gelen şairleridir. Bu dönem, 1979 yılında gerçekleştirilen “İran-İslam Devrimi”ne kadar devam etmiştir.

İran/Fars Edebiyatında Üsluplarİslam sonrası Fars edebiyatında ortaya çıkan üsluplar ve bunların en önemlileri şunlardır:

Türkistan Üslubu (Sebk-i Türkistanî): Horasan üslubu (sebk-i Horasanî) olarak da isimlendirilen bu üslup, Yeni Fars şiirinin kuruluşu olan IX. yüzyılda başlar ve XII. yüzyı-lın başlarına kadar devam eder. Bu üslubun en önemli yönü sade, basit ve anlaşılır olması, Arapça terkip ve kelimelerin şiirde yok denecek kadar az kullanılmasıdır. Şiirlerde övgü öne çıktığı için kaside nazım şekli oldukça rağbet görmüştür. Yazılan şiirlerde yaşama sevinci önemli bir konuma sahip olduğundan dolayı şiirde ümitsizlik ve üzüntü yer al-maz. Tasvir, şiirde önem kazanmış, tasvirin realist ve doğal olmasına dikkat edilmiştir.

Ehl-i beyt: Hz. Peygamber’in yakın akrabası.


Yapılan teşbihler, somut olduğundan dolayı oldukça gerçekçidir. Rudekî (öl. 941), Şehid-i Belhî (öl. 936), Dakikî (öl. 980), Firdevsî (öl. 1030), Unsurî (öl. 1030), Ferruhî (öl. 1038), Fahreddin-i Gurganî (öl. 1073), Sena’î (öl. 1150) ve Katran-ı Tebrizî (öl. 1072) bu üslubun temsilci şairlerindendir.

Irak Üslubu: XII. yüzyılda başlayıp XV. yüzyılın sonuna kadar devam eden bu üsluba mensup şairler, Arap edebiyatından fazla etkilendikleri için Arap şiirinde kullanılan maz-munlar Fars şiirinde de görülmeye başlamıştır. Tasavvufun etkisiyle tasavvufî duygu ve düşünceler şiire girmiş ve anlaşılması zor, sanatlı ve aşırı mübalağalı kasideler yazılmıştır. Gazel öne çıkarak büyük bir ilerleme göstermiş, özellikle âşıkane ve tasavvufî gazeller rağ-bet görmüştür. Çeşitli bilim dallarına ait terim ve kavramlar şiirde yaygın bir şekilde kulla-nılmıştır. Sebk-i Selçukî (Selçuklu üslubu) de denilen bu üslubun en önemli ekolü, Sa’dî-yi Şirazî (öl. 1291) ile Hafız-ı Şirazî (öl. 1389)’nin oluşturduğu Şiraz ekolüdür. Esiruddin-i Ahsigetî (öl. 1211), Cemalüddin-i Isfahanî (öl. 1192), Kemalüddin-i Isfahanî (öl. 1237), Attar (öl. 1221), Mevlana (öl. 1273), Fahrruddin-i Irakî (öl. 1289), Hümamî-yi Tebrizî (öl. 1314), Evhadî-yi Meragî (öl. 1337), Selman-ı Savecî (1376) ve Molla Camî (öl. 1492) bu üslubun önemli temsilcilerindendir.

Azerbaycan Üslubu: Irak üslubunun devam ettiği XII. yüzyılda, İran’ın batısında belli bir bölgede yetişen şairler, yaşadıkları coğrafyaya has bir dil ve üslupla şiirler yazmışlardır. Oluşan bu üslup, Azerbaycan üslubu adıyla anılmaktadır. Bu bölge, Horasan mıntıkasın-dan uzak olduğu için Derî lehçesi yerine Azerî lehçesi geçerli olmuştur. Bundan dolayı bu dönem şiirinde Arapça kelime ve terkipler fazla yer almıştır. Yeni mazmun ve manalar ortaya konulmuş, narin ve nazik fikirlere yer verilmiştir. Hakanî (öl. 1198) ve Nizamî (öl. 1207), bu üslubun en büyük temsilcilerindendir.

Hint Üslubu: Safeviler döneminde İran ve daha çok Hindistan’da şiir söyleyen şair-lerin oluşturduğu şiir üslubudur. XVI. yüzyılda başlayıp XVIII. yüzyılın ortalarına kadar devam eden bu üslup, Babürlü Hint-Türk hükümdarlarının saraylarında şiir söyleyen şa-irler tarafından geliştirilmiştir. Şiirde, ince manalar, karmaşık hayaller, yeni, orijinal ve giri� mazmunlar kullanılmış, alışılmamış benzetmelere yer verilmiştir. Bunun sonucunda mana, söze karşı üstün tutulmuş, muhayyile ön plana çıkmış, şiir karmaşık bir hal almıştır. Karamsar bir felsefe terennüm edilmiş, şiirde, aşırı mübalağa, kinaye, istiare, irsal-i mesel sanatları çok kullanılmış ve geliştirilmiştir. Urfî-yi Şirazî (öl. 1590), Feyzî-yi Hindî (öl. 1596), Talib-i Âmulî (öl. 1526), Kelim-i Kaşanî (öl. 1650), Zulalî-yi Hansarî (öl. 1615) ve Sa’ib-i Tebrizî (ö. 1669) bu üslubun önde gelen temsilcileridir.

Edebî Geri Dönüş Üslubu: Fars edebiyatı tarihlerinde “Bâzgeşt-i edebî” olarak adlan-dırılan bu üslup, şiirin karmaşık çağrışımlara büründüğü Hind üslubuna muhalefet olarak ortaya çıkmıştır. Bu üslupta, Hind üslubu terk edilerek Moğollardan önceki şair ve yazar-ların üslubuna yönelinmiş ve onların tarzı takip edilmiştir. Hatifî-yi Isfahanî (öl. 1784), Âzer-i Bigdil (öl. 1780), Ka’anî-yi Şirazî (öl. 1836) ve Sabah-ı Kaşanî (öl. 1893) Isfahan’da başlayan bu üslubun önemli temsilcileridir.

Fars Edebiyatında Nesirİslam öncesi Fars edebiyatında manzum eserlerin yanında mensur eserlerin de var-

lığı bilinmektedir. Mensur eserlerin bir kısmı dinî olup Avesta’nın şerh ve tefsirleriyle, Mani dininin öğretileriyle, bir kısmı da tarih, astronomi, tıp, siyaset gibi bilimlerle ilgi-lidir. Bu devrede, hitabet, ahlakî hikâyeler gibi edebî mensur eserler de vardır. Bunların büyük bir kısmı Arapçaya çevrilmiştir. Kelîle ve Dimne gibi Hintçeden Pehleviceye ter-cüme edilen kitaplar da vardır.


İslamiyet sonrası Fars nesrinin ilk ilerleme dönemi, Samaniler (874-1005) devridir. Bu dönemde Kur’an tefsirleri, kelam, kahramanlık destanları, tıp, matematik, coğrafya, özellikle tarih kitapları gibi çeşitli bilimlerle ilgili bazı mensur eserler yazılmıştır. Farsça nesrin konularındaki bu çeşitlilik, Samaniler dönemindeki Fars diline duyulan ilginin bir sonucudur. Bu eserler, tasannudan uzak olup son derece sade, basit ve anlaşılır bir dille yazılmıştır.

Gazneliler dönemi (963-1186)nde şiire paralel olarak nesir de gelişip olgunluğa ulaş-mıştır. Dönemin başlarında Arapça kelime ve terkipler oldukça azken, daha sonraları kul-lanım oranları artmıştır. Bazı konular işlenirken yeri geldikçe ayet ve hadis iktibaslarına başvurulmuş, ifadeler anlaşılır bir biçimde kullanılmıştır. Önceleri kısa cümleler kurulur-ken, daha sonra uzatılmıştır. Cümlelerde lafız ile anlam arasında uyum gözetilmiş, nesri süslemek için şiirden de yararlanılmıştır. Târîh-i Beyhakî ve Kelîle ve Dimne bunun en güzel örneğidir.

Selçuklular dönemi nesri, Samaniler ve Gazneliler devrinin bir devamı gibidir. Arapça kelime ve terkiplerin kullanımında artış olmuş ve konuyu tanımlamak için Arapça cümle-ler kullanılmıştır. Önceki dönemlerde oldukça kısa olan konu ve cümleler de uzatılmıştır. Ancak cümlelerin uzunluğuna rağmen manada zorlanma görülmez. Sade ve süslü nesir örneklerinde hem konu çeşitliliği hem de eser sayısı artmıştır. Esrâru’t-tevhîd, Tezkiretü’l-evliyâ, Târîh-i Beyhakî, Kâbûs-nâme, Kelîle ve Dimne, Çehâr-makâle bu dönemde yazılan mensur eserlerden bazılarıdır.

Moğollar dönemi (1218-1369) nesri, Selçuklu dönemi nesrinin devamıdır. Bu dönem, bir önceki dönemde olduğu gibi sade ve sanatlı iki nesir türünü de barındırmaktadır. Re-şidüddin Fazlullah (öl. 1318)’ın Câmi’u’t-tevârîh adlı tarih kitabı sade ve akıcı nesrin, Mu-hammed Avfî (öl. 1232)’nin ünlü tezkiresi Lübâbu’l-elbâb ise sanatlı nesrin güzel örnek-lerindendir. Her iki üslubun bir arada kullanıldığı da görülmüştür. Şems-i kays-i Razî’nin el-Mu’cem fî-Me’âyîr-i Eş’âri’l-Acem adlı esrinin “mukaddime” kısmında sanatlı, mukaddi-me dışındaki kısımlarında ise sade bir üslup kullanılmıştır. Bu dönem mensur eserlerinde Farsça ve Arapça şiirler, Arapça güzel sözler, ayet ve hadisler ve bilimsel kavramlardan ol-dukça fazla yararlanılmıştır. Ata Melik Cüveynî (öl. 1282)’nin meşhur Târîh-i Cihângüşâ’sı bu tür yazılmış eserlerin başında gelir. Sa’dî-yi Şirazî (öl. 1292) de Gülistân’ında ifrata kaçmadan Arapça kelime, cümle, darbımesel yanında ayet iktibaslarını da kullanarak, kendinden sonra gelenlere önderlik etmiştir. Moğollar döneminde en tanınmış mensur eserler, tarih yazıcılığında ortaya çıkmıştır. Bu eserler, genel tarih, bir şehre veya bir bölge-ye ait özel tarihler ile bir sülaleye ait tarihler olarak üç şekilde görülmektedir. Bu mensur eserlerinde Moğolca ve Türkçe kelimeler bol miktarda yer almıştır.

Timurlular devrinde (1369-1500) Fars nesri, şiirden daha çok rağbet görmüştür. Ne-sirde üslup sade ve oldukça akıcıdır. Önceki dönemlere göre sanatlı eserler oldukça azdır. Görülenler ise, eserlerin mukaddimeleri ve bölüm başlarında yer almıştır. Emir, yönetici ve ileri gelen kişilerin isminin zikredildiği konularda veya geçtiği yerlerde, anlaşılması zor kelimeler kullanılmıştır. Lakap ve unvanlar fazla kullanıldığından, anlatılan konudan yer yer uzaklaşmalar, anlatımda sözün zayı�adığı yerlerde zevksiz seciler görülmüştür. Bu dö-nem nesrinde Türkçe kelimelerin etkisi, gözle görülür bir noktaya ulaşmıştır. Hatta döne-min sonlarına doğru Türkçe yazılmış kitaplar ortaya çıkmıştır. Bunda Herat mektebi etkili olmuştur. Mecâlisü’n-nefâ’is, Muhâkemetü’l-lügateyn, Mahbûbu’l-kulûb ve Bâbür-nâme bunların başında gelir. Tarih yazıcılığı yanında bilimsel konular ağırlıklı olarak işlenmiştir. Nizam-i Şamî’nin Zafer-nâme’si, Hafız Ebru’nun Zübdedü’t-tevârîh’i, Camî’nin Bahâristân


ve Nefahâtü’l-üns’ü, Mirhand’ın Ravzâtü’s-safâ’sı, Hüseyin Baykara’nın Mecâlisü’l-uşşâk’ı, Hüseyin Vaiz Kaşifî’nin Ravzatü’ş-şühedâ’sı, Devletşah’ın Tezkiretü’ş-şuarâ’sı bu dönem ya-zılan mensur eserlerden bazılarıdır.

Safeviler Dönemi (1502-1736)’nde nesir zayı�amıştır. Yazılan eserler, edebî ölçülere, fesahat ve belagat kurallarına özen gösterilmediği için başarılı değildir. Çeşitli tarihî eser-ler kaleme alınmış, tezkire yazma geleneği de devam etmiştir. İhtiyaçtan doğan Farsça dilbilgisi yazıcılığı büyük rağbet görmüştür. Bazı dinî ve bilimsel eserler de yazılmıştır. Handmir’in Habîbü’s-siyer’i, I. Şah Tahmasb’ın Tezkire-yi Şâh Tahmasb-ı Safevî’si, Emin Ahmed-i Razî’nin Tezkire-yi He�-iklîm’i, Ali Rıza Kulihan’ın Riyâzü’ş-şuarâ’sı, İskender Big’in Âlem-ârây-ı Abbâsî’si, İdris-i Bitlisî’nin Heşt Bihişt’i bu dönemin mensur eserlerin-dendir.

Safevilerden sonra değişen Fars nesri, Afşarlar, Zendler ve Kaçarlar dönemlerinde iyi-ce zayı�amış, Kaçarlar döneminde ise eski nesir üsluplarına dönülmüştür.


ÖzetBaşlangıçtan günümüze kadar Arap edebiyat tarihini öğrenmekArap edebiyatının elimizde bulunan en eski örnekle-ri, manzum ve mensur olarak kaleme alınmışlardır. Bunlardan şiirin nasıl ortaya çıktığı bilinmemektedir. Ancak araştırmacıların çoğunluğu, Arap şiirinin düz nesir, bunun daha olgun hali olan secili nesir, recez ve kaside aşamalarından geçerek oluştuğu görüşünde birleşmiştir. Arap edebiyatını, tarihsel süreç içerisin-de dönemlere ayırmak mümkündür. Bunların başın-da Arapça şiirlerin ilk örneklerinin verildiği Cahiliye dönemi gelir. Bu dönemin en seçkin edebî ürünleri “mu’allakat” olarak bilinen, yedi veya on şaire ait kasi-delerdir. Daha çok “mu’allakâtü’s-seb’a/yedi askı” diye tanınan şiirlerin sahipleri; İmru’u’l-Kays, Zuheyr b. Ebi Sülma, Tarafa b. Abd, Lebid b. Rebi’a, Amr b. Kul-sum Antera b. Şeddad ve Haris b. Hillize’dir.

Arap şiirinin, Kur’an ayetlerinin inmesiyle birlikte İs-lam dininin getirdiği değerlerle oluştuğu dönemine, İslamî dönem denilmektedir. Bu dönemin en büyük temsilcisi Hassan b. Sabit ve kasîdetü’l-bürde şairi olarak da bilinen Ka’b b. Züheyr’dir. Emeviler döne-minde (661-750) şiir, siyasî bir boyuta ulaşmış, şiirle mücadele eden çeşitli siyasî grupları ortaya çıkmıştır. Bu dönem şiiri, Cahiliye döneminin bir devamı nite-liğindedir. Bu dönemde gazel, büyük bir ilerleme kay-dederek, “hadarî” ve “uzrî” diye adlandırılan müstakil bir tür olmuştur. Hadarî gazelin en büyük temsilcisi Ömer b. Ebi Rebi’a, uzrî gazelin en tanınmış şairi ise Mecnun lakabıyla tanınan Kays b. Mulevvah’tır.

Arap şiirinin büyük bir değişim geçirdiği dönem, Ab-basiler dönemi (750- 1258)dir. “Muhdes” ve “müvel-led” olarak isimlendirilen Arap olmayan şairler, ede-biyata büyük bir katkı sağlamışlardır. Bu katkıya Türk şairler de ortak olmuştur. Şiir, şekil ve muhtevada büyük değişimler geçirmiş, her konuda kendini yeni-lemiştir. Bu dönemde kasidenin dışında ilk kez mes-nevi/müzdevic ve musammat nazım şekilleri Arap şiirinde görülmüş, hamriye denilen şarap şiirleri ise müstakil bir bölüm haline gelmiştir. Ebu Nüvas, Beş-şar b. Bürd, İbn Mu’tez, Ebu Temmam ve Mütenebbî dönemin tanınmış şairleridir.

Endülüs’te Arap şiiri, hem gelenekçi özelliğini koru-muş hem de yenilenmiştir. Muvaşşahat adı verilen ve Arap edebiyatında daha önce görülmeyen bir tür, bu dönemde ortaya çıkmış ve gelişmiştir.

Bağdat’ın 1258 yılında yıkılıp Abbasi devleti ortadan kalktıktan sonra, Arap şiiri bir duraklama dönemi ge-çirmiştir. Arap edebiyatı, Bağdat’tan Mısır ve Suriye bölgelerine taşınarak yeni bir muhit içende gelişme-sini sürdürme imkânı bulur. Memluklar dönemi de-nen bu devre, 1517 yılına kadar devam eder. Didaktik şiirler altın çağını yaşar. Bediiyyat türü ilk kez şiirde rağbet görür. Duraklama döneminin ikinci devresini Osmanlı dönemi teşkil eder. Arap şiiri, Osmanlı top-rakları olan Mısır, Hicaz, Suriye/Şam ve Lübnan’da varlığını devam ettirir. Arap edebiyatı XIX. yüzyılla birlikte yeni bir döneme girer. Modern dönem veya yeni Arap edebiyatı da denilen bu dönemde edebiyat yönünü Batı edebiyatına çevirir ve onun etkisinde ge-lişmesini devam ettirir.

Arap edebiyatı nazım türlerini öğrenmekArap şiirinde en küçük nazım parçası beyittir. Genel-de iki mısradan meydana gelen beytin ilk mısraına “sadr” veya “şatr”, ikinci mısraına da “acuz” denir. Arap şiirinin en eski şekli “recez”dir. Bütün mısraları kendi arasında kafiyeli olan recez, 7-8 mısradan oluş-maktadır. Olumlu, olumsuz bütün duygularını recez ile ifade eden Araplar, her arzularını da receze taşı-mışlardır. Recezin mısra sayısını artırarak onu uzun şiirler/kasid haline sokan ilk şair, el-Ağleb el-İclî’dir.

Recezden sonra Arap şiirinin en eski şekli “kaside”dir. En eski kasidenin el-Muhelhil tarafından yazıldığı ka-bul edilir. Kasideyi ilk kez bölümlere ayırıp onu uzun şiir şekline sokan, ona his yoğunluğu katarak yapısal biçim verenin de İmru’u’l-Kays olduğu söylenir. Ka-sidenin Arap edebiyatında en güzel örneklerini İslam öncesi döneme ait mu’allakalar oluşturur. Klasik kasi-denin içyapısı, muhteva planı üç aşamalıdır: Nesib, teş-bib ve gazel bölümü, rahil bölümü ve maksud bölümü.

Arap şiirinde görülen başka bir tür de “müzdevic”dir. Her beyti kendi arasında kafiyeli olan bu nazım şekli-ye yazılan eğitici şiir türüne “şi’ru’t-ta’lîmî” denilmiş-tir. İlk defa IX. yüzyılda Endülüs’te ortaya çıkan bir nazım biçimi de, beyitlerden oluşan ve bestelenmek için yazılan “muvaşşah”tır. Endülüs döneminde orta çıkan şiir türlerinden biri de, halk diliyle ve sokak ağ-zıyla söylenen “zecel”dir. Şiirin musiki ile ilişkisi, Arap edebiyatında yeni şekillerin doğmasına neden olmuş-tur. Bu nazım şekillerinden biri de “musammat”tır. Musammat, bendlerin değişik sayıdaki mısraların oluşturduğu nazım biçimlerinin genel adıdır.

1

2


Şairler genellikle kasidenin başlangıç bölümüne sev-giliyi yâd ederek başlarlar. Aşktan ve kadından bah-seden bu bölüm nesib, teşbib yanında gazel olarak da anılmıştır. Bu doğrultuda Arap edebiyatında gazel, bir nazım şekli olarak değil de, Emeviler döneminde kaside nazım şekli ile yazılmış bir edebî tür olarak or-taya çıkmıştır. Gazeli, bir tür haline getiren Ömer b. Ebi Rebi’a olmuştur. Arap edebiyatında hadarî, uzrî ve tasavvufî olmak üzere üç tür gazel vardır.

Fars edebiyatı tarihini öğrenmekFars edebiyatı, çok eski bir geçmişe sahiptir. Sözlü ve yazılı edebiyatın varlığı bilinmesine rağmen gü-nümüze kadar fazla eser ulaşmamıştır. Edebî değeri olan en eski eser, Avesta’nın yazıya geçirilmiş bazı kısımlarıdır. Kitabeler, Fars edebiyatının günümü-ze kadar gelen yazılı metinleridir. Bunların en eskisi Ahamenişler zamanından kalmıştır. Bisutun yazıtla-rı, bu kitabelerin en önemlisidir. Mani dinini anlatan kitap ve risaleler, İran tarihi için önemli bir kaynak olan Hodâynâmek, Sanskritçeden çevrilen Kelîle ve Dimne, o devirden kalma edebî eserlerdendir. Sasani döneminde şiirin varlığı bilinmektedir. İranlı ve Arap bilginleri ilk Farsça şiirin Behram-ı Gur tarafından söylendiği görüşündedirler.

İran edebiyat tarihçileri, Farsî-yi Derî de denilen İs-lam sonrası yeni Fars edebiyatının Tahiriler ve Sa�a-riler dönemiyle başladığını benimsemişlerdir. Derî Farsçası ile ilk şiir söyleyenin Muhammed b. Vasif olduğu üzerinde ittifak edilmiştir. İlk şiirler, kaside nazım şekliyle yazılmış ve Arap kasideleri örnek alın-mıştır. Bu dönemden 23 beyit günümüze kadar gele-bilmiştir.

Fars edebiyatının ilk önemli dönemi, Samaniler ile başlar. Rudekî, yeni Fars şiirinin kurucusu ve tüm Fars edebiyatı dönemlerinin en büyük şairi olarak ka-bul edilmiştir. Bu devrede kaside ve mesnevi nazım şekilleri öne çıkmıştır. Firdevsî’nin şöhret kazandığı Gazneliler dönemi, Fars edebiyatının ilerleme ve ge-lişme gösterdiği devirdir. Gazne sarayları edebiyatın merkezi ve şairlerin buluşma mekânı olmuştur. Şiir gelişmiş, şair sayısında artış görülmüştür. Kaside ala-nında Ferruhî ve Unsurî, etkilerini sonraki dönemlere taşıyan nadir şairlerdendir. Eskiye oranla bu dönemde milli değerlerden, Fars geleneklerinden uzaklaşılmış-tır. Şiirlerde yoğun olarak Türk kültürü yer edinmiştir.

Fars edebiyatı, zirve noktasına Selçuklular dönemin-de ulaştı. Şiir klasikleşti, Arap edebiyatı ve Arapça kelime ile terkipler, bilimsel terimler şiirde yer aldı. Selçuklu sarayları Fars şiirinin işlendiği atölye şekline dönüştü, Fars edebiyatı altın çağını yaşadı. Büyük şa-irler, bu dönemde yaşayarak, manzum ve mensur bir-çok eserler yazdılar. Zevke dayalı sü�î duygular şiirde terk edildi, irfanî duygulara yöneliş başladı.

Moğollar dönemiyle birlikte edebiyat durgunlaştı, saray şiiri kaside fazla rağbet görmedi ve gazel öne çıkan nazım şekli oldu. Attar ve Sa’dî bu dönemde yaşadı. Şiirlerde bedbin duygular yer aldı. Türk dili bu dönemde ilgi görmeye başladı. Sa’dî, Gülistan ve Bostan isimli klasik eserlerini bu dönemde yazdı. Ha-fız, hem âşıkane, hem de tasvvufî yoruma açık gazel-lerini bu dönemde söylerken, Emir Hüsrev-i Dihlevî de Hindistan’da Nizamî’nin hamse geleneğini devam ettirdi.

Timurlular zamanında, Moğol döneminde başlayan gerileme devam etmiştir. Gazel bu devirde revaç bul-du. Âşıkane ve arifane mesneviler kaleme alındı. Şiir-deki gerilemeye rağmen, nesir ilgi gördü. Bu devirde Fars diline birçok Moğolca ve Türkçe kelimeler girdi. Sultan Hüseyin Baykara meclisleri kültür ve sanatın merkezi oldu. Camî, manzum ve mensur yazdığı eser-lerle Türk edebiyatını etkileyen şair oldu.

Safevîler döneminde şiirin zayı�aması devam etti. Şiir, dinî ve mezhebî bir özellik kazandı. Övgü şiiri, içerik değiştirerek, ehl-i beyt ve Şii büyüklerini öven bir özellik kazandı. Şiir, İran’dan çok Hindistan’da re-vaç buldu ve sebk-i Hindî adı verilen bir tarz oluştu. Safevilerden sonraki dönem olan Kaçarlar devrinde şairler, geçen asırlardaki Fars şairlerinin mazmun ve me�umlarını tekrar etmeden öteye geçemediler. İran şiiri, meşrutiyet dönemiyle birlikte yüzünü Batı me-deniyetine çevirerek, yeni bir yola girdi.

3


Fars edebiyatı üsluplarını öğrenmekTürkistan üslubu, Samani ve Gazneliler dönemi şii-rinde görülen bir tarzdır. Sade, basit, akıcı ve anlaşı-lır oluşu bu üslubun özelliğidir. Arapça kelimeler az kullanılmış, övgü öne çıkarılmış, kaside nazım şekli yoğun olarak kullanılmıştır. Kasidelerde görülen tas-virler, oldukça realist olduğundan dış dünya gerçek-çi olarak anlatılmıştır. Bu üsluba sebk-i Horasanî da denilir.

Irak üslubu, XII. yüzyılın ikinci yarısından XV. yüz-yılın sonuna kadar varlığını devam ettirmiştir. Şiire yeni lafzî terkipler girmiş, Arapça kelime ve ibareler yanında Arap edebiyatından alınan mazmunlar şiirde kullanılmıştır. Tasavvufî duygular rağbet görmüş, şii-re karamsarlık nüfus etmiştir. Nizamî mesnevileriyle, Hakanî kasideleriyle, Sa’dî ve Hafız da gazelleriyle bu üslubun önemli temsilcileridir.

Hind üslubu, İran’dan Babürlü hükümdarların sarayına giden şairlerin oluşturduğu bir üsluptur. Bazı edebi-yat araştırmacıları, bu üslubun ilk çıktığı yere nispet-le sebk-i İsfahanî de demişlerdir. Bu üslupta mananın söze hâkimiyeti söz konusudur. Hint üslubunda, anlam derin ve anlaşılması zor, hayaller gayet ince ve son de-rece giri�, ifadeler abartılı, zihinden uzak mazmunlar, günlük halk dilinin kullanımı esastır.

Edebî geri dönüş üslubu, Hint üslubundaki şiirin anlaşılmaz bir özellik arz etmesi neticesinde, ona bir tepki olarak ortaya çıkmıştır. Kaçarlar dönemi ile baş-layan bu üslup, meşrutiyet dönemine kadar devam etmiştir. Kaçarlar dönemi şairleri, yeni bir üslup icat etmek yerine, ilk dönem ve onu takıp eden dönemler-de yaşamış şairlerin peşlerinden giderek, onların şiir anlayışını benimsediler ve buna da “bâzgeşt-i edebî/edebi geri dönüş” dediler.

4


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdaki şairlerden hangisi mu’allakatu’s-seb’a şairlerin-den değildir?

a. Zuheyr b. Ebi Sülma b. Tarafa b. Abd c. Antera b. Şeddadd. Haris b. Hillizye e. Hassan b. Sabit

2. Endülüs döneminde ortaya çıkan edebî tür aşağıdakiler-den hangisidir?

a. Recez b. Müzdevic c. Muvaşşahatd Kasid e. Gazel

3. Abbasiler döneminde ilk kırk hadisi toplayan ve yazan Türk şairi kimdir?

a. Abdullah b. Mübarek b. Ebu Nüvas c. Abdullah b. Revahad. Ebu Temmâm e. Ebu Bekr es-Suli

4. Arap şiirinde, Peygamber övgüsü olan bediiyyat hangi dönemde ortaya çıkmıştır?

a. Emevi dönemi b. Duraklama dönemi c. Abbasiler dönemid. Modern dönem e. Endülüs dönemi

5. Emeviler döneminde hadarî gazelin kurucusu kimdir?a. Cemil b. Ma’mer b. Kays b. Mulevvah c. Ferazdakd. Ömer b. Ebi Rebi’a e. Cerir

6. Ünlü şair Rudekî hangi dönemde yaşamıştır?a. Tahiriler b. Sa�ariler c. Gaznelilerd. Timurlular e. Samaniler

7. Aşağıdaki şairlerden hangisi Selçuklu döneminde yetiş-miş Türk asıllı şairlerindendir?

a. Hakanî-yi Şirvanî b. Esedî-yi Tusî c. Ferruhî d. Ömer Hayyam e. Fahreddin Gurganî

8. Aşağıdaki şairlerden hangisi Herat mektebinin en önem-li ismidir?

a. Nizamî b. Camî c. Senaîd. Mevlana e. Attar

9. Aşağıdaki eserlerden hangisi, Moğol dönemi sanatlı nes-rin en güzel örneğidir?

a. Ravzatü’s-safâ b. Tuhfe-yi Sâmî c. Lübâbu’l-elbâb d. Habîbü’s-siyer e. Nefahâtü’l-üns

10. Aşağıdaki şairlerden hangisi Hint üslubunun önemli temsilcisidir?

a. Hilalî-yi Çağatayî b. Cemaleddin Isfahanî c. Sa’dî-yi Şirazî d. Hâkânî-yi Şirvanî e. Urfî-yi Şirazî


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı Sıra Sizde Yanıt Anahtar1. e Yanıtınız yanlış ise “mu’allakatu’s-seb’a” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.2. c Yanıtınız yanlış ise “Endülüs Dönemi” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz. 3. a Yanıtınız yanlış ise “ Abbasi Dönemi” konusunu ye-

niden gözden geçiriniz.4. b Yanıtınız yanlış ise “ Duraklama Dönemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.5. d Yanıtınız yanlış ise “Emeviler Dönemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.6. e Yanıtınız yanlış ise “ Samaniler Dönemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.7. a Yanıtınız yanlış ise “ Selçuklular Dönemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.8. b Yanıtınız yanlış ise “ Timurlular Dönemi” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.9. c Yanıtınız yanlış ise “Nesir” konusunu yeniden göz-

den geçiriniz.10. e Yanıtınız yanlış ise “Hint üslubu” konusunu yeniden

gözden geçiriniz.

Sıra Sizde 1İslam’dan önceki Arap şiirinin en seçkin edebî ürünleri “Mu’allakat” diye bilinen şiirlerdir. Mu’allakat, Cahiliye dö-neminde her biri müellifin en güzel parçası olarak kabul edi-len, yedi veya on şaire ait kasidelerden meydana gelen şiir koleksiyonuna verilen addır. Bu kasidelerin her biri, başta Ukaz olmak üzere kurulan panayırlarda her yıl düzenlenen şiir yarışmalarında ödül kazanmış, mısır keten bezinden ya-pılmış tomarlara altın har�erle yazılarak Ka’be’nin duvarına asılmıştır.

Sıra Sizde 2Halife Mu’tasım (833-842)’ın saray kapılarını Türklere açma-sıyla üçüncü bir unsur olarak Türkler, toplumsal etkinlikleri-ni artırarak, Abbasi edebiyatının gelişmesine büyük bir kat-kıda bulundular. I. Abbasi çağına (750-847) daha çok Arap ve Fars kültürü damgasını vururken, bu iki kültüre II. Abbasi döneminde (847-945) Türk kültürü de eklenir. Kültür ve me-deniyetin olgunlaşmasında Türk asıllı unsurların büyük kat-kısı olur. Bunların başında Abdullah b. Mübarek et-Türkî (öl. 797) gelir. İbn Mübarek, ilk cihat kitabı olan Kitâbü’l-cihâd’ın yazarı ve Kitâbü’l-Erba’în isimli eseriyle de kırk hadis top-layan ve yazan ilk kişidir. Aynı zamanda tasavvuf alanında dönemin büyük şairlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Sıra Sizde 3Yeni Farsça ile şiir yazmayı deneyenler, Arapça yazıp Fars-ça konuşan şairlerdir. Yeni Farsça şekil ve içerik bakımından hemen en önemli özelliklerini Arap edebiyatından aldı. Yeni Farsça ile ilk şiirler yazan şairler, Arap şairlerini kendilerine örnek aldıkları için, onların şiirlerine benzer şiirler söyleme-ye çalıştılar. Böylece şairler, Arapça şiirleri kelime kelime ter-cüme ederek, ilk Farsça şiirleri yazdılar.

Sıra Sizde 4Sultan Hüseyin Baykara, Herat’taki sarayını canlı bilim mer-kezi durumuna getirmiş, önde gelen yazar ve sanatkârları korumuş ve kollamıştır. Tanınmış şairlerden Camî (öl. 1492) ve Ali Şir Nevaî (öl. 1501), minyatürcü Behzad, ünlü tarihçi-ler Mirhand ve Handemir (öl. 1534), tanınmış tezkire yazarı Devletşah (öl. 1495) onun sarayında barınan ve edebiyat ta-rihlerine Baykara meclisleri olarak geçen meclisin müdavim-leri olan şahsiyetlerdir. Bu meclisler, edebiyat tarihinde Herat mektebi veya Herat ekolü denilen tarzın ortaya çıkmasına sebep olmuştur.


Yararlanılan ve Başvurulabilecek Kaynaklar Abdu’n-Na’im Hafacî (1412), el-Edebü’l-Arabiyye fî-Asri’l-

Abbâsî’l-evvel, Beyrut.Ahmed Hasan Zeyyât (ts.), Târîhü’l-edebi’l-Arabî, Kahire.Araslı, H. (1988), “Hakanî Şirvanî”, (ter. Ömer Bayram), İn-

san ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, c. 4, sy. 1, 2015.

Armutlu, S. (2011), “Sözel Kültür ve Sözel İletişim Bağlamın-da Yazısız Şiirde Somut Anlatım Biçimi: Mu’allaka Ör-neği”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Ş a r k i y at Mecmuası, sy. XV, 2009/2, İstanbul.

Armutlu, S. (2014), “Derî Farsçasında Gazelin Oluşumu, Fel-sefesi: Bu Gazeldeki Aşk Söylemi ve Güzellik Unsurla-rının Kaynağı Olarak Hadarî ve Uzrî Gazel”, Doğu Esentileri, sy. 2014/4, Erzurum.

Armutlu, S. (2016), “Arap Edebiyatında Bir Tür: Gazel”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XI, İstanbul.

Atalay, M. (2000), Selçuklular Devri İran Edebiyatı Tarihi, Er-zurum.

Atalay, M. (2000), Moğollar, Timurlular, Safeviler ve Kaçarlar Devri İran Edebiyatı, Erzurum

Atalay, M. (2000), İran Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Gazneli-lere Kadar, İstanbul.

Çetin, N. (1973), Eski Arap Şiiri, İstanbul.Demirayak, K. (2009, Arap Edebiyat Tarihi I, Cahiliye Döne-

mi, Erzurum.Demirayak, K. (2009, Arap Edebiyat Tarihi II, Sadrul İslam

Dönemi, Erzurum.Demirayak, K. (2012), Arap Edebiyat Tarihi III, Emeviler Dö-

nemi, ErzurumDemirayak, K. (2015), Arap Edebiyat Tarihi IV, Osmanlı Dö-

nemi, ErzurumFurat, A. S. /1996), Arap Edebiyatı Tarihi I, İstanbul.Gürkan, N. (2000), Arap Edebiyatında Memluklar/Moğollar

Dönemi, Doktora tezi, Süleyman Demirel Üniversitesi.Hannâ Fâhûrî (1986), el-Câmi’ fî-Târîhi’l-edebi’l-Arabî

“Edebü’l-kadîm”, Beyrut.İpek, M. S. (2015), Klasik Dönem Arap Edebiyatında Nesir,

Ankara.Karaismailoğlu, A. (2001), Klasik Dönem Türk Şiiri İnceleme-

leri, Ankara.Kartal, A. (2010), Şiraz’dan İstanbul’a Türk-Fars Kültür Coğ-

rafyası Üzerine Araştırmalar, İstanbul.Kartal, A. (2016), Hakîkate Düşen Gölge, İstanbul.Şefî’î Kedkenî (1370), Suver-i hıyâl der-Şi’r-i Fârsî, Tahran.Şentürk, A-Kartal, A. (2010), Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İs-

tanbul.

Muhammed Ca’fer Mahcûb (1345), Sebk-i Horâsânî der şi’r-i Fârsî, Tahran.

Ömer Ferruh (1981), Târîhu’l-edebi’l Arabî, I-VI, Beyrut.Rızâzâde Şafak (1352), Târîh-i edebiyât-ı İrân, TahranSuzan, Y. (2008), Arap Şiirinde Muhammes ve Tahmis, Dokto-

ra tezi, Ankara Üniversitesi.Taha Hüseyin (1969), Min hadîsi’ş-şi’r ve’n-nesr, Kahire.Tarlan, A. N. (1944), İran Edebiyatı, İstanbul.Ünal, Ö. (1989), Emeviler Devrinde Siyasi Şiir ve Öncüleri,

Yüksek lisans tezi, Atatürk Üniversitesi. Ürün, A.K. (2015), Klasik Arap Edebiyatı, Konya.Yalar, M. (2003), Modern Arap Şiiri, Bursa.Yıldırım, N. (1998), İran Edebiyatı Tarihi Gazneliler Dönemi,

Erzurum.Yıldırım, N.(2012), İran Edebiyatı Tarihi, İstanbulZebihullâh Safâ (1370), Târîh-i Edebiyât der İrân, I-V, Tahran.

5Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;XII-XIII. Yüzyıllar Anadolu’sunun kültürel ve ilmî yapısını tanıyabilecek,Anadolu’daki dinî ve tasavvufî düşünceyi açıklayabilecek,Bu dönem şiir anlayışını, şiirin dilini, sultanların şiire bakışını, şiirin genel özelliklerini ve başlıca temsilcilerini tanıyıp değerlendirmeler yapabilecekbilgi ve becerilere sahip olacaksınız.

Anahtar Kavramlar

İçindekiler

VIII-XIII. YüzyıllarTürk Edebiyatı

XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Kültür ve Edebiyat

• GİRİŞ• ANADOLU’DAKÜLTÜRELVEİLMÎHAYAT

• ANADOLU’DADİNVETASAVVUF• ANADOLU’DAEDEBİYAT


• Anadolu• AnadoluSelçukluDevleti• DanişmendlilerDevleti• Kültür• Edebiyat• İlim• Medrese• Tasavvuf• Tarikat

• Şiir• Nesir• Mesnevi• Keşfü’l-akabe• İbnArabî• Evhadüddin-iKirmanî• HacıBektaş-ıVelî• I.AlaaddinKeykubad• I.GıyaseddinKeyhüsrev

GİRİŞTürkler Anadolu’yu fethettikten sonra gerçekleştirdikleri istikrarın bir sonucu olarak, bu coğrafyada geliştirip olgunlaştırdıkları Oğuz Türkçesini edebî bir dil hâline getirmişler, Türk dil ve edebiyatının en güzel ve olgun örneklerini vermişlerdir. Anadolu’da oluşan Türk edebiyatının bütün yönleriyle anlaşılması için Anadolu’nun fethinden sonra oluştu-rulan külterel yapıyı, düşünce hayatını, ilmî anlayışı, inanç sistemini ve edebiyat geleneği-ni bilmek gerekmektedir.

Selçuklu hükümdarı Alparslan, 1071’de Malazgirt ovasında Bizans ordusunu yenerek Anadolu’nun Türk yurdu haline gelmesi, Türkleşmesi ve İslâmlaşmasının yolunu açmıştır. Ayrıca bu zaferle, Ön Asya, Selçukluların tasarrufuna geçmiş ve bu topraklara yoğun bir göç dalgası başlamıştır. Rum, Ermeni, Süryani gibi değişik milletlerin yaşadığı Anadolu’ya yönelik bu göç dalgasıyla Türkistan ve Horasan’dan yoğun bir şekilde Türk toplulukları gelmiştir. Bunların bir kısmı Anadolu’daki bazı şehirlere yerleşmişler, bir kısmı da burada yeni köy, kasaba ve şehirler kurmuşlardır. Hatta bunların birçoğu, yerleştikleri şehirleri, kendi hayat tarzlarına uygun hale getirmişlerdir. Anadolu’ya, Türklerin dışında İranlılar da göç etmişler ve çoğunlukla şehirleri yurt edinmişlerdir.

Türkler, başta yerleştikleri şehirler olmak üzere inşa ettirdikleri mescit, cami, medre-se, han, hamam, kervansaray, darüşşifa, rasathane, köprü, zaviye ve türbelerle hem iskân hareketlerini kuvvetlendirmişler hem de kurulan vakı�arla ilim, sanat ve edebiyat alanın-daki faaliyetlerin oluşumu ve gelişimini sağlamışlardır.

Anadolu kentleri, XIII. asrın ortalarında Türk-İslâm karakterini kazanmıştır. Bu kaza-nım, Anadolu coğrafyasının XIII. asrın ortalarından itibaren Batılılar tarafından “Türki-ye” şeklinde adlandırılmasına sebep olmuştur. Hatta bu dönemde Anadolu’ya ya da Ana-dolu üzerinden başka diyarlara seyahat eden gezginler, çizdikleri haritalarda Anadolu’ya “Türkiye” adını vermişlerdir.

ANADOLU’DA KÜLTÜREL VE İLMÎ HAYATTürkler tarafından fethedilen Anadolu’da, özellikle I. Alaaddin Keykubad döneminde oluşturulan istikrar neticesinde, adalet, hoşgörü, düşünce özgürlüğü, emniyet ve asayiş, ekonomik zenginlik ve rahatlık oluşmuştur. Bu durum doğal olarak Anadolu’da, düzenli devlet idaresinin hâkim olmasına, kültür, sanat, ilim, irfan ve edebiyatın gelişimine imkân sağlamıştır. Ayrıca Anadolu Selçuklu sultanlarının, tıpkı ataları Karahanlı, Gazneli ve Sel-çuklu sultanları gibi, ilme ve sanata önem verip desteklemeleri, ilim adamı ve sanatkârları himaye edip korumaları ve onlara lâyık oldukları ikram ve ihsanda bulunmalarından do-

XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Kültür ve Edebiyat

VII-XIII. Yüzyıllar Türk Edebiyatı100

layı, Anadolu’ya Türkistan, Suriye, Irak ve İran tara�arından birçok âlim ve sanatkâr da gelmiştir.

Türkler, Anadolu’da bir tara�an cami, tekke, medrese, kervansaray, rasathane, hastane gibi yapılar yaparken diğer tara�an, bunların temelini oluşturan çeşitli ilmî ve kültürel faaliyetlerde de bulunmuşlardır. Danişmendliler ve Selçuklular döneminde görülen bu tür faaliyetler, önce sarayda başlamış, akabinde şehirlerdeki şehzade muhitlerine sirayet etmiş-tir. İstikrarın sağlandığı dönemlerde, bu faaliyetler daha da yoğunluk kazanmıştır.

Anadolu’da İlmî Faaliyetlerin BaşlamasıAnadolu’da ilk ilmî faaliyetler, 1071-1178 yılları arasında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Ma-latya ve civarlarında hâkimiyet kuran Danişmendliler döneminde ve onların hâkim olduğu bölgelerde başlamıştır. Bu devleti kuran Melik Ahmed Gazi, bilge bir kişiliğe sahip olduğu için Danişmend Gazi diye anılmış, kurduğu devlete de Danişmendiye denmiştir. Melik Ah-med Gazi, bir yandan yeni fetih hareketlerine girişmiş diğer tara�an da fethettiği bölgelerde yoğun kültürel faaliyetlerde bulunup ilmî çalışmalara zemin hazırlamıştır. Nitekim bugün-kü bilgilere göre, Anadolu’da yazılan en eski eser olan ve Melik Ahmed Gazi’ye sunulan Keşfu’l-akabe’de yer alan bir kayıt, Malazgirt Zaferi’nden kısa bir süre sonra Danişmend-lilerde ilmî çalışmaların başladığını ve Melik Ahmed Gazi’nin birçok âlim ve sanatkârı himaye edip destekleyerek çalışma yapmalarına imkân sağladığını göstermektedir. Ayrıca Anadolu’daki medreselerin en eskilerinin, XII. asrın ilk yarısında ve Danişmendliler dö-neminde Tokat, Niksar, Sivas ve Kayseri’de yapılması da bu bilgiyi desteklemektedir.

Danişmendliler, daha yoğun kültürel faaliyetlerde bulunup kültürel politikalarını yer-leştirdikleri Tokat, Sivas, Amasya ve Çorum yörelerinin Türkleşmesi ve İslâmlaşmasını sağlamışlardır. Hatta hem gazilik ideali ile Türk kültürü ve “Türkmencilik şuuru”na büyük önem vermişler hem de bunları yerleştirmeye ve yaymaya gayret etmişlerdir. Nitekim Me-lik Ahmed Gazi ve beraberindekilerin kahramanlıklarının anlatıldığı Dânişmend-nâme bu kültürel anlayışın bir mahsulüdür. Türk dili, edebiyatı ve kültürü açısından oldukça önemli olan Dede Korkut Hikâyeleri, XIV. asırda Amasya’da derlenmiştir. Anadolu’da ilk Türkçe eser yazma geleneği, yine Amasya’da başlamıştır. Hatta Tokat, Anadolu Selçuklu şehzadelerinin eğitim aldıkları bir merkez hâline gelmiştir.

Danişmendliler döneminin önemli ilim merkezlerinden bir diğeri ise, Kuzey Mezo-potamya ve Suriye’den Anadolu’ya açılan ticaret yolu üzerinde yer alan ve Anadolu’nun Türkler tarafından feth edilmesinden önce Süryanilerin elinde bulunan Malatya’dır. Özel-likle, Anadolu Selçuklu Sultanı Gıyaseddin Keyhüsrev’in veziri Malatyalı Muhammed Gazi, Şeyh Ebu Tahir Ahmed-i İsfahanî gibi İran asıllı kişiler, Malatya’ya gelip yerleşmişler ve burada ilmî ve kültürel faaliyetlerde bulunmuşlardır. Bu da, İran kültürü ile Süryanî kültürünün buluştuğu Malatya’ya, Sasaniler devrindeki ilmî ve fikrî hareketliliği yeni-den kazandırmıştır. Hatta İran millî kültürünün yeniden canlandığı Malatya, Selçuklular döneminde şehzadelerin eğitim görüp devlet idaresine hazırlandıkları bir merkez hâline gelmiştir. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüsrev ve oğlu I. İzzeddin Keykavus burada eğitim gören Anadolu Selçuklu sultanlarındandır. Burada var olan İran tesiri, Selçuklu sultanla-rının eski İran şahlarının adlarını kullanmalarında ve çok iyi şekilde Farsça bilmelerinde etkili olmuştur.

Anadolu Selçukluları döneminde Malatya’da, Şeyh Mecdüddin İshak’ın etkisiyle İslâmî ilimlerle ilgili yapılan çalışmalar yoğunluk kazanmıştır. Öğrencisi I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in ikinci defa tahta çıkmasından sonra, Anadolu Selçuklu Devleti’nin kültürel politikasına yön vermiştir. Hatta diplomat olarak birçok kez Bağdat ve diğer ülkelere git-miş ve oralardan birçok ilim adamının Anadolu’ya gelmesini sağlamıştır. Meşhur sufî İbn Arabî, Evhadiye tarikatının kurucusu Evhadüddin-i Kirmanî, Anadolu Ahi Teşkilatı’nın

5. Ünite - XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Kültür ve Edebiyat 101

kurucusu olup Ahi Evren diye meşhur Şeyh Nasiruddin Mahmud, Muhaddis Ebu’l-Hasan Ali el-İskenderanî, Şeyh Hasan Onar ve Cemaleddin-i Vasıtî bunlardandır. Bunların ta-mamı bir müddet Malatya’da kalmışlardır. Ayrıca Malatya’ya çok sayıda kitap da getiren Şeyh Mecdüddin İshak, onları buradaki ilim adamlarının istifadesine sunmuştur.

Anadolu Selçukluları döneminde oluşan, Türklük ruhunun etkin olduğu Tokat ile İran tesirinin baskın olduğu Malatya’da yetişen şehzadeleri iktidara taşıma mücadelesi dikkat çekmektedir. Hatta bazı devlet adamları, bu iki zihniyetten birine ya intisap etmişler ya da destek vermişlerdir. İbn Esir, Şihabeddin-i Sühreverdî olduğu anlaşılan bir filozofun, Rükneddin Süleymanşah’ın Tokat emiri olduğu sıralarda Tokat’a gittiğini ve Tokatlı bir bilgin tarafından Süleymanşah’ın huzurunda tartaklandığı için Tokat’ı terk etmek zorunda kaldığını bildirmesi, İranî zihniyet ile Türk düşüncesinin çatışma durumunda olduğunu göstermektedir. Hatta Türkmen sufî Evhadüddin-i Kirmanî, Malatya’da kendisine hizmet edeceği bir yer tahsis edilmediği için oradan kırgın vaziyette ve bir daha dönmemek üze-re ayrılmıştır. Yine Evhadüddin-i Kirmanî ile Mevlana’nın hocası Şems-i Tebrizî arasın-daki ihtilaf da bu iki kültürel çevre arasındaki anlaşmazlığın bir neticesidir. Ancak iki zihniyet arasında yapılan bu mücadelede, Malatya’nın iktidarlar üzerindeki ilmî, kültü-rel ve siyasî ağırlığı daha etkili ve yönlendirici olmuştur. Nitekim I. Gıyaseddin Keyhüs-rev, eğitim almaları için oğullarından I. İzzeddin Keykavus’u Malatya’ya ve I. Alaaddin Keykubad’ı ise Tokat’a göndermiştir. Bunlardan I. Alaaddin Keykubad, hükümdarlığı sı-rasında Anadolu’da Türklük me�ûresini hâkim kılmaya çalışmış, bürokrasiye Türk asıllı kimseleri atamıştır. Hatta bu dönemde, Türkmen şeyhler ile ilim ve fikir adamları himaye edilmiş, Ahi teşkilatı bütün Anadolu’ya yayılmış, şehirlerdeki belediye hizmetleri Ahilere verdirilmiştir. Diğer tara�an İran tesiri altında olan II. Gıyaseddin Keyhüsrev, iktidara ge-lişinden itibaren Türkmenlere karşı olumsuz bir davranış sergilemiştir. Hatta bu dönemde atabek olan Sadeddin Köpek, Türkmen ve Ahileri devlet kademelerinden uzaklaştırırken İran asıllı kişileri yüksek mevkilere getirmiştir. Sultana karşı ayaklanan Türkmen beyleri ile devlet adamlarını ise ya öldürtmüş ya da tutuklatmıştır.

Sultan II. Kılıç Arslan, XII. asrın sonlarında Danişmendliler devletini ortadan kal-dırıp Tokat ve çevresini oğlu Rükneddin Süleymanşah’a vermiştir. Daha sonra Anadolu Selçuklu tahtına oturan Süleymanşah, Tokat ve çevresinde Danişmendoğlu Melik Ahmed Gazi’nin başlattığı ilmî ve fikrî geleneği devam ettirmiştir. Ancak Moğol istilâsıyla birlikte Tokat ve Malatya, ilim ve kültür merkezi olma özelliğini kaybetmiş, dönemin ünlü bazı âlim ve filozo�arını bünyesinde toplayan Anadolu Selçukluları’nın başkenti Konya ise ilim merkezi olma vasfını kazanmaya başlamıştır. Nitekim bu dönemde kelâm ve mantığa dair Metâli’u’l-envâr ve Konya medreselerinde okuttuğu Beyânü’l-hak ve Kitâbu’l-menâhic adlı eserleriyle Kadı Siraceddin-i Urmevî, mantık ve felsefe ile ilgili çalışmalarıyla Kadı İzzeddin-i Urmevî ve Şeyh Sadreddin-i Konevî ile zahir ve batın ilimlerde zirveye ula-şan Mevlana Konya’da bulunan önemli simaları oluşturmaktaydı. Ayrıca Kayseri, Sivas, Amasya, Erzincan, Niğde, Kırşehir, Kütahya, Aksaray, Ankara ve Kastamonu bu dönemde gelişme göstermiş diğer önemli kültür merkezleridir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde Düşünce (616/1220’ye kadar)Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuruluşunun ilk 150 yılında (yaklaşık 616/1220’ye kadar) ve Danişmendliler döneminde Anadolu’da yazılan eserlerin hemen hepsi tıp, astronomi, matematik, felsefe gibi aklî ve tabiî ilimlere aittir. Bunda, ilk dönem Selçuklu sultanları, şehzadeleri ile Danişmendli devlet adamlarının Mutezile eğilimli olmaları etkili olmuş-tur. Bu akliyeci geleneğin, XIII ve XIV. asırlarda Tokat ve çevresinde devam ettiğini, İbn Serrâc’ın 715/1315’te yazdığı Teşvîku’l-ervâh ve’l-kulûb isimli eseri göstermektedir.

Mutezile: İslâm’ın doğuşundan yaklaşık bir asır sonra ortaya çıkmış, İslâm dinini akıl ölçü ve kurallarına göre yorumlayan dinî ve felsefî bir hareket.


Bu dönemde, çoğunluğu Anadolu’da yazılan eserlerin konusu, daha çok felsefe ile tabiî bilimlere aittir. Nitekim Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe, Farsça olup astro-nomi ve felsefeyle ilgilidir. Şihabeddin-i Sühreverdî’nin Berkyaruk’a takdim ettiği Pertev-nâme, felsefeye dairdir. Ti�isli Hubeyş b. İbrahim’in Arapçadan Farsçaya tercüme ettiği Usûlü’l-melâhim isimli fal kitabı, II. Kılıç Arslan adına yazdığı Kâmilü’t-ta’bîr isimli rüya tabirnamesi ile astronomi ile ilgili olan Beyânu’n-nücûm’u da gizli ilimler hakkındadır. II. Kılıç Arslan’ın oğullarından Sivas valisi Kutbeddin Melikşah adına yazdığı Kifâyetü’t-tıb ile Sıhhatü’l-ebdân ise tıpla alakalıdır. Ayrıca sözlük ve emsile konusunda Kânûnu’l-edeb isminde bir eser daha kaleme almıştır. Bu eserlerin genellikle geniş bir okuyucu kitlesine hitap etmek için yazılmış oldukları dikkat çekmektedir.

Şihabeddin-i Sühreverdî, Farsça ve Arapça birçok eser kaleme almıştır. Arapça eserle-rinden en önemlileri, İşrakî felsefesini ihtiva eden Hikmetü’l-işrâk, felsefe ve ilâhiyatla ilgi-li et-Telvîhât ile tasavvufa ait olan Heyâkilü’n-nûr’dur. Sühreverdî, özellikle felsefî konuları çeşitli simge ve işaretlerle açıklayan Farsça mensur eserler de kaleme almıştır. Kayseri’de telif edilen Bûstânu’l-kulûb, Erzincan veya Tokat’ta yazılıp Nasireddin Berkyaruk’a takdim edilen Pertev-nâme, Âvâz-i Per-i Cibrîl, Risâle-i Lügat-i Mûrân, Risâle-i Sefîr-i Sîmurg ve Mûnisu’l-uşşâk bunlardandır. Akıcı ve sade bir dil ve üsluba sahip olan eserler, ekseriyetle çeşitli hikâyelerin bir araya getirilip anlatılması şeklinde tertip edilmişlerdir. Konular ba-zen soru-cevap tarzında işlenmiştir. Sühreverdî, Arapça, özellikle de tasavvufî mahiyette yazdığı eserlerle bu dönemde dikkat çeken yazarlardandır.

Muhammed b. Gazî-i Malatyavî’nin edebî yönüyle dikkati çeken Ravzatü’l-ukûl’u, Marzubân-nâme’nin Farsçaya yapılan ilk tercümesidir. Berîdü’s-sa’âde’si ise, üslûbunun güzelliği ve hikâyecilikteki başarısını göstermektedir. Kemaleddin Ebu Bekr b. Sa’idü’r-radî’nin Farsça olarak Nasireddin Berkyaruk adına kaleme aldığı Ravzatü’l-menâzır li’l-meliki’n-nâsır da kelâm ilmine aittir.

Ravendî’nin 599/1203’te başlayıp 603/1206 yılında tamamlayıp Gıyaseddin Keyhüsrev’e ithaf ettiği, Büyük Selçuklular ile İsfahan Selçukluları konu edinen Râhatu’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr adlı tarihî bir eseri vardır. Fars nesrinin en güzel örneklerinden biri olan eser, hem sahip olduğu akıcılık hem de birçok tarihî, kültürel ve sosyal olaydan bahsetme-sinden dolayı, VII/XIII. asrın en önemli kitaplarındandır.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde Düşünce (616/1220’den sonra)I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkışından (616/1220) sonraki dönemde fikrî ve ilmî in-kişaf, özellikle Moğollar’ın 640/1243 yılında Anadolu Selçuklu Devleti’ni hâkimiyetleri altına almalarından dolayı zayı�arken, dinî-tasavvufî düşünce ön plana çıkıp gelişme göstermiştir. Nitekim XIII. asrın ilk çeyreğinden itibaren Moğol istilâsından kaçıp huzur ve rahatın mekânı olarak gördükleri Anadolu’ya gelen mutasavvı�arın yaptıkları faali-yetler, Anadolu’daki fikrî dengenin tasavvufa kaymasını sağlamıştır. Bunda Moğolların, Anadolu’da oluşturduğu şiddetli baskı ile gerçekleştirdiği acımasız katliamların, çaresiz-lik ve umutsuzluk içerisindeki halkı, huzurun kaynağı olarak görülen tekke ve zaviyele-re yöneltmesi de etkili olmuştur. Böylece Anadolu halkı mistikleşirken pozitif ilimlere karşı olan ilgi azalmıştır. Ayrıca Moğolların Anadolu’da gerçekleştirdikleri bu katliam ve yaptıkları zulümlerden dolayı birçok âlim ve bilge ya öldürülmüş ya da Anadolu’yu terk etmiştir. Bu durum, Anadolu’daki ilmî ve fikrî faaliyetleri olumsuz yönde etkilerken, doğal olarak yazılan eserlerin konusuna da tesir etmiştir.

Bu dönemde, çoğunluğu Farsça olmak üzere Farsça, Arapça ve Türkçe yazılan dinî-tasavvufî-ahlâkî mensur eserlerde artış olmuştur. Nitekim Farsça olarak kaleme alınan Bahaeddin Veled’in Ma’ârif, Seyyid Burhaneddin’in Ma’ârif, Şems-i Tebrizî’nin Makâlât, Mevlana’nın Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb‘a, Sultan Veled’in Ma’ârif, Baba İlyas-ı Horasanî’nin

Emsile: Arapça fiillerin çekimi hakkında bilgi veren kitap.


Cihâd-nâme, Necmeddin-i Daye’nin Mirsâdü’l-ibâd ve Sirâcu’l-kulûb, Hacı Bektaş-ı Velî’nin Makâlât-ı Gaybiyye ve Kelimât-ı Ayniyye, Sa’idüddin-i Ferganî’nin Menâhicü’l-‘ibâd ile’l-me’âd ve Şerh-i Kasîde-i Tâ’iye-i İbn-i Fâriz, Fahreddin-i Irakî’nin Lemeât ve İstilâhât-i ‘İrfâni-yi ‘İrâkî, Sadreddin-i Konevî’nin Tabsıratü’l-mübtedî ve Tezkiretü’l-müntehî, Ahi Evren’in Metâli’ü’l-îmân, Tabsıratu’l-mübtedî ve Tezkiretü’l-müntehî, Mürşidü’l-kifâye, Letâ’if-i Gıyâsiyye, Letâ’if-i Hikmet, Medh-i Fakr u Zemm-i Dünyâ, Mektûbât Beyne Sadreddîn Konevî, Yezdân-şinaht ve Âgâz u Encâm’ı; Arapça olarak yazılan İbn Arabî’nin el-Fütûhatü’l-mekkiyye, Fusûsü’l-hikem, Fazl (Fezâ’il) Şehâdet el-Tevhîd ve vasf Tevhîd el-Mûkınî, Kitâb Hutbe fî-Keyfiyet Tertîb el-Âlem ve Şeklih, Kitâb Hilyet el-Abdâl, Tâc el-Terâcim fî-İşârât el-İlm ve Letâ’if el-fehm, Kitâb el-Şevâhid, Kitâb el-Celâle ve Huve Kelimât Allah, Sadreddin-i Konevî’nin Nusus, Fükûk, Risâletü’l-vücûd, Mi�âhu Gaybi’l-cem’ ve’l-vücûd, İ’câzü’l-beyân fî-Tefsîri Ümmi’l-Kur’ân ve en-Nefehâtü’l-İlâhiyye, Ahi Evren’in el-Menâhicü’s-seyfiyye ve Müsâri’ü’l-müsâri’, Hacı Bektaş-ı Velî’nin Makâlât, Yusuf b. Ebi Said Ahmed-i Sicistânî’nin Münyetü’l-mü�î ve Gunyetü’l-fukahâ’sı ile Türkçe telif edilen Hacı Bektaş-ı Velî’nin Şerh-i Besmele’si bunlardandır. Sipehsalar diye meşhur Ferudun b. Ahmed’in Mevlana hakkında kaleme aldığı Risâle-i Sipehsâlâr isimli Farsça bir menkabesi vardır. Muhammed b. Mu-hammed b. Mahmud-ı Hatib, Farsça Fustâtü’l-adâle fî-Kavâidi’s-saltana, Ahmed b. Sad b. Mehdî-i Erzincanî ise, I. Alaaddin Keykubad adına Arapça Kitâbü’l-letâifü’l-alâiyye fi’l-fezâili’s-seniyye isminde bir siyasetname kaleme almıştır.

İnşa sanatı hakkında Hasan b. Abdü’l-mü’min-i Hoyî’nin Gunyetü’l-kâtib ve Münyetü’t-tâlib, Rüsûmü’r-resâ’il ve Nücûmü’l-fezâ’il, Nüzhetü’l-küttâb ve Tuhfetü’l-elbâb, Kavâ’idü’r-resâ’il ve Ferâ’idü’l-fezâ’il, Emir Bedreddin Yahyâ’nın ise Münşe’ât-ı Bedreddin Yahyâ isimli eserleri dikkat çekmektedir. Mevlana’nın mektupları, Mektûbât; Zeki el-Konevî’ninkiler ise Ravzatü’l-küttâb başlığı altında bir araya getirilmiştir.

Bu dönemde mantık ve hikmet alanında da eserler verilmiştir. Mahmud b. Ebi Bekr b. Ahmed-i Urmevî’nin Letâ’ifü’l-hikme ve Metâli’u’l-envâr isimli eserleri bunlardan-dır. Muhammed b. el-Hüseyn el-Mu’inî de Kur’ân’ın anlaşılmasını kolaylaştırmak için Beşâirü’n-nezâ’ir isimli bir sözlük hazırlamıştır. Nasireddin-i Sicistanî, gizli ilimlere dair Dakâyiku’l-hakâyık’ı, İbn Bibi de Anadolu Selçukluları tarihi olan el-Evamirü’l-ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye [Selçuk-name]’yi kaleme almıştır. Bu dönemde tabiî ilimlere ait bazı eserler de verilmeye devam edilmiştir.

Anadolu Selçuklu Devleti ve Danişmendliler dönemi düşünce hayatı hakkında geniş bilgi için Mikâil Bayram’ın Türkiye Selçukluları Üzerine Araştırmalar (Konya 2003) isimli kitabı-na başvurabilirsiniz.

Anadolu Selçuklu Devleti dönemindeki düşünce hayatı hakkında bilgi veriniz.

Anadolu’da İlimAnadolu Selçuklu Devleti’nde aklî ilimlerde önemli gelişmeler ve değişmeler olmuştur. Bu ilimlerin, sosyal hayattaki teknik uygulamaları geliştirilirken teorik çerçeveleri zenginleş-tirilmiştir. Bu ilimlerden ilk göze çarpan ve özellikle istihbarat için oldukça önemli olan astrolojidir. Çünkü astronomi ile matematiğin birleşimine dayanan astroloji, temelinde yer alan kozmolojik ilkelerden hareketle, geleceğe dair olması mümkün ya da muhtemel olayların tespiti konusunda önemlidir. Daima yeni yeni yerler fethetmeyi amaç edinen sultanların sık sık müracaat ettikleri bir ilim olan astroloji, Anadolu Selçuklu sultanları tarafından hem desteklenmiş hem de bu ilimle uğraşan kimseler himaye edilmişlerdir. II. Kılıç Arslan döneminde yaşayan Ti�isli Hubeyş b. İbrahim, Alaaddin Keykubad devrin-de yetişen ve tarihçi İbn Bibi’nin annesi olan Bibi Müneccime, Esirüddin ve Bahaaddin Şang-ı Müneccim astroloji ile uğraşan ilim adamlarındandır.

İnşa: Sanatlı ve süslü düz yazı, mektup.

1


Astronomi de Anadolu Selçukluları’nın üzerinde durduğu ve önemli saydıkları bilim dallarındandır. Nitekim Anadolu’da yazılan ilk eser olan Keşfü’l-akabe’nin, bir astronomi kitabı olması bunu göstermektedir. Genelde İslâm âleminde, özelde Anadolu’da, astro-nomiye olan ilginin sebebi, bu ilmin her zaman insana yeni ufuklar vermesi, kişiyi da-ima gizemini koruyan gökyüzüne, uzaya ve evrene yöneltip her olayı araştırmaya sevk etmesidir. Dinî, iktisadî hatta siyasî yönden önemli bir ilim olarak görülen astronominin, hem pratik hem de teorik yönüyle ilgili çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Kutbeddin-i Şirazî, Esireddin-i Ebherî, İlyas b. Ahmed, Hubeyş b. İbrahim-i Ti�isî, Ebu Ali b. Ebi’l-hasan el-Sufî ile Muva�ak-ı Kayserî bu dönemde astronomi alanında eser veren kişilerdir.

Anadolu’da, astronominin yanında kozmoloji de ilgi çekmiştir. Burada oluşan kozmo-loji, İslâm kozmolojisini esas almıştır. Dolayısıyla bu ilim, dine dayalı olup Kur’ân’a bağlı olarak geliştirilmiştir. Mevlana, Anadolu’da İslâm kozmolojisini ele alan kişilerdendir.

Anadolu Selçukluları döneminde matematik, günlük hayat ve maliye teşkilatı için önem-li bir ilimdir. Özellikle bu alanda ondalık konumsal sayı sistemine dayalı olan “hisâb-ı hindî” kullanılmıştır. Hatta ilk defa ondalık kesirlerden günlük hayatta yararlanılmıştır. Diğer taraf-tan astronomi ve trigonometri için gerekli olan “hisâb-i sittîn” yani varsayıma dayalı olup gerçek olmayan sayıların hesabı da öğrenilmeye devam edilmiştir. Bu dönemde, hukukçu-lar da matematik kullanmışlardır.

Astroloji gibi hem askerî hem de içtimaî karşılığı bulunan diğer bir disiplin de kimya ile onun batınî tarafını temsil eden simyadır. Kimya ve simya, ucuz ve değersiz metallerin altın ve gümüşe dönüştürülmesine imkân verdiği için, özellikle sultanlara maddi katkı sağlamıştır. Hatta ayna, kâğıt, boya gibi madde ve eşyaların üretildiği atölyelerde teknik üretime destek olmuştur. Bu dönemde, Cabir b. Hayyan ve Ebu Bekir Zekeriya Razî çiz-gisinde olan eski kimya-simya kitapları kullanıldığı gibi, birçok yeni eser de telif edilmiş-tir. Daha çok simya ve diğer gizli ilimlere dair çalışmalarıyla tanınan Cevberî, Kitâbü’l-muhtâr fî-Keşfi’l-esrâr isimli eserinde, simya ilminin tarihi hakkında bilgi vermiştir.

Sağlık hizmetlerine çok önem verilen Anadolu Selçukluları dönemi tıbbı, genel tıp tarihi içerisinde önemli bir konuma sahiptir. Bu dönemde, yaygınlaştırılan sağlık kurumlarıyla tıp topluma mal edilmiş, Ebu Bekir Zekeriya Razî’nin klinik tıp yöntemi ile İbn Sina’nın teorik tıp anlayışı birleştirilerek kullanılmıştır. Her yönüyle geliştirilip donatılan hastaneler-de, klinik tıbbın bütün gerekleri yerine getirilmiş, hekim yetiştirilmesine ise özel bir önem verilmiştir. Ayrıca Anadolu’nun hemen her şehir ve kasabasına Dârü’ş-şifâ, Dârü’l-âfiye, Dâru’s-sıhha veya Bîmâristân adlarıyla hastaneler inşa edilmiştir. Anadolu Selçukluları, yaptırdıkları bu hastaneleri destekleyen kaplıca, hamam, içme ve ılıca da tesis edip çeşitli hastalıkların tedavisinde kullanmışlardır. Ayrıca hastanelerde, tedavinin yanında tıp eğitimi de verilmiştir.

Anadolu’daki tabiî ilimler üzerindeki bu çalışmalar, bilimin iş alanına uygulanıp insan-ların sosyal ve çalışma hayatlarına katkı ve kolaylık sağlaması düşüncesini oluşturmuştur. Böylece bilimin işe dönüştürülüp uygulamaya geçirilmesi için gayret edilmiştir. Nitekim II. Kılıç Arslan döneminde Kayseri’de yaşayan ve sanat alanında bilimden geniş ölçüde yararlanılabileceğini savunan Ti�isli Hubeyş b. İbrahim, Beyânü’s-sınâ’at isimli eserinde, sanat alanında bilimden yararlanmanın yollarını göstermiştir. Aynı dönemde Diyarbekir Artukluları devri bilgini Cizreli Ebu’l-izz İsmail b. er-Rezzaz, el-Câmi’ Beyne’l-ilm ve’l-amel adlı kitabında, birçok otomatik makinenin projesini çizip ilmin işe dönüştürülmesi-nin yollarını göstermiştir. Anadolu’da bu düşünceyi hayata, daha çok Ahi teşkilatına bağlı olan ve çeşitli sanat dallarında çalışan ahiler geçirmişlerdir.


Anadolu Selçukluları döneminde, toplumsal bilimlerle ilgili çalışmalar da yapılmış-tır. Nitekim ferdin, ailenin ve toplumun idaresi konularında çeşitli eserler yazılmıştır. Bu dönem şairlerinden ve devlet adamlarından olan Muhammed bin Gazi el-Malatyavî’nin devlet idaresi ve ahlâka dair olan Ravzatu’l-ukûl’u, İspehbûd Merzbân b. Rüstem’in Merzbân-nâme’sinin Taberî dilinden Farsçaya yapılan tercümesidir. I. Alaaddin Keyku-bad, bilginleri bu konularda kitap yazmaya teşvik etmiştir. Anadolu Selçuklu devlet adam-ları, coğrafyaya büyük ilgi duymuşlar; çıktıkları seferlere dair “günlük” benzeri eserler ka-leme almışlardır. Coğrafyaya ait konular, astronomi ilmi içerisinde matematiksel yönden incelenmiş; coğrafya eserlerinde ise ele alınan ülkelerin bitki ve hayvan örtüsü, iklimi ve beşerî yapısı hakkında ayrıntılı bilgiler verilmiştir. Bunların dışında mantık ve hikmet ala-nında da eserler yazılmıştır. Mahmud b. Ebi Bekr b. Ahmed-i Urmevî’nin Letâ’ifü’l-hikme ve Metâli’u’l-envâr isimli eserleri bunlardandır.

Anadolu’daki ilim hayatı hakkında geniş bilgi için İhsan Fazlıoğlu’nun, “Selçuklular Döne-minde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş)” (Cogito –Selçuklular, sy. 29, 2001, s. 152-67) ile Esin Kahya’nın “Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalışmalar”, (Türkler, c. 7, 2002, s. 540-59) isimli çalışmalarına başvurabilirsiniz.

İlmin Yapıldığı Mekânlar: MedreselerTürk hâkimiyetine giren Anadolu’da, çeşitli medreseler tesis edilmiştir. Bunların bir kısmı Anadolu Selçukluları bir kısmı da Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kurulan Türkmen bey-liklerinde inşa edilmiştir. Kuruluş aşamasında, yapılanma ve örgütlenme yönünden Büyük Selçuklu medreselerinin örnek alındığı bu medreselerde, eğitim ve öğretim faaliyetleri iyi bir şekilde organize edilmiş ve eğitimin devletin kontrolüne girmesi sağlanmıştır. Hatta eği-tim ve öğretim, oluşturulan fiziki mekân ve alt yapı, eğitim ve öğretim kadrosu ve öğretim programı standart bir yapıya kavuşturulmuştur. Bu tip medreselerin en eskisi Konya’da II. Kılıç Arslan zamanında yapılan ve İpekçi diye meşhur olan Şemseddin Ebu Said Altun Aba Medresesi’dir. Konya’daki Şerif Mes’ud Medresesi, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Kay-seri’deki Sahibiyye Medresesi ve Külük Camii Medresesi, Sivas’taki Gök Medrese, Tokat’taki Gök Medrese ve Çukur Çeşme Medresesi, Kırşehir’deki Cacabey Medresesi, Konya Aksa-ray’daki Tacü’l-vezir Medresesi, Malatya’daki Ulu Cami Medresesi, Afyon’daki Kale Med-resesi, Antalya’daki İmâret, Ata Bey ve Karatay Medreseleri bu dönem medreselerindendir.

Anadolu’da, umumî medreselerin yanında, belli bir ilim dalı üzerinde eğitim-öğ-retimin yapıldığı ihtisas medreseleri de inşa edilmiştir. Bunlar içerisinde en çok dikkat çekenler, Hz. Peygamber’in söz ve fiillerinden ibaret olan hadislere tahsis edilen dârü’l-hadîslerdir. Konya’daki İnce Minareli Dârü’l-hadîs ile Sivas’taki Çi�e Minareli Dârü’l-hadîs bu tip medreselerdir. Kur’ân’ın farklı lehçelerde okunması konusuna tahsis edilen dârü’l-kurrâlar da bu dönemde tesis edilmiştir. Konya’da bulunan Sâhib Atâ, Ferhuniye, Sa’deddin Ömer ve Nasuh Bey bu tip medreselerdendir. Ayrıca pratik eğitimin daha önde tutulduğu birçok dârü’ş-şifâ da inşa edilmiştir. Ayrıca Konya’da Sırçalı Medrese’de fıkıh, Kırşehir ve Kütahya medreselerinde astronomi, Kayseri’de Çi�e Medrese’nin birinde tıp öğrenimi yapılmıştır.

Anadolu’da kurulan bu medreseler ile tekke ve dergâhların birçoğunda, ilim ve irfanın değişmez bir parçası olarak telakki edilen ve ilim adamları ile öğrencilerin kitaba kolayca ulaşmalarını sağlayan kütüphane de bulunmaktaydı.

Anadolu’da bilimin işe dönüştürülmesi hakkında bilgi veriniz.2


ANADOLU’DA DİN VE TASAVVUF

DinDiğer İslâmî mezheplere nazaran, iç tutarlılığa önem veren bir aklîleşme süreci geçirmesi, içtimaî ve siyasî gerçeklik dikkate alınarak hayatın hakkını vermesi, milleti oluşturup ona millî şahsiyet veren değerlere hoşgörüyle yaklaşması, bugün bile evrensel hüviyete sahip insan hak ve özgürlükleri konusunda asırlarca önceden oldukça hassas ve duyarlı bir tavır geliştirmesinden dolayı Türkler, yine bir Türk-İslâm devleti olan Samanoğulları vasıta-sıyla İslâm dininin Hanefî ve Sünnî mezhebini benimseyip ona bağlanmışlardır. Nitekim İslâmiyete çok bağlı ve bunda samimî oldukları görülen Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu sultanları Sünnî ve Hanefî bir çizgide dindarlık anlayışına sahiptirler. Târîh-i Güzîde’de, sünnî, temiz dinli, iyi inançlı, hayır sahibi, halka karşı müşfik oldukları belirtilen Selçuk-lularda, hâricî ortaya çıkmadığı kayıtlıdır. Mevdûdî’nin Selçuklular Tarihi isimli eserinde, Selçukluların olgun, inançlı ve temiz bir imana sahip oldukları, ehlisünnet mezhebine bağlı bulundukları, fıkhî ve medenî hususlarda bütün Müslümanların rızalarına ve İslâm fıkhına göre hareket ettikleri, halk da bu inançta olduğu için herkes tarafından sevildikleri belirtilmiştir. Selçuklu sultanları, kuvvetle bağlı oldukları Sünnîliği sadece desteklemekle kalmamışlar, aynı zamanda onu yaymak için de mücadele etmişlerdir. Ayrıca Türkistan coğrafyası, İslâmlaştığı dönemlerden itibaren, Sünnî inancın en önemli kalesi olmuş, hatta modern dönemlere kadar bu özelliğini korumuştur. Ayrıca İslâm dünyasında siyasî ege-menliklerini oluşturan Türkistan Türkleri, Sünnî inancı Türkistan dışında da güçlendir-mek için siyasî bir işlev üstlenmişlerdir. Halkın dinî inançlarının aksine hareket eden bir hükümetin iş başında kalması ve yaşamasının zor olduğu düşünülünce, o dönem Türk halkının da hükümdarlarla aynı şekilde İslâmın Hanefî ve Sünnî bir çizgide dindarlık an-layışına ve Acem kültüründen farklı bir değere sahip olduğu görülür.

Yukarıda bahsedilen durumun tabii bir sonucu olarak Anadolu’daki Türkler arasında da İslâm dininin Hanefî ve Sünnî mezhebi benimsenip kabul edilmiştir. Nitekim XIV. asırda Anadolu’ya gelen ünlü Arap gezgini İbn Batuta’nın, Anadolu halkının tamamiy-le Hanefî mezhebine bağlı ve Sünnî olduklarını belirtmesi bunu teyit etmektedir. Ancak Doğu ve Güney-doğu bölgelerinde yaşayan Müslüman halk arasında, yer yer Şafiilik mez-hebi kabul edilmiştir. İtikatta hâkim mezhep, Türkler arasında Maturidilik iken, diğer Müslümanlar arasında Eş’arilik’ti. Gayr-i müslimler ise, Hıristiyanlığın çeşitli mezheple-rine bağlıydılar. Vakıf kurucuları yaptırdıkları medreselere kendi mezheplerine mensup müderrisler tayin etmişlerdir. XII. asrın sonlarından itibaren yaygınlaşan medreselerdeki eğitimde, Eş’arî kelâmı ile Şâfiî fıkhı hâkim olmuştur.

Anadolu’da, az da olsa Sünnîlik dışı bazı dinî akım ve mezhepler bulunmaktaydı. Özel-likle XIII. asırda göçlerle Anadolu’ya gelen göçebe Türkmenlerin belli bir kısmı, Sünnîlik inancıyla pek uyuşmayan bir İslâm anlayışına sahipti. Bunların belli bir bölümü, siyasî ve sosyal hareketler ile dinî ve tasavvufî cereyanlarda etkili olmuşladır. Nitekim Anadolu’ya gelen Türkmenler, Müslüman olmadan önceki atalar kültü, Gök tanrı kültü, çeşitli tabiat kültleri, Şamanizm ve Budizm, Maniheizm, Mazdeizm gibi çeşitli Asya kökenli dinlerin kalıntılarını Müslüman olduktan sonra da kuvvetle muhafaza etmişlerdir. Hatta bunların bugün bile yansımaları görülmektedir.

TasavvufAnadolu’da her alanda istikrarın sağlandığı XIII. asrın başlarından itibaren, Türkistan’da başlayan ve batıya doğru gelişen Moğol istilâsı, kitlesel göçlerin Ön Asya ile Anadolu’ya yönelmesine sebep oldu. Bu göçlerle gelenler arasında, yüksek tasavvufî ve felsefî düşün-celerle donanımlı çeşitli tasavvuf akımları ile tarikatlara bağlı şeyhler ve dervişlerin ya-

Sünnî: Ehlisünneten olan kimse.

Hâricî: Sı�în savaşından sonra Hz. Ali’ye isyan eden topluluğa mensup kişilerden herbiri.

Ehlisünnet: İtikatta, Hz. Peygamber’e ve sahabelerine uyanlar.

Maturidilik: İmam Maturidî’nin prensiplerini belirleyip ortaya koyduğu akaid/kelam ekolü. Türklerin büyük çoğunluğu aklı esas alan bu itikadi mezhebe mensuptur.

Eş’arilik: Ebü’l-Hasan el-Eş’arî tarafından kurulan akaid/kelam ekolü. Aklın hiçbir zaman gerçeğe ulaşamayacağı ileri sürülen bu ekolde, kulların mutluluğu, ancak kayıtsız şartsız inanmakla bulabilecekleri belirtilmektedir.


nında, kırsal kesime mensup, daha çok sözlü ve eski inançların hâkimiyetindeki popüler tasavvuf çevreleriyle ilişkisi olan sufîler de bulunmaktaydı. Kendilerine has özellikleri, sahip oldukları değerler ve düşüncelerle Anadolu’ya göç eden bu derviş ve şeyhler, kırsal kesimlerden geldilerse kırsal kesimlere, kentlerden geldilerse kentlere yerleştiler. Değişik tarikatların Anadolu’ya girmesine yol açan bu derviş topluluklarının en kalabalık ve yo-ğun kesimini, Horasan Melametiliğinden oluşan ve Kalenderî özellikler taşıyan hetero-doks topluluklar oluşturmuştur.

Yüksek zümre sufîleri, şehirlerde aydın zümrelerle buluşurken, popüler şeyh ve der-vişler, kırsal kesimlerde göçebe ve yarı göçebe köylülerle temasa geçmişlerdir. Böylece sahip oldukları tasavvufî fikir veya mensubu oldukları tarikat ve şeyhlerin öğretisini yay-maya çalışmışlardır. Ayrıca bazı sosyal ve politik fikirler ile unsurların yayılmasına aracı olup kültür dolaşımına katkı sağlamışlardır. Bu şeyh ve dervişlerin tasavvufî seviyeleriyle muhatap oldukları kesimlerin farklı oluşu, onların kültür dolaşımına katkılarının değişik düzeylerde olmasına neden olmuştur. Nitekim yüksek zümre sufîleri uğradıkları şehir-lerdeki âlim ve mutasavvı�arla bir araya gelip sohbet etmişler, toplantılarda kendi görüş ve düşüncelerinden bahsedip kitaplarını okutmuşlar, böylece kendi tarikatlarını yaymaya çalışmışlardır. Popüler sufîler ise çoğunlukla köylüler ve göçebelere, daha basit düzeyde bir tasavvuf anlayışı ile şeyhlerinin öğretisini aktarmışlar, bazı siyasî ve sosyal fikirler ile genel kültüre ait bir takım unsurları yaymışlardır. Şems-i Tebrizî, İbn Arabî, Evhadüddin-i Kirmanî ve Fahrüddin-i Irakî gibi yüksek zümre sufileri, gittikleri ve bulundukları yerler-de önemli etkiler bırakmışlardır. Popüler sufîler ise, Anadolu’nun özellikle uç bölgelerine fetih hareketlerinden önce ya da sonra giderek gayri Müslim yerli halk arasında İslâmı yaymışlardır. Baba, Dede ve Abdal lakaplarıyla anılan bu şeyh ve dervişler, göçebe ve yarı göçebe Türkmenler arasında da faaliyet gösterip onlara kendi tarikatlarının öğretilerini aktarmışlardır.

Yüksek zümre ve popüler sufiler hakkında geniş bilgi için Resul Ay’ın XIII-XIV. Yüzyıllar Anadolu’sunda Kültür Dolaşımı Açısından Dervişler Talebeler ve Hacılar (Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üni. 1998) ve Ahmet Yaşar Ocak’ın Orçağlar Anadolusu’nda İslam’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi Makaleler-Araştırmalar, (İstanbul 2011) isimli çalışmalarına bakabilirsiniz.

Tarikatlar ve Sufî ÇevrelerAnadolu Selçukluları döneminde oluşan tasavvufî düşüncede üç büyük düşünce mektebi etkili olmuştur. Ahmet Yaşar Ocak’a göre bunlardan birincisi, Anadolu’da bütün zaman-ların en meşhur mutasavvıfı İbn Arabî başta olmak üzere, Afifüddin-i Tilemsanî ve mü-ritleri tarafından temsil edilen Vahdet-i Vücûd mektebi olarak da anılan Mağrip (Endülüs ve Kuzey Afrika) mektebidir. İkincisi, Irakîler denilen züht ve takva anlayışının ağır bastığı ahlâkçı mekteptir. Kadirî ve Rifaî tarikatları mensuplarıyla, Bağdatlı meşhur Şihabed-din Ömer-i Sühreverdî’nin tarikatına bağlı olanları bu mektep içinde düşünmek gerekir. Üçüncüsü ise, Horasanîler terimiyle ifade edilmekle birlikte, Maveraünnehir ve Harezm bölgelerinden gelenlerin de içerisinde bulunduğu, melâmet prensibini benimsemiş, daha esnek, estetik yanı ağır basan ve daha çok cezbeye önem veren mekteptir. En önemli temsil-cileri Necmeddin-i Kübrâ ile Anadolu’ya dışarıdan gelip yerleşen Evhadüddin-i Kirmanî, Mevlana’nın babası Bahaeddin-i Veled, Seyyid Burhaneddin ve Necmeddin-i Razî’dir. Yesevî tasavvufî düşünce geleneği de bu mektebin popüler kesimini oluşturmaktadır. Özellikle bunlar içerisinde Uzun Firdevsî’nin Velâyet-nâme olarak da anılan Menâkıb-ı Hacı Bektaş-ı Velî isimli eserinin giriş kısmında belirttiği gibi, Anadolu’ya büyük kalaba-lıklar hâlinde gelip, savaşçı olarak bazı yöreleri fethettikten sonra, oralara yerleşen Yesevî dervişleri, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşmasında büyük hizmetler etmişlerdir.

Heterodoks: Kabul edilen din kurallarına aykırı görüş ve düşünceler.


Tasavvufî Düşünce AkımlarıBazı tasavvufî düşünce akımlarının Anadolu sufîliği üzerinde etkili olduğu görülmektedir. İlk defa sistemsiz bir şekilde Muhasibî, Bayezid-i Bistamî, Cüneyd-i Bagdadî ve Hallac-ı Mansur’un tasavvuf düşüncelerinde kendisini gösteren, ancak İbn Arabî tarafından sis-temleştirelerek tekâmül noktasına ulaştırılan Vahdet-i Vücud anlayışı bunlardandır. Yine Şihabeddin-i Sühreverdî tarafından oluşturulan İşrakilik de bu tip akımlardandır. İşrakilik-te, güneşin işrakı yani doğması, eşyanın görülmesine imkân verdiği gibi, manevî işrak yahut sezgi de, insana birçok bilgiyi yani marifeti ilham yoluyla verir. Bundan dolayı bu düşün-cede keşif ve sezgi ile akıl ve tetkik çok önemlidir. Yine Necmeddin-i Kübra’ya nispet edi-lip züht yani takva anlayışının kuvvetli olduğu ve basit bir tasavvuf telakkisine dayanan, Sa’deddin-i Hamavî, Seyfeddin-i Baherzî, Baba Kemal-i Hocendî vasıtasıyla Anadolu’ya girip Necmeddin-i Razî, Mevlana’nın babası Bahaeddin-i Veled ve onun halifesi Seyyid Burhaneddin tarafından yayılan Kübrevilik; Ebu Hafs Şihabeddin Ömer-i Sühreverdî ta-rafından kurulup Horasan mektebinin estetikçi ve hoşgörülü özelliğini yansıtan Sühre-verdilik Anadolu sufîliğine etki eden tasavvufî düşünce akımlarındandır. Seyyid Ahmed-i Kebir el-Rifaî’ye nisbet edilen ve burhan gösterileri olarak da adlandırılan vücudun de-ğişik yerlerine şişler sokma, ateşe girme, yılanlarla oynama gibi olağanüstü gösterileriyle ve yüksek sesli, coşkulu zikir ayinleriyle dikkat çeken Rifailik de bu tip tasavvufî düşünce akımlarındandır. Evhadüddin-i Kirmanî tarafından tesis edilen ve düşünce tarzı özellik-le Türkmenlerin yaşayış tarzına uygun olduğu için Türkmenler arasında yoğun bir ilgi uyandıran Evhadiyye Tarikatı da bu hüviyetteki tasavvufi düşüncelerdendir. Evhadüddin-i Kirmanî’nin Türk asıllı olması ve Türkmenlerle Türkçe konuşması, onun Türkmenler arasında tanınmasını kolaylaştırmıştır. Ayrıca müridin yaratanın eseri olan eşya ile meş-guliyet içinde olması ve böylece yaratanın sırrını yaratılanda keşfetmesini amaçlayan bir görüşü benimsemesi de tanınmasında etkili olmuştur. Mikail Bayram, hayatı kırda hayvan sürüleri ve göçebe olarak tabiatla baş başa geçen Türkmenlerin bu tasavvufî yolu tercih ettiklerini belirtir. XIII. asrın başında Kayseri’de doğan bu düşünce, I. Gıyaseddin Keyhüs-rev ve oğlu I. Alaaddin Keykubad zamanında, iktidarın destek ve himayesini kazanmıştır. Konya, Kayseri, Sivas, Malatya gibi merkez konumundaki şehirler başta olmak üzere, he-men her şehirde Evhadüddin’e bağlı bir mürit çevresi oluşmuş, halifeleri de çeşitli faaliyet-lerde bulunmuştur. Ancak İbn Arabî’den sonra Anadolu’da en etkili olan mekteplerden biri, hiç şüphesiz tesiri bugün dahi devam eden Mevlana’nın senkretik mektebi olmuştur. Anadolu sufîliği üzerinde etkili olan kişilerden birisi de Ahmed-i Yesevî’nin yolunu takip eden ve Melameti-Kalenderi sufiliğinin popüler cephesine mensup olan Yunus Emre’dir. Bu tarz akımlardan birisi de Bektaşiliktir. Bu tarikat, Hacı Bektaş-ı Velî’nin adını taşıma-sına rağmen kurucusu değildir. Nitekim Bektaşilik, XVI. asrın ilk yıllarında Balım Sultan tarafından Haydarîlik’ten ayrılmak suretiyle onun adına kurulmuştur.

Tasavvufî düşünce akımları hakkında geniş bilgi için Ahmet Yaşar Ocak’ın Türk Sufîliğine Bakışlar (İstanbul 1996) ve “Selçuklular ve Beylikler Döneminde Düşünce” (Türkler, 7: 429-38), Ahmet Kartal’ın “Yunus Emre’nin Anadolu’sunda Kültürel ve Entelektüel Hayat” (Yu-nus Emre, edi. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara, s. 43-96) ve Mikâil Bayram’ın Şeyh Evhadü’d-dîn Hâmid el-Kirmânî ve Evhadiyye Tarikatı (Konya, 1993) isimli çalışmalarına bakabilirsiniz.

Ahilik ve Ahi OcaklarıSelçuklu dönemi Anadolusu’nda, özellikle XIII. asırdan itibaren gelişen siyasî hareketlerde ve oluşumlarda önemli rol üstlenmiş kurumlardan bir tanesi de ahilik ve ahi ocaklarıdır. Tarikatlerden farklı olan tara�arı, benzerliklerinden çok daha fazla olan ahilik, Türk esna-fının hayat anlayışına ve dünya görüşüne uygun olması sebebiyle daha çok esnaf arasında gelişmiş olmakla birlikte, esnaf dışında da çeşitli meslek erbabını bünyesinde barındıran, Ahi Evren önderliğinde Anadolu’dan başlayarak Balkanlar, Orta Doğu ve Ka�aslar’a ka-

Senkretik: Birçok değişik öğretiyi birleştirmeyi amaçlayan felsefi veya dinî öğreti.


dar yayılan sivil bir yapılanmadır. Bir yandan tek tek fertleri ahlâkî erdemlerle donatarak onları iyi birer birey yapmayı amaçlayan, diğer yandan da bireylerin oluşturduğu aileden millete ve hatta topyekün insanlık âlemine varıncaya kadar bütün toplumsal yapıların hu-zurlu, müre�eh, barış ve esenlik içinde yaşamalarını amaçlayan ahilik kurumuna, çeşit-li tasavvufî zümrelere mensup olan kişiler intisap etmiştir. Nitekim ahilerin, Bektaşî ve Mevleviler dışında, dönemin önemli tarikatlerinden Babaî, Rufaî, Kâdirî ve Hayderîlerle çeşitli münasebetleri ile dostlukları olduğu müşahede edilmektedir.

Ahi Evren ve Ahilik hakkında geniş bilgi için M. Fatih Köksal’ın Ahi Evran ve Ahilik (Kırşe-hir 2008) isimli kitabına bakabilirsiniz.

ANADOLU’DA EDEBİYAT

Şiir ve ToplumHer yer ve dönemde insanoğlunun ilgilenip yöneldiği bir alan olan şiir, duygu, düşünce ve edinilen bilgi ile birikimin yansıtılmasında bir araç olarak kullanılmıştır. Aynı anlayış Anadolu’da da kendisini göstermektedir. Nitekim Anadolu halkı, özellikle şiirin ahengi ile veznin ritmik tekrarının insan ruhunda oluşturduğu etkiden dolayı, şiire ilgi duymuş, hatta kendisine aktarılacak her bilginin şiir tarzında verilmesini istemiştir. Tabii ki bunda, şiirin öğrenmeye ve ezberlemeye sağladığı katkı ile kolaylıkla bundan yararlanma yoluna gidilmesi de etkili olmuştur. Anadolu insanının şiiri sevmesi, ona sevgiyle yaklaşıp yö-nelmesi ve onu benimsemesi, şiirin Anadolu’da uygun bir ortam ve zeminle buluşmasını sağlamıştır. Şairler, bulmuş oldukları bu müsait ortam ve zemini en iyi şekilde kullanıp de-ğerlendirerek, şiirin Anadolu’da oluşması, gelişmesi ve yerleşmesi için hummalı bir gayret içine girmişlerdir. Hatta Mevlana gibi şiirle ilgisi olmayanlar da, şiir söylemeye meyil et-mişler, duygularını, düşüncelerini ve birikimlerini şiirle ifade etme yoluna gitmişler, halka ulaştırmak istedikleri her hususu şiir tarzında söylemeyi tercih etmişlerdir. Şairler, şiiri bir yandan toplumu, özellikle halkı eğitme, aydınlatma ve bilgilendirmenin bir vasıtası olarak kullanırken, diğer yandan belli bir bilgi ve kültürel birikime sahip olanların estetik duy-gularına cevap veren bir araç olarak görmüşlerdir. Böylece toplumun her kesimine hitap eden ve onların ihtiyaçlarına cevap veren şiirler kaleme almışlardır.

Şiir ve SultanlarSamanoğulları, Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu saraylarında sultanların isimlerinin baki kalabilmesinin şiirle mümkün olduğuna inanıldığı için, şairlere büyük önem verilmiştir. Nitekim Balasagunlu Yusuf Has Hacib tarafından 1069/1070 yılında yazılan ve Türkçenin en önemli eserlerinden biri olan Kutadgu Bilig’in başlarında yer alan Buğra Han övgü-sündeki bölümde, Buğra Han’a çeşitli armağanların sunulduğu; ancak bu armağanların unutulduğu dile getirilmiştir. Ayrıca Yusuf Has Hacib, kendisinin, sultanın isminin yazıl-dığı bu eserini ona armağan ettiğini, bundan dolayı sultanın adının ebedî kaldığını ifade etmiştir. Ayrıca, iki önemli kaynak eserden Çehâr Makâle ve Râhatü’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr’da da belirtilen bu anlayışı destekleyen görüşlere yer verilmiştir. Bunlardan Râhatu’s-sudûr ve Âyetü’s-sürûr’da şöyle denilmektedir: “Her devirde iyi ad ve şöhret adalet yapan, iyi adamlarla düşüp kalkarak onlarla anlaşmayı tercih eden, şâirler ve fâzıl nedimlerle oturmuş kimseden kalır. Çünkü nam ve yayılmış şöhret, onlar sayesinde ebedileşir.” Bu anlayışın kabulünün yansıması olarak Ravendî’ye göre, “Şâirler, doğru bir hükümdar ve büyük mükâfatlar bulmadıkça övmeye girişmezler”, sultanlar ise, “Şâirler kendileri için kasîdeler yazsın da başkaları ezberlesin diye mal bağışlarlar.” Hatta “Ecdadları için de öy-lece şiirler söyler, aynı caizeleri alırlar”. Bundan dolayı Anadolu Selçuklu sultanları da şiire önem verip şairleri himaye edip desteklemişlerdir. Özellikle Fahreddin Behramşah’ın Nizamî-i Gencevî’ye Mahzenü’l-esrâr’ına karşılık verdiği hediyelerden sonra yanındakile-


re söylediği ve İbn Bibi’nin naklettiği şu sözler, bu düşüncenin Anadolu’da da devam etti-ğini göstermektedir: “Eğer şiir başarılı olursa, hazineler ve defineler bağışlarım. Çünkü bu manzum kitapla benim adım bu fani dünyada ölümsüz olarak kalacak. Bu fani dünyada ve geçici âlemde unutulmadan kalmak ve ismin ebedî olarak anılması, çok büyük bir itibar ve ulaşılması zor bir başarıdır.”

Şiirin DiliÇeşitli milletlerin bir arada bulunup yaşadığı Anadolu’da kurulan Anadolu Selçuklu Dev-leti, hem karışık kültürlerden oluşuyor hem de çok dilli bir ortam sunuyordu. Nitekim Anadolu’da Türkçe, Farsça, Arapça, Rumca, Ermenice ve Süryanicenin konuşulması ve kaleme alınan çeşitli eserlerde kullanılması bunu desteklemektedir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nde bilim ve hukuk dili Arapça, resmî belge dili önce Arapça, daha sonra Farsça olmuştur. Ancak Büyük Selçuklularda olduğu gibi devlet adamları içe-risinde Farsça konuşan birçok kimsenin bulunması ve Moğol baskısından dolayı İran’dan birçok Fars asıllı aydının Anadolu’ya göç etmesi, doğal olarak Farsçanın itibarını artırmış-tır. Hatta Farsça, büyük merkezlerde yüksek zümrenin edebî dili olduğu gibi, Türkçenin yanında bir derece konuşma dili özelliği de kazanmıştır. XIII. asırda kaleme alınan bazı eserler, eserlerin yazılma sebeplerinin belirtildiği bölümlerden anlaşıldığına göre halkın Fars diline olan meylinden dolayı Farsça olarak kaleme alınmıştır. Hayati Develi’nin de belirttiği gibi, söz konusu halktan kasıt, idarî ve entelektüel zümreler olmalıdır. Çünkü kırsal alanda yaşayan halk Türkçe konuşuyordu, dolayısıyla kendisine hitap eden eserin de Türkçe olmasını istiyordu. Nitekim Yunus Emre bu halka Türkçe ile hitap edecektir. Ayrıca Mevlana ve oğlu Sultan Veled Türkçe şiirlerin yanında, bu coğrafyada Rumlar da bulunduğu için Rumca bazı şiirler de kaleme almışlardır.

Anadolu Selçukluları döneminde, Farsça hem resmî belge dili hem de edebî dil olarak kullanıldığı için telif edilen eserlerin büyük bir kısmı Farsça olarak yazılmıştır. Mikail Bayram, yaptığı kütüphane taramaları neticesinde, Anadolu Selçukluları zamanında, yak-laşık 230 eser kaleme alındığını, bunlardan 20 tanesinin yazarının bilinmediğini, geri-ye kalan eserlerin 80 yazar tarafından oluşturulduğunu belirttikten sonra, bu eserlerden 145’inin Farsça, 68’inin Arapça, 15’inin Türkçe, birkaç eserin de Süryanice ve Ermenice olduğunu belirtmiştir. Bu durum, yukarıda belirtildiği gibi, Anadolu Selçuklu Devleti’nin hem karışık kültürlerden oluştuğunu hem de çok dilli bir ortam sunduğunu göstermekte-dir. Bu da, her topluma kendi diliyle hitap eden çeşitli eserlerin yazılmasına sebep olduğu gibi, mülemmaların yani karışık dilli şiirlerin yazılmasına da zemin hazırlamıştır.

Eldeki verilere göre Anadolu Selçuklu Devleti döneminde şiirin dili başta Farsça ol-mak üzere Türkçe ve Arapçadır. Nadiren Rumca ile de şiirler söylenmiştir.

Şiir ve ŞâirlerI. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkışına kadar olan dönemde (616/1220) yetişen şair sayısı azdır. Buna, devletin daha kuruluş aşamasında olması ve istikrarın tam olarak sağlan-maması etken olmuştur. Bu şairlerin Farsça, Arapça ve Türkçe olarak söyledikleri bazı şiirleri günümüze ulaşmıştır. Bu şiirler, genellikle mesnevi, kaside ve rubai nazım şekille-riyle söylenmişlerdir. Ancak bunlar içerisinde rubainin belirli bir ağırlığı vardır. Nitekim Ankara valisi Muhyiddin Mes’ud adına Ebu Hanife Abdülkerim bin Ebubekr tarafından tertip edilen el-İhtiyârât min-Mecma’i’r-rubâ’iyyât adlı mecmuadan bugüne ulaşan birkaç sayfada çeşitli şairlere ait 14 rubainin yer alması, Ti�isli Hubeyş b. İbrahim, Anadolu Sel-çuklu sultanlarından II. Rükneddin Süleymanşah ile I. İzzeddin Keykavus’un rubaileri-nin bulunması, rubaiye verilen önemi göstermektedir. Yine bu dönemde I. Gıyaseddin Keyhüsrev’in gurbete çıktığı sırada Rum ülkesinden Şam diyarına giden Şeyh Mecdüddin İshak’ı Konya’ya davet etmek için yazdığı manzum mektup dikkat çekmektedir. Nasired-


din Berkyaruk’un, İran efsanesine dayanan Hür-zâd ile Peri-nejâd hikâyesini son derece güzel, akıcı, sanatlı ve mükemmel bir şekilde Farsça olarak nazmettiği mesnevisi ile bir rubaisi bulunmaktadır. Şihabeddin-i Sühreverdî, tasavvufî mahiyette Arapça şiirler ka-leme aldığı gibi, İbn Sina’nın Arapça olan Kasîde-i Rûhiye’sine de bir nazire yazmıştır. Ravendî’nin ise Gıyaseddin Keyhüsrev’i övmek için yazmış olduğu bir kasidesi bulunmak-tadır. Bu durum, 616/1220 tarihine kadar Anadolu’nun özellikle kültür ve sanat alanında ne seviyede olduğunu göstermektedir.

Bu dönem, Türk dili ve edebiyatı tarihi açısından çok önemlidir. Çünkü Anadolu’da Türkçe yazıldığı tespit edilen ilk manzum ve mensur eserler, bu döneme aittir. Bu Türk-çe eserlerin, Türklük ruhunun hâkim olduğu, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslâmlaşması için millî ve dinî faaliyetlerin yoğun olarak sergilendiği Danişmendliler coğrafyasında ya-zılması, ayrıca dikkat çekmektedir. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser tıp alanında iken, ilk Türkçe şiirin Anadolu’nun çeşitli yerlerinde, özellikle büyük merkezlerinde gezerek orada bulunan halkı irşat etme mücadelesi veren Evhadiye tarikatının kurucusu Şeyh Evhadüddin-i Kirmanî tarafından söylenmesi de önemlidir. Bu durum, Anadolu’da yaşa-yan Türklere hem yaşadıkları bu dünyada kendilerinin maddî ihtiyaçlarına cevap verecek, sağlıklı yaşamalarını sağlayacak bilgileri hem mensubu oldukları dinin vecibelerini tam ve doğru olarak yerine getirebilmeleri ve dinî hayatlarını doğru bir şekilde tanzim edebilmeleri için gerekli malumatı, hem de gönül dünyalarını ihya ve mamur etmeleri için de tasavvufu öğretme ihtiyacından kaynaklanmıştır. Ortaya konulan eserlerin dilini, hitap edilen kesi-min belirlemesinden dolayı, artık Türk halkına kendi dilleriyle seslenilmeye başlanmış ve Anadolu’da Türkçe ile söylenilen bir edebiyatın oluşmasına zemin hazırlanmıştır. İşte bu düşünceden hareketle verilmeye başlanan eserler, Anadolu coğrafyasında Türk dilinin mü-kemmel bir ilim dili ve edebî dil olma yolculuğunun başlangıcını teşkil etmiştir.

I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkışından (616/1220) sonraki dönemde yetişen şair ve yazılan şiir sayısı artmıştır. Bu oluşuma, I. Alaaddin Keykubad döneminde oluşan istikra-rın sağladığı huzur ve refahın Anadolu’yu bir cazibe merkezi hâline getirmesi, şiir ve şaire önem verip destekleyen sultanlarla devlet adamları katkı sağlamıştır. Bu dönemde yazılan şiirler, ilk dönemdekiler gibi ekseriyetle Farsça söylenmiştir. Bunda, Türkistan’da Türkle-rin hiçbir komplekse girmeden dönemin kültür ve medeniyet dili olan Farsça ile yazma âdetini burada da devam ettirmesi etkili olmuştur. Ancak Türkçe şiirlerdeki hem artış hem de söylenilişteki mükemmeliyet gözlerden kaçmamaktadır. Bununla birlikte Arapça şiirlerin söylenilmesine de devam edilmiştir. Bu dönemde mesnevi, kaside, gazel ve rubai formunda şiirler yazılmıştır.

Bu dönemde kaleme alınan Farsça mesnevilerin en önemlisi, Mevlana’nın 6 ciltlik Mesnevî-i Ma’nevî’sidir. Sultan Veled’in İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme ile son mesnevisi olan İntihâ-nâme, Kadı Burhaneddin-i Anevî’nin Enîsü’l-kulûb, Kani-i Tusî’nin Selçuklu Şeh-nâmesi ile Kelîle ve Dimne Tercümesi, Nasırî’nin Fütüvvet-nâme, Nasireddin-i Sicistanî’nin Mûnisü’l-avârif ile Fahreddin-i Irakî’nin Uşşâk-nâme’si bu dönemdeki diğer mesnevilerdir.

Bu dönemde Farsça, Arapça ve Türkçe divanlar da tertip edilmiştir. Bunlardan en dik-kati çekeni Mevlana’nın Dîvân-ı Kebîr’idir. Sultan Veled, Seyf-i Ferganî ve Fahreddin-i Irakî Farsça divanı olan diğer şairlerdir. İbn Arabî’nin ise Arapça bir divanı bulunmak-tadır. Rubai de geçen asırda olduğu gibi rağbet gören nazım şekillerindendir. Mevlana, Sultan Veled, Evhadüddin-i Kirmanî ve Fahreddin-i Irakî bu dönemde rubai söyleyen şa-irlerin önde gelenlerindendir.

Bu dönemde de geçen dönemde olduğu gibi Türkçe eserler verilmeye devam edilmiş-tir. Nitekim bu zamanda yaşayan Mevlana, Sultan Veled ve Nasırî’nin bazı Türkçe şiirle-rinin olduğu bilinmektedir. XIII. asrın ortaları ile XIV. asrın başlarında yaşadığı tahmin edilen, Türkçe bir Dîvân tertip edip Risâletü’n-nushiyye adında bir mesnevi kaleme alan Yunus Emre’nin bu şairler içerisinde müstesna bir yeri vardır.


Şairler ve UnvanlarŞaire duyulan ilgi ve ona verilen itibarın bir tezahürü olan, bizzat sultanlar tarafından şairlere verilen, Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu saraylarında bulunan bazı şairler için kul-lanılan melikü’ş-şu’arâ unvanı, Anadolu Selçuklu sarayında bulunan bazı şairlere de veril-miştir. Muhiddin, Hüsameddin, Nizameddin Ahmed-i Erzincanî ve Bahaeddin Kani’î bu tip şairlerdendir.

Sultanlar ve ÖdüllerAnadolu Selçuklu sultanları, kendi adlarına yazdıkları şiirleriyle isimlerini bu geçici âlemde baki kılan şairlere çeşitli ödül ve bahşişler vermişlerdir. İbn Bibi’nin bildirdiği-ne göre, İzzeddin Keyhüsrev, Hüsameddin Salar’ın kızı tarafından kendisi için yazılarak Musul’dan gönderilen kasideye karşılık 7200 dinar göndermiştir. Hatta kendisine kasideyi getiren postacıya da çeşitli hediyeler vermiştir. Yine İbn Bibi’nin ifadelerine göre, Rükned-din Süleymanşah, Zahireddin-i Faryabî’nin “nûn” redi�i kasidesini dinleyince, şaire çeşitli hediyeler gönderip onu sarayına davet etmiştir.

Sultanlar tarafından kendilerine ihsan edilen bu ödüllerle şairler, refah ve varlık için-de bir hayat sürmüşlerdir. Nitekim İbn Bibi, Rükneddin Süleymanşah’ın Zahireddin-i Faryabî’ye gönderdiği caizelerin, şairi “fakirlik batağından ve i�as çukurundan alıp zen-ginlik rahatlığına ve bolluk cennetine çıkardığını”, “kültür ve edebiyat adamlarını yoksul-luk vadisinden, fakirlik çölünden kurtarıp onların yüzünü, dünyayı aydınlatan güneş gibi ağartıp her isteklerini, kalbi temiz kimselerin duası gibi geçerli kıldıklarını” belirtmiştir.

Sultanlar, bazen güzel bir şiirinden dolayı bazı şairlere ya sarayda çeşitli görevler ver-mişler ya da derecelerini yükseltmişlerdir. Nitekim İbn Bibi’nin bildirdiğine göre, Sultan I. Keykavus, Sahib Şemseddin Muhammed-i İsfahanî’nin söylediği bir rubai hoşuna gidince onun mutfak sorumluluğu görevine, has kâtiplik görevini de eklemiştir.

Şair Sultanlar, Şehzadeler ve Devlet AdamlarıAnadolu Selçuklu sultanlarından I. Alaaddin Keykubad, I. Gıyaseddin Keyhusrev, İzzed-din Keykavus ve II. Rükneddin Süleyman Farsça şiir söylemişlerdir. Bu sultanlar, şiir söy-lemenin yanında yazılan şiirleri değerlendirip Arapça ve Farsça yazılan eserlerin üslûbu hakkında düşüncelerini ifade etme bilgi ve yeteneğine de sahiptiler.

Anadolu Selçuklu şehzadeleri de sanata, ilme ve edebiyata önem verip şiir söylemiş-lerdir. Bunlardan Nasireddin Berkyaruk, Farsça olarak Hür-zâd ile Perî-nejâd hikâyesini nazmetmiştir. İbn Bibi tarafından “belâgat örneği ve sanat mucizesi” olarak nitelendirilen bu eserin sadece baş kısmı, İbn Bibi’nin tarihinde yer alarak günümüze kadar gelmiştir. II. Kılıç Arslan’ın oğullarından Muhyiddin Mes’ud Şah ise, Ankara valisi iken etrafında bazı şairleri toplayarak edebî bir muhit oluşturmuştur.

Anadolu Selçuklu devlet adamları arasında da şiir söyleyenler bulunmaktaydı. Ebu’l-feth Rükneddin Süleymanşah’ın kâtipliğini yaptıktan sonra, vezir olan Muhammed bin Gazi-i Malatyavî, I. İzzeddin Keykavus ve I. Alaaddin Keykubad dönemi kâtiplerinden Nizameddin Ahmed-i Erzincanî, I. İzzeddin Keykavus’un saray kâtiplerinden Şemseddîn Hamza b. Müeyyed-i Tuğraî, II. Keykavus’un veziri Şemseddin Muhammed-i İsfahanî, dönemin önemli vaizlerinden olup Amasya’da kadılık görevinde de bulunan Celaleddin-i Verkanî, felsefeye meraklı olup Sühreverdî’nin öğrencilerinden ve Alaaddin Keykubad dönemi devlet adamlarından olan Emir Kemaleddin-i Kamyar, bu dönem devlet rica-linden ve II. Keykâvus dönemi Rum Pervanesi olan Nizameddin Hurşid bu özellikteki kişilerdendir.


İrfanî Şiirin Temsilcileriİrfanî mananın ifade edilmesine konuşma dilinin yetersiz kalıp şiirsel dilin daha faz-la imkân sağladığını gören sufîler, sahip oldukları irfanî düşüncelerini aktarmada araç olarak şiiri tercih edip kullanmışlardır. Nitekim Mahmut Erol Kılıç’ın kaydettiğine göre, aynı anlayışın bir yansıması olarak İran’da zuhur eden ve hemen hepsi şair olan mutasav-vı�ar, tasavvufî fikirlerini daha çok şiirle ifade etmişlerdir. Aynı bakış açısına sahip olu-nan Anadolu’da, İhsan Fazlıoğlu’nun belirttiği gibi “irfan” şiirle hayat bulmuştur. Nitekim bu dönemde yazılan ilk Türkçe şiir, Türkçe-Farsça mülemma bir gazeldir. Evhadüddin-i Kirmanî tarafından yazılan bu şiirin ilk beyti günümüze kadar gelmiştir.

Bu devrin hiç şüphesiz en önemli sufî şairi Mevlana’dır. Yunus Emre, Sultan Veled ve Evhadüddin-i Kirmanî de sufî şairlerdendir. Bu dönemin mutasavvıf şairlerinden olan Fahreddin-i Irakî, uzun süre kaldığı Hindistan’dan hacca gitmiş, oradan Anadolu’ya gele-rek büyük sufî Sadreddin-i Konevî’nin Fusûs dersine devam etmiştir. Bu derslerden aldığı ilham ile aşk hakkında en tanınmış eserlerden biri olan Lemeât’ı Farsça olarak kaleme almıştır. Deh-fasl diye de anılan Uşşâk-nâme isminde yine Farsça bir mesnevisi vardır. Bu dönemin önemli sufî şairlerinden Seyf-i Fergânî’nin ise, Farsça dinî ve tasavvufî şiirlerin-den oluşan bir divanı bulunmaktadır.

Diğer ŞâirlerAnadolu Selçukluları döneminde yukarıda zikredilen şairlerin dışında başka şairler de bulunmaktadır. Dönemin önemli bilgin, şair, yazar ve sanatkârlarından olan Ravendî, Türk asıllı bir kumandanın oğlu olup dinî ilimlerin yanında tıp ve astronomiyle de uğ-raşan Kadı Burhaneddin-i Anevî, dönemin önemli âlim, şâir ve tabiplerinden olup özel mektuplarından oluşan bir münşeat mecmuası bulunan Sa’deddin Mes’ud, Taceddin-i Haletî, Şeyh Evhadüddin-i Kirmanî’nin halifelerinden Şeyh Şemseddin Ömer b. Ahmed-i Ti�isî ile Kerimüddin-i Nişaburî, Ebu Bekir bin Zekî el-Konevî, büyük tarihçi İbn Bibi, Mühezzeb-i Kayserî, Nasireddin Sicistanî-i Sivasî, Necmeddin-i Razî, Sadruddin-i Konevî, Siraceddin-i Urmevî ve Erguvan Hatun bu dönemin diğer şairleridir. Bunlardan Erguvan Hatun, kadın olması yöneyle dikkat çekmektedir.

Arapça ŞiirAnadolu Selçukluları döneminde Arapça şiirler de kaleme alınmıştır. XII. asırda yaşayan ve I. Sultan Kılıç Arslan zamanında Anadolu’ya gelen, İran’ın büyük mutasavvı�arından olan Şihabeddin-i Sühreverdî’nin tasavvufî mahiyette Arapça şiirleri bulunmaktadır. Ay-rıca İbn Sina’nın Arapça kaleme aldığı Kasîde-i Rûhiye’sine de bir nazire yazmıştır. İbn Arabî’nin çeşitli mensur eserlerinde bulunan Arapça şiirleri, tasavvufî mahiyette söyle-dikleriyle birlikte bir divanda toplanmıştır. Sultan Veled ve Evhadüddin-i Kirmanî’nin de Arapça şiirleri bulunmaktadır.

Bu dönem şiiri ve şairleri hakkında geniş bilgi için Ahmet Kartal’ın “Anadolu Selçuklu Dev-letinde Dil ve Edebiyat”, (Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1: 95-168) isimli çalışması-na başvurabilirsiniz.

Anadolu’da Yazılan İlk Şiir ve EserAnadolu’da ilk söylenen şiir Farsça olup Ti�isli Hubeyş bin İbrahim’e aittir. Felsefe, ma-tematik, astroloji gibi ilimlerle de uğraşan Ti�isî (öl. 579/1183)’nin Farsça iki şiiri günü-müze kadar gelmiştir. Nüzhetü’l-mecâlis’te geçen ve Muhammed Emin Riyahî tarafından zikredilen bir rubaisinin tercümesi şu şekildedir: “Senin yüzünde kendi yüzümü görmek


mümkün. Kemiğin içinden iliğini görmek mümkün. Karanlıkta seni görmek o kadar ko-lay ki, hatta lutfundan dolayı bedeninde canını görmek mümkün.”

Anadolu’da telif edilen ilk eser ise, Malazgirt Zaferi’nden 30 sene kadar sonra, Danişmendliler’in Kayseri Dizdarı olan İbnü’l-Kemal İlyas b. Ahmed’in Kayseri’de Fars-ça yazıp Danişmendliler’in kurucusu Gümüş-Tigin Ahmed Gazi’ye sunduğu Keşfü’l-akabe’dir. Astronomiye dair olan eserin, “giriş” bölümünden anlaşıldığına göre, asıl konu-su felsefedir. Ancak yazar, bazı metafizik düşünce ve görüşlerini astronomik gerçeklermiş gibi göstermek amacıyla, konuya giriş mahiyetinde coğrafî ve astronomik bilgiler de ver-miştir. Mikail Bayram tarafından yayımlanan eser, dört “makale/bölüm”den oluşmaktadır. Birinci bölüm, madde âleminin şekli ve yer kürenin hareketsiz olduğu ve dört ana unsu-run yani toprak, hava, su ve ateşin varlıklarının ispatı hakkındadır. İkinci bölüm, cennet ve cehennemin hüviyetiyle ilgilidir. Üçüncü bölüm, insan ruhunun mahiyeti; dördüncü bölüm ise, insan ruhunun saadeti ve hikayetiyle alakalıdır.

Anadolu’da şiir yazan Anadolu Selçuklu sultanları hakkında bilgi veriniz.3


Özet XII-XIII. Yüzyıllar Anadolu’sunun kültürel ve ilmî ya-

pısını tanıyabilmek Anadolu, 1071’de Türkler tarafından fethedilerek Türk yerleşimine açılmış ve Anadolu’nun Türkleşme-si ve İslâmlaşması sağlanmıştır. Oluşturulan istikrar neticesinde Anadolu, refahın, huzurun, adaletin, sa-adetin ve düşünce özgürlüğünün sağlandığı, ilim ve sanatın geliştiği bir alan olmuştur. Anadolu Selçuklu sultanları, ilme ve sanata önem verip desteklemişler, ilim adamı ve sanatkârları himaye edip korumuşlar-dır. Bundan dolayı Türkistan ve İran coğrafyasından Anadolu’ya yoğun şekilde göç olmuştur. Göçenler arasında birçok âlim sanatkâr da Anadolu’ya gelmiş-tir. Anadolu’da kurulan Anadolu Selçukluları ve Da-nişmendliler döneminde ilmî ve kültürel faaliyetler önce sarayda başlamış, akabinde şehzadelerin valilik yaptıkları yerlere sirayet etmiştir.

Anadolu’daki ilk ilmî faaliyetler 1071-1178 yılları ara-sında Sivas, Tokat, Amasya, Kayseri, Malatya ve civar-larında hüküm süren Danişmendliler döneminde ve onların hüküm sürdüğü bölgelerde başlamıştır. Daniş-mendliler, özellikle Tokat, Sivas, Amasya ve Çorum bölgelerinde daha yoğun olarak kültürel faaliyetlerde bulunmuşlar ve devletlerinin kültürel politikalarını buralara yerleştirmişlerdir. Bu da buraların çok er-ken tarihlerde belli bir kültürel karakter kazanmasını sağlamıştır. Ayrıca gösterilen bu yoğun millî ve dinî faaliyetler, buraların çok erken tarihlerde Türkleşmesi ve İslâmlaşmasını sağlamıştır. Melik Ahmed Gazi ve beraberlerindekilerin kahramanlıklarının anlatıldığı Dânişmend-nâme, gazilik me�ûresine, Türk kültü-rüne ve Türklük ruhuna sahip olan Danişmendliler döneminde yazılmıştır. Türk dili ve kültürü açısından önemli olan Dede Korkut Hikâyeleri Amasya’da der-lenmiştir. Ayrıca Anadolu’da ilk Türkçe eser yazma geleneği de Amasya’da başlamıştır.

Dânişmendliler döneminde, önemli ilim merkezle-rinden bir diğeri ise Malatya’dır. Daha önce Süryani-lerin elinde bulunan ve konumu gereği önemli olan Malatya’ya, bazı İran asıllı kişiler gelip yerleşmiş ve burada ilmî ve kültürel faaliyet göstermişlerdir. Böyle-ce İran kültürü ile Süryanî kültürünün yeniden buluş-tuğu Malatya, Sasaniler devrindeki ilmî ve fikrî can-lılığı tekrar kazanmıştır. Malatya böylece, Selçuklular zamanında şehzadelerin eğitim gördükleri bir merkez hâline gelmiştir. Nitekim Gıyaseddîn I. Keyhüsrev ve

oğlu İzzeddin I. Keykavus burada eğitim görmüşler-dir. Malatyalı Şeyh Mecdüddin İshak, burada İslâmî ilimlerle ilgili çalışmalara yoğunluk kazandırmıştır.

Danişmendliler döneminde önemli bir ilim ve kültür merkezi haline gelen Tokat ve Malatya, Selçuklular zamanında şehzadelerin eğitim aldıkları bir merkez haline gelmiştir. Anadolu Selçukluları döneminde, Türklük ruhunun etkin olduğu Tokat ile İran tesiri-nin baskın olduğu Malatya’da yetişen şehzadeleri ik-tidara taşıma mücadelesi oluşmuştur. Bu mücadelede Malatya, iktidarlar üzerinde ilmî, kültürel ve siyasî ağırlık yönünden daha etkili ve yönlendirici olmuş-tur. I. Gıyaseddin Keyhüsrev, oğullarından I. İzzeddin Keykavus’u Malatya’ya, I. Alaaddin Keykubad’ı ise, Tokat’a eğitim için göndermiştir. I. Alaaddin Keyku-bad yüksek memurluklara Türk asıllı kimseleri ata-mış, Türkmen şeyhler, ilim ve fikir adamlarını himaye etmiş, Ahi teşkilatının bütün Anadolu’ya yayılmasını sağlamıştır. II. Gıyaseddin Keyhüsrev ise, iktidara gelişinin ilk yıllarından itibaren Türkmenlere karşı olumsuz bir siyasî tutum içerisine girmiştir.

Anadolu Selçuklu Devleti’nin kuruluşunu takip eden ilk 150 yılda ve Danişmendliler döneminde Anadolu’da telif edilen eserlerin hemen hepsi tıp, astronomi, matematik, felsefe gibi tabiî ilimlere da-irdir. Bunun en önemli sebebi, ilk dönem Selçuklu sultanları ile Danişmendli devlet adamlarının Mute-zile eğilimli olmalarıdır. Ayrıca bu dönemde yazılan eserlerin çoğunluğu Anadolu’da yazılmıştır. Felsefe ile tabiî ilimlere ait eserler ise dinî ve tasavvufî eserlere nazaran daha çoktur. I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkışından sonraki dönemde, özellikle de Moğollar’ın 640/1243 yılında Anadolu Selçuklu Devleti’ni hâkimiyetleri altına almalarından sonra, Anadolu Selçukluları zamanında meydana gelen fikrî ve ilmî gelişme zayı�arken, dinî-tasavvufî düşünce ön plana çıkıp gelişmeye başlamıştır. Buna, Moğol istilâsından kaçıp huzur ve refahın mekânı olarak gördükleri Anadolu’ya gelen çok sayıdaki sufînin gösterdikleri faaliyetler etkili olmuştur. Ayrıca, Moğolların Anado-lu halkına uyguladığı baskılar ile gerçekleştirdikleri katliamlar neticesinde çaresizliğe düşen Anadolu hal-kının umut ve huzuru, tekke ve zaviyelerde görmele-ri de bunda oldukça etkili olmuştur. Bu da Anadolu halkının, pozitif ilimlere karşı ilgisini azaltıp hızlı

1


bir şekilde mistikleşmesini sağlamıştır. Bu dönemde, Anadolu’da çoğunluğu Farsça olmak üzere Farsça, Arapça ve Türkçe yazılan dinî-tasavvufî-ahlâkî men-sur eserlerin sayısında artış olmuştur. Nitekim Farsça olarak kaleme alınan Bahaeddin-i Veled’in Ma’ârif, Seyyid Burhâneddin’in Ma’ârif, Mevlana’nın Fîhi Mâ Fîh ve Mecâlis-i Seb‘a; Sultan Veled’in Ma’ârif; Baba İlyâs-ı Horasanî’nin Cihâd-nâme; Arapça olarak ya-zılan İbn Arabî’nin el-Fütûhatü’l-mekkiyye, Fusûsü’l-hikem ve Husûsü’l-kilem; Sadreddîn-i Konevî’nin Nu-sus, Fükûk ve Risâletü’l-vücûd ile Türkçe telif edilen Hacı Bektaş-ı Velî’nin Şerh-i Besmele’si bunlardandır.

Anadolu Selçuklu Devleti döneminde aklî ilimlerde önemli gelişmeler olmuştur. Bu ilimlerin hem sosyal hayattaki teknik uygulamaları geliştirilmiş hem de teorik çerçeveleri zenginleştirilmiştir. Bu ilimlerden ilk göze çarpanı, özellikle istihbarat için önemli olanı, astrolojidir. Astroloji gibi hem askerî hem de içtimaî karşılığı bulunan diğer bir disiplin de kimya ile onun batınî tarafı olan simyadır. Astronomi de Anadolu Selçukluları’nın üzerinde durduğu ve kendileri için önemli saydıkları bilim dallarından biridir. Astrono-minin yanında kozmolojinin de, ilgi çeken bir konu olduğu görülmektedir. Matematik ise, günlük hayat ile devletin maliye teşkilatı için önemli sayılmaktaydı. Anadolu Selçukluları döneminde sağlık hizmetleri de asla ihmal edilmemiştir. Bu dönemde tıp kurumları yaygınlaştırılarak tıp topluma mal edilmiştir. Hasta-nelerde tedavilerin yanında tıp eğitimi de verilmiştir. Anadolu’daki müspet ilimler üzerindeki çalışmalar, bilimin iş alanında uygulanması ve insanların bilim-den yararlandırılması düşüncesini oluşturmuş ve bu konuda çalışmalar yapılmıştır. Bu dönem bilginleri, ferdin, ailenin ve toplumun idaresi konuları üzerinde de durup çeşitli çalışmalar yapmışlardır. Coğrafyaya ise büyük ilgi duyulmuştur. Ayrıca mantık ve hikmet alanında da eserler verilmiştir.

Anadolu Selçukluları ile Anadolu’nun çeşitli yerle-rinde hüküm süren Türkmen beyliklerinde, birçok medrese kurulmuştur. Çoğunluğu umumî medrese-ler olmak üzere ihtisas medreseleri de inşa edilmiştir. Konya’daki Şerîf Mes’ûd Medresesi, Sırçalı Medrese, Karatay Medresesi, Kayseri’deki Sahibiyye Medresesi ve Külük Camii Medresesi umumi medreseler iken İnce Minareli Dârü’l-hadîs ile Çi�e Minareli Dârü’l-hadîs ise ihtisas medreselerindendir.

Anadolu’daki dinî ve tasavvufî düşünceyi açıklayabilmekTürkler, Türkistan coğrafyasında yine bir Türk-İslâm devleti olan Samanoğulları vasıtasıyla İslâm dininin Hanefî ve Sünnî mezhebini benimseyip ona bağlan-mışlardır. Doğal olarak Anadolu’da da Türkistan kö-kenli halk arasında Sünnî İslâm’ın, ekseriyetle Hanefî mezhebi benimsenmiştir. Doğu ve Güney-doğu böl-gelerinde ise, Müslüman halk arasında yer yer Şafiilik kabul edilmiştir. İtikatta hâkim mezhep ise Türkler arasında Maturidilik, diğer Müslümanlar arasında ise Eş’arilik’tir. Gayr-i müslimler ise Hıristiyanlığın çeşitli mezheplerine mensupturlar. Ancak Anadolu’da Sünnîlik dışı bazı dinî akım ve mezheplere az da olsa rastlanmaktadır. Özellikle XIII. asırdaki göçlerle Anadolu’ya gelen göçebe Türkmenlerin belli bir kısmı Sünnîlik inancıyla pek uyuşmayan bir İslâm anlayışı-na sahiptirler.

XIII. asrın başlarından itibaren, Anadolu’ya olan göç dalgaları arasında, yüksek zümre sufî ve şeyhleri ile popüler sufî ve dervişler de bulunmaktaydı. Bunlar, kentlerden geldilerse kentlere, kırsal kesimlerden gel-dilerse kırsal kesimlere yerleşmişlerdir. Böylece yük-sek zümre ve popüler tasavvuf anlayışı, İslâm dünya-sının diğer coğrafyalarından Anadolu’ya taşınmıştır. Yüksek zümre sufî ve şeyhleri, özellikle şehirleri do-laşarak oradaki elit tabaka arasında kendi tasavvufî öğretilerini yaymaya çalışmışlardır. Popüler şeyh ve dervişler ise kırsal kesimlerde gezerek kendi tasavvufî anlayışlarını aktarmışlardır.

Anadolu Selçukluları zamanında oluşan tasavvufî düşüncede üç büyük düşünce mektebiyle karşılaşıl-maktadır. Bunlardan birincisi, meşhur mutasavvı�ar-dan İbn Arabî ve müritleri tarafından temsil edilen Vahdet-i Vücûd mektebidir. İkincisi, Irâkîler de deni-len züht ve takva anlayışının ağır bastığı ahlâkçı mek-teptir. Üçüncüsü ise Horasanîler diye anılıp melâmet prensibini benimseyen ve daha çok cezbeye önem ve-ren mekteptir.

Anadolu’da, Anadolu sufîliği üzerinde etkili olan çeşitli tasavvufî düşünce akımlarıyla da karşılaşıl-maktadır. Bunlardan ilki, Vücûdiye ya da Vahdet-i Vücûd diye isimlendirilen ve İbn Arabî tarafından en sistemli ve olgun seviyesine ulaştırılan akımdır. Yine Şihabeddin-i Sühreverdî tarafından oluşturulan, keşif ve sezgi ile akıl ve tetkikin önemli olduğu İşra-kilik; Necmeddin-i Kübra’ya nisbet edilip züht yani takva anlayışının kuvvetli olduğu ve basit bir tasavvuf telakkisine dayanan Kübrevilik ve Ebu Hafs Şihabed-din Ömer-i Sühreverdî tarafından kurulup Horasan

2


mektebinin estetikçi ve hoşgörülü özelliğini yansıtan Sühreverdilik, Anadolu sufîliğine etki eden tasavvufî düşünce akımlarındandır. Seyyid Ahmed-i Kebir el-Rifaî’ye nisbet edilen ve burhan gösterileriyle dikkat çeken Rifailik de bu tip tasavvufî düşünce akımların-dandır. Evhadüddin-i Kirmanî tarafından tesis edilen ve düşünce tarzı, özellikle Türkmenlerin yaşayış tar-zına uygun olduğu için Türkmenler arasında yoğun bir ilgi uyandıran Evhadiyye Tarikatı da bu hüviyetteki tasavvufi düşüncelerdendir. Ancak İbn Arabî’den son-ra, Anadolu’da en etkili olan mekteplerden biri, hiç şüphesiz tesiri bugün dahi devam eden Mevlana’nın senkretik mektebi olmuştur. Anadolu sufiliği üzerin-de etkili olan tasavvufî düşüncelerden birisi ise hiç şüphesiz Bektaşiliktir.

Bu dönem şiir anlayışını, şiirin dilini, sultanların şiire bakışını, şiirin genel özelliklerini ve başlıca temsilcileri-ni tanıyıp değerlendirmeler yapabilmek

Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu saraylarında olduğu gibi, Anadolu Selçukluları’nda da sultanların isimleri-nin baki kalabilmesi için şairler tarafından söylenilen şiirlerin en önemli vasıtalardan biri olduğuna inan-malarından dolayı şiire ve şaire büyük önem verilmiş-tir. Hatta Anadolu halkı da özellikle şiirin ahengi ile veznin ritmik tekrarının insan ruhunda oluşturduğu etkiden dolayı şiire ilgi duymuş, kendisine aktarılacak her bilginin manzum olarak verilmesini istemiştir. Bunda, şiirin öğrenmeye sağladığı katkı ve kolaylık da etkili olmuştur. Şiiri seven ve ona temayül eden sul-tanların ve halkın isteği ve desteğiyle şiir, Anadolu’da uygun bir ortam ve zeminle buluşmuştur. Şairler de bu uygun ortam ve zemini en iyi şekilde kullanarak şiirin Anadolu’da oluşması, gelişmesi ve yerleşmesi için büyük bir gayret içine girmişlerdir.

Çeşitli milletlerin bir arada bulunup yaşadığı Anadolu’da kurulan Anadolu Selçuklu Devleti, hem karışık kültürlerden oluşuyor hem de çok dilli bir or-tam sunuyordu. Nitekim Anadolu’da Türkçe, Farsça, Arapça, Rumca, Ermenice ve Süryanicenin konuşul-ması ve kaleme alınan çeşitli eserlerde kullanılması bunu desteklemektedir. Eldeki verilere göre Anadolu Selçuklu Devleti döneminde şiirin dili başta Farsça olmak üzere Türkçe ve Arapça olmuştur. Nadiren Rumca ile de şiirler söylenilmiştir.

I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkış tarihi olan 616/1220’ye kadarki süreçte yetişen şair sayısının azlığı dikkat çekmektedir. Bunda devletin kuruluş

aşamasında olması ve istikrarın tam oluşmaması et-ken olmuştur. Bu şairlerin Farsça, Arapça ve Türkçe olarak söyledikleri bazı şiirler, günümüze kadar gel-miştir. Bu şiirler, genellikle mesnevi, kaside ve rubai formunda söylenmişlerdir. Ancak bu nazım şekilleri içerisinde rubainin belirli bir ağırlığı bulunmaktadır. Anadolu’da Türkçe yazılan ilk manzum ve mensur eserler, bu devre aittir. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser tıp alanındadır. İlk Türkçe şiir ise Anadolu’nun çeşitli yerlerinde özellikle büyük merkezlerinde geze-rek orada bulunan halkı irşat etme mücadelesi veren Evhadiye tarikatının kurucusu Şeyh Evhadüddin-i Kirmanî’ye aittir. Ortaya konulan eserlerin dilini, hitap edilen kesimin belirlemesinden dolayı bu dö-nemde Türk halkına kendi dilleriyle seslenilmeye başlanılmış ve Anadolu’da Türkçe ile söylenilen bir edebiyatın oluşmasına zemin hazırlanmıştır. I. Alaad-din Keykubad’ın tahta çıkışından sonraki dönemde, Anadolu Selçukluları zamanındaki bu fikrî ve ilmî gelişme Moğol istilâsının etkisiyle zayı�arken, dinî-tasavvufî düşünce ön plana çıkıp gelişmeye başlamış-tır. Bunda Moğol iktidarının Anadolu halkı üzerinde yarattığı baskı ile gerçekleştirdiği acımasız katliamlar neticesinde umutsuzluğa düşen Anadolu halkının hu-zuru tekke ve zaviyelerde araması olmuştur. Böylece Anadolu halkı, hızlı bir şekilde mistikleşmeye doğru gitmiş ve pozitif ilimlere karşı olan ilgisi azalmıştır. Ancak bu dönemde yetişen şair ve ortaya konulan şiir sayısında artış olmuştur. Bunda şiire ve şaire destek veren sultanlar ile devlet adamlarının da önemli etkisi olmuştur. Bu dönemde de şiirler ilk dönemde oldu-ğu gibi ekseriyetle Farsça söylenmiştir. Ancak Türkçe şiirlerin sayılarındaki artış ile söylenişlerindeki mü-kemmeliyet gözlerden kaçmamaktadır. Arapça şiirle-rin söylenilmesine de devam edilmiştir. Bu dönemde yazılan şiirler mesnevî, kaside, gazel ve rubai formun-da karşımıza çıkmaktadır.

Anadolu Selçuklu sultanları arasında şiir söyleyenler de bulunmaktaydı. Şiirlerinin varolduğu kaynaklarda belirtilen sultanlar, I. Alaaddin Keykubad, I. Gıyased-din Keyhusrev, İzzeddin Keykavus ve II. Rükneddin Süleyman’dır. Bu sultanlar, şiir yazmalarının yanında yazılan şiirleri eleştirip Arapça ve Farsça yazılan eser-lerin üslûbu hakkında düşüncelerini ifade etme bilgi ve yeteneğine de sahiptiler. Anadolu Selçuklu şehza-deleri ile devlet adamları arasında da şiir söyleyenler bulunmaktaydı.

3


Kendimizi Sınayalım1. Türkler tarafından fethedilip istikrarın sağlandığı, ilim ve sanat adamlarının desteklendiği Anadolu’ya hangi ülke-den alim ve sanatkâr gelmemiştir?

a. Türkistanb. Suriyec. Mısırd. İrane. Irak

2. Aşağıdaki şehirlerden hangisi Danişmendlilerin daha yoğun kültürel faaliyetlerde bulunup kültürel politikalarını yerleştirdikleri şehirlerden değildir?

a. Konyab. Tokatc. Çorumd. Sivase. Amasya

3. Malatya’da eğitim gören Anadolu Selçuklu Devleti sulta-nı aşağıdakilerden hangisidir?

a. I. Alaaddin Keykubadb. I. Kılıç Arslanc. II. Süleymanşahd. II. İzzeddin Keykavuse. I. Gıyaseddin Keyhüsrev

4. Aşağıdaki yazar-eser eşleştirmelerinden hangisi yanlıştır?a. Mevlana - Fîhi Mâ Fîhb. Baba İlyas-ı Horasanî - Cihâd-nâmec. Şems-i Tebrizî - Makâlâtd. Sultan Veled - Mecâlis-i Seb‘ae. Bahaeddin Veled - Ma’ârif

5. Anadolu’da, istihbarat için önemli olan ilim aşağıdakiler-den hangisidir?

a. Astronomib. Kozmolojic. Matematikd. Astrolojie. Simya

6. Aşağıdaki medreselerden hangisi Anadolu’da kurulma-mıştır?

a. Şerif Mes’ud Medresesib. Tilla-kari Medresesic. Cacabey Medresesid. Sahibiyye Medresesie. Tacü’l-vezir Medresesi

7. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu sufîliği üzerinde etkili olan tasavvufî düşünce akımlarından değildir?

a. Nakşbendilikb. İşrakilikc. Kübrevilikd. Rifailike. Evhadiyye

8. Vahdet-i Vücud düşüncesini sistemleştirerek tekâmül noktasına ulaştıran mutasavvıf aşağıdakilerden hangisidir?

a. Ahmed-i Yesevîb. Yunus Emrec. Bayezid-i Bistamî d. Cüneyd-i Bagdadîe. İbn Arabî

9. Aşağıdaki dillerden hangisi Anadolu’da konuşulan diller-den değildir?

a. Türkçeb. Hintçec. Rumcad. Süryanicee. Farsça

10. Aşağıdaki şairlerden hangisi Anadolu Selçuklu Devleti sultanlarındandır?

a. Muhammed bin Gazi-i Malatyavîb. Şemseddîn Hamza b. Müeyyed-i Tuğraîc. I. Alaaddin Keykubadd. Şemseddin Muhammed-i İsfahanîe. Nizameddin Hurşid


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. c Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Edebiyat” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da İlmî Faaliyetlerin

Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 3. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da İlmî Faaliyetlerin

Başlaması” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 4. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçuklu Devleti’nde

Düşünce (616/1220’den sonra)” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da İlim” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

6. b Yanıtınız yanlış ise “Eğitim ve Öğretimin Yapıldığı Mekânlar: Medreseler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

7. a Yanıtınız yanlış ise “Tasavvufî Düşünce Akımları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

8. e Yanıtınız yanlış ise “Tasavvufî Düşünce Akımları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. b Yanıtınız yanlış isee “Şiirin Dili” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. c Yanıtınız yanlış ise “Şair Sultanlar, Şehzadeler ve Dev-let Adamları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı Sıra Sizde 1Anadolu’daki düşünce hayatı, I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkışından önceki ve sonraki dönemlerde farklılık göstermek-tedir. Önceki dönemde Anadolu’da yazılan eserlerin hemen ta-mamı tıp, astronomi, matematik, felsefe gibi tabiî ilimlere ait-tir. Buna gerek Selçuklu sultanları gerekse Danişmendli devlet adamlarının Mutezile eğilimli olmaları etkili olmuştur. Ancak I. Alaaddin Keykubad’ın tahta çıkmasından sonraki süreçte, özellikle Moğol istilası sebebiyle ilmî ve fikrî faaliyetler zayı�a-mış, dinî-tasavvufî düşünce ise ön plana çıkmıştır. Çünkü XIII. asrın ilk çeyreğinden itibaren Moğol istilâsından kaçan çok sayıda sufînin Anadolu’ya gelip burada çeşitli faaliyetler gös-termesi, Anadolu’daki fikrî dengeyi tasavvuf lehine çevirmiştir. Özellikle Moğolların Anadolu halkına uyguladığı baskı da bu duruma etki etmiştir. Bu durum da, özellikle dinî ve tasavvufî mahiyette eserlerin sayısının artmasına sebep olmuştur. Ancak burada, insanları dinî yönden eğitme ve terbiye etme düşünce-si olduğunun da göz önünde bulundurulması gerekmektedir.

Sıra Sizde 2Anadolu’da, tabiî bilimler üzerine yapılan çalışmalar, bilimin iş alanına aktarılıp insanların oluşturulan bilimden yarar-landırılması düşüncesini oluşturmuştur. Hatta bilimi teorik hüviyetinden çıkarıp uygulamaya geçiren bilim adamlarının, değer kazanacağı düşüncesi kendini göstermeye başlamıştır.

İşe dönüştürülmeyen ilmin ise, hiçbir değerinin ve kıymetinin olmayacağı fikri savunulmuştur. Çünkü işe dönüştürülmeyen bilim, sadece bahsedildiği kitapta teorik bilgi olarak kalacak, insan hayatına herhangi bir katkı sunmayacaktır. Oysa ilmin amacı, insan hayatını kolaylaştırmak, insana yaptığı faaliyet-lerde yardımcı ve destek olmak ve her alanda ona fayda sağ-lamaktır. Bundan dolayı bu dönemde, çeşitli bilim dallarında oluşturulan bilgi, çeşitli sanat alanlarında uygulamaya konul-muş ve toplumun bundan yararlanması sağlanmıştır. Bilimin işe dönüştürülmesi faaliyeti, özellikle Ahi Teşkilatı’na mensup çeşitli sanat dallarında yoğun olarak kullanılmıştır.

Sıra Sizde 3Şiire sempatiyle yaklaşıp şairleri destekleyen Anadolu Sel-çuklu sultanları arasında şiir söyleyenler de vardı. Bu sul-tanlarından II. Rükneddin Süleyman, I. Keyhüsrev’in ilk sultanlık dönemine 588/1192’de son verip tahta kendisi geç-miştir. Şiire önem verip şairleri himaye eden sultanın ken-disi de Farsça şiir söylemiştir. Onun sadece kardeşi Kayseri Meliki Kutbeddin Melikşah ile kavgalı olduğu sırada onun için söylediği bir rubaisi bugün elimizdedir. I. Gıyaseddin Keyhüsrev de bu dönemde Farsça şiir söyleyen şairlerdendir. II. Kılıç Arslan’ın küçük oğlu olup hayatı ve saltanatı olaylar ve maceralarla geçmiş ve iki kez tahta çıkmıştır. Türkçeden başka Farsça, Rumca ve Latince de bildiği söylenen Sultan Keyhüsrev de bilginleri ve şairleri himaye edip onlara çeşitli ihsanlarda bulunmuştur. Keyhüsrev’in gurbete çıktığı sırada Rum ülkesinden Şam diyarına giden Şeyh Mecdüddin İshak’ı Konya’ya davet etmek için yazdığı manzum mektuptan bazı beyitler, İbn Bibi tarihinde yer almaktadır. Sultan şairlerden olan İzzeddin Keykavus, Gıyaseddin Keyhüsrev’in büyük oğlu ve Anadolu Selçukluları’nın büyük sultanlarından biri-dir. Döneminde kültür faaliyetleri yükselmeye başlamış, ilim ve sanat mensupları himaye görmüş, tahta çıkışını kaside ile tebrik eden şairler, çeşitli ihsanlarla ödüllendirilmiştir. Şiir ve edebiyatla da uğraşan İzzeddin Keykavus, Kayseri’de kardeşi Keykubad’ın muhasarası sırasında yazmış olduğu güzel bir Farsça rubaisini, önce kendi tarafında olduğu halde kardeşi tarafına geçen Zahireddîn İli Pervane’ye göndermiştir. Ölü-münden önce söylediği rivayet edilen Farsça hikmet-âmîz ve güzel bir kıt’ası da Sivas dârü’ş-şifâsındaki bir taşa ve İbn Bibi tarafından da tarihine yazılarak günümüze kadar gelmiştir. Sultan şairlerden olan I. Alaaddin Keykubad, Gıyaseddin Keyhüsrev’in oğlu, İzzeddin Keykavus’un kardeşi ve halefi olup Anadolu Selçuklu sultanlarının en büyüklerindendir. Özellikle bilgisi, cesareti, şiir, edebiyat ve sanatı himayesi bakımından özel bir yere sahiptir. Şairleri ve sanatkârları hi-maye etmiş, onlara ilgi ve iltifatta bulunmuştur. Türkçeden başka Arapça, Farsça ve Rumca bilen sultanın, İbn Bibi’nin eserine aldığı ancak, Ömer Hayyam’a ait olarak tanınan bir rubaisi günümüze kadar gelmiştir.


Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarARAT, Reşid Rahmeti (1979), Kutadgu Bilig I, Tıpkıçekimle

Yapılmış İkinci Baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu Yay.____, (1988) Yusuf Has Hâcib Kutadgu Bilig, (Çeviri), 4. bas-

kı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.Ateş, Ahmed (1945), “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda

Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, Cüz: II: 94-135.

Ateş, Ahmed (1959), “Anadolu’nun Unutulmuş Bir Şâiri: Sayf al-Dîn Muhammed al-Fargânî”, Belleten, XXIII: 415-25.

Ateş, Ahmed (1968), İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Man-zum Eserler I [Üniversite ve Nuruosmaniye Kütüphanele-ri], İstanbul: Millî Eğitim Basımevi.

Ay, Resul (1998), XIII-XIV. Yüzyıllar Anadolu’sunda Kültür Dolaşımı Açısından Dervişler Talebeler ve Hacılar, Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi.

Ay, Resul (2004), XIII-XV. Yüzyıllarda, Anadolu’da Derviş ve Toplum: Tarihsel Bir Tipoloji Denemesi, Doktora tezi, Ha-cettepe Üniversitesi.

Banarlı, Nihad Sâmi (1987), Resimli Türk Edebiyâtı Târihi, Destanlar Devrinden Zamanımıza Kadar, 2 Cild, Ankara: Millî Eğitim Basımevi.

Bayram, Mikâil (1981), Anadolu’da Telif Edilen İlk Eser: Keşfu’l-akabe, İbnu’l-Kemal İlyas b. Ahmed, Konya.

Bayram, Mikâil (1993), Şeyh Evhadü’d-dîn Hâmid el-Kirmânî ve Evhadiyye Tarikatı, Konya.

Bayram, Mikâil (2003), Türkiye Selçukluları Üzerine Araştır-malar, Konya: Kömen Yay.

Bayram, Mikâil (2004), Destursuz Bağdan Üzüm Yiyenler, Konya: Kömen Yay.

BİT (1993), Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi, 14, İs-tanbul: Çağ Yay.

Bregel, Yuri (2005), “Orta-Asya’da Türk Moğol Etkileri”, Akdeniz’den Hindistan’a Türk-İran Esintileri, İstanbul: Kaknüs Yay., s. 75-103.

Devellioğlu Ferit (2017), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat, Ankara: Aydın Kitabevi.

Devirleri Aydınlatan Meş’ale: İmâm-ı A’zam – Ulusal Sem-pozyum Tebliğler Kitabı 28-30 Nisan 2015 (2015), hzr. Ahmet Kartal-Hilmi Özden, Eskişehir.

Fazlıoğlu, İhsan (2001), “Selçuklular Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim (Bir Giriş)”, Cogito –Selçuklular, 29: 152-67.

Göker, Lütfi (1998), Fen Bilimleri Tarihi ve Türk-İslâm Bilgin-lerinin Yeri, İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yay.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1952), “İslâm ve Türk İllerinde Fütüv-vet Teşkilâtı ve Kaynakları”, İÜ İktisat

Fakültesi Mecmuası, XI/1-4: 3-354.

Gölpınarlı, Abdülbaki (1992b), Alevî-Bektaşî Nefesleri, 2. Baskı, İstanbul: İnkılâp Kitabevi.

Hacı Bektaş-ı Velî (1989), Şerh-i Besmele, (Hzr.: Rüştü Şar-dağ), Ankara.

Hacı Bektaş Velî (1996), Makâlât, (Prof. Dr. Esad Coşan’ın Tenkidli Basımından Sadeleştiren: Hüseyin Özbay), An-kara: KB Yay.

İbn Batuta (1986), İbn Batuta Seyahatnâmesi’nden Seçmeler, hzr. İsmet Parmaksızoğlu, İstanbul: MEB Yay.

İbn Bibi [El-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’feri er-Rugadi] (1996), El Evamirü’l-ala’iye fi’l-umuri’l-ala’iye [Selçuk-name], (Çev.: Mürsel Öztürk), II Cilt, Ankara: KB Yay.

İlaydın, Hikmet (1974), “Anadolu’da Klasik Türk Şiirinin Baş-langıcı”, Türk Dili, XXX/274-279: 765-74.

Johanson, Lars (1993), “Rûmî and the Birth of Turkish Po-etry”, Journal of Turkology, 1/1: 23-37.

Kahya, Esin (2002), “Türkiye Selçuklularında Bilimsel Çalış-malar”, Türkler, 7: 540-59.

Kahya, Esin (2004), “Anadolu Selçukluları ve Beylikler dö-nemindeki Bilimsel Çalışmaların Kısa Bir Değerlendir-mesi”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 2/4: 73-80.

Kanar, Mehmet (1999), Rubaîler, Evhadüddîn-i Kirmânî, İs-tanbul: İnsan Yay.

Kartal, Ahmet (2006), “Klasik Öncesi Dönem: Tarihî, Sos-yo-Kültürel Bağlam”, Türk Edebiyatı Tarihi, c.I, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.: 427-66.

Kartal, Ahmet (2007), “Tarihî, Sosyo-Kültürel Bağlam”, Türk Edebiyatı Tarihi, c. 1, İstanbul: Kültür ve Turizm Bakan-lığı yay.: 439-64.

Kartal, Ahmet (2008), “Anadolu Selçuklu Devletinde Dil ve Edebiyat”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 1: 95-168.

Kartal, Ahmet (2012), “Yunus Emre’nin Anadolu’sunda Kül-türel ve Entelektüel Hayat”, Yunus Emre, edi. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara, s. 43-96.

Kılıç, Mahmut Erol (2007), Sûfî ve Şiir [Osmanlı Tasavvuf Şi-irinin Poetikası], İstanbul: İnsan Yay.

Koç, Yunus (2006), Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, ed. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Tu-rizm Bakanlığı Yay.: 241-47.

Köksal, M. Fatih (2008), Ahi Evran ve Ahilik, 2. baskı, Kır-şehir.

Köymen, Mehmet Altay (1975), “Alp Arslan Zamanı Selçuklu Kültür Müesseseleri I Üniversiteler”, Selçuklu Araştırma-ları Dergisi, 4: 75-125.


Köymen, Mehmet Altay (1976), “Selçuklu Devrinin Özellik-leri”, Atsız Armağanı, İstanbul: Ötüken, 355-69.

Kucur, Sadi S. (2009), “Sosyoekonomik ve Kültürel Hayat”, TDV İA, 36, İstanbul: 384-85.

Mevdûdî (1971), Selçuklular Tarihi, Urducadan çev. Ali Gen-celi, Ankara: Hilâl Yay.

Müstevfî, Hamdullâh (1364), Târîh-i Guzîde, be-İhtimâm-i Doktor Abdulhuseyn Nevâ’î, Çâp-i sevvum, Tehrân: Çâphâne-i Sipihr.

Ocak, Ahmet Yaşar (1996), Türk Sufîliğine Bakışlar, İstanbul: İletişim Yay.

Ocak, Ahmet Yaşar (2002), “Selçuklular ve Beylikler Döne-minde Düşünce”, Türkler, 7: 429-38.

Ocak, Ahmet Yaşar (2006), “Selçuklular ve Beylikler Devrin-de Tasavvufî Düşünce”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.: 429-39.

Ocak, Ahmet Yaşar (2006a), “Türkiye Selçukluları ve İslâm (Genel Bir Bakış)”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dö-nemi Uygarlığı I, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.: 443-57.

Ocak, Ahmet Yaşar (2011), Orçağlar Anadolusu’nda İslam’ın Ayak İzleri, Selçuklu Dönemi Makaleler-Araştırmalar, İs-tanbul: Kitap Yayınevi.

Özaydın, Abdülkerim (1993), “Dânişmendliler” mad., TDV İslâm Ansiklopedisi, 8: 469-74.

Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî (1999), Râhat-üs-sudûr ve Âyet-üs-sürûr [Gönüllerin Raha-tı ve Sevinç Alâmeti], 2 c., Muhammed İkbal’in 1921’de G.M.S., H’de bastırdığı Farsça metinden Türkçeye çev. Ahmed Ateş), 2. baskı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.

Riyâhî, Muhammed Emîn (1995), Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, (Türkçesi: Mehmet Kanar), İstan-bul: İnsan Yay.

Safâ, Zebîhullah (2002), İran Edebiyatı Tarihi, çev.: Hasan Al-maz, c. I, Ankara.

Sayılı, Aydın (1964), “Ortaçağ İslâm Dünyasında İlmî Çalış-ma Temposundaki Ağırlaşmanın Bazı Temel Sebepleri (Avrupa İle Mukayese)”, Araştırma, I, 5-69.

Şentürk, Ahmet Atillâ-Ahmet Kartal (2004), Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yay.

Taşdemirci, Ersoy (2001), “Türklerde Eğitim”, Türk Düşünce Tarihi, (Yay. Hzr.: Hüseyin Gazi Topdemir), Ankara: Ata-türk Kültür Merkezi Yay.

Turan, Osman (1988), Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar (Metin, Tercüme ve Araştırmalar), İkinci Baskı, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Yay.

Turan, Osman (2002), Selçuklular Zamanında Türkiye-Siyasî Tarih Alp Arslan’dan Osman Gazi’ye (1071-1328)-, 7. Baskı, İstanbul: Boğaziçi Yay.

Turan, Osman (2006), “Ortaçağ Türkiyesi’nde Türkler ve Yer-liler”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi Uygarlığı, c. I, edi. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı: 467-471.

Uluğ Bir Çınar İmâm Mâturîdî, Uluslararası Sempozyum Tebliğler Kitabı 28-30 Nisan 2014 Eskişehir (2014), hzr. Ahmet Kartal, İstanbul 2014.

Unan, Fahri (2006), “Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dö-neminde Eğitim”, Anadolu Selçukluları ve Beylikler Döne-mi Uygarlığı I, edi. Ahmet Yaşar Ocak, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay.: 389-99.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; (1948), “XII. ve XIII. Asırlarda Anadolu’daki Fikir hareketleri ile İctimaî Müesseselere Bir Bakış”, III. Türk Tarih Kongresi, Ankara 15-20 Kasım 1943, Kongreye Sunulan Tebliğler, Ankara: TTK Yay.: 287-306.

Ünver, A. Süheyl (1993), “Anadolu Selçuklularında Sağlık Hizmetleri”, Malazgirt Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.: 9-31.

Van Den Bergh, S. (1997), “Sühreverdî” mad., İA, 11: 88-90.Yınanç, Mükrimin H. (1997), “Dânişmendliler” mad., İslâm

Ansikloedisi, 3: 468-79.

6Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;XII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi için-deki yerini belirleyebilecek,XIII. yüzyılda Anadolu’da Türkçenin durumunu ve ilk Türkçe şiir/eser yazan-ları tespit edebilecek,XIII. yüzyıla kadar Anadolu’da yazılan karışık dilli eserleri ve bunların özellik-lerini sıralayabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• AnadoluSelçukluDevleti• AnadoluBeylikleri• Anadolu’daTürkçeyeYöneliş• TürkçeninÖnderleri

• Anadolu’daYazılanİlkTürkçeEserler

• KarışıkDilliEserler

İçindekiler


XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı

• GİRİŞ:TÜRKLERİNANADOLU’YAGELİŞİ• XII-XIII.YÜZYILLARDAANADOLU’DAGELİŞENEDEBİYAT

• ANADOLUDATÜRKÇEYEYÖNELİŞVETÜRKEDEBİYATININÖNCÜLERİ


GİRİŞ: TÜRKLERİN ANADOLU’YA GELİŞİTürklerin Oğuz boyları, X. yüzyıldan itibaren Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Hora-san bölgelerine yerleşmişler, XI. yüzyılda batıya yaptıkları göç ve akınlarla egemenlikleri-ni Azerbaycan, Irak ve Anadolu’ya kadar genişletmişlerdir. Batıya yapılan bu akınlar Alp Arslan (1063-1072) zamanında giderek artmış, Şirvan’ın ele geçirilmesiyle Ermenistan ve Gürcistan’daki Bizans nüfuzu ortadan kaldırılmıştır. 1060’da Konya’ya, 1067’de Kayseri’ye, 1068’de Ammûriye’ye (=Emirdağ) ve 1070’de Hunas’a (=Honaz/Denizli) gelen Türkleri gö-ren Bizans İmparatorluğu, bu tehlikeli durumu ortadan kaldırmak için Romen Diyojen’in komutasında büyük bir ordu hazırlamıştır. Bu ordu, önce Firigya ve Kapadokya’yı geri almış, hatta Ermenistan’ı da kurtarmaya çalışmıştır. Ancak, Alp Arslan’ın 1071 yılında kazandığı Malazgirt zaferi, Türklere bütün Anadolu yollarını açmıştır. Türkler, 1071-78 yılları arasında Sivas, Kayseri, Konya, Ankara, Alaşehir, İzmir ve Ayasluk (=Selçuk) gibi büyük merkezleri ele geçirmişlerdir. Malazgirt zaferinden sonra kalabalık topluluklar ha-linde Anadolu’ya yerleşmeye başlayan Türkler, üç dört yıl içinde Anadolu’nun büyük bir kısmını fethederek ilk beylikleri kurmuşlardır.

Anadolu SelçuklularıMalazgirt zaferinden sonra üç dört yıl içinde Anadolu’nun büyük bir kısmının fethedil-mesinde önemli rolü olan Süleyman Şah, büyük bir mücadeleden sonra Bizanslılardan İznik’i alıp başşehir yaparak Anadolu Selçuklu Devleti’ni kurmuştur (1075-1080). Süley-man Şah’tan sonra oğlu I. Kılıç Arslan (1092) devletin başına geçmiştir. Kılıç Arslan’dan sonra hükümdar olan I. Mesud zamanında Konya, Niğde, Afyonkarahisar, Eskişehir, An-kara, Çankırı, Kastamonu bölgeleri ve doğuda Elbistan yöresi ile bazı yerler Selçuklu ha-kimiyetine girmiştir.

I. Anadolu birliğini kendi adlarına kurmak isteyen Danişmendliler beyliği, Anadolu Selçukluları tarafından 1175’te ortadan kaldırılmıştır. Daha sonra Saltuklular 1201’de ve Mengücekler 1228’de istekleri ile Anadolu Selçuklularına katılarak Anadolu’da Türk birli-ğinin büyümesine ve güçlenmesine katkı sağlamışlardır.

Alaaddin Keykubad dönemi (1220-1237), Anadolu Selçuklu Devleti’nin her yönden en yüksek devri olmuştur. Bu dönemde Anadolu’da siyasî birlik ve asayiş sağlanmış, top-lum huzurlu bir hayata kavuşmuştur. Alaaddin Keykubad, vefatından önce gelen Moğol istilasını, -kısa bir süreliğine de olsa- akıllıca siyasî tedbirlerle geciktirmiştir. Bu dönemde,

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı


Anadolu’nun siyasî ve iktisadî yönlerden güçlü oluşu, büyük merkezlerde ilim ve sanat faaliyetlerinin gelişmesini sağlamıştır. I. Alaaddin Keybkubad’ın ölümünden sonra (1237) Selçuklu Devleti’nin yükseliş devri sona ermiş ve yerine geçen oğlu II. Keyhüsrev ile bir-likte çöküş dönemi başlamıştır. II. Keyhüsrev’in hükümdarlık zamanında devletin sınır-ları, Erzurum’un doğusundan başlayarak Van gölüne inmiş, oradan Amid (=Diyarbakır) önündeki Dicle’ye, güneyde Urfa ve Ayıntab’ın (=Gaziantep) kuzeyinden geçerek Maraş’ın güneyindeki Nur dağlarına uzanmış, batıda Dalaman çayından başlayıp Denizli önünden geçerek kuzeyde Sakarya’ya ulaşmıştır. Çukurova’daki Ermeni Krallığı, Halep Eyyubî Me-likliği, Artuklular, Trabzon Rum Devleti, İznik Bizans Devleti bu dönemde Anadolu Sel-çuklu Devleti’ne tâbi oldu. Ancak devlet maddi bakımdan güçlü olsa da manen çökmüştü. II. Keyhüsrev zamanında Malatya bölgesinde Baba İshak’ın önderliğinde çıkan ayaklan-mada (1240) Selçuklu ordusu önce yenilmiş daha sonra bu ayaklanma kanlı bir şekilde bastırılarak Baba İshak öldürülmüştür. Azerbaycan’daki Moğol kumandanı Baycu Noyan, Anadolu’ya yürüyüp Selçuklu ordusunu Sivas’ın kuzeydoğusundaki Kösedağı eteklerinde mağlup etmiştir (1243).

Bu yenilgi üzerine Moğollara yıllık vergi vermeyi kabul ederek anlaşma yoluna giden Anadolu Selçuklu Devleti, bundan sonra kendini toparlayamamıştır. Sultan II. Mesud’un 1308’de ölmesiyle birlikte Anadolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır.

Anadolu’ya Türklerin gelişi ve Selçuklular ile ilgili olarak Osman Turan’ın Selçuklular Za-manında Türkiye (İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2010) adlı kitabına başvurabilirsiniz.

Anadolu BeylikleriXIII. yüzyılın ortalarına doğru Selçuklu ordusunun Kösedağ’da Moğollara yenilmesinden sonra Anadolu Selçuklu Devleti zamanla eski gücünü ve otoritesini iyice kaybetmiştir. Anadolu Selçuklu Devleti’nin zayı�aması ve Moğol baskısının zamanla azalmasından fay-dalanan Türkmen beyleri de bulundukları bölgelerde yavaş yavaş Selçuklularla ilişkilerini keserek bağımsızlıklarını ilan etmişlerdir. Anadolu Selçuklularının hâkimiyetindeki top-raklarda kurulan bu beyliklere Tavâif-i Mülûk veya Anadolu beylikleri denilir. Bunların çoğu Bizans İmparatorluğu’na yakın uçlarda ve kıyı bölgelerinde kurulmuştur. Selçuklu-Moğol idaresinin daha kuvvetli olduğu Orta Anadolu’da kurulan beylik sayısı ise daha azdır. Anadolu’da kurulan bu beylikler şunlardır: Karamanoğulları Beyliği, (Ermenek, 1256-1483), Lâdik (İnançoğulları) Beyliği, (Honaz/Dalaman, 1261-1368), Sâhip Ataoğul-ları Beyliği, (Afyonkarahisar, 1275-1341), Menteşeoğulları Beyliği, (Milas/Muğla, 1280-1424), Karesioğulları Beyliği, (Balıkesir, 1297-1360), Germiyanoğulları Beyliği, (Kütahya, 1300-1429), Eşrefoğulları Beyliği, (Beyşehir/Seydişehir, XII. yüzyılın ikinci yarısı), Saru-hanoğulları Beyliği, (Manisa, 1302-1410), Aydınoğulları Beyliği, (Birgi/Ayasluk (Selçuk), 1308-1426), Alâiye Beyliği, (Alanya, 1293-1471), Hamidoğulları Beyliği, (Isparta, 1301-1423), Dulkadiroğulları Beyliği, (Maraş, 1339-1521), Eratnaoğulları Beyliği, (Sivas-Kay-seri, 1335-1381), Çobanoğulları Beyliği, (Kastamonu, 1227-1309), Candaroğulları Beyliği, (Kastamonu, 1292-1462), Pervaneoğulları Beyliği, (Sinop, 1277-1322), Taceddinoğulları Beyliği, (Niksar, 1348-1428), Kadı Burhaneddin Ahmed Beyliği, (Kayseri, 1381-1398).

Türklerin Anadolu’ya gelişi ve burayı yurt edinme süreçleri hakkında bilgi veriniz.1

6. Ünite - XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı I: Anadolu’da Gelişen Türk Edebiyatı 125

XII-XIII. YÜZYILLARDA ANADOLU’DA GELİŞEN EDEBİYATAnadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihinde Türklerin daha önce yaşadıkları Doğu ve Batı Türkistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları birikimlerin büyük yeri vardır. Bilim adamları, Anadolu’daki devlet ve divan geleneği, kayıt ve hesap usulleri, dinî yönelişler, edebî ve mimarî tercihlerde Karahanlı, Gazneli ve Selçukluların devlet ge-lenekleri ve âdetlerinin etkisi olduğuna işaret ederler. Aynı şekilde Anadolu, Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda ge-lişen şiir anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmıştır. Dolayısıyla Anadolu’da Farsçanın ilgi görmesi, bu dilde yazılan edebî eserlerin okunması ve Farsça eserlerin yazılması doğal bir şekilde devam etmiştir (Bu dönemde yazılan Farsça eserler için ÜNİTE 5’e bakabilir-siniz).

XIII. yüzyılda Anadolu’da yazılan ilk eserlerin Farsça olmasının sebeplerini belirtiniz.

ANADOLU’DA TÜRKÇEYE YÖNELİŞ VE TÜRK EDEBİYATININ ÖNCÜLERİAnadolu’ya XI. yüzyıldan itibaren gelmeye başlayan Türkler, 1071’de yapılan Malazgirt Savaşı ile buradaki varlıklarını kabul ettirmişlerdir. Zamanla bir Türk yurdu haline ge-len Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının temelinde ise, Türklerin daha önce yaşadıkları Orta Asya ve İran bölgelerinde kazandıkları birikim ve ortaya koydukları edebî eserlerin önemli yeri vardır. Türk edebiyatının Anadolu’da gelişimine geçmeden önce Orta Asya’da Türkçenin ve Türk edebiyatının genel durumuna değinmek gerekir.

Türk Edebiyatı’nın Anadolu’dan Önceki Genel DurumuTürklerin Anadolu’ya gelmeden önce, İslâm medeniyetine girdikleri dönemde, dil ve edebiyatlarının gelişmiş bir durumda olduğu görülür. Bunun en bariz örneklerinden biri Kutadgu Bilig’tir. Üç binin üstünde kelime kullanılarak yazılan ve İslâm dairesine girer-ken Türk edebiyatında birden bire ortaya çıkan bu büyük eserde 3200 civarında kelime vardır. Bunların 360’ı Arapça, 77’si de Farsçadır. Geriye kalan 2823 kelime de Türkçe-dir. Karahanlılar döneminde Kutadgu Bilig gibi bir eserin birden karşımıza çıkması, Türk edebiyatının zengin ve büyük bir edebiyat, Türkçenin de işlenmiş, üstün ve büyük bir dil olduğunu göstermektedir.

Türklerin İslâm dini ve kültürüyle karşılaşmalarından sonra Türk edebiyatında Arap ve Fars edebiyatındaki -başta Arap alfabesi olmak üzere- nazım şekilleri ve türleri, aruz vezni ve yeni kafiye sistemi ile edebî eserler yazılmaya başlanır. Bu durum ise, Türk edebiyatının zamanla zenginleşmesine ve gelişmesine katkı sağlamıştır. Türk şairleri, şiirde önemli bir ahenk unsuru olan aruzun hece vezni ile benzer ve ortak yönlerine dikkat etmişler; he-ceye yakın, özellikle on birli hece veznine uyan aruz kalıplarını tercih etmişlerdir. Ancak Türkçede uzun ünlü olmadığı için aruz vezninin uygulanması, imale ve med (=imâle-i memdûde) gibi normal ünlünün uzatılmasına yol açan durumları da beraberinde getir-miştir. Bu sebeple normal ünlüler vezin gereği uzatılmaya başlandığı gibi Arapça ve Fars-çada görülen uzun ünlülerin de bazen kısa okunması (zihaf) gerekmiştir. İlk zamanlar Kutadgu Bilig gibi eserlerde açık ve anlaşılır bir dil kullanılırken, Türkçe kelimelerin (hece yapısının) aruza tam olarak uymamasından dolayı, zamanla Arapça ve Farsçadan alınan kelimeler artmıştır. Bu kelimelerin bir kısmı Türkçenin bünyesine uygun hale getirilse de sayılarının giderek artması, dilin açık ve anlaşılır durumunu ortadan kaldırmıştır.

Türklerin Orhun alfabesinden sonra kullandıkları Uygur alfabesi, Karahanlılar döne-minde satır altı Kur’ân tercümelerinde ve Atabetü’l-hakâyık gibi eserlerde de karşımıza çıkar. Uygur alfabesi, yazım benzerliğinden dolayı Arap alfabesine geçişi kolaylaştırmış-

2


tır. Ancak bu alfabe çeşitliliği Selçuklu ve Gaznelilerde görülmez. Bu devletler dönemin-de doğrudan Arap alfabesi kullanılmıştır. Bu dönemlerde Arapça ve Farsçanın baskın çıkması ve bu dillerin kuralları oturmuş bir imlâsının olması, henüz böyle bir imkânı bu-lunmayan Türkçeyi ikinci plana itmiştir. Bu durum ise, Türkçe ile eser yazmayı zorlaştır-mıştır. Kâtipler Arapça ve Farsçanın imlasını ve kelimelerin nasıl yazılacağını bildikleri için Türkçeye itibar etmemişlerdir. Karahanlı devletindeki hükümdarların dil şuurunun görülmediği bu devletlerde hükümdar, halk ve ordu Türk olduğu halde Farsça resmî ve edebî dil, Arapça da ilim dili olarak benimsenmiş, Türk hükümdarı kendi dilinde yazılan şiirlerle değil Farsça manzumelerle övülmüştür. Bütün bunlardan dolayı Türkçe eserle-rin yazılmaması, bu dönemlerde Türkçenin sadece konuşma dili olarak kalmasına sebep olmuştur.

Karahanlılar döneminde edebî faaliyetler, devletin yıkıldığı 1212 yılına kadar kesin-tisiz devam etmiştir. Hoca Ahmed-i Yesevî’den (öl. 1166) sonra gelen ve onun yolunu izleyen şairlerin başında yer alan Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata, Seyyid Ata ve Şeref Ata gibi sufîler Yesevilik’i devam ettirdikleri gibi Türkçe eserler de vererek halkı aydınlatmışlardır.

XIII. yüzyılın başında Moğol istilası baş göstermiş ve Necmeddin-i Kübra (öl. 1221) gibi büyük sufîler bunlarla mücadele ederken şehit düşmüşler, ancak bunların öğrencile-rinden (=dervişler) bazıları Anadolu’ya gelmişlerdir. Bu Yesevî ve Kübrevî dervişlerinin Anadolu’da Türk kültür ve edebiyatının yerleşip gelişmesinde önemli katkıları olmuştur.

Anadolu Selçukluları Döneminde Genel Edebî DurumuAnadolu, 1071’den sonra Selçuklularla yeni bir döneme girmiştir. Türkler, yukarıda belirtil-diği üzere daha önce bulundukları bölgelerde geliştirdikleri devlet ve divan geleneğinin ya-nında edebî birikimlerini ve şiir anlayışlarını da doğal olarak bu yeni vatana taşımışlardır.

Yesevî ve Kübrevî dervişleri yanında pek çok ilim adamının da Anadolu’ya gelmesiyle Anadolu’da kültür merkezleri oluşmaya başlamıştır. Necmeddin-i Kübra’nın öğrencile-rinden Necmeddin-i Daye Sivas’a, Baba İlyas-ı Horasanî Amasya’ya, Hacı Bektaş-ı Velî Suluca Karahöyük’e, Mevlana Celaleddin-i Rumî’nin babası Bahaeddin Veled Karaman’a gelmiştir. Bahaeddin Veled daha sonra I. Alaaddin Keykubad’ın daveti üzerine Konya’ya yerleşmiştir. Muhyiddin-i Arabî, Evhahüddin-i Kirmanî, Şeyh Nasuriddin Mahmud el-Hoyî gibi âlim ve mutasavvı�ar da Anadolu’ya sonradan gelmişlerdir.

Bir fıkıh âlimi ve doktor olan Ahi Evren (1171-1262) ise, Hoy şehrinden gelerek Kayseri’ye yerleşmiştir. Ahiliğin kurulup gelişmesinde büyük emeği bulunan, İslâmî inanç ve fütüvvet ilkelerine bağlı kalarak tekke ve zaviyelerde öğrenci-hoca ilişkilerini düzen-leyen Ahi Evren, gittiği yerlerde esnafı teşkilatlandırmış ve Anadolu ahilerinin başı ka-bul edilmiştir. Bir süre Denizli ve Konya’da bulunmuş daha sonra Kırşehir’e yerleşmiştir. Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eserini Seyfeddin Tuğrul’a sunan Ahi Evren, Moğolların bas-kısıyla Kırşehir emiri Nureddin Caca tarafından 1262 yılında şehit edilmiştir. Ahilik ise, bundan sonra kendi yolunda ilerlemesine devam etmiştir.

Anadolu Selçuklu hükümdarlarından I. Gıyaseddin Keyhusrev (1192-1195, 1205-1211), I. İzzeddin Keykavus (1211-1220) ve I. Alaaddin Keykubad (1220-1237) iyi yetiş-miş, ilim ve kültür yönünden dirayetli ve edebî zevk sahibi hükümdar idiler. Bunlardan I. Gıyaseddin Keyhusrev’in cihan hâkimiyetinden başka köklü bir millî tarih şuuru vardı. I. İzzeddin Keykavus, şair bir hükümdar olup Farsça şiirler yazıyordu. I. Alaaddin Keykubâd ise Oğuz töresine bağlı, Türkçeden başka Arapça, Farsça ve Rumca da bilen bir sultan idi. I. İzzeddin Keykavus gibi Farsça manzumeler yazan Alaaddin Keykubad, Bahaeddin Ve-led gibi bazı ilim adamı ve şairlere yakınlık gösterip bunları himaye etmiştir. Bu sultanın âlim, sanatkâr ve şairleri teşviki ile memleketteki ilim ve kültür hayatı gitgide canlanarak yüksek seviyelere ulaşmıştır.


XIII. yüzyılda Anadolu’da edebî faaliyetlerin Farsça eserlerle devam ettiği görülür. Bunda Genceli Nizamî (1141-1209) ve Attar gibi büyük şairlerin tesiri de vardır. Nizamî ve Attar ile XIII. yüzyılın başlarına kadar gelen bu faaliyetler, edebî zevkin ve ruh inceli-ğinin gelişmesinde etkili olmuştur. Ortak İslâm edebiyatı içinde yer alan bu şair ve yazar-ların daha sonraki yüzyıllarda Türk edebiyatı içinde, özellikle Türk tercüme edebiyatında büyük etkilerinin olduğu görülür. “Ben Farsça söylüyorum, fakat aslım Türktür” diyen ve Türk edebiyatını da yönlendiren Mevlana’nın Nizamî ve Attar’dan etkilenen şairler arasın-da ayrı bir yeri vardır. Mevlana’nın Anadolu’da (Konya) bulunması ve halkın Türk oluşu, onu Türkçe söylemeye yöneltmiştir. O, çok az olmakla birlikte yazdığı Türkçe şiirler ve mülemmalar ile Nizamî ve Attar’dan ayrılır. Mevlana’nın Türkçe şiir ve mülemmalar söy-lemesi, artık Türkçe yazma zamanının geldiğini de ortaya koyan önemli bir gelişmedir. Mevlana’dan sonra, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakih (öl. 1252), Türkçe şiirler söylemeye başlamış, Sultan Veled ise, Türkçe şiir söylemede bir hayli ileri gitmiştir. Bunla-rı, XIV. yüzyılda, Yunus Emre, Gülşehrî ve Âşık Paşa gibi şairler izlemişlerdir.

Anadolu’da Türkçeye Yaklaşım ve İlk Türkçe Eserlerin Yazılma SüreciGazneliler ve Selçuklular döneminde Arap har�erinin kullanılmasına bağlı olarak ge-rek resmî belgeler gerekse edebî metinler Arapça ve Farsça yazılmıştır. İmla bakımından belirli bir kurala göre yazılan bu diller, Arap har�erini kullananlar tarafından üstün gö-rülmüştür. Bunun yanında Arapça ve Farsça, Selçuklu’dan Cumhuriyet dönemine kadar Anadolu’da yabancı bir dil olarak da görülmemiştir. Hatta kimi zaman bu dillerin öğreni-mi Türkçeden önce gelmiştir.

XIII. yüzyıla girerken Arapça ve Farsçaya göre ikinci planda kalan Türkçe, edebiyat dili ve resmî dil olmada, en azından yarım yüzyıl bir kayba uğramıştır. Mevlana’nın Türkçe şiirleri ve mülemmaları bu devirde Türkçenin lehinde bir işaret gibi algılanmıştır. Sultan Veled de hem bundan dolayı hem de Mevlevî dergâhlarında Türkçeye ihtiyaç olduğunu fark ederek Türkçeye yönelmiştir. Ancak O, Türkçenin anlatımda kıt, işlenmeye muhtaç bir dil olduğunu da görmekte gecikmemiş ve bu durumu aşağıdaki beyitlerinde açıkça dile getirmiştir:

Türkdilinbilürmiseydümben

Sözilebellügöstereydümben

KimgöresincânuniçreTanrı’yı

GösteresinkamusınaTanrı’yı

Tatçaaydamnekimdilersizsiz

Bulasızkimseyikibulduhbiz

Türkçebilseydümbenaydaydumsize

SırlarıkimTanrı’dandeğdibize

Yukarıdaki beyitlere göre, Türkçe şiirlerini (beyitlerini) saf ve sade dille yazdığı açıkça anlaşılan Sultan Veled, halk arasında Türkçe konuşulduğu halde, edebî ve işlenmiş bir dilin (Türkçenin) olmadığından yakınır. Diğer yandan Anadolu Selçukluları döneminde Türkçe yazanların hor görülmesinden dolayı şair ve yazarların Türkçe eser yazmaktan utanıp çekinmeleri ile karşılaşılmıştır. Bu da Karahanlı devletindeki edebî faaliyetlerin zıddına olarak Türkçe işlenmiş, büyük eserlerin yazılmasını geciktirmiştir.

Karaman Bey’in oğlu Mehmed Bey’in (öl. 1277) 13 Mayıs 1276 tarihinde “şimden girü hiç kimesne kapuda ve divanda ve mecâlis ve seyrânda Türkî dilinden gayrı dil söyleme-yeler” şeklinde alınan divan kararını okuması ve bu karardan sonra Yazıcıoğlu Ali’nin Selçuk-nâme’sinden öğrendiğimize göre, “de�erler dahı Türkçe yazılacaktır” şeklinde emir vermesi, Türk yazı dilinin asıl başlangıcı olmuştur. Bu kararın alındığı dönemde, gramer kuralları ve imlası gelişmiş olan Arapça ve Farsça, eğitim ve edebiyat dili olarak kullanıl-


maktadır. Anadolu’da yaygın konuşma dili olan Oğuz Türkçesinin Karahanlı Türkçesi gibi Uygur har�eri ile yazılmış, devam eden bir yazılış şekli (kuralları yerleşmiş bir imlası) yoktur. Bundan dolayı Arapça ve Farsça Selçuklu devletinde ön plana geçmiştir. Bu diller karşısında bulunan Türkçenin henüz tespit edilmiş gramer kuralları ve yaygınlaşmış bir imlasının bulunmayışı, Türkçe eser yazmak isteyenlerin karşılaştıkları büyük bir zorluk-tur. Kâtipler Türkçenin imlasını bilmedikleri için çok sıkıntı çekmişlerdir. Türkçe keli-melerin yazımında çeşitlilik görülmüş, bir kelime birkaç şekilde yazılmaya başlanmıştır. Başlangıçta bu zorluklar görülse de Oğuz Türkçesi zamanla yazılan eserler sayesinde ko-nuşma dili olmasının yanında yazı dili haline gelerek edebî dil özelliği kazanmıştır.

Anadolu’da Türkçenin ÖnderleriKaraman Bey’in oğlu Mehmed Bey’in bir vezir olarak okuduğu ferman ve “de�erler dahı Türkçe yazılacaktır” emri, (bkz. Yazıcızâde Ali, Tevârih-i Âl-i Selçuk, s. 832) dönemin şair ve yazarlarının Türkçe eser yazmalarında etkili olmuştur. Bu dönemde Türkçe eser yazanların başında Gülşehrî (öl. 1317’den sonra), Yunus Emre (öl. 1320) ve Âşık Paşa (öl. 1332) gelmektedir.

İlk eseri Felek-nâme’yi Farsça yazan Gülşehrî, Mantıku’t-tayr’ı ve diğer şiirlerini ise Türkçe yazmıştır. Böylece Türkçe eser yazmada öncü durumuna gelen Gülşehrî, Türkçe eser yazanların hor görüldüğü bu dönemde, Türkçeye olan sevgi ve bağlılığını açıkça or-taya koymuş bir şairdir. Türkçeye gönül veren Gülşehrî, kimsenin Türkçe yazmaya iltifat etmediği ve Türkçe yazanların da özür dilediği bir devirde Türkçe yazmakla övünmüştür. Şairin bu özelliğini,

Mantıku’t-tayr’ıkiAttâreyledi

Pârisîcekuşdilinisöyledi

BenbuTürkîdefterinçündürmeyem

Pârisîcesi-y-iledegşürmeyem

AnıTürkîsûretindebizdakı

SöyledükbülbülgibiTanrıhakı

Kimseböyletonlusözsöylemedi

Kimsebundanyigkitâbeylemedi

beyitlerinde açıkça görmekteyiz. Ayrıca şair,

Çünmurassa’söylenete’lîfümüz

Kimsedenutanmayatasnîfümüz

Değmeilmünsırrınıçünsöyledük

Değmesindenbirrisâleeyledük

ÇünSüleymânbülbülekıldıitâb

Kimkılatasnîfbundanyigkitâb

derken, devrin diğer şair ve yazarları gibi Türkçe yazmaktan utanıp çekinmediğini, kendisinden üstün bir kitap yazanın da bulunmadığını belirtir. Gülşehrî bundan sonra eserlerini hep Türkçe yazmış ve bu dilin büyük bir savunucusu olmuştur. Ancak Ahmedî (öl. 1413), Gülşehrî’nin övünmelerini tenkit eden bir şair olarak karşımıza çıkar.

Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının temelinde yer alan şairlerden biri de Yunus Emre’dir. O, Türkçeyle ilgili anlatımın kıt oluşu, gramerin tespit edilmemiş olması, iş-lenmemiş, soğuk ve kaba bir dil şeklindeki düşüncelerin hâkim olduğu bu yüzyılda, di-limizin gücünü keşfeden ve gönülleri aydınlatan şairdir. Garîb-nâme’nin yazıldığı tarih-ten on sene önce, 1320 yılında ölen Yunus Emre, söze büyük önem veren bir şair olup Türkçeyi gönül dili haline getirmiştir. Anlattıkları ve söyledikleri ile akılları ve gönülleri açmış, söylenecekleri en güzel şekilde dile getirmiştir. Onun söyledikleri Türkçenin anla-tım gücünü zenginleştirmiş ve insanımızın gönül dünyasını açmıştır. Yunus, bunu Türk-


çe kelimelere yüklediği yeni anlamlarla gerçekleştirmiştir. Bu bakımdan Yunus’un şiirleri okuyucuya birden bire açılmaz. Onları yorumlamak için büyük bir bilgi birikimi yanında Yunus’un dünyasını da bilmek lazımdır. O, yukarıda belirttiğimiz gibi şair ve yazarların yakındıkları Türkçedeki anlatım kıtlığını ortadan kaldıran şairdir. Yunus, ilahî aşk içinde hiç kocamadığı gibi, şiirleri de hiç eskimemiş ve hep taze kalmıştır. Risâletü’n-nushiyye ile Divan’ınında açık bir dil kullanan şairin Divan’ındaki dili, mesnevisine göre daha coşkun ve akıcıdır. Onun asıl kendini ve iç hâlini anlattığı dil, Divan’ındaki dilidir. Bu bakımdan Yunus, çağdaşlarını söyleyişte çok gerilerde bırakmıştır. Yunus’un dili sürekli parlayan, yanıp harelenen, yanardöner bir hal içinde olan akıcı ve yaldızlı bir dildir. Bu dil, halkın beğenip o zamandan günümüze kadar sahip çıktığı Türkçedir. Kısaca Yunus, asrında ve edebiyatımızda tektir ve hiç sönmeyen bir yıldız gibidir.

Devrin Türkçe üzerine düşünen ve yeni fikirler ortaya koyan diğer büyük şairi, şiirle-rini dil bilinci ile yazan Âşık Paşa’dır. Âşık Paşa, Batılı dil bilginlerinin ancak XVIII-XIX. yüzyıllarda üzerinde durdukları “dilin oluşumu/ortaya çıkışı” konularını onlardan dört-beş yüzyıl önce daha geniş olarak dile getirmiştir. Bu yönüyle “genel dilbilimci” özelliği taşıyan şair, anlatımı da “dille (sözlü) anlatım” ve “kalemle (yazılı) anlatım” olmak üzere ikiye ayırmıştır.

Âşık Paşa, 10613 beyti bulan ve XIV. yüzyılın en büyük mesnevisi olan Garîb-nâme’de yalnız Türkçe üzerinde değil, genel dilbilimin alt dallarından biçimbilim (=morfoloji; söz-cüklerin oluşumu) içerisinde yer alan konular hakkında da görüşler ileri sürmüştür. Sesin ciğerden hava üzerine binerek kelimeler halinde ağızdan döküldüğünü belirten şair, ayrıca yazı ve resmin yanında bütün sanatları gözden geçirip bu sanatlarla ilgili tespitlerini “göz-den giren elden çıkar” şeklinde kısa ve öz olarak ifade etmiştir. Gözleme büyük yer veren Âşık Paşa, bu eserinde, aşağıda örnek olarak verilen beyitlerde görüldüğü gibi, Türkçe ile ilgili bazı tespit ve görüşlerine de yer vermiştir.

Kim alursa bu kitâbı yâdınaİre cümle ma‘ninün bünyâdına

Gerçi kim söylendi bunda Türk diliİlla ma‘lûm oldı ma‘nî menzili

Çün bilesin cümle yol menzillerinYirmegil sen Türk ü Tâcik dillerin

Kamu dilde var-ıdı zabt u usûlBunlara düşmiş idi cümle ukûl

Türk diline kimsene bakmaz-ıdıTürklere hergiz gönül akmaz-ıdı

Türk dahı bilmez idi ol dilleriİnce yolı ol ulu menzilleri

Bu Garîb-nâme anın geldi dileKim bu dil ehli dahı ma‘nî bile

Türk dilinde ya‘ni ma‘nî bulalarTürk ü Tâcik cümle yoldaş olalar


Yol içinde birbirini yirmeyeDile bakup ma‘niyi hor görmeye

Tâ ki mahrûm kalmaya Türkler dakıTürk dilinde anlayalar ol Hak’ı

Kamu dilde var-durur ma‘ni söziGörene gizlü degül ma‘nî yüzi

Ma‘ni ehli ma‘ninün kadrin bilürKanda kim bulsa ana rağbet kılur

Çok acâyib çok garâyib kimselerSöylenür dilde neler vardur neler

Ma‘niyi bir dilde sanman siz hemânCümle diller anı söyler bî-gümân

Cümle dilde söylenen ol söz-dururCümle gözlerden görenler göz-durur

Âşık Paşa, yukarıdaki beyitlerde görüldüğü gibi Türkçenin Arapça ve Farsça gibi dil-lerden farkı olmadığını, her dilin mutlaka doğruyu, güzeli ve gerçeği (Hakk’ı) anlattığını belirtmiştir.

Türkçeye hor bakılmasından yakınan Âşık Paşa, her dilin kayıt altına alındığını, gra-mer kurallarının tespit edilip sözlüklerinin yazıldığını, ancak Türkçe üzerinde kimsenin çalışmadığını üzülerek ifade eder. Türklerin dilbilimini bilmediklerini ve kendi dilleri üzerinde çalışmadıklarını vurgulayan Âşık Paşa, Türkçeye büyük hizmette bulunan, di-limizin ve milletimizin eksik tara�arını görüp ikaz ederek devrinde Türkçeye ilk sahip çıkanlardan biridir. Her şeyden önce onda bir “dil” ve “gramer bilinci” vardır. O, bu şu-ura diğer dilleri inceleyerek ulaşmış ve Türkçeyi bu açıdan değerlendirmeye çalışmıştır. Türkçenin en önde gelen eserleri arasında bulunan Garîb-nâme’si ise, Türkçe üzerinde çalışmak isteyenler için hazine değerinde bir malzemeye sahiptir.

Türkçe, Karahanlı dönemi hariç, yönetim Türk hakanında ve Türk milletinde olduğu halde, iki yüz yıla yakın bir zaman Arapça ve Farsça karşısında geri planda kalmıştır. Edebî ve resmî dil hep Farsça olmuştur. Arapça ise, din ve bilim dili olarak Farsçadan üstün tu-tulmuştur. Bu durum XIII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüş, ancak bundan sonra halkta bir uyanış başlamıştır. Türk halkı Arapça ve Farsça gibi anlamadığı dillerde değil kendi an-ladığı dilde kitapların yazılmasını istemiştir. Toplumun bilginler ve edebiyatla uğraşanlar-dan Türkçe eserler yazmaları yönündeki bu talepleri giderek artmıştır. Her yönü ile Türk olan bir devlette Türkçenin garip hali, XIV. yüzyılın bilgin ve edipleri yanında beylerini de harekete geçirmiştir. Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve İsfendiyaroğulları beylikleri ile beylik olarak kurulan ve zamanla büyük bir devlete dönüşen Osmanlıda daha kuruluşun-dan itibaren Türkçeye büyük önem verilerek şair ve yazarların Türkçe telif veya tercüme eser yazmaları teşvik edilmiştir. Anadolu beyliklerinde ve Osmanlıda Türkçeye verilen önemle birlikte toplumda Türkçe eserlere olan talep, Âşık Paşa, Yunus Emre, Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyad Hamza gibi şair ve yazarların daha XIV. yüzyılın başında dil bi-linci ile eser vermelerinin önünü açmıştır. Türkçe telif ve tercüme eserlerin yazılması, bu asırdan itibaren sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiştir.


Anadolu Selçukluları döneminde edebî eserlerin Farsça yazılması bir gelenek olarak devam ederken Mevlana ve Sultan Veled’in yer yer Türkçe beyit ve şiirler yazmalarının, Gülşehrî’nin ise Türkçe eser yazmasının sebeplerini açıklayınız.

Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe EserlerAnadolu’ya yerleşen Türklerin büyük bir kısmı Oğuz Türkleri olduğu için, burada konu-şulan dilin temelini, yukarıda da belirttiğimiz gibi Oğuz lehçesi oluşturmuştur. Oğuzlar dışındaki Türk topluluklarının hem sayılarının az olması hem de Oğuz Türkçesine yakın bir dil konuşmalarından dolayı Oğuz lehçesi, Anadolu’da büyük bir değişikliğe uğrama-mış, zamanla gelişerek “edebî dil” hâlini almıştır.

XII-XIII. yüzyıllarda, eski Türk destanları, Dede Korkut hikâyeleri ile Ebu Müslim ve Battal Gazi gibi Müslüman kahramanların etrafında gelişen menkıbeler, Anadolu’yu Türkleştirmek ve İslamlaştırmak için büyük mücadele veren Oğuz boyları için önemli manevî güç kaynağı olmuştur. Böylece Anadolu, bu yüzyıllarda Türklerin dinî-menkıbevî destan edebiyatı geleneklerini sürdürdükleri uygun bir ortam hâline gelmiştir. Bunun so-nucunda XIII. yüzyılda Anadolu’da Dânişmend-nâme, Battal-nâme, Ebû Müslim gibi dinî-tarihî, menkıbevî destanlar ortaya çıkmıştır. Destancı ozanlar ile Anadolu ve Rumeli’nin fethinde önemli rolü olan alp eren denilen veliler, Türk halkına manevî güç vermelerinin yanında eski dönemlerin inanç ve geleneklerinin İslâmî bir şekle dönüştürülerek yaşatıl-masında önemli katkıda bulunmuşlardır.

Bizanslılara karşı savaşmış Müslüman bir Arap kahramanı olduğu ileri sürülen Bat-tal Gazi etrafında meydana getirilen Battal-nâme; Danişmend Ahmed Gazi’nin kahra-manlıklarının menkıbe ile karışık olarak anlatıldığı Dânişmend-nâme, Anadolu’nun fethi sırasında Türk gazilerini cesaretlendirmek için oluşturulmuş destanî halk hikâyeleridir. Fetihler sırasında orduda savaşan, savaş sonrasında köy köy dolaşarak destanlar ve şiirler okuyup hikâyeler anlatan ozanların meydana getirdiği sözlü edebiyat geleneğine ait bu verimler, Anadolu’nun ilk devirlerinde halkın edebî eserlere olan ihtiyacını karşılamıştır.

XIII. yüzyılın ortalarından itibaren Anadolu’da bağımsızlıklarını ilan etmeye başlayan beyler, Selçukluların aksine, Arap ve Fars kültürüne fazla ilgi göstermemişler, gelenekleri-ne ve kendi dillerine önem vererek yaptıkları savaşlar ve siyasî mücadeleler sırasında bile ilim adamlarını, şairleri, edipleri ve sanatkârları korumuşlardır. Bazı Türk beyleri, Arapça ve Farsçayı iyi bilmelerine rağmen Türkçe yazmayı tercih etmiştir. Bütün bunlardan dolayı Anadolu’da beylikler dönemi, Türk dili ve edebiyatı için verimli bir sürecin başlamasını sağlamıştır. Bunun sonucunda çeşitli konularda telif ve tercüme yüzlerce eser yazılmıştır. Daha sonra, beylikler dönemi Türk dili ve kültürü üzerinde kurulan Osmanlının yükselişi ile birlikte bu dönemin Türkçesi (=Batı Oğuzcası) de gelişerek klâsik eserlerin verildiği bir edebiyat dili hâlini almıştır.

Fuad Köprülü, Ahmed Fakih’in Çarh-nâme’sini, Anadolu’da, XIII. yüzyılda yazılan ilk Türkçe eser olarak kabul etmiştir. Ancak, Köprülü’den sonra Ahmed Fakih ve eserleri üzerine yapılan çalışmalara göre, Ahmed Fakih adını taşıyan farklı yüzyıllarda yaşamış değişik kişilerin varlığı ve bunların birbirine karıştırıldığı da söz konusudur.

Gülşehrî’nin XIV. yüzyıl başlarında yazdığı Mantıku’t-tayr’ında kendisinden önce yazıldığını haber verdiği, yazarı bilinmeyen manzum bir Şeyh San’ân Kıssası ile Şeyyad İsa’nın Salsal-nâme ve İbni Alâ’nın Selçuklu Sultanı İzzeddin Keykavus’un emriyle yazdığı Dânişmend-nâme, Anadolu Selçukluları devrinde yazıldığı hâlde bugün elimizde bulun-mayan Türkçe eserlerdir. Fuad Köprülü’nün XIII. yüzyılda yazıldığını belirttiği Salsal-nâme, bir kahramanlık hikâyesi olup, Salsal adlı bir devin Hz. Ali ile yaptığı savaşta yeni-lerek yok olduğunu ihtiva etmektedir. Bu hikâyede anlatılanlar, daha sonra çeşitli şairler tarafından da yazılmıştır.

3


Anadolu’da XIII. yüzyılda yazıldığı bildirilen yukarıdaki eserleri, XIV. yüzyılda Yunus Emre’nin Divan’ı ile Risâletü’n-nushiyye’si, Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı ve Âşık Paşa’nın Garîb-nâme’si ile Tursun Fakih’in Gazavât-ı Bahr-ı Ummân ve Sanduk adlı eseri takip eder.

Nasreddin Hoca (öl. 1284), XIII. yüzyılda Selçuklular devrinde yaşamış Türk mi-zahının büyük bir temsilcisidir. Onun hakkındaki yetersiz ve rivayetten öteye gitmeyen bilgilerden dolayı tarihî kişiliğini tespit etmek güçtür. Bugüne kadar yapılan çalışmalara göre Nasreddin Hoca, Sivrihisar’ın Hortu köyünde doğmuş, babasının ölümünden sonra Akşehir’e gitmiş ve orada ölmüştür. Fıkralarına göre Nasreddin Hoca, toplumun her kesi-mindeki insan tipinin temsilcisi olup kimi zaman kadılık ve müderrislik yaptığı görülür. Nasreddin Hoca, bazen ciddî geçim sıkıntısı çeken saf bir insan olarak karşımıza çıksa da o, daima sergilediği hazırcevaplılığı ile Türk zekâsının, nükte ve mizah gücünün millî bir sembolü olmuştur. Nasreddin Hoca fıkraları, Osmanlı devleti idaresinde yaşamış milletler arasında, özellikle Balkanlarda çok yayılmış ve birçok yabancı dile de çevrilmiştir. Ayrıca bu fıkraların şerhleri de yapılmıştır.

Karışık Dilli EserlerXII. yüzyıldan itibaren Doğu ve Batı Türkleri arasında yeni ve birbirinden farklı yazı şive-leri meydana gelmeye başlamıştır. Türkistan’da Hoca Ahmed-i Yesevî (öl. 1166) ve onun takipçilerinden Hakim Süleyman Ata (öl. 1187), Zengi Ata (XIII. yy.) ve Seyyid Ata (öl. 1302) veya Şeref Ata (XIII. yy.) gibi sufîler Doğu Türkçesiyle eserler yazmışlar, ancak o dönemde yaşanan çeşitli sosyal ve siyasî olaylardan dolayı günümüze fazla edebî eser ulaş-mamıştır. Diğer yandan Anadolu’da yazılan ilk eserlerin büyük bir kısmının Farsça ve Arapça olması, XI-XIII. yüzyıllar arasında, Oğuz Türkçesinin yazılı eserlerde yer almadığı düşüncesini doğurmuştur. Bu görüşe göre Oğuz Türkçesi, Anadolu’ya gelen göçebe Oğuz-ların ancak XIII. yüzyılda başlayan çabaları ile kurulabilmiş bir yazı dilidir. Oğuz Türkçe-sinin XI. yüzyılın ikinci yarısındaki dil yapısı hakkında en sağlıklı bilgiyi veren Kâşgarlı Mahmud’un Dîvanü Lügati’t-Türk’üdür. Bu eserde verilen bilgilere göre, XI-XIII. yüzyıllar arasındaki Oğuz Türkçesinin Karahanlı yazı dili özellikleri ve bir dereceye kadar da Kıp-çak Türkçesi özelliklerinin karışmasından meydana gelmiş, geçiş dönemine özgü karışık bir dil olduğu görülmektedir. Türkçenin Orta Türkçe Devri içinde yer alan bu dönemde, kimi eserlerin dili her iki bölgeye ait dil unsurlarını bir arada taşımıştır. İşte Oğuz Türkçe-sinde görülen Karahanlı-Harezm Türkçesine ait ortak özellikler, XIII. yüzyılın sonlarında azalmış ve bu Türk şivesi giderek bir “edebî dil” özelliği kazanmıştır.

Haliloğlu Ali’nin 1303’te hece vezniyle ve dörtlüklerle yazdığı Kıssa-i Yûsuf adlı ese-ri ile Fahreddin bin Mahmud İbni’l-Hüseyn’in yazdığı Behçetü’l-hadâyık fi-Mev’izeti’l-halâyık, XIII. yüzyılda yazılan karışık dilli -hem Doğu Türkçesi hem eski Anadolu Türk-çesi özellikleri bulunduran- Türkçe eserlerdir. Tam adı ve künyesi Fahreddin bin Mahmud ibni’l-Hüseyn ibni Mahmud et-Tebrizî olan yazar, Behçetü’l-hadâyık (=Behçetü’l-hadâ’ik) adlı eserini bugün Kayseri’ye bağlı ve eski adı Karahisar-ı Develi olan Yeşilhisar’da yazmış-tır. Müellif eserini 1270 yılında yazmaya başlamış ve 1286 yılında bitirmiştir. Bu durum-da Behçetü’l-hadâyık fî-Mev’izeti’l-halâyık, on üçüncü asrın son çeyreğinde, on altı yılda yazılan bir eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu eser, baştan sona kadar nesir olmayıp içinde yeri geldikçe anlatılan konu ile ilgili manzumelere de yer verilmiştir. Eserde şiirle ilgili olarak; kıta, kaside, mesnevi, şiir, beyit, ebyât, rubai gibi nazım şekilleri ve edebiyat terimleri zikredilmiştir. Zikredilen bu tabir ve ıstılahlar, genellikle şiir veya manzume an-lamında kullanılmıştır.

Sadettin Buluç’a göre; İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi tarafından bir faksimi-lesi de hazırlanan Behcetü’l-Hadaik, isminden de anlaşılacağı üzere, dinî-ahlaki mensur bir öğüt kitabıdır. 41 meclisten oluşan eser, Receb, Şaban ve Ramazan ayları ile Bayram ve


Aşure’nin fazileti, Hz. İbrahim, Yakub ve Musa aleyhisselamın vefatı ve Yusuf kıssası gibi konuları ihtiva etmektedir. Her meclis, ayet ve hadislerin yer aldığı ve birbirine geçmiş olay ve hikâyelerden oluşmaktadır. Ayrıca eserde yer yer ve ait olduğu konuyla ilgili bir takım kaside, mesnevi, kıta ve beyitler de yer almaktadır. Dinî bir karakter taşıyan bu na-zım parçaları, sade ve donuk ifadeleriyle, Hoca Ahmed Yesevî’ye izafe edilen Dîvan-ı Hik-met’teki sofiyane manzumeleri andırmaktadırlar. Eserde, Türkçe şiirlerin yanında, dinî mahiyette Arapça ve Farsça şiirlere de yer verilmiştir. Kütüphane kataloğuna nazaran, bir vakitler 500 sayfadan ibaret olan nüshadan, elimizde bugün ancak 353 sayfa kalmıştır.

Behcetü’l-Hadaik’teki şiirlerde, daha çok kafiye ile ses tekrarları dikkat çekmektedir. Tespit edilen kafiye, vezne uysa da uymasa da yazılan manzume şiir olarak telakki edil-miştir. Her konuda yazılan şiirlerde hece ve aruz vezni kullanılmıştır. Bunlarda belli bir tutarlılık olmayıp keyfilik hâkimdir. Böyle olmasına rağmen, bu şiirlerin XIII. asır Türk şiiri için büyük değeri vardır. Yazarın şiir bilgisi içinde eski Türk şiirinden gelen hususlar olduğu gibi, bizim de gerek hece, gerekse aruz üzerinde nazım ve şiirle ilgili ulaşamadığı-mız bilgiler de olabilir. Bundan dolayı Behcetü’l-Hadaik’te geçen şiirler üzerine derin ve geniş bir inceleme yapılması gerekmektedir.

Şeyh Ali b. Muhammed’in 1303’te istinsah ettiği Behcetü’l-hadâ’ik, Arapça ve Farsça bilmeyen vaizlerin isteği üzerine, Arapça ve Farsça çeşitli vaaz kitaplarından faydalanıla-rak yazılmış, XI. yüzyıl Türkçesi ile XIII. yüzyıl Anadolu Türkçesi arasında köprü vazifesi gören bir eserdir. Bunlardan başka, Şeyyad Hamza’nın Mecmû’atü’n-nezâ’ir’de bulun bir gazelinde de Doğu Türkçesi özellikleri bulunmaktadır. Bu durum da, Anadolu’ya birbiri arkasından gelen Oğuzlar ve diğer Türk boyları vasıtasıyla, Doğu Türkçesinin yazı geleneği ile Anadolu’da gelişen dil ve edebiyat arasındaki bağların sürdürüldüğünü göstermektedir.

Behcetü’l-Hadaik’ten örnek manzumeler:

IFâ‘ilâtün fâ‘ilün fâ‘ilâtün fâ‘ilünBilmedin kendüzüne âlim adın dakmagılBilmedin bildüm sanup kaşnı aşru bakmagıl

Düriş ilmi öğrenü âlim kamnun serveriÖğrenesi yokluda zinhar girü bakmagıl

Din sarayı yapılur ilim öğrenmek birleCehil birle iy ogul sakla dînün yıkmagıl

Bilgil uşbu câhilün yakar od yanar yalınÂkıl ersen özünni cehl odına yakmagıl

IIMüstef ‘ilün fâ‘ilün müstef ‘ilün fâ‘ilünGeldi berat düni kul bilün bunarı bungılTâ‘at kıl ol Çalabga aglap yazuga yangıl

Tâtsuzın gezdi ol yanıldun yazdun ol.Vakıt boldı dön imdi kullıgına otıngıl


Ol oglanlıgun unı yiğitlik hem gittiGeldi kocalık ilki vaktıdur imdi sıngıl

Uyangıl bu uykudan kurtılasın kaygudanKâhellik tap eylegil tâ‘atı imdi kılgıl

Tâ‘at düni yarlıgar Çalab cümle yazuknıUyımagıl dur imdi vakıt boldı uyangıl III8 + 8 = 16 hece vezni veya4 + 4 + 4 + 4 = 16 hece vezniSıgıngıl dost ol Allah’a azdurmaya şeytân seniAna sığın okı Kur’ân öltürmeye Kur’ân seni

Kasd kılursa şeytân sana okı Kur’ân yalvar anaİsmet dile Rahmânuna kurtarga ol Rahmân seni

Cihân halkı dirildükden ince sırat kerildükdenKuşlar tegi tîz keçürke gönlündeki îmân seni

İnce sırât keçdükünden mengü uçmak bulduğundanHûr u gılmân ferişteler köre alga Rıdvân seni


Özet XII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının

Türk edebiyatı tarihi içindeki yerini belirlemek Anadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihin-de, Türklerin daha önce yaşadıkları Doğu ve Batı Türkistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları birikimlerin büyük yeri vardır. Aynı şekilde Anado-lu, Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda geli-şen şiir anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmıştır. Bunların yanında Anadolu Selçuklu Devleti’ni kuran Türklerin yazı dilinin gelişmemiş olması ve sözlü edebiyat dışında edebî geleneklerinin bulunmaması, Selçuklu sultanlarının İran’ın Sasanî devri saray ge-leneğini örnek almaları, kimi zaman Arapçanın kimi zaman da Farsçanın resmî dil olması, Farsçanın edebî dil, Arapçanın da bilim dili olarak kullanılması sonu-cu Anadolu’da ilk zamanlarda Farsça ve Arapça çok sayıda eser yazılmıştır. Ancak Anadolu’da Türk nüfu-sunun zamanla artmasına bağlı olarak Türk edebiya-tı da gelişmeye başlamış, Arapça ve Farsça eserlerin Türkçeye çevrilmesinin yanında bu dönemde ilk kez Türkçe eserler de yazılmıştır.

XII-XIII. yüzyılda yazılan ilk eserlerin çoğu Arap-ça, Farsça ve bu dillerde yazılan eserlerden çeviri olsa da, bu dönemde Mevlana’nın ve Sultan Veled’in Farsça eserlerinde bulunan az sayıda Türkçe beyitler ve şiirler, ile Ahmed Fakih’in yazdığı Türkçe şiirler Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının önünü açmış, bunlardan sonra Yunus Emre, Âşık Paşa ve Gülşehrî başarılı eserler vermişlerdir. Bu dönemde yazılan az sayıdaki Türkçe eserler, Türk edebiyatının gelişmesine zemin hazırlamaları ve öncülük etmeleri bakımından oldukça önemlidir.

XIII. yüzyılda Anadolu’da Türkçenin durumunu ve ilk Türkçe şiir/eser yazanları tespit edebilmek Türkçe, Karahanlı dönemi hariç, Gazneliler ve Bü-yük Selçuklular dönemlerinde olduğu gibi Anadolu Selçukluları zamanında da yönetim Türk hakanında ve Türk milletinde olduğu halde Arapça ve Farsça karşısında geri planda kalmıştır. Edebî ve resmî dil Farsça, bilim ve eğitim dili ise Arapça olmuştur. Yazılı metinlerin ve edebî eserlerin Arap har�eriyle, Arapça ve Farsça yazılması, şair ve yazarları henüz imlası ve gramer kuralları tespit edilmemiş olan Türkçe ile eser yazma konusunda sıkıntıya sokmuştur. Bu durum XIII. yüzyılın ortalarına kadar sürmüş, ancak bundan

sonra halkta bir uyanış başlamıştır. Türk halkı, Arapça ve Farsça gibi anlamadığı dillerde değil kendi anladı-ğı dilde kitapların yazılmasını istemiştir. Her yönü ile Türk olan bir devlette Türkçenin garip hali, XIV. yüz-yılın başında bilgin ve ediplerin yanında beyleri de harekete geçirmiş; Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve İsfendiyaroğulları beylikleri ile beylik olarak kuru-lan ve zamanla büyük bir devlete dönüşen Osmanlıda daha kuruluşundan itibaren Türkçeye büyük önem verilerek şair ve yazarların Türkçe telif veya tercüme eser yazmaları teşvik edilmiştir. Anadolu beylikle-rinde ve Osmanlıda Türkçeye verilen önemle birlikte toplumda Türkçe eserlere olan talep, Âşık Paşa, Yunus Emre, Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyad Hamza gibi şair ve yazarların daha XIV. yüzyılın başında dil bilin-ci ile eser vermelerinin önünü açmıştır. Türkçe telif ve tercüme eserlerin yazılması, bu asırdan itibaren son-raki yüzyıllarda artarak devam etmiştir.

Anadolu’da Türkçeye yönelişin başında Mevlana bulunmaktadır. İlk kez Mevlana’nın eserlerinde kar-şılaştığımız mülemmalar ile Türkçe beyitler, Sultan Veled’de manzume boyutuna ulaşmıştır. Bunları müs-takil eserler yazan Ahmed Fakih, Gülşehrî, Yunus Emre ve Âşık Paşa takip etmiştir.

XIII. yüzyıla kadar Anadolu’da yazılan karışık dilli eserleri ve bunların özelliklerini sıralayabilmek XI-XIII. yüzyıllar arasındaki Oğuz Türkçesinin Ka-rahanlı-Harezm yazı dili özellikleri ve bir dereceye kadar da Kıpçak Türkçesi özelliklerinin karışmasın-dan meydana gelmiş, geçiş dönemine özgü karışık bir dil olduğu görülmektedir. Oğuz Türkçesinde görülen Karahanlı Türkçesi ile ortak özellikler, XIII. yüzyılın sonlarında azalmış ve bu dil giderek bir “edebî dil” özelliği kazanmıştır.

Haliloğlu Ali’nin Kıssa-i Yûsuf’u ile Fahreddin bin Mahmud ibni’l-Hüseyn ibni Mahmud et-Tebrizî’nin Behçetü’l-hadâyık fî-Mev’izeti’l-halâyık adlı eseri XIII. yüzyılda yazılan karışık dilli Türkçe verimlerdir. Şey-yad Hamza’nın Mecmû’atü’n-nezâ’ir’de bulunan bir gazeli de karışık dilli bir manzume olarak karşımıza çıkmaktadır.

1

2

3


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da ilk alınan yerler-dendir?

a. İznikb. Kayseric. Konyad. Alanyae. Şirvân

2. Bizanslılardan 1075-1080 yılları arasında İznik’i alıp baş-şehir yaparak Anadolu Selçuklu devletini kuran sultan aşağı-dakilerden hangisidir?

a. Süleyman Şahb. Alp Arslanc. I. Kılıç Arsland. Melikşahe. I. Rükneddin Mesud

3. Aşağıdaki beyliklerden hangisi Balıkesir’de kurulmuştur?a. Sâhip Ataoğulları Beyliğib. Saruhanoğulları Beyliğic. Menteşeoğulları Beyliğid. Karesioğulları Beyliği e. Hamidoğulları Beyliği

4. Aşağıdaki beyliklerden hangisi Anadolu Selçukluları dö-neminde kurulan beyliklerden değildir?

a. Ramazanoğulları Beyliğib. Karamanoğulları Beyliğic. Lâdik (İnançoğulları) Beyliğid. Ataoğulları Beyliğie. Çobanoğulları Beyliği

5. Aşağıdakilerden hangisi üzerinde yapılan çalışmalar, aynı adı taşıyan farklı yüzyıllarda yaşamış değişik kişilerin varlığını ortaya çıkarmıştır?

a. Tursun Fakihb. Ahmed Fakihc. Gülşehrîd. Nasırîe. Âşık Paşa

6. Aşağıdakilerden hangisi zamanla gelişip batı Türk edebi-yatının edebî dili olmuştur?

a. Harezm Türkçesi b. Karahanlı Türkçesic. Oğuz Türkçesid. Kıpçak Türkçesie. Çağatay Türkçesi

7. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser aşağıdakilerden han-gisidir?

a. Bezm ü Rezmb. Târîh-i Âl-i Selçukc. Makâlâtd. Fihî-mâ-fîhe. Behçetü’l-hadâyık

8. Aşağıdakilerden hangisi Yesevîlik’i devam ettirenlerden biri değildir?

a. Hakim Süleyman Atab. Zengi Atac. Seyyid Atad. Şeref Atae. Şair Ali

9. Menâhic-i Seyfî adlı Farsça eser aşağıdakilerden hangisi-ne aittir?

a. Sultan Veledb. Zengi Atac. Ahi Evren d. Seyfeddin Tuğrule. Şeref Ata

10. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da gelişen Türk Edebi-yatının öncülerinden biri sayılamaz?

a. Mevlana Celaleddin-i Rumîb. Sultan Veledc. Ahmed Fakihd. Tursun Fakih e. Bâkî


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. e Yanıtınız yanlış ise “Türklerin Anadolu’ya Gelişi”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.3. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Beylikleri” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.4. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Beylikleri” konusunu

yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. e Yanıtınız yanlış ise “Türk Edebiyatının Anadolu’dan

Önceki Genel Durumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

9. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları Dönemin-de Genel Edebî Durum” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Türkçenin Önderle-ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1X. yüzyıldan itibaren Sirderya, Maveraünnehir, Harezm ve Horasan bölgelerine yerleşen Türklerin Oğuz boyları, XI. yüzyılda batıya yaptıkları göç ve akınlarla egemenlikleri-ni Azerbaycan, Irak ve Anadolu’ya kadar genişletmişlerdir. Türkler 1071’de elde ettikleri Malazgirt zaferinden sonra kısa bir sürede Bizanslılardan İznik’i alıp başkent yaparak Anadolu Selçuklu devletini kurmuşlardır (1075-1080). Ana-dolu Selçuklu Devleti, I. Alaaddin Keykubad döneminde (1220-1237), her yönden en yüksek seviyeye ulaşmış, ancak I. Alaaddin Keykubad’ın ölümünden sonra (1237) devletin yükselişi sona ermiş ve çöküş dönemi başlamıştır. Selçuklu-lar 1243’te Moğollarla yaptıkları Kösedağ savaşında aldıkları yenilgiden sonra, Anadolu’daki siyasî otoritelerini gitgide kaybetmişlerdir. Bunun üzerine uçlarda bulunan beylikler Selçuklularla ilişkilerini keserek bağımsızlıklarını ilan et-meye başlamışlardır. Böylece Anadolu’da beylikler dönemi başlamış, Sultan II. Mesud’un 1308’de ölmesiyle birlikte Ana-dolu Selçuklu Devleti yıkılmıştır. Anadolu’da Selçuklulardan itibaren Türk nüfusu giderek artmış, beylikler döneminde de bu durum devam etmiş ve Anadolu’da birçok şehir Türk kül-tür ve medeniyetiyle yeni bir çehreye bürünmüştür.

Sıra Sizde 2XIII. yüzyılda Anadolu’da yazılan ilk eserlerin Farsça olma-sının başlıca sebeplerini şöyle sıralamak mümkündür: a) Türkler, Anadolu’yu fethedip yurt hâline getirdikten sonra, daha önce bulundukları coğrafyalarda geliştirdikleri devlet ve divan geleneklerini, kayıt ve hesap usullerini, dinî yöneliş-lerini, edebî ve mimarî tercihlerini, şiir anlayışı ve zevkini bu topraklara taşımaları, b) Anadolu Selçuklu devletinde Fars-çanın zaman zaman resmî dil olması, c) Anadolu’ya gelen Türkler arasında hakim dil konumunda olan Oğuz şivesinin bu dönemde henüz “edebî bir dil” özelliği kazanamamış ol-ması, d) Fars edebiyatında XI. yüzyılda Şeh-nâme gibi önemli ve büyük bir eserin yazılması ve XIII. yüzyılda bu edebiyatın edebî geleneği olan gelişmiş bir örnek olması, e) Hakanî-i Şirvanî (ö. 1198), Ferruhî-i Sistanî, Nizamî-i Gencevî (ö. 1212-14?), Mu’izzî-i Semerkandî (ö. 1224-1227 yıllarında), Emir Hüsrev-i Dihlevî (1253-1324) ve Mevlana Celaleddin-i Rumî (ö. 1273) gibi Türk asıllı şairlerin Farsça başarılı eserler yazmaları doğal olarak Anadolu’da bu dilde eserlerin yazıl-masını ve ilgi görmesini sağlamıştır.

Sıra Sizde 31071’den sonra Anadolu’daki Türk nüfusu hızla artmıştır. Buna bağlı olarak Türk halkı Arapça ve Farsça gibi anlama-dığı dillerde değil kendi anladığı dilde kitapların yazılması-nı istemiştir. Bu durum bilgin ve ediplerin yanında beyleri de harekete geçirmiş; Germiyanoğulları, Aydınoğulları ve İsfendiyaroğulları beylikleri ile Osmanlı’da daha kuruluşun-dan itibaren Türkçeye büyük önem verilmesini sağlamıştır. Halktan gelen talep ve beylerin teşvikleriyle şair ve yazarlar, eserlerini Türkçe yazmışlardır. Bu gelişmeler, Âşık Paşa, Yu-nus Emre, Gülşehrî, Tursun Fakih ve Şeyyâd Hamza gibi şair ve yazarların daha XIV. yüzyılın başında dil bilinci ile eser vermelerinin önünü açmıştır. Türkçe telif ve tercüme eserle-rin yazılması, bu asırdan itibaren sonraki yüzyıllarda artarak devam etmiştir.


Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAçık, N. (2002). Eski Türk Edebiyatında Mevlevîlik Etkisi

ve Mevlevî Şairler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Anka-ra: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ahmed Paşa Divanı (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul.Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”, TDVİA, 9, İstanbul:

TDV Yayınları. Aşkar, M. (2005). “Molla Fenari’nin ‘Şerhu Dîbaceti’l-

Mesnevî’ Adlı Risalesi ve Tahlili”, Tasavvuf İlmi ve Aka-demik Araştırma Dergisi-Mevlânâ Özel Sayısı, Yıl: 6, S. 14, Ankara.

Ateş, A. (1940-1945). “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII.

Bâkî Dîvânı (1994). haz. Sabahattin Küçük, Ankara: TDK.Buluç, Sadettin (1964), “Bir Eserin İki Yazma Nüshası”, Tür-

kiyat Mecmuası, c. XIV, İstanbul, s. 151-197.Buluç, Sadettin (2007), Makaleler, hzr. Zeynep Korkmaz, An-

kara: TDK Yayınları.Cahen, C. (1979). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türk-

ler, trc. Yıldız Moran, İstanbul.Canpolat, M. (1968). “Behçetü’l-Hadâ’ik’ın Dili Üzerine”,

TDAY Belleten 1967.Çelebioğlu, A. (1998). “XIII-XV. Yüzyıl Mesnevîlerinde

Mevlânâ Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İs-tanbul: MEB Yayınları.

Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: MEB Yayınları.

Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi, İstanbul.Değirmençay, V. (2005). Kâni’î-yi Tûsî ve Kelîle ve Dimne’de

II. İzzeddin Keykâvûs’a Methiyeleri, Erzurum.Demirci, İ., Teslim, E. (2006). Mevlâna Hakkında Şiirler

Antolojisi, Konya: İl Kültür ve Turizm Md. Yayınları.Duru, N. F. (2000). Mevleviyâne, İstanbul.E�âkî, (1986-1987). Ari�erin Menkıbeleri, I-II, trc. Tahsin

Yazıcı, İstanbul.Erdoğan M. (2009). “Klasik Türk Şiirinde Mevlânâ Medhiye-

leri ve Mecmua-i Medâyih-i Mevlânâ”, Mevlânâ Araştır-maları-3, Ankara.

er-Râvendî, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Râhatu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr, trc. Ahmed Ateş, I-II, Ankara.

Genceî, T. (1987), “Çarhnâme’nin Müellifi ve Tarihi Hakkın-da Notlar”, Türk Kültürü, S. 286, Ankara.

Gölpınarlı, A. (1992). Dîvân-ı Kebîr I, Ankara. Gölpınarlı, A. (1999). Mevlânâ Celâleddin Hayatı, Eserleri,

Felsefesi, İstan bul: İnkılâp Kitabevi.Hüseyn Muhammedzâde-i Sadîk (1369). Seyrî der eş’âr-i

Türkî; Mekteb-i Mevlevîye, Tahran.İbn Bîbî (1956). el-Evamiru’l-alaiyye, Faksimile, Ankara,

İbn Bîbî (1957). el-Evamiru’l-alaiyye, nşr. Necati Lugal-Ad-nan Sadık Erzi, cilt I, Ankara.

İbn Bîbî (1996). el-Evâmiru’l-alâiyye, haz. Mürsel Öztürk, I-II, Ankara.

Jalâlu’ddîn Rûmî (1925-1940). �e Mathnawî, nşr. R. A. Nic-holson, I-VII, London.

Karaismailoğlu, A. (1996). “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, Bil-diriler, Konya.

Karaismailoğlu, A. (2007). “Mesnevî’de Türk Adı ve Kullanım Özellikleri”, Mevlânâ Araştırmaları 1, Ankara: Akçağ Yayınları.

Kartal, A. (2005). “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şair-ler (XI-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, V, Ankara.

Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Gelişimi”, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları.

Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Öncüleri”, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları.

Kartal, A., Şentürk, A. A. (2004). Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.

Kemâleddîn Efendi (1313). Mevzû’âtu’l-’ulûm, I-II, İstanbul.Koca, K. (1997). İzzeddin Keykâvüs (1211-1220), Ankara:

TTK Yayınları.Koç, M. (2011). “Anadolu’da İlk Türkçe Telif Eser”, Bilig, Ba-

har, Sayı 57, Ankara.Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar I, An-

kara: TDK Yayınları.Köprülü, M. F. (1926). “Selçukiler Devrinde Anadolu Şairleri,

Hoca Dehhânî”, Hayat Mecmuası, Ankara 1926, S. 1.Köprülü, M. F. (1943). “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli

Kaynakları”, Belleten, VII.Köprülü, M. F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ

Yayınları, 5. bas.Kuban, D. (1993). “Ortaçağ Anadolu - Türk Sanatı Kavramı

Üzerine”, Malazgirt Armağanı, Ankara.Külliyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr I-X, (1957-1967). Tahran:

İntişârât-ı Dânişgâh-i TahrânMansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. Asır)

Dehhânî ve Manzumeleri, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Mezunları Cemiyeti Yayını: 2, İstanbul.

Mansuroğlu, M. (1956). Ahmed Fakîh, Çarhnâme, İstanbul.Mazıoğlu, H. (1972). “Selçuklular Devrinde Anadolu’da Türk

Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malaz-girt Armağanı, Ankara: TTK Yayınları.

Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakı, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.


Mazıoğlu, H. (2009). “Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî’nin Türk-çe Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Mengi, M. (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Ta-rihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları. 6. Bas.

Mevlânâ (1992). Divân-ı Kebîr, I-VII, çev. Abdülbaki Gölpı-narlı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları

Mevlânâ Celâleddin (1992). Dîvân-ı Kebîr I-VII, haz. Ab-dulbaki Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı.

Mevlânâ Güldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halıcı-Bahar Gök-filiz, Ankara: Yücel Ofset.

Muhammed Emin Reyâhî (1369). Zebân ve Edeb-i Farsî der Kalemrov-i Osmanî, Tahran.

Öçal, Ş. (2009). “Mevlânâ ve Kemalpaşazâde’de Varlık Kavra-mı ve Işık Sembolü”, Mevlânâ Araştırmaları 3, Ankara.

Önder, M. (1973). Mevlâna Şiirleri Antolojisi, İstanbul: Işık Yayınları

Sertkaya, O. F. (1989). “Ahmed Fakîh”, TDVİA, 2, İstanbul.Şeşen, R. (2004). “Selçuklular Devrindeki İlme Genel Bir

Bakış”, III. Uluslar Arası Mevlâna Kongresi (5-6 Mayıs 2003), Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları

Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, Anka-ra: Kültür Bakanlığı Yayınları

Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitabı, Beşir Kitabevi, İstanbul.�e Mathnawi of Jalálu’ddín Rúmí I-VIII, (1925-1940), by

Reynold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available; with critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co.

Turan O. (1998). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Ve-sikalar, Ankara.

Turan, O. (1997). “Keykubâd I, Alâ al-Dîn”, İslâm Ansiklo-pedisi, VI, Eskişehir: MEB Yayınları

Turan, O. (2010). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.Tursun Fakîh (2007). Gazavât-ı Bahr-ı Umman ve Sanduk

(Cumhur-nâme), Haz. Mehmet Gümüşkılıç, Ankara.Uzunçarşılı, İ. H. (1948). “XII. ve XIII. Asırda Anadolu’daki

Fikir Hareketleri İle İçtimaî Müesseselere Bir Bakış”, III. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara.

Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara.Yavuz, K. (1983). “XIII-XVI. Asır Dil Yadigarlarının Anadolu

Sahasında Türkçe Yazılış Sebepleri ve Bu Devir Müelli�e-rinin Türkçe Hakkındaki Görüşleri”, Türk Dünyası Araş-tırmaları, S. 27, İstanbul.

Yavuz, K. (1986). “Ahmed Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya Yaz-dığı Mektup”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul.

Yavuz, K. (2000). “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercü-me Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlânâ Bilgi Şöleni, (15-17 Aralık 2000), Ankara.

Yavuz, K. (2007). Muinî, Mesnevî-i Muradiye, cilt I-II, Kon-ya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.

Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-nâme), Ankara: Kırşehir Valiliği Yayını.

Yazıcızade Ali, (2009). Tevârih-i Al-i Selçuk ( Selçuklu Tarihi, Haz. Dr. Abdullah Bakır), İstanbul: Çamlıca Basım Yayın: 59.

7Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;Harezm-Altın Ordu tarihini açıklayabilecek,Harezm Türkçesinin sınırları ile tarihi gelişim sürecini tanımlayabilecek,Harezm Türkçesi ile yazılmış eserleri tanıyabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• Cümcüme-nâme• Mirâc-nâme• Mukaddimetü’l-Edeb• AltınOrduYarlıkveBitikleri• Kısasü’l-Enbiyâ

• Satır-AltıKur’anTercümesi• Mu’înü’l-Mürîd• Nehcü’l-Ferâdîs• HüsrevüŞirin• Muhabbet-nâme

İçindekiler


Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı

• GİRİŞ:HAREZM-ALTINORDUTARİHİ• HAREZMTÜRKÇESİ• HAREZMTÜRKÇESİESERLERİ


GİRİŞ: HAREZM-ALTIN ORDU TARİHİHarezm adı, bugün Kara Kalpakistan, Özbekistan ve Türkmenistan sınırları içinde ka-lan, Amu Derya (Ceyhun) ırmağının döküldüğü Aral gölünün aşağı yatağında yer alan sağ ve sol bölgelere denilmektedir. Arap seyyahlar tarafından bu bölge Harezm olarak adlandırılmış, burada oturan halka ise Harezmî adı verilmiştir. Doğu Harezmin merkezi Harezm şehri, Batı Harezmin merkezi ise bugünkü Ürgenç idi. XI-XIII. yüzyıllar arasında bu bölgede oturan Harezmî halkının dili üzerinde yapılan çalışmalardan ve diğer tarihî kaynaklardan, Harezmce denilen dilin Avesta, Osset, Soğd ve Yagnob dilleri gibi bir İran dili olduğu anlaşılmıştır. Amu Derya ırmağının aşağı yatağında bu yüzyıllar arasında otu-ran bu İran kavmi, XIII. yüzyıldan sonra bölgedeki yoğunluğunu kaybetmeye başlamıştır.

Harezm bölgesi, hem yolların kavşak noktasında yer almasından hem de verimli top-raklara sahip olmasından dolayı her zaman komşu bölgelerde yaşayan halklar için bir ca-zibe merkezi olmuştur. Harezm halkı, komşu milletler ile ticarî ilişkiler geliştirmişler, bu milletler ile sürekli etkileşim içinde bulunmuşlardır. Bu anlamda Türklerin Oğuz, Peçe-nek, Kıpçak ve Kanglı boyları, bu bölge ile temas hâlinde olmuşlardır.

Erken tarihten itibaren İslâmlaşmaya başlayan Harezm bölgesi, 995 yılından sonra Sa-manoğulları tarafından idare edilmeye başlanmıştır. X-XI. yüzyıllardaki bazı bilgilerden hareketle, Harezm bölgesinde Türk varlığından haberdar olabiliyoruz. Mesela X. yüzyıl-da Arap seyyahların notlarında geçen Çagrı Oguz, Kara Tigin, Kılavuz ve Temirtaş gibi isimler, Türklerin X. yüzyılda bu bölgede varlığına kanıttır. Aynı şekilde, bu yüzyıllarda bazı Abbasi ve Selçuklu kumandanlarının adında geçen Harezmî ismi, bu kumandanların Harezm bölgesinden gelen Türkler olduğunu göstermesi açısından önem taşımaktadır. Bölgedeki Türk varlığına kanıt olarak, bu belgelerden daha önemli olanı şüphesiz Kâşgarlı Mahmud’un verdiği bilgidir. Kâşgarlı Mahmud eserinde, Türklerin Küçet boyundan bah-sederken, bu Türk boyunun Harezm bölgesinde oturduğunu ifade etmesi (DLT I, 357), bölgenin XI. yüzyılda Türkleşmiş olduğunu göstermektedir.

Harezm bölgesinin Türkleşmesinin, asıl XI. yüzyılın başlarında bölgeyi ele geçiren Gazneli Mahmut ile gerçekleştiğini söylemek mümkündür. Gazneli Mahmut 1017 yı-lında, Harezm’i ele geçirir ve idareyi komutanlarından Altuntaş’ı vali atayarak ona verir. Altuntaş’ın ölümünden sonra yerine geçen oğlu Harun, Gaznelilerden Sultan Mesut ile mücadeleye girişmiş, buna karşılık Selçuklularla işbirliği yapmıştır. Bunun üzerine Gaz-neliler ile Selçukluların mücadelesinden sonra Gazneliler, Harezmşah Harun’u öldürerek Harezmşahları bölgeden uzaklaştırmış, Harezmşah Altuntaşoğulları ise Horasan’a gide-rek Selçuklulardan yardım istemişlerdir. Selçuklular, 1040 yılındaki Dandanakan sava-

Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı


şında bozguna uğrattıkları Gaznelilere karşı Çağrı ve Tuğrul önderliğinde tekrar bir sefer düzenlemişler ve Harezm bölgesinin yeni sahibi olmuşlardır. Selçuklular da daha önce bölgenin idaresini elinde bulunduran diğer devletlerin yaptığı gibi bölgeyi kendileri ida-re etmemişler, bölgeye Harezmşahlar atamaya etmişlerdir. Bu dönemde Harezmin ida-resi elden ele geçmiş, Kıpçak ve Kanglı komutanlar ile, daha önce bölgeye gelip yerleşen Oğuzların yanı sıra Kıpçak ve Kanglılar da bölgeye akın ederek, bölgenin Türkleşmesini tamamlamışlardır.

Harezmşahlar tarihi esas itibariyle Atsız bin Muhammed bin Anuş Tigin ile başlar. Anuş Tigin, Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer tarafından bölgeye vali olarak atanmış bu-nun ve sonra gelen Kıpçak Türklerinden Ekinçi bin Koçkar zamanında bölgeye Kıpçak ve Kanglı Türklerinin gelmesiyle Tük nüfusu yoğun bir hâl almış, Oğuz, Kıpçak ve Kanglı di-yalektlerinden oluşan karışık dilli eserlerden meydana gelen Harezm Türkçesi doğmuştur. Harezm bölgesi Gazneliler ve Selçukluların elinde bulunduğu dönemlerde, Türk diliyle eserlerin yazıldığı bir bölge olmamış, Anuş Tigin ile başlayan süreçten sonra son Harezm-şahlar zamanında ilk eserlerini vermeye başlamıştır. Harezm bölgesi Anuş Tigin’den sonra oğlu Atsız zamanında (1127-1156) müstakil bir devlet hâline gelmiş, İl Arslan ve Tekiş za-manlarında ise bölgenin güçlü siyasî yapılanmalarından biri olmuştur. Son Harezmşahlar Alaaddin Muhammed zamanında imparatorluk hâline gelmişken, bu devlet 1231 yılında Çengiz Han önderliğindeki Moğollar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Çengiz Han, XIII. yüzyılın başlarında bugünkü Moğolistan’da bütün Türk ve Moğol-ları tek çatı altında bir araya getirmiş, Merkitleri ve Naymanları batıya doğru sürmüş, kuracağı büyük imparatorluk için batıya doğru büyük bir fetih hareketi başlatmıştır. 1218 yılında Moğollar Kara Hıtay ülkesinde bulunan Nayman liderini yenerek Sır Derya boy-larına ulaşmış ve Harezmşahlar ile komşu olmuştur. Çengiz Han tarafından batıya gönde-rilen kervanın Otrar’da son Harezmşahlar hükümdarı Alaaddin Muhammed tarafından yok edilmesi üzerine Çengiz Han ile Alaaddin Muhammed arasında yeni bir mücade-leyi kaçınılmaz kılmıştır. Çengiz Han 1220 yılında Harezm bölgesini ele geçirir. Alaad-din Muhammed’in oğlu Harezmşah Celaleddin zamanında (1220-1231) ise herhangi bir varlık gösteremeyen Harezmşahlar, 1231 yılında tarih sahnesinden silinmiş, bu bölgeye Moğollar hâkim olmuşlardır.

Çengiz Han hayattayken oğulları arasında paylaştırdığı Moğol İmparatorluğu, ken-disinin 1227 yılındaki ölümünden sonra, dört oğlu tarafından idare edilmiştir. Çengiz Han’ın büyük oğlu Cuci, imparatorluğun batısındaki Deşt-i Kıpçak ülkelerini almıştır. Cuci Han tarafından kurulan devletin sınırları Yukarı Bulgarya Hanlığı, Kuban ve Terek ırmaklarından Derbend’e kadar olan kuzey Ka�asya ve Harezm bölgesini içine alıyordu. Ancak Cuci’nin babasından altı ay önce ölmesiyle bu coğrafya oğlu Batu Han tarafından idare edilmiştir. Çengiz Han ölmeden önce, Cuci ulusuna ikili idare tarzı getirmiş, buna göre İdil boyu ve Deşt-i Kıpçak Batu Han’a, Doğu Deşt-i Kıpçak ise Batu Han’a tabi olmak kaydıyla Orda-İçen’e verilmişti.

Çengiz Han’ın ikinci oğlu Çağatay Han, doğuda Uygur ülkesinden batıda Buhara ve Semerkand’a kadar olan bölgeyi idaresi altına almıştır. Çengiz Han’ın üçüncü oğlu Ögedey ise, Balkaş gölünün doğu ve kuzey-doğusundaki bölgeleri yönetmekteydi. Çengiz Han’ın en küçük oğlu Tuluy Han ise, Moğol töresinin en küçük oğlun aile ocağının sahibi olduğu kaidesinden hareketle Moğolistan’ın asıl topraklarını idaresi altına almıştır.

1235 yılında toplanan büyük kurultayda alınan kararlar Doğrultusunda Cuci Han’ın oğlu Batu Han, 1236 yılında Doğu Avrupa’yı fethetmek maksadıyla, büyük bir kısmı Türk-lerden oluşan kalabalık bir orduyla büyük bir sefere başlar ve 1236-1240 yılları arasında Deşt-i Kıpçak ve Bulgar topraklarını imparatorluğa dahil eder. Batu Han’ın Deşt-i Kıp-çak sahasına tamamıyla hakim olmasıyla Altın Ordu Hanlığı da kurulmuş olur. Batu Han

7. Ünite - Harezm-Altın Ordu Türkçesi ve Edebiyatı 143

bütün Rus yurdunu ele geçirdikten sonra, 1241 yılında İdil’in aşağı mecrasına dönmüş, buradaki Saray şehrini Altın Ordu Hanlığının merkezine dönüştürmüştür. Bir müddet sonra, bölgenin kültür ve ticaret merkezi haline gelen Saray şehri, aynı zamanda Altın Ordu Hanlığının idare merkezi idi. Hanlığın sınırlarını belirleyen ve görünüş itibariyle Moğol İmparatorluğuna bağlı kalsa da yeni bir idarî yapıyla devleti Saray’dan eden Batu Han, Altın Ordu Hanlığı’nın gerçek kurucusu sayılır.

Altın Ordu Hanlığı, Batu Han’ın kardeşi Berke Han (1255-1266) zamanında İslâmiyet’i kabul etmiş; hanlık, Moğol İmparatorluğundan ayrılarak müstakil bir devlet hâlini almış ve böylece Kıpçak Türklerinin ağırlıklı olduğu Müslüman-Türk devleti ortaya çıkmıştır. Berke Han zamanı Altın Ordu Hanlığının en ihtişamlı günleridir. Özbek Han (1313-1342) zamanında ise, ülkede İslâmiyet daha güçlendi ve devletin merkezi Saray, tam anlamıyla bir kültür merkezi hâline geldi. Altın Ordu Hanlığının son büyük hanı, kendi adına yar-lık da yazan Toktamış Han’dır (1376-1391). 15. yüzyılda Timur’un peşi sıra saldırıları-na maruz kalan Altın Ordu Hanlığı, bu yüzyılda iyice güçten düşmüş, 1502 yılında tarih sahnesindeki yerini kendisinden doğmuş olan Kırım, Kazan, Sibir, Astrahan ve Nogay Hanlıklarına bırakmıştır.

Harezm bölgesi ile ilgili kısaca bilgi veriniz.

HAREZM TÜRKÇESİHarezm Türkçesi adı ile XIII-XV. yüzyıllar arasında Harezm ve Sir Derya’nın aşağı kesim-lerinde, Karahanlı Türkçesinin devamı niteliğinde, Oğuz, Kıpçak ve Kanglı yerli ağızları-nın karışımıyla ortaya çıkmış Türk dilinin karışık dilli eserleri kastedilmektedir. Harezm bölgesi, daha önce buraya yerleşen Oğuzların yanı sıra Kıpçak ve Kanglı boylarının da gel-mesiyle, tamamıyla Türkleşmiş, bunun sonucunda da Oğuz, Kıpçak ve Kanglı diyalektle-rinin karışımı ve tesiri altında Harezm Türkçesi doğmuştur. Yukarıda tarihsel süreçlerine kısaca değinilen ilk önce Harezmşahlar ve daha sonra Altın Ordu Hanlıkları zamanında, askerî ve siyasî alanlarda idarede bulunan Türkler, bir müddet sonra ülke nüfusunun da önemli bir kısmını teşkil ederek bölgeyi bir Türk ülkesi hâline getirmişlerdir. XIII. yüz-yılın ortalarında Sir Derya’nın güneyindeki bölgede eserler vermeye başlayan Harezm Türkçesi, aynı yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılda Harezm bölgesinden birçok âlimin Sa-ray ve civarına göç etmesiyle, sınırlarını Altın Ordu’ya kadar genişletmiştir. Altın Ordu Hanlığında, özellikle Saray şehrinin XIII-XIV. yüzyıllarda ticarî ve kültürel bakımlardan sadece Doğu Avrupa’nın değil, bütün Türk dünyasının önemli merkezlerinden biri olmuş-tur. Türk dilinin Harezm sahasında yazılan karışık dilli eserleri, Altın Ordu Hanlığının merkezi Saray’da bulunan ağırlıklı olarak Kıpçaklardan oluşan Türkler tarafından Saray’da yazılmaya başlandı. Dolayısıyla karışık dilli Harezm Türkçesi, Altın Ordu Hanlığı ile sa-hasını Sir Derya’nın aşağı kesimlerinden Saray’a taşımış, burası Türk dili ve kültürünün merkezlerinden biri hâline gelmiştir. Altın Ordu sahasında yazılan eserlerde Harezm böl-gesindeki edebî dilin kaynaklık ettiğini, dolayısıyla bu sahada yazılan eserlerin de Türk dilinin karışık dilli eserleri olduğunu ifade etmek mümkündür.

Sir Derya’nın aşağı kesimini de içine alan Harezm bölgesi, X. yüzyıldan itibaren do-ğudaki Kâşgar’ın yanında bir Türk kültür merkezine dönüşmüştür. Böylece XI-XII. yüzyıl Karahanlı yazı dilinden gelişen, bölgedeki Oğuzlar ve Altın Ordu Hanlığındaki Kıpçakla-rın yerli ağız özellikleri ile karışan, dillik özellikleri bakımından standart bir hâl alamamış yeni bir yazı dili doğmuştur. Bu çevrede yazılmış eserler, bir tara�an Karahanlı Türkçesi özellikleri gösterirken, diğer tara�an Oğuz ve Kıpçak ağızlarının özelliklerini de bünye-sinde barındırmaktadır. Bu sebeple Harezm-Altın Ordu Türkçesi eserleri dil özellikleri bakımından birlik göstermez. Hatta Harezm bölgesinde yazılan eserlerin dillik özellikleri

1


ile Altın Ordu bölgesinde yazılan eserlerin dillik özellikleri arasında da bir takım farklılık-lar görmek mümkündür. Harezm bölgesine ait metinlerde Karahanlı Türkçesinin özellik-leri daha yoğunken, Altın Ordu sahasına ait metinlerde Kıpçak ve Oğuz Türkçelerine ait özellikler daha belirgin olduğu ifade edilebilir. Bu bağlamda 13-14. yüzyıllarda Harezm ve Altın Ordu bölgelerinde Orta Asya Türk edebî lehçesinin ilk halkası olan Karahanlı Türk-çesinden intikal eden Kanglı, Oğuz ve Kıpçak ağızlarının da dâhil olduğu yeni bir yazı dili inkişaf etmiş, bu yazı dili daha sonra yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.

Bu çevrede yazılmış eserlerin dilinin Harezm Türkçesi olarak adlandırıldığını, Ali Şir Nevaî’nin Mecâlisü’n-Nefâis adlı eserindeki kayıttan anlıyoruz. Nevâî eserinde, Harezmli âlim Hüseyin Harezmî’den söz ederken, O’nun Kasîde-i Bürde adlı esere Harezm Türkçesi ile şerh yazdığını ifade etmesiyle, Harezm Türkçesi adının en azından Nevaî ve çağdaşla-rı tarafından kullanıldığını göstermektedir: “Mevlânâ Hüseyn Hvârezmî: … Ve Kasîde-i Bürde’ga dagı Hvârezmîçe Türkî tili bile şerh bitipdür.” Bugüne kadar Türk dilinin Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış eserlerinin hangi dönem içerisinde değerlendirileceği meselesi araştırmacılar arasında farklı görüşleri doğurmuştur. Bu çerçevede Harezm-Al-tın Ordu Türkçesi eserleri kimi araştırmacılar tarafından XI-XII. yüzyıllara ait Karahanlı Türkçesi eserleri arasında, bazı araştırmacılar tarafından ise daha sonraki yüzyıllara ait Çağatay Türkçesi eserleri arasında ele alınmıştır. Bununla birlikte son zamanlarda yapı-lan tasni�erde, Harezm-Altın Ordu sahasında yazılmış eserlerin, Türk dilinin karışık dilli eserleri olduğunu ve bu sebeple eski Türk yazı geleneğinden yeni Türk yazı geleneğine geçiş devrini teşkil ettiğini savunanlar da olmuştur.

F. Köprülü, Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış karışık dilli eserleri, alt baş-lıklarında Harezm ve Altın Ordu’da edebî inkişaf şeklindeki ayrımlara rağmen, Çağatay Türkçesinin erken dönem eserleri arasında ele almış, bu eserleri XV. yüzyılda Nevâî ve çağdaşlarının eserlerini verdikleri klâsik Çağatay devrine bir bakıma hazırlık aşaması ola-rak değerlendirmiştir. Ahmet Caferoğlu da Harezm Türkçesi eserlerini ayrı bir dönem olarak ele almamıştır. Caferoğlu’na göre, Harezm Türkçesi eserleri, Karahanlı Türkçesi ve Çağatay Türkçesi ile birlikte Müşterek Orta Asya Türkçesi adını verdiği dönemin ikinci aşamasında değerlendirilmelidir.

Samoyloviç ise, Harezm Türkçesi adını verdiğimiz dönemi, Oğuz-Kıpçak Türkçesi adı-nı vererek, önceki ve sonraki dönemlerden ayırmıştır. Samoyloviç’e göre, Orta Asya Türk edebî dilleri üçe ayrılır: 1, Karahanlıca, 2. Oğuz-Kıpçakça, 3. Çağatayca. O, Oğuz-Kıpçak-ça adı ile, Türk dilinin Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış eserlerini kastetmiştir.

Harezm Türkçesi üzerine en kapsamlı çalışmaları yapanlardan biri olan Janoś Eck-mann, bu dönem eserlerini iki önemli yazısında değerlendirmiştir. Eckmann, “Harezm Türkçesi” adlı makalesinde, Harezm Türkçesini “13. yüzyıldan itibaren, Harezm ve Sir Derya’nın aşağı kesiminde kısmen Oğuz (Türkmen) ve Kıpçak yerli ağızlarının tesiri altında Karahanlıca’dan teşekkül eden, Orta Asya Türkçesi (Doğu Orta Türkçesi) edebiyat dilinin inkişaf merhalesine Harezm Türkçesi adını veriyoruz” şeklinde tanımlamış, Karahanlı ve Çağatay Türkçeleri arasında bir geçiş devri olarak düşünmüştür. Eckmann “Kıpçak Ede-biyatı” adlı başka bir yazısında ise, Harezm Türkçesi eserlerini burada “Harezm ve Altın Ordu Edebiyatı” alt başlığı altında değerlendirerek bir anlamda Harezm Türkçesi eserleri-nin Kıpçak edebiyatının bir parçası olduğunu iddia etmiştir.

Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış olan eserler, bazı özellikleri dolayısıyla Karahanlı dönemi metinleri, bazı özellikleriyle de sonraki Çağatay dönemi eserleri ile benzer özellikler sergilese de, ne ilk dönemin devamı ne de son dönemin başlangıcıdır. XI. yüzyıldan XIII. yüzyıla kadar Harezm bölgesi ile Saray ve Kırım bölgelerine, farklı Türk boylarının göçüne paralel olarak, bu bölgelerde özellikle Oğuz ve Kıpçak ağızlarının tesiri altında yeni bir yazı dili oluşmuş, her biri sonraki yüzyıllarda ayrışarak Batı, Kuzey


ve Doğu Türkçeleri olarak farklı bölgelerde eserler verecek yeni yazı dillerinin oluşmasına zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış eserler, Türk dilinin karışık dilli eserleridir. Diğer bir ifadeyle Harezm Türkçesi dönemi, yeni yazı dil-lerinin ayrışmaya başladığı, kendi ağız özelliklerini yazı diline dâhil etmeye başladıkları dönemin adıdır. Türk dili, Harezm ve Altın Ordu bölgelerinde XIII. yüzyıldan itibaren yazılan eserlere kadar belli bir kolda ilerlemeye devam etmiş, buna karşılık bu bölgede yazılan eserlerde, değişik Türk boylarına ait diyalekt özelliklerinin dile girmesiyle Türk dilinin dallanıp budaklanmaya başladığı yeni bir dönem başlamıştır.

Harezm Türkçesi, Timurlular zamanında sona ermiş, yerini Çağatay Türkçesine bı-rakmıştır.

HAREZM TÜRKÇESİ ESERLERİHarezm Türkçesi eserleri, Harezm bölgesi ve Altın Ordu Hanlığının merkezi Saray ol-mak üzere iki farklı coğrafyada yazılmıştır. Harezm Türkçesi ile yazılmış eserler şunlar-dır: Dâsitân-ı Cümcüme, Hüsrev ü Şirin, Kısâsü’l-Enbiyâ, Kur’an Tercümesi, Mi’rac-nâme, Mu’înü’l-mürîd, Muhabbet-nâme, Mukaddimetü’l-edeb, Nehcü’l-ferâdis, Yarlık ve Bitikler. Harezm Türkçesiyle yazılmış eserlerin tam olarak hangi sahada yazıldıkları bilinmemek-tedir. Bununla birlikte, bazı eserlerin ait oldukları saha, yazılış yerleri dikkate alınarak tahmin edilebilir. Mesela, Harezm Türkçesinin en erken tarihli metni olarak düşünülen Mukaddimetü’l-edeb, Zemahşerî tarafından Anuş Tigin’in isteği üzerine Türkçe, Moğolca ve Harezmce yazılmıştır. Bu bakımdan eserin, hem Anuş Tigin’in isteği üzerine hem de diğer diller yanında Harezmce de yazılmış olmasından dolayı Harezm bölgesinde kaleme alınmış olduğu kabul edilmektedir. Yine Harezm Türkçesiyle yazılmış yarlık ve bitikler de, Altın Ordu hükümdarları tarafından yazıldıkları için, Altın Ordu sahasında yazılmış eserler arasında değerlendirilmektedir.

Mukaddimetü’l-EdebMukaddimetü’l-Edeb, Arapça öğretmek maksadıyla, Arapça kelime ve kısa cümleler esas alınarak, satır aralarına Türkçe, Farsça ve bazı nüshalarda da Moğolca ya da bir İran dili olan Harezmce anlamları yazılarak lügat tarzında hazırlanmış bir eserdir. Eser, Harezm-şah Atsız bin Muhammed bin Anuştigin’in isteği üzerine, 1127-1144 yılları arasında, devrin bilinen tefsir ve lügat âlimlerinden Mahmud bin Ömer ez-Zemahşarî tarafından yazılmıştır. Zemahşerî’nin bu eser dışında çok sayıda Arapça lügat ve tefsirlerinin de ol-duğu bilinmektedir. Lügatin orijinali kayıp olduğu için Zemahşerî tarafından yazılmış asıl nüshasının hangi dil ile yazıldığı belli olmamakla birlikte, metin üzerinde çalışanlar aslen Türk olan Harezmşah Atsız’ın isteğiyle yapılmış tercümenin ya Türkçe ya da iyi bildiği Farsça ile yapılmış olduğunu düşünmektedirler.

Mukaddimetü’l-Edeb’in yazılış tarihine ait herhangi bir kayıt olmadığı için, eserin tam olarak ne zaman yazıldığı belli değildir. Bununla birlikte eserin Harezmşah Atsız bin Mu-hammed bin Anuştigin’e ithaf edilmesi, en azından hangi zaman aralığında yazıldığı ko-nusunu aydınlatmaktadır. Buna göre, “Atsız’ın hükümdarlığının 1127-1156 yıllarında, ve Zemahşeri’nin ölümünün de 1144 yılında olduğu dikkate alınarak, eserin 1128-1144 yılları arasında yazmış olduğu tahmin edilebilir.” (bkz. Nuri Yüce, Mukaddimetü’l-Edeb, Ankara 1993). Buna göre, Mukaddimetü’l-edeb, XII. yüzyılda yazılmıştır. Eserin dil özellikleri ba-kımından Harezm Türkçesiyle yazılmış diğer eserlerden daha eskicil özellikler göstermesi, eserin Harezm Türkçesi ile yazılmış ilk eser olduğunu göstermektedir (Ahmet Bican Erci-lasun, Türk Dili Tarihi, Ankara 2004: 374).

Mukaddimetü’l-Edeb’de Arapça kelimelerin ve kısa cümlelerin satır altı tercümeleri, Farsça, Harezmce, Moğolca gibi diller ile Harezm Türkçesi, Çağatay Türkçesi ve Osmanlı


Türkçesi gibi Türk yazı dillerine yapılmıştır. Mukaddimetü’l-Edeb’in Türkçe dışında başka dillere de tercümesi olduğu için, eser sadece Türk dili araştırmalarında değil, diğer diller için de önem taşımaktadır. Bu bağlamda eser, yazıldığı yüzyılda Türk dilinin söz varlığını ortaya koymak ve diğer dillerdeki karşılıklarını kontrol etmek suretiyle Türkçe sözcük-lerin anlamsal değerlerini ya da çeşitliliğini tespit edebilmek açısından önemlidir. Öte yandan Mukaddimetü’l-Edeb, tarihsel Türk dilinin Dîvânu Lügâti’t-Türk’ten sonra kaleme alınmış ikinci büyük sözlüğüdür. Dîvânu Lügâti’t-Türk 8000 sözcüğe sahipken, Harezm Türkçesi ile yazılmış nüshalardan olan Şuşter nüshasında 3506 sözcük vardır ve bu söz-cüklerden 2908’i Türkçe, 450’si Arapça, 133’ü Farsça kökenlidir.

Zemahşerî, sözlüğü beş bölüme ayırarak hazırlamıştır:1. İsimler, 2. Fiiller, 3. Har�er (Edatlar), 4. İsim çekimi, 5. Fiil çekimi.Bununla birlikte eserin Harezm Türkçesi tercümesinde bu bölümlerden 3, 4 ve 5 nu-

maralı kısımlar yoktur. Mukaddimetü’l-Edeb’in bugüne kadar pek çok nüshası bulun-muştur. Eserin Harezm Türkçesi’ne yapılmış yirmiye yakın nüshası tespit edilmiştir. Bu nüshalardan bir kısmı şunlardır:

1. Yozgat Nüshası (Kayıt No: 396; Tarihi: 25 Mayıs 1257),2. Berlin Nüshası (Kayıt No: Orient Fol. 66; Tarihi: 1282),3. Paris Nüshası (Kayıt No: Supplément turc 287; Tarihi: XII. yy.),4. Şuşter Nüshası (Tarihi: XIII. yy.),5. İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi Nüshası (Kayıt No: Edebiyat nr. 4655; Tari-

hi:1315),Tespit edilen nüshalardan hiçbiri eserin müellifi olan Zemahşerî’ye ait değildir. Eserin

Zemahşerî tarafından yazılan asıl nüshanın tarihi belli olmadığı gibi, istinsah edilen nüs-haların da ne zaman yazıldıkları tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte nüshalar arasında en eski olanları Harezm Türkçesi ve Farsça ile tercümeli olan nüshalardır. Ha-rezm Türkçesi ile yapılmış yirmi nüsha içerisinde bilinen en eski nüshalar, 1257 yılında istinsah edilen Yozgat ve 1282 yılında istinsah edilen Berlin nüshalarıdır.

Resim 7.1


Mukaddimetü’l-Edeb’in nüshaları içinde, Türkçe için en kıymetli olanı, İran’ın Şuşter kasabasında bu-lunan ve Nuri Yüce tarafından çalışılmış olan Şuşter nüshasıdır. Şuşter nüshasında; her Arapça ibarenin Türkçe karşılığının verilmiş olması, “öteki nüshalar ile belli başlı sözlüklerde geçmeyen bazı Orta Türkçe kelimeler” bulunması, bu nüshanın Türk dili araştır-maları bakımından diğer nüshalardan daha değerli olduğunu göstermektedir.

Kısasü’l-EnbiyâKısasü’l-enbiyâ, Harezm Türkçesi ile yazılmış ilk edebî eserdir. Peygamber kıssalarının bir araya ge-tirildiği siyer-i nebî türünden bir eser olan Kısasü’l-Enbiyâ, 1310 yılında Nâsırü’d-dîn bin Burhânü’d-dîn Rabguzî ya da kısa adıyla Ribât-ı Rabguzî tarafından yazılmış ve dönemin Moğol hükümdarlarından Nâsırüddîn To�k Buga’ya sunulmuştur. Rabguzî’nin kaleme aldığı eser, “Arapçadan Farsçaya yapılmış bir tercümenin Türkçe uyarlaması”dır. Eser, adın-dan da anlaşılacağı üzere, peygamberlerin hayat hikâyeleri ve mucizelerini, sahabenin ve dört halife-nin hikâyelerini anlatır. Eser, insanın yaratılışından başlar, bütün peygamberlerin hikâyelerinden Hz. Hasan ve Hüseyin’e kadar gelir.

Eserin yazarı Rabguzî hakkındaki bilgilerimiz, kendisinin eserinde verdiği bilgilerden öteye geç-mez. Yazar, eserinde kendisini “Ribat Oguzlug” olarak tanımlamıştır. Bu ibareden, yazarın bir Oğuz Türkü olduğu ve eserinde bu ibareden kısalttığı Rabguzî mahlasını kullandığı anlaşılmaktadır. Yine bu ibareden “kervansaray” anlamına gelen Ribat yer adının neresi olduğu kesin olarak bilinmemekle birlikte, Faruk Sümer’e göre “Seyhun boylarında, Cend yakınlarında” olan Oğuzlarla meskûn bir yer olma ihtimali vardır. Böylece hem yaza-rın eserde kendisini Oğuz olarak tanımlaması hem de tarihsel verilerin Ribat yer adının Oğuzlarla yerleşik olmasından hareketle bir Oğuz Türkü olduğu anlaşılan Rabguzî’nin eserini dönemin Türk yazı dili olan Harezm Türkçesi ile yazmış olması, dikkat çekicidir.

Yazar, eserinde kendisi hakkında pek bilgi vermese de, târih yitti yüz tokuzda it yılınıŋ evvelinde kasıd yitildi kim peygâmber kıssalarıga “tarih yedi yüz dokuzda it yılının öncesin-de peygamber kıssalarına maksat ulaştı” ifadesi ile eseri yazmaya başladığı tarihi vermiş, ardından da yitti yüz on erdi yılga bitildi bu kitâb “Bu kitap yedi yüz on yılında yazıldı” diyerek eserin 710 (=1310) yılında bitirildiğini ifade etmiştir. Demek ki Rabguzî, eserini bir yılda tamamlamıştır. Keza Rabguzî eseri dönemin hükümdarı Nasırüddin Tok Buga’ya sunduğunu da ifade eder: barıp ıdtım Nâsırü’d-dîn Tok Buga beg tapgıça / tileyür mü tilemes mü belgülüg bilsün özi “Nasırüddin Tok Buga Bey’in hizmetine gittim, isteyip istemediğini açıkça kendisi bilsin”.

Rabgûzî, eserine izlegen bat tapkay, işitken bat bilkey tėp Kısas-ı Rabġūzī at bėrdük “arayanların çabuk bulabilmeleri, dinleyenlerin çabuk bilebilmeleri için Kısas-ı Rabgûzî adını verdiği”ni ifade eder. Dolayısıyla eser, Kısas-ı Rabgûzî olarak da bilinir. Harezm Ede-

Resim 7.2


biyatındaki Kısasü’l-Enbiyâ, Arapçadan tercüme edil-miş Farsça aslından Türkçeye aktarılmıştır. Eser, nesir türünde yazılmıştır; ancak içinde Arapça ve Türkçe manzum parçalar da vardır. Eserde toplam 484 dize-den oluşan 43 Türkçe şiir (Ata 2002: 17), şairin edebî gücünü göstermesi bakımından oldukça önemlidir. Bu şiirler, Arapça, Türkçe ya da Arapça-Türkçedir. Bu şiirlerden bir kısmı, Arapçadan yapılmış satır altı ter-cümedir. Kısasü’l-Enbiyâ’daki manzum parçalar, ço-ğunlukla ilk İslamî Türkçe metinlerden olan Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakâyık’ta da rastlanan dörtlük tar-zında kaleme alınmıştır. Eserde aruz vezniyle yazılmış şiirler de bulunmaktadır. Çoğunlukla Hz. Muham-med ve diğer din büyükleri için yazılmış kaside tü-ründe olan şiirler içerisinde aşk ve tabiatla ilgili gazel türünden olanlar da vardır. Şiirlerin bir kısmının ise Rabguzî’ye ait olduğu; böylece yazarın eserin Türkçe çevirisine katkıda bulunduğu tahmin edilmektedir.

Peygamberler ve hayatları hakkında menkıbelerin anlatıldığı eserde, dil ve üslûp oldukça sade ve akı-cıdır. Nesir halindeki kısımlarda sıklıkla başvurulan secili ifadeler, Rabguzî’nin iyi bir sanatkâr olduğunu göstermektedir. Yazarın bilhassa “her kıssanın başlan-gıcındaki secili ifadelerle dinî konulara bediî bir şekil verdiği” görülmektedir.

Eserin bugüne kadar on bir nüshası tespit edilmiştir:1. Londra Nüshası: Eserin dil özelliklerini en iyi yansıtan Londra nüshasının kaçın-

cı yüzyıla ait olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Janoś Eckmann, eserin dil özelliklerinden hareketle, en erken 15. yüzyılda yazılmış olabileceğini düşünür. Eserin en eski nüshasının Londra nüshası olduğu düşünülmektedir. Eckmann’a göre arkaik özellikler gösteren bu nüshanın morfolojik özellikleri arasında Çağatay yazı dilinin özellikleri çok yer tutar. Eserin en iyi korunan nüshası olan Londra nüshasının tıpkıbasımı Karl Gronbech tarafından 1948 yılında yayınlanmıştır.

2. Leningrad Nüshaları: Eserin Leningrad’da altı nüshası tespit edilmiştir.3. İsveç Nüshaları: Uppsala Üniversitesi Kütüphanesinde ve Lund Üniversitesi Kütüp-

hanesinde eserin birer nüshası muhafaza edilmektedir. 4. Paris Nüshası: Paris’te Bibliothequé National’de eserin bir nüshası bulunmaktadır. 5. Bakü Nüshası: Bakü, Azerbaycan Cumhuriyeti İlimler Akademisi Yazma Eserler

Enstitüsü’nde eserin bir nüshası bulunmaktadır.

Resim 7.3


Kısasü’l-enbiyâ hakkında kısaca bilgi veriniz.

Mu’înü’l-MürîdMu’înü’l-Mürîd, 1313 yılında (tarih yėtti yüz on üç ėrdi yılı), Harezm’de yazılmış, dinî-tasavvufî konuları didaktik tarzda işleyen manzum bir eserdir. Eserin dili, geniş halk kit-lelerini bilgilendirmek maksadıyla kaleme alındığı için, sadedir. Yaklaşık 900 beyit tuta-rında olan eser (Toparlı 1998: 11), Şehnâme vezni olarak bilinen, aynı zamanda Kutadgu Bilig ve Atebetü’l-Hakâyık’ın da vezni olan fe’ûlün fe’ûlün fe’ûlün fe’ûl kalıbıyla yazılmıştır.

Halka dinî bilgiler vermek için, oldukça sade ve basit bir dille kaleme alınan eserin tek nüshası, bir mecmuanın içinde, bugün Bursa Orhan Kütüphanesinde 1605 numarayla ka-yıtlı hâlde bulunmaktadır. Eser, bu mecmuanın 186-211. varakları arasındadır. Her bir va-rakta 16-17 satırın yer aldığı eserin kenarlarında eser ile aynı konuyu paylaşan Cevâhirü’l-Esrâr adlı eserden alınmış dörtlükler ile yazıcısı belli olmayan kıssa ve dizeler de vardır. Eseri ilim âlemine Zeki Velidi Togan, “Harezmde Yazılmış Eski Türkçe Eserler (TM II 1926: 315-330) adlı makalesiyle tanıtmıştır. 51 varak olan Bursa nüshasının fotoğra�arı TDK Kütüphanesi’nde de bulunmaktadır.

Mu’înü’l-Mürîd’in sayfa kenarlarında, Cevâhirü’l-Esrâr (Sırların Cevherleri) adlı eserden alınmış toplam altı dörtlük bulunmaktadır. Kim tarafından, nerede yazıldığı

Resim 7.4

2


bilinmeyen bu eserin dil, konu, şekil ve üslûp bakımından Mu’înü’l-Mürîd’den farklı olmaması, eserin aynı tarihlerde ve aynı sahada ya-zıldığını düşündürtmektedir. Hatta F. Köprülü, aynı tarzda yazılmış bu eserlerin, “Harezm’de 14. asırda, dinî-sofiyane mahiyette bir klasik Türk edebiyatının kuvvetle inkişaf ettiğini” ifade etmektedir. Ayrıca Ebu’l-Gazi Bahadır Han, ünlü eseri Şecere-i Terâkime’de, Mu’înü’l-Mürîd’in Türkmenler arasında çok yaygın ve bilinen bir eser olduğu-nu bildirmektedir:

Eserin kim tarafından yazıldığı tam olarak belli olmamakla birlik-te; müellif, eserde kendisini İslâm olarak adlandırmaktadır:

Bu úaç söz ayıtġan atı İslām olTilegi āhir �vaút İslām olAtam baba İslām veliyyü’l-verāÖzi õikri tilde tümen aslam ol

“Bu birkaç söz söyleyenin adı İslâm’dırDileği sonunda İslâm’dırAtam Baba İslâm, ermiş kişiKendi zikri dilde binlerce kazançtır.”

Eserde kendisini Baba İslâm’ın oğlu İslâm olarak tanımlayan kişi ile Şecere-i Terâkime’de ifade edilen Şeyh Şeref Hoca’nın aynı kişi olup olmadığı konusun-da açıklık yoktur. Janoś Eckmann eserin müellifinin İslâm; buna karşılık Ahmet Caferoğ-lu, Şeyh Şeref olduğunu düşünmektedirler.

Mu’înü’l-Mürîd üzerine ilk yayım 1988 yılında Recep Toparlı tarafından yapılmış-tır. Ali Fehmi Karamanlıoğlu’nun hazırladığı; ancak vefatından dolayı yayımlayamadığı Mu’înü’l-Mürîd çalışması, 2006 yılında Osman Fikri Sertkaya tarafından yayımlanmıştır. Eser, son olarak 2008 yılında Recep Toparlı ve Mustafa Argunşah tarafından Türk Dil Kurumu yayınları arasından çıkmıştır.

Mu’înü’l-Mürîd’den:Haber bermişi teg arıg pak kelam Tümen min dürud u tahiyyet selam Tegürgil rusül enbiya ruhına Yaratgan uganım ulaşu ulam

Sena hamd u tesbih ü tehlil urug Bu ma‘ni üçün til yarattı korug Sa‘adet erür til munun bulsa ol Şakavet eger bolsa mundın kurug

Nehcü’l-FerâdîsHarezm Türkçesi’nin ses ve şekil özelliklerini en iyi yansıtan eserlerinin başında gelen Nehcü’l-Ferâdîs’in Türkçe adı, yine eserde Uştmaòlarnıŋ Açuú Yolı olarak zikredilmiştir. Buna göre eserin adı, “Cennetin Açık Yolu” ya da “Cennete Giden Yol” anlamına gel-mektedir. Nehcü’l-Ferâdîs, her iki dünyada da mutlu olmak isteyenlerin bilmesi gereken İslâmî bilgileri, hikâyeler içinde sade bir dille ve akıcı bir üslupla anlatan dinî karakterde bir eserdir. Nehcü’l-Ferâdîs, didaktik bir eser olduğu için, sanat gayesi gütmeksizin açık bir dille yazmıştır. Bununla birlikte eser kuru ve sıkıcı değildir. “Zira müellif, mücerret ders-ler vereceğine, ortaya attığı meseleyi çekici hikâyelerle aydınlatarak alâkayı daima uyanık

Resim 7.5


tutmasını bilir.” (Eckmann 1996b). Bütün bu özellikle-rinden dolayı Nehcü’l-Ferâdîs, Harezm döneminin dil yapısını incelemek için oldukça elverişli bir eser olarak tanımlanabilir.

Nehcü’l-ferâdîs’in tam olarak ne zaman, nerede ve kim tarafından yazıldığı konusunda bazı farklı görüşler olsa da, eserin genel olarak 1360 yılından önce Kerder-li Mahmud bin Ali tarafından Saray’da yazıldığı kabul edilmektedir. Kazan Tatarlarından Şehabettin Mercanî, 1885 yılında Kazan’da yazdığı Kitābu Müstefādi’l-Aòbār fį Aòvāli Kazan ve Bulġar adlı eserinde, Nehcü’l-Ferâdîs’in kendisinde olan ancak sonradan kaybolan nüshasından bahsetmiş ve bu nüshadan parçalar ve fasıl adlarını nakletmiştir. Mercanî, eserin Harezm’deki Ker-der şehrinden Altın Ordu’daki Saray şehrine gelen Ker-derli Mahmud bin Ali tarafından Saray’da yazıldığını kaydetmiştir. Mercanî tarafından eserin müellifi olarak kabul edilen Kerderli Mahmud bin Ali, daha sonraki yıllarda eser üzerine çalışanlar tarafından da genel ola-rak kabul edilmiştir.

Mercanî’deki kaybolan nüshanın istinsah tarihi 1358’dir. Yeni Cami nüshası ise, müstensih kaydına göre, müellifin ölümünden üç gün sonra, 6 Cemaziye’l-evvel 761 (25.3.1360) tarihinde tamamlanmıştır. Buna göre Yeni Cami nüshasının müstensihi, müellifi tanı-makta ve onunla aynı yerde bulunmaktadır. Daha eski bir tarihte kopya edilen Mercanî nüshası dikkate alına-rak, Nehcü’l-Ferâdîs’in 1358 yılından önce yazıldığı düşünülmektedir.

Eser, dört bölüm (bâb) ve her bir bölüm (bâb) on fasıldan oluşmaktadır. Bölümlerde ilgili olan hadisler bir araya getirilerek onar ara bölümler hâlinde ele alınmıştır. Nehcü’l-Ferâdîs’teki dört bâbın isimleri şunlardır:

Evvelqı bāb: Peyġāmberimüz ‘as’nuŋ fażāyili içinde turur: İlk babda Hz. Muhammed’in hayatı, vahiy gelmesi, sahabelerin Müslüman oluşu, Mekke’den Medine’ye göç, Hz. Muhammed’in mucizeleri, yaptığı savaşlar ve vefatı ele alınmıştır.

Ėkinç bāb: Òulefā-yı Rāşidįn taqı ehl-i beyt taqı tört imām fażāyiliniŋ beyānı içinde turur: İkinci bölümde halifeler ve sahabelerle ilgili hadisler hikâye edilmiştir.

Üçinç bāb: Óaq Ta’ālā òażretiŋa yavunġu ‘ameller beyānı içinde turur: Üçüncü bölüm-de, insanı Allah’a yaklaştıracak amellerle ilgili hadisler yorumlanmıştır.

Törtinç bāb: Óaq Ta’ālā òażretidin yıratġu yavuz ‘ameller beyānı içinde turur: Dördün-cü bölümde ise, insanı Allah’tan ve imandan uzaklaştıracak ameller dile getirilmiştir.

Fasıllar bir hadisle başlamış, ardından hadislerin Türkçe çevirileri verilmiş, sonra da İslâm âlimlerinin hadislerle ilgili görüşleri ve anlattıkları hikâyeler aktarılmıştır. Bu an-lamda Nehcü’l-Ferâdîs, Abdülkadir Karahan tarafından kırk hadis türünde yazılmış bir eser olarak değerlendirilmiştir. Bu anlamda yazar, dört babda bir araya getirdiği kırk faslın her birinde bir hadisten söz ederek toplam kırk hadis aktarmıştır. Müellif de, eserini kırk hadis tercümesi türünde yazdığını ifade etmiştir (Ata 2002: 22).

Nehcü’l-Ferâdîs’in Janoś Eckmann’a göre üç, Recep Toparlı’ya göre beş, Aysu Ata’ya göre ise 6 nüshası vardır. Eserin şu ana kadar tespit edilen nüshaları şunlardır:

Resim 7.6


1. Yeni Cami Nüshasıİstanbul Süleymaniye Kütüphanesi’nin Yeni Cami bölü-münde, 879 numarayla kayıtlı bulunan ve bilim dünya-sında genellikle Yeni Cami nüshası olarak bilinen nüs-ha, Muhammed bin Muhammed bin Hüsrev Harezmî tarafından, müellifin ölümünden dört gün sonra 1360 yılında bitirilmiştir. Zeki Velidî Togan tarafından bulu-nan ve ilim âlemine tanıtılan (1928) bu nüsha, harekeli olduğu için, Türk dilinin bu dönemine ait dil araştırma-ları için çok önemlidir. Aynı şekilde Yeni Cami nüshası, müellif hayattayken kopya edildiği için, en azından ese-rin dil özelliklerinin orijinal nüshadan çok farklı olama-yacağı için de önem arz etmektedir. Nüshanın harekeli olmasından dolayı, eser üzerine yapılan çalışmalar bu nüsha esas alınarak yapılmıştır. 2.Mercânî NüshasıNehcü’l-Ferâdîs, ilim âlemine, Kazan Tatarlarından Şe-habettin Mercânî’de bulunan ve Mercânî nüshası olarak tanınan bu nüsha ile tanıtılmıştır. Mercânî’nin naklet-tiğine göre, nüsha 1358 yılında Saray’da Kerderli Mah-mud bin Ali tarafından yazılmıştır. Ancak Mercânî’deki nüsha daha sonra kaybolmuştur. Mercânî nüshası kayıp olmasına rağmen, Yeni Cami nüshasından daha eski

tarihte kopya edilmiş olması ve eserin yazılış tarihinin daha eskiye dayanmış ol-masından dolayı önemlidir. Ayrıca eserin nerede ve kim tarafından yazıldığı da bu nüshadan hareketle bilinmektedir.

3. Kazan Nüshaları Bugüne kadar Nehcü’l-Ferâdîs’in Kazan’da üç farklı nüshası tespit edilmiştir: Ka-

zan Üniversitesi Kütüphanesi (No: 60261), Kazan Devlet Üniversitesi Kütüphanesi (No: 3060), Kazan Devlet Pedagoji Enstitüsü (No: 12100).

4. Leningrad Nüshaları Nehcü’l-Ferâdîs’in Leningrad’da da iki nüshası bulunmaktadır: Leningrad İlimler

Akademisi Şarkiyat Enstitüsü (No: 316 ve B2590).5. Paris Nüshası Bibliotheque Nationale (No: 1020)6. Yalta Nüshası.

Nehcü’l-Ferâdîs hakkında kısaca bilgi veriniz.

Hüsrev ü ŞîrînAltın Ordu sahasında yazılmış bilinen en eski Türkçe eser olan Hüsrev ü Şîrîn mesnevisi, Fars edebiyatının ünlü şairlerinden Nizamî’nin 12. yüzyılda yazdığı aynı adı taşıyan ese-rinden Harezm Türkçesine tercüme edilmiş hâlidir. Eser, Kutb mahlaslı bir şair tarafın-dan tercüme edilmiştir. Eserinde Kutb mahlasını kullanan şairin adı ve hayatı hakkında herhangi bir bilgi bulunmamaktadır. Dönemin Altın Ordu hükümdarı Tınıbek Han ve eşi Melike Hatun adına tercüme edilen eser, Nizamî’nin Farsça mesnevisinde olduğu gibi mefâîlün mefâîlün feûlün vezninde yazılmıştır. Ancak Kutb, eserin başındaki çehâr yâr

Resim 7.7

3


methiyesini Kutadgu Bilig vezni de olan feûlün feûlün feûlün feûl vezninde yazmıştır.

Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’i ne zaman tercüme ettiği kesin olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, eserin dönemin hükümdarı Tınıbek Han’a sunulmasından ha-reketle, tercümenin tarihi aşağı yukarı tahmin edilmek-tedir. Özbek Han’ın ölümüyle 1341 yılında tahta çıkan Tınıbek Han, 1342 yılına kadar bir yıl hüküm sürebildi. Böylece eser, Tınıbek Han’a sunulduğuna göre, Kutb ese-rini 1341 ya da 1342 yıllarında tamamlamış olmalıdır.

Hüsrev ü Şîrîn, Türk edebiyatında bugüne kadar ya-zılmış olan 21 Hüsrev ü Şîrîn ya da Ferhad u Şirin mes-nevilerinin ilkidir. Eserin konusu, İran kralı Hürmüz’ün oğlu Hüsrev ile Ermeni kraliçesi Mihin Banu’nun yeğeni Şirin arasındaki aşk öyküsüdür. Hüsrev ü Şirin konusu bakımından, Harezm sahasında yazılmış olan ve çoğu dinî içerikli olan eserlerden ayrılır.

Kutb’un hayatı ve edebî kişiliği hakkında fazla bilgi sahibi değiliz. Ancak gerek “orijinal eserin muhtevasını ve yapısını koruyarak yeni bir eser yaratmayı başarmış” olmasından, gerekse eserin başındaki tevhid ve na’t, çehâr yâr ve sebeb-i telif kısımlarındaki özgün ve başarılı ifadelerinden, onun iyi bir şair olduğunu söyleyebiliriz. Nizamî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i 5700 beyit civarında iken, Kutb’un Harezm Türkçesi ile tercüme ettiği eser, 4370 beyittir. İki eser arasındaki beyit farkı, ya müstensih-lerin ihmaline ya da Kutb’un eseri aslına uygun olarak kısaltmış olmasına bağlanmıştır. Zajaczkowski’ye göre (Eckmann 1991: 47), Kutb eserin aslından farklı olarak, metnin içeriğini korumak kaydıyla, Türk toplum yapı-sından yeni şeyler eklemiştir. Diğer bir ifadeyle Kutb, eserini Altın Ordu halkının hayatına uygun hâle getir-miştir. Öyle ki, Kutb’un Hüsrev ü Şîrîn’inde halk diline ait pek çok ibare bile yer almıştır. Eserin orijinalinden kısa olması, müstensih hatası değilse, Kutb’un, eserini kelimesi kelimesine tercüme etmeden oluşturduğu için iyi bir şair olduğu şeklinde değerlendirilmiştir.

Altın Ordu sahasında yazılmış ilk eser olan Hüs-rev ü Şîrîn’in bugüne kadar tek nüshası bulunabilmiş-tir. Paris Bibliotheque Nationale’de bulunan bu nüsha, 1383 yılında İskendireye’de Kıpçak Türklerinden Berke Fakih tarafından istinsah edilerek dönemin hükümda-rı Altın Boğa’ya ithaf edilmiştir. Eserin tek nüshasının sonuna Berke Fakih tarafından eklenmiş olan 66 beyit-lik metin, dil özellikleri bakımından eserin diliyle aynı özellikleri göstermektedir Necmettin Hacıeminoğlu, bu bilgiden yola çıkarak, eserin yazıldığı çevre ile is-

Resim 7.8

Resim 7.9


tinsah edildiği çevrenin aynı yazı dili çevresi olduğuna inanmaktadır. Abdülkadir İnan ise, Berke Fakih tarafından yazılmış olan bu ilave metnin, bugün için Mısır’da Kıpçak Türkçesi ile yazılmış ilk metin sayılması gerektiğini ileri sürmüştür.

Muóabbet-NâmeHarezm Türkçesinin Altın Ordu sahasına ait din dışı eserlerinden biri olan Muóabbet-nâme, Harezmî mahlaslı biri tarafından yazılmıştır. Nâme adı verilen on bir bölümden oluşan Muóabbet-nâme, mefâîlün mefâîlün feûlün vezniyle mesnevi tarzında yazılmış manzum bir eserdir. On bir bâbdan oluşan eserin 4, 8 ve 11. bâbları Farsça yazılmıştır. Eserde sevgilinin güzelliği tasvir edilmiş ve methiyeler dile getirilmiştir.

Eserin müellifi olarak hatime bölümünde zikredilen Harezmî’nin gerçek adı, hayatı ve edebî kişiliği hakkında bilgi bulunmamaktadır. Bununla birlikte, bazı eserlerde Harezmî ismine sıkça rastlanmaktadır: 15. yüzyılda tıpkı Muóabbet-nâme gibi, nâmelerden oluş-turularak yazılmış olan Hocendî’nin Letafet-nâmesi’nde, Harezmî’den ve eseri Muóabbet-nâme’den bahsedilmektedir. Seyf-i Sarayî, Harezmî’nin bir şiirine nazire yazmıştır. Yine 16. yüzyılda Şahruh zamanında Uygur alfabesiyle yazılmış bir mecmuada Harezmî’nin şiiri de vardır. Bütün bunlar, Harezmî’nin tanınmış bir şair olduğunu göstermektedir. Harezmî’nin hem mahlasından hem de eserinde düştüğü şu beyitten Harezm bölgesinden olduğu anlaşılmaktadır:

Muóabbet-nâme sözin sizge aydımKamugın Sir yakasında bitidim

Buna göre Harezmî eserini, Sir Derya/Seyhun boyunda yazmıştır. Yine eserden öğren-diğimize göre Harezmî eserini Muhammed Hoca Big için yazmıştır:

Muhammed Hoca Big medhin tükettimMuóabbet-nâmeni bünyâd ittim.

Muhammed Hoca Big’in kimliği konusunda açıklık yoktur. Ancak onun devrin ileri gelenlerinden biri olduğu düşünülmektedir. Nitekim eserde, Zehį arslan yürek Kongrat urugı mısrasından da anlaşılacağı üzere, Muhammed Hoca Big, Kongrat boyundandır.

Harezmî eserini 1353 yılında tamamlamıştır:

Bu de�er kim bolupdur Mısr kandıYiti yüz illi içre tükendi.

Eserin biri Uygur alfabesiyle, diğerleri ise Arap alfabesiyle olmak üzere toplam dört nüshası tespit edilmiştir:

British Museum’da eserin iki nüshası bulunmaktadır. Bunlardan biri Uygur, diğeri ise Arap alfabeleriyle yazılmıştır. Uygur alfabesiyle yazılmış olan nüsha, 1432 yılında, Yezd şehrinde Emir Celalettin Faruz Şah adına istinsah edilmiştir. 53 beyitlik kısmın eksik ol-duğu Uygur har�i nüsha, Barthold tarafından tanıtılmış, A. Şçerbak tarafından ise, trans-kripsiyonu ve tercümesi ile dil özellikleri çalışmıştır. British Museum’daki Arap alfabesiyle yazılmış nüsha ise, 1509 yılında Herat’ta istinsah edilmiştir.

Muóabbet-nâme’nin önceden bilinen bu iki nüshasının üzerine, Arap alfabesiyle yazıl-mış iki nüsha daha Osman Fikri Sertkaya tarafından bulunarak yayınlanmıştır. İstanbul Millet kütüphanesinde bulunan nüshaların kolofon kayıtları bulunmadığı için, yazılış yer-leri ve tarihleri bilinmemektedir. Millet kütüphanesinde Ali Emirî bölümünde bulunan nüsha ise eksiktir (Osman Fikri Sertkaya, Horezmî’nin Muhabbet-nâme’sinin İki Yeni Yaz-ma Nüshası Üzerine”, Türkiyat Mecmuası XVII, İstanbul 1972).


Cümcüme-Nâme (Dâsitân-ı Cümcüme)Cümcüme-nâme ya da Dâsitân-ı Cümcüme, Altın Ordu’da 1368-1369 yıllarında Hüsam Kâtip tarafından yazılmış manzum bir eserdir. Eser Harezm Türkçesine Feridüddin Attar’ın Farsça Cümcüme-nâme adlı eserinden tercüme edilmiştir. Mesnevi tarzında ya-zılmış bu eserde, Hz. İsa ile Kesikbaş menkıbesi anlatılmaktadır. İlyas peygambere iman etmediği için çok eziyet çeken, bununla birlikte kendi adamlarına iyi davrandığı için Hz. İsa tarafından diriltilen Kesikbaş adlı dinî menkıbenin manzum bir çevirisidir. Eserin Ha-rezm Türkçesine çevirisi, cehennem tasvirleri bakımından Attar’ın eserinden ayrılmakta-dır. Böylece eser, daha dinî-öğretici karakter kazanmıştır.

Cümcüme-nâme, Altın Ordu sahasında çok okunan bir eser olduğu gibi, Türk dilinin diğer sahalarına da tercüme edilmiştir. Harezm Türkçesi ile yazılmış eser, 1548 yılında, Kırım Hanı Sahib Giray bin Hacı Giray’ın emri ile Anadolu Türkçesine tercüme edilmiştir. Yine XVIII. yüzyılda Çağatay Türkçesine tercüme edilmiştir. Leningrad Asya Müzesinde eserin iki nüshası daha bulunmaktadır.

Mi’râc-nâmeHarezm Türkçesi ile Altın Ordu sahasında yazılmış olan Mi’râc-nâme’de, Hz.

Muhammed’in miraç hadisesi anlatılmaktadır. Eser; dil, üslup ve konuların sıralanışı gibi pek çok bakımdan Nehcü’l-ferâdîs ile benzer özellikler göstermektedir. Eser, sadece göğün tasvir edildiği kısımda Nehcü’l-ferâdîs’ten ayrılmaktadır. Zaten eserin mukaddimesinde de, Mi’râc-nâme’nin, Nehcü’l-ferâdîs diye bilinen bir eserden tercüme edildiği söylenmiştir. Mi’râc-nâme’de anlatılan miraç hadisesi ile Nehcü’l-ferâdîs’te I. babın VII. ve VIII. kısım-larında anlatılan miraç hadisesi arasında pek fark yoktur. Bu çerçevede Mi’râc-nâme’nin, Nehcü’l-ferâdîs’in Kerderli Mahmud bin Ali’nin Harezm Türkçesi ile yazdığı eser mi yoksa bu esere de kaynaklık etmiş olan Farsça bir eser mi olduğu belli değildir. Fuat Köprülü, bu konuda kesin bir şey söylenemeyeceğini ifade etmiştir. Ancak Janoś Eckmann, “Belki de Mirāc-nāme, Nehcü’l-Ferādīs’in Farsçasından Türkçeye yapılmış serbest bir tercümesidir.” diyerek, başka bir dilden tercüme edilmiş olabileceği ihtimalinden söz etmiştir.

Mi’râc-nâme’nin bugüne kadar tek nüshası bulunmuştur. Paris’teki Bibliotheque National’de Supplement Turc No: 190 adıyla kayıtlı bulunan nüsha, 1436 yılında Malik Bahşı tarafından Herat’ta Uygur har�eriyle istinsah edilmiştir. Eserin istinsah tarihi 15. yüzyıl olmakla birlikte, asıl nüshanın 14. yüzyıla ait olduğu düşünülmektedir. Bunun dı-şında, Mi’râc-nâme’nin 1511 yılında, Mısır’da Nureddin Ali bin Kiçkine Seyyid Ali et-Talikanî tarafından istinsah edilmiş Çağatayca nüshası da bulunmaktadır.

Altın Ordu Yarlık ve BitikleriAltın Ordu sahasında, Altın Ordu hanlarına ait yarlık ve bitikler, Harezm yazı dilinin eserleri arasında kabul edilebilir. 14. yüzyılın sonları ile 15. yüzyılın başlarında yazılmış olan yarlık ve bitikler, sadece Türk dili araştırmaları bakımından değil, aynı zamanda Türk tarihi ve kültürü üzerine yapılan çalışmalar için de büyük önem taşımaktadır.

Altın Ordu’da yazılmış yarlık ve bitiklerin, Türk dilinin hangi sahasına ait oldukları konusunda çeşitli görüşler olmakla birlikte, bu yarlık ve bitikler, genel olarak Harezm yazı dilinin ürünleri arasında değerlendirilmektedir. Yarlık ve Bitiklerin Türk dilinin hangi leh-çesiyle yazıldığı konusu tartışmalıdır. Buna göre yarlık ve bitiklerin Uygur lehçesiyle Çağa-tay Türkçesiyle ya da Yeni Uygur Türkçesiyle yazıldığını iddia eden araştırmacılar olmuştur (Köprülü 1928). Ahmet Bican Ercilasun (2004: 384) ise, Altın Ordu sahasında yazılmış “iki yarlık ve bir bitiği, Harezm Türkçesinin metinleri” olarak kabul etmiş, sonraki yıllarda yazıl-mış olan yarlık ve bitiklerin ise, Çağatay yazı diline ait olduğunu ifade etmiştir.


Kırım ve Kazan ile Altın Ordu sahalarına ait yarlık ve bitikleri dil ve üslûp açısından inceleyen Melek Özyetgin ise, iki yarlık ve üç bitiğin “Harezm-Kıpçak edebi Türk dilinin ürünleri” olarak değerlendirmiş, bu belgelerde özellikle Kıpçak Türkçesinin tesirinin fazla olduğunu ifade etmiştir. Özyetgin’e göre Altın Ordu hanlarına ait, Harezm Türkçesi ile yazılmış yarlık ve bitikler şunlardır:

Toktamış Han Yarlığı: Toktamış Han’ın 1393 yılında Lehistan-Litvanya kralı Yagayla’ya gönderdiği yarlık, Uygur alfabesiyle yazılmıştır. Yirmi beş satırdan oluşan yarlıkta Altın Ordu sahasına at bir de tamga bulunmaktadır.

Temir Kutluk Yarlığı: Temir Kutluk Han’ın 1397 yılında Muhammed adlı birini Tarhan yapmak üzere verdiği Temir Kutluk Yarlığı, iki alfabeyle yazılmıştır. Uygur alfabesiyle ya-zılmış olan metnin altına Arap alfabesiyle karşılığı verilmiştir. Elli beş satırdan ibaret olan

yarlığın yine Uygur matbu har�eriyle yazılmış ikin-ci bir nüshası daha bulunmuştur ve iki nüshanın dil özellikleri arasında bir fark yoktur.

Harezm Türkçesi ile Altın Ordu sahasında yazıl-mış bu iki yarlığın dışında, yine Toktamış Han tara-fından Bik-Hacı adlı kişiye verilmiş olan bir başka yarlık daha vardır.

Harezm Türkçesi ile yazılmış üç de bitik vardır:Uluğ Muhammed Han Bitiği: Altın Ordu hanı

Uluğ Muhammed Han tarafından 1428 yılında Os-manlı padişahlarından II. Murad’a gönderilen, Arap alfabesiyle yazılmış olan bitik, toplam on dokuz sa-tırdır ve Topkapı Sarayı Müzesi’nde korunmaktadır.

Mahmud Han Bitiği: Yine Altın Ordu hanla-rından Mahmud Han’ın 1466 yılında, Fatih Sultan Mehmed’e gönderdiği bitig, Topkapı Sarayı Müze-si’ndedir.

Ahmed Han Bitiği: Bu bitik de Altın Ordu hanlarından Ahmed Han tarafından Fatih Sultan Mehmed’e gönderilmiştir. Bitiğin tarihi ise 1477’dir.

Son iki bitiğin dilinin, ilk bitikten daha ağdalı olduğu söylenebilir. Özellikle geç dönemlerde ya-zılmış olan bitiklerde, Osmanlı yazı dilinin tesirleri daha fazladır. Bunda, büyük bir ihtimalle bitiklerin Osmanlı padişahlarına gönderilmiş olmasının tesiri fazladır.

Satır-Altı Kur’an TercümesiTürklerin İslamiyet’i kabul etmelerinden sonra, bu dine ait öğretileri kendi dillerinde ifade ederek halkın bilgilendirilmesi maksadıyla, Kur’an’ın Karahanlılar zamanından itibaren Türk diline tercüme edildiği bilinmektedir. Kur’an’ın Türk diline, Karahanlı sahasının dı-şında gerek Orta-Asya’da gerekse Anadolu sahasında satır-altı ya da tefsirli pek çok tercü-mesi yapılmıştır.

Bu çerçevede, Kur’an, Harezm ve Altın Ordu sahasında da Türkçeye çevrilmiştir. Sü-leymaniye Kütüphanesi Hekimoğlu Ali Paşa kısmında kayıtlı bulunan satır-altı Kur’an tercümesi, Harezm Türkçesi ile yapılmıştır. Bu çevirinin transkripsiyonu, sözlüğü ve tıp-kıbasımı, Gülden Sağol (An Interliner Translation of the Qur’an Into Khwarazm Turkish, Harward University, 1996) tarafından yayınlamıştır.

Resim 7.10


Özet

Harezm-Altın Ordu tarihini açıklayabilmekHarezm adı, bugün Kara Kalpakistan, Özbekis-tan ve Türkmenistan sınırları içinde kalan, Amu Derya (Ceyhun) ırmağının döküldüğü Aral gö-lünün aşağı yatağında yer alan sağ ve sol bölge-lere denilmektedir. Arap seyyahlar tarafından bu bölge Harezm olarak adlandırılmış, burada oturan halka ise Harezmî adı verilmiştir. Doğu Harezmin merkezi Harezm şehri, Batı Harezmin merkezi ise bugünkü Ürgenç idi.

Bu bölge konumu ve sahip olduğu verimli top-raklarından dolayı komşu bölgelerde yaşayan halklar için bir cazibe merkezi olmuştur. Ha-rezm halkı, komşu milletler ile ticarî ilişkiler geliştirmişler, bu milletler ile sürekli etkileşim içinde bulunmuşlardır.

Harezm bölgesi erken tarihlerden itibaren İslâmlaşmaya başlamıştır. Bölge 995 yılından sonra Samanoğulları tarafından idare edilmeye başlanmıştır. Gazneli Mahmut Harezmi, 1017 yılında ele geçirmiştir. Harezm bölgesi bu dö-nemde Türkleşmeye başlamıştır. 1040 yılında yapılan Dandanakan Savaşı ile Selçuklular böl-genin yeni sahibi olmuşlardır. Selçuklular da daha önce bölgenin idaresini elinde bulundu-ran diğer devletlerin yaptığı gibi bölgeyi ken-dileri idare etmemişler, bölgeye idareci olarak Harzemşahları atamaya devam etmişlerdir. Bu dönemde Harezmin idaresi elden ele geçmiş, Kıpçak ve Kanglı komutanlar ile, daha önce böl-geye gelip yerleşen Oğuzların yanı sıra Kıpçak ve Kanglılar da bölgeye akın ederek, bölgenin Türkleşmesini tamamlamışlardır.

Harezmşahlar tarihi esas itibariyle Atsız bin Mu-hammed bin Anuş Tigin ile başlar. Anuş Tigin, Selçuklu hükümdarı Sultan Sencer tarafından bölgeye vali olarak atanmış bunun ve sonra ge-len Kıpçak Türklerinden Ekinçi bin Koçkar za-manında bölgeye Kıpçak ve Kanglı Türklerinin gelmesiyle Tük nüfusu yoğun bir hal almıştır. Harezm bölgesi Anuş Tigin’den sonra oğlu At-sız zamanında (1127-1156) müstakil bir devlet haline gelmiş, İl Arslan ve Tekiş zamanlarında ise bölgenin güçlü siyasi yapılanmalarından biri olmuştur. Son Harezmşahlar Alaaddin Muham-

med zamanında imparatorluk haline gelmişken, bu devlet 1231 yılında Çengiz Han önderliğin-deki Moğollar tarafından ortadan kaldırılmıştır.

Çengiz Han hayattayken oğulları arasında pay-laştırdığı Moğol İmparatorluğu, kendisinin 1227 yılındaki ölümünden sonra, dört oğlu ta-rafından idare edilmiştir. Çengiz Han’ın büyük oğlu Cuci, imparatorluğun batısındaki Deşt-i Kıpçak ülkelerini almıştı. Cuci Han tarafından kurulan devletin sınırları Yukarı Bulgarya Han-lığı, Kuban ve Terek ırmaklarından Derbend’e kadar olan kuzey Ka�asya ve Harezm bölgesini içine alıyordu. Ancak Cuci’nin babasından altı ay önce ölmesiyle bu coğrafya oğlu Batu Han tarafından idare edilmiştir. Çengiz Han ölme-den önce, Cuci ulusuna ikili idare tarzı getirmiş, buna göre İdil boyu ve Deşt-i Kıpçak Batu Han’a, Doğu Deşt-i Kıpçak ise Batu han’a tabi olmak kaydıyla Orda-İçen’e verilmişti.

1235 yılında toplanan büyük kurultayda alınan kararlar Doğrultusunda Cuci Han’ın oğlu Batu Han, 1236 yılında Doğu Avrupa’yı fethetmek maksadıyla, büyük bir kısmı Türklerden oluşan kalabalık bir orduyla büyük bir sefere başlar ve 1236-1240 yılları arasında Deşt-i Kıpçak ve Bul-gar topraklarını imparatorluğa dahil eder. Batu Han’ın Deşt-i Kıpçak sahasına tamamıyla hakim olmasıyla Altın Ordu Hanlığı da kurulmuş olur.

Altın Ordu Hanlığı, Batu Han’ın kardeşi Berke Han (1255-1266) zamanında İslamiyeti kabul etmiş, Hanlık Moğol İmparatorluğundan ayrıla-rak müstakil bir devlet hâlini almış ve böylece Kıpçak Türklerinin ağırlıklı olduğu Müslüman-Türk devleti ortaya çıkmıştır. Berke Han zamanı Altın Ordu Hanlığının en ihtişamlı günleridir. Özbek Han (1313-1342) zamanında ise, ülke-de İslamiyet daha güçlendi ve devletin merkezi Saray, tam anlamıyla bir kültür merkezi hâline geldi. Altın Ordu Hanlığının son büyük hanı, kendi adına yarlık da yazan Toktamış Han’dır (1376-1391). XV. yüzyılda Timur’un peşi sıra saldırılarına maruz kalan Altın Ordu Hanlığı, bu yüzyılda iyice güçten düşmüş, 1502 yılında tarih sahnesindeki yerini kendisinden doğmuş olan Kırım, Kazan, Sibir, Astrahan ve Nogay Hanlık-

1


larına bırakmıştır.Harezm Türkçesinin sınırları ile tarihi gelişim sürecini tanımlayabilmek

Harezm Türkçesi adı ile, XIII-XV. yüzyıllar arasın-da Harezm ve Sir Derya’nın aşağı kesimlerin-de, Karahanlı Türkçesinin devamı niteliğinde, Oğuz, Kıpçak ve Kanglı yerli ağızlarının karı-şımıyla ortaya çıkmış Türk dilinin karışık dilli eserleri kastedilmektedir. Harezm bölgesi, daha önce buraya yerleşen Oğuzların yanı sıra Kıpçak ve Kanglı boylarının da gelmesiyle, tamamıyla Türkleşmiş, bunun sonucunda da Oğuz, Kıp-çak ve Kanglı diyalektlerinin karışımı ve tesiri altında Harezm Türkçesi doğmuştur. Yukarıda tarihsel süreçlerine kısaca değinilen ilk önce Ha-rezmşahlar ve daha sonra Altın Ordu Hanlıkla-rı zamanında, askerî ve siyasî alanlarda idarede bulunan Türkler, bir müddet sonra ülke nüfusu-nun da önemli bir kısmını teşkil ederek bölgeyi bir Türk ülkesi hâline getirmişlerdir. XIII. yüz-yılın ortalarında Sir Derya’nın güneyindeki böl-gede eserler vermeye başlayan Harezm Türkçesi, aynı yüzyılın sonları ile XIV. yüzyılda Harezm bölgesinden birçok âlimin Saray ve civarına göç etmesiyle, sınırlarını Altın Ordu’ya kadar geniş-letmiştir. Altın Ordu Hanlığında, özellikle Saray şehrinin XIII-XIV. yüzyıllarda ticarî ve kültü-rel bakımlardan sadece Doğu Avrupa’nın değil, bütün Türk dünyasının önemli merkezlerinden biri olmuştur. Türk dilinin Harezm sahasında yazılan karışık dilli eserleri, Altın Ordu Hanlı-ğının merkezi Saray’da bulunan ağırlıklı olarak Kıpçaklardan oluşan Türkler tarafından Saray’da yazılmaya başlandı. Dolayısıyla karışık dilli Ha-rezm Türkçesi, Altın Ordu Hanlığı ile sahasını Sir Derya’nın aşağı kesimlerinden Saray’a taşı-mış, burası Türk dili ve kültürünün merkezlerin-den biri hâline gelmiştir. Altın Ordu sahasında yazılan eserlerde Harezm bölgesindeki edebî di-lin kaynaklık ettiğini, dolayısıyla bu sahada yazı-lan eserlerin de Türk dilinin karışık dilli eserleri olduğunu ifade etmek mümkündür.

Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış olan eserler, bazı özellikleri dolayısıyla Karahanlı dönemi metinleri, bazı özellikleriyle de sonra-ki Çağatay dönemi eserleri ile benzer özellik-ler sergilese de, ne ilk dönemin devamı ne de son dönemin başlangıcıdır. XI. yüzyıldan XIII.

yüzyıla kadar Harezm bölgesi ile Saray ve Kı-rım bölgelerine, farklı Türk boylarının göçüne paralel olarak, bu bölgelerde özellikle Oğuz ve Kıpçak ağızlarının tesiri altında yeni bir yazı dili oluşmuş, her biri sonraki yüzyıllarda ayrışarak Batı, Kuzey ve Doğu Türkçeleri olarak farklı böl-gelerde eserler verecek yeni yazı dillerinin oluş-masına zemin hazırlamıştır. Dolayısıyla Harezm ve Altın Ordu sahalarında yazılmış eserler, Türk dilinin karışık dilli eserleridir. Diğer bir ifadey-le Harezm Türkçesi dönemi, yeni yazı dillerinin ayrışmaya başladığı, kendi ağız özelliklerini yazı diline dâhil etmeye başladıkları dönemin adıdır. Türk dili, Harezm ve Altın Ordu bölgelerinde XIII. yüzyıldan itibaren yazılan eserlere kadar belli bir kolda ilerlemeye devam etmiş, buna karşılık bu bölgede yazılan eserlerde, değişik Türk boylarına ait diyalekt özelliklerinin dile girmesiyle Türk dilinin dallanıp budaklanmaya başladığı yeni bir dönem başlamıştır.

Harezm Türkçesi, Timurlular zamanında sona ermiş, yerini Çağatay Türkçesine bırakmıştır.

Harezm Türkçesi ile yazılmış eserleri tanıyabilmekHarezm Türkçesi eserleri, Harezm bölgesi ve Altın

Ordu Hanlığının merkezi Saray olmak üzere iki farklı coğrafyada yazılmıştır. Harezm Türk-çesi ile yazılmış eserler şunlardır: Dâsitân-ı Cümcüme, Hüsrev ü Şîrîn, Kısâsü’l-enbiyâ, Kur’an Tercümesi, Mi’râc-nâme, Mu’înü’l-mürîd, Muhabbet-nâme, Mukaddimetü’l-edeb, Nehcü’l-ferâdîs, Yarlık ve Bitikler. Harezm Türkçesiyle yazılmış eserlerin tam olarak hangi sahada ya-zıldıkları bilinmemektedir. Bununla birlikte, bazı eserlerin ait oldukları saha, yazılış yerleri dikkate alınarak tahmin edilebilir. Mesela, Ha-rezm Türkçesinin en erken tarihli metni olarak düşünülen Mukaddimetü’l-edeb, Zemahşerî ta-rafından Anuş Tigin’in isteği üzerine Türkçe, Moğolca ve Harezmce yazılmıştır. Bu bakımdan eserin, hem Anuş Tigin’in isteği üzerine hem de diğer diller yanında Harezmce de yazılmış olma-sından dolayı Harezm bölgesinde kaleme alın-mış olduğu kabul edilmektedir. Yine Harezm Türkçesiyle yazılmış yarlık ve bitikler de, Altın Ordu hükümdarları tarafından yazıldıkları için, Altın Ordu sahasında yazılmış eserler arasında

2

3


Kendimizi Sınayalımdeğerlendirilmektedir.

1. Harezm bölgesi ile ilgili aşağıda verilen bilgilerden han-gisi yanlıştır?

a. Harezm bölgesi bugün Kara Kalpakistan, Türkme-nistan ve Özbekistan sınırları içindedir.

b. Kaşgarlı Mahmut’un eserinde verdiği bilgiler, bölge-deki Türk varlığına kanıt olarak gösterilebilir.

c. Harezm bölgesine ait ilk Türkçe eserler Gazneniler döneminde verilmiştir.

d. Harezm bölgesi bulunduğu konum ve sahip olduğu verimli topraklar sebebiyle komşu bölgeler için bir cazibe merkezi olmuştur.

e. Bölge Gazneli Mahmut döneminde Türkleşmiştir.

2. Aşağıdaki araştırmacılardan hangisi Harezm Türkçesi ile ilgili çalışma yapmamıştır?

a. Janos Eckmann b. Talat Tekinc. Aysu Atad. Johannes Benzinge. K. Heinrich Menges

3. Harezm Türkçesi ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır?

a. Harezm Türkçesi ile ilgili yapılan en kapsamlı çalış-ma Eckmann’a aittir.

b. Harezm bölgesinde yazılan eserler ile Altın Ordu bölgesinde yazılan eserler dil özellikleri bakımından aynıdır.

c. Harezm Türkçesi, Karahanlı Türkçesi ile Çağatay Türkçesi arasında bir geçiş devri durumundadır.

d. Harezm bölgesine ait metinlerde Karahanlı Türkçesi-nin özellikleri daha yoğundur.

e. Karahanlı Türkçesinde bulunmayan bazı Oğuz-Kıp-çak Türkçesi unsurları Harezm Türkçesi eserlerinde ortaya çıkmıştır.

4. Aşağıdakilerden hangisi Harezm Türkçesi dönemine ait bir eser değildir?

a. Úısasü’l-Enbiyâ b. Nehcü’l-Ferâdîsc. Gülistan Tercümesid. Hüsrev ü Şîrîne. Mi’râc-nâme

5. Kısasü’l-Enbiyâ ile ilgili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?a. Eserin tamamı nesir türünde kaleme alınmıştır.b. Harezm Türkçesi ile yazılmış ilk eserdir.c. Peygamberler ve peygamberlerin hayatları hakkında

menkıbeler anlatılmıştır.d. Eserde secili ifadeler mevcuttur.

e. Eserin yazarı Rabguzî’dir. 6. Nehcü’l-Ferâdis ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi doğrudur?

a. Bu eser Kıpçak Türkçesi dil özelliklerini barındır-maktadır.

b. Eserin yazarı Zemahşerî’dir.c. Harezm dönemi dil yapısını incelemek için oldukça

elverişli bir eserdir.d. Eser üç bölümden oluşmaktadır.e. Eser ağır ve sanatlı bir dil ile yazılmıştır.

7. Aşağıdaki araştırmacılardan hangisi Mu’înü’l-Mürîd’i ilim âlemine tanıtmıştır?

a. Nuri Yüceb. Z. Velidi Toganc. Recep Toparlıd. O. Fikri Sertkayae. M. Fuad Köprülü

8. Aşağıdaki eserlerde hangisi konu ve üslup bakımından Nehcü’l-Feradis ile benzerlik göstermektedir?

a. Cümcüme-nâme b. Muóabbet-nâmec. Hüsrev ü Şîrîn d. Mi’râc-nâme e. Mukaddimetü’l-Edeb

9. Altın Ordu yarlık ve bitikleri ile ilgili aşağıdaki bilgiler-den hangisi yanlıştır?

a. Harezm Türkçesi ile yazılmış üç bitik vardır.b. Bu belgelerle ilgili Melek Özyetgin çalışma yapmıştır. c. Altın Ordu yarlık ve bitikleri XIV. yüzyılın sonları ile

XV. yüzyılın başlarında yazılmıştır.d. Bu belgelerde Kıpçak Türkçesinin etkisi görülme-

mektedir.e. Radlo�, bu belgelerin Çağatay Türkçesi ile yazılmış

olduğu görüşündedir.

10. Altın Ordu sahasında yazılmış olan ilk eser aşağıdaki-lerden hangisidir?

a. Muóabbet-nâmeb. Mu’înü’l- Mürîdc. Mi’râc-nâme d. Cümcüme-nâme e. Hüsrev ü Şîrîn


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı

1. c Yanıtınız yanlış ise “Harezm- Altın Ordu Tarihi” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. b Yanıtınız yanlış ise “Harezm Türkçesi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

3. b Yanıtınız yanlış ise “Harezm Türkçesi” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

4. c Yanıtınız yanlış ise “Harezm Türkçesi Eserleri” ko-nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. a Yanıtınız yanlış ise “K ısasü’l-Enbiyâ” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

6. c Yanıtınız yanlış ise “Nehcü’l-Ferâdis” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

7. b Yanıtınız yanlış ise “Mu’înü’l- Mürîd” konusunu ye-niden gözden geçiriniz.

8. d Yanıtınız yanlış ise “Mirâc-Nâme” konusunu yeni-den gözden geçiriniz.

9. d Yanıtınız yanlış ise “Altın Ordu Yarlık ve Bitikleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

10. e Yanıtınız yanlış ise “Hüsrev ü Şirin” konusunu göz-den geçiriniz.

Sıra Sizde 1Harezm adı, bugün Kara Kalpakistan, Özbekistan ve Türk-menistan sınırları içinde kalan, Amu Derya (Ceyhun) ırma-ğının döküldüğü Aral gölünün aşağı yatağında yer alan sağ ve sol bölgelere denilmektedir. Arap seyyahlar tarafından bu bölge Harezm olarak adlandırılmış, burada oturan halka ise Harezmî adı verilmiştir. Doğu Harezmin merkezi Harezm şehri, Batı Harezmin merkezi ise bugünkü Ürgenç idi.Harezm bölgesi, hem yolların kavşak noktasında yer alma-sından hem de verimli topraklara sahip olmasından dolayı her zaman komşu bölgelerde yaşayan halklar için bir cazibe merkezi olmuştur. Harezm halkı, komşu milletler ile ticarî ilişkiler geliştirmişler, bu milletler ile sürekli etkileşim içinde bulunmuşlardır. Bu anlamda Türklerin Oğuz, Peçenek, Kıp-çak ve Kanglı boyları, bu bölge ile temas hâlinde olmuşlardır. Harezm bölgesi, erken tarihten itibaren İslamlaşmaya başla-mış, bölgenin Türkleşmesi, asıl XI. yüzyılın başlarında bölge-yi ele geçiren Gazneli Mahmut ile gerçekleşmiştir..

Sıra Sizde 2Kısasü’l-Enbiyâ, Harezm Türkçesi ile yazılmış ilk edebî eser-dir. Peygamber kıssalarının bir araya getirildiği siyer-i nebî türünden bir eser olan Kıãaãü’l-enbiyâ, 1310 yılında Nasırü’d-din bin Burhanü’d-din Rabguzî ya da kısa adıyla Ribât-ı Rabguzî tarafından yazılmış ve dönemin Moğol hükümdar-larından Nasırüddin Toú Buga’ya sunulmuştur. Rabguzî’nin kaleme aldığı eser, “Arapçadan Farsçaya yapılmış bir tercü-menin Türkçe uyarlaması”dır. Eser, adından da anlaşılacağı üzere, peygamberlerin hayat hikâyeleri ve mucizelerini, sa-habenin ve dört halifenin hikâyelerini anlatır. Eser, insanın yaratılışından başlar, bütün peygamberlerin hikâyelerinden Hz. Hasan ve Hüseyin’e kadar gelir. Peygamberler ve hayatları hakkında menkıbelerin anlatıldığı eserde, dil ve üslûp oldukça sade ve akıcıdır. Nesir halindeki kısımlarda sıklıkla başvurulan secili ifadeler, Rabguzî’nin iyi bir sanatkâr olduğunu göstermektedir. Yazarın bilhassa “her kıssanın başlangıcındaki secili ifadelerle dinî konulara bediî bir şekil verdiği” görülmektedir. Eserin bugüne kadar on bir nüshası tespit edilmiştir:

1. Londra Nüshası: Eserin dil özelliklerini en iyi yansı-tan Londra nüshasının kaçıncıyüzyıla ait olduğu kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Janoś Eckmann, eserin dil özelliklerinden hareketle, en erken XV. yüzyılda ya-zılmış olabileceğini düşünür. Eserin en eski nüshasının Londra nüshası olduğu düşünülmektedir.

Sıra Sizde Yanıt Anahtarı


2. Leningrad Nüshaları: Eserin Leningrad’da altı nüsha-sı tespit edilmiştir.

3. İsveç Nüshaları: Uppsala Üniversitesi Kütüphanesin-de ve Lund Üniversitesi Kütüphanesinde eserin birer nüshası muhafaza edilmektedir.

4. Paris Nüshası: Paris’te Bibliothequé National’de ese-rin bir nüshası bulunmaktadır.

5. Bakü Nüshası: Bakü, Azerbaycan Cumhuriyeti İlim-ler Akademisi Yazma Eserler Enstitüsü’nde eserin bir nüshası bulunmaktadır.

Sıra Sizde 3Harezm Türkçesi’nin ses ve şekil özelliklerini en iyi yansıtan eserlerinin başında gelen Nehcü’l-Ferâdîs’in Türkçe adı, yine eserde Uştmaòlarnıŋ Açuú Yolı olarak zikredilmiştir. Buna göre eserin adı, “Cennetin Açık Yolu” ya da “Cennete Giden Yol” anlamına gelmektedir. Nehcü’l-Ferâdîs, her iki dünyada da mutlu olmak isteyenlerin bilmesi gereken İslamî bilgile-ri, hikâyeler içinde sade bir dille ve akıcı bir üslupla anlatan dinî karakterde bir eserdir. Nehcü’l-Ferâdîs, didaktik bir eser olduğu için, sanat gayesi gütmeksizin açık bir dille yazmış-tır. Bununla birlikte eser kuru ve sıkıcı değildir. “Zira mü-ellif, mücerret dersler vereceğine, ortaya attığı meseleyi çekici hikâyelerle aydınlatarak alâkayı daima uyanık tutmasını bi-lir.” (Janoś Eckmann 1996b). Bütün bu özelliklerinden dolayı Nehcü’l-ferâdîs, Harezm döneminin dil yapısını incelemek için oldukça elverişli bir eser olarak tanımlanabilir.Nehcü’l-ferâdîs’in tam olarak ne zaman, nerede ve kim tara-fından yazıldığı konusunda bazı farklı görüşler olsa da, ese-rin genel olarak 1360 yılından önce Kerderli Mahmud bin Ali tarafından Saray’da yazıldığı kabul edilmektedir.Eser, dört bölüm (bâb) ve her bir bölüm (bâb) on fasıldan oluşmaktadır. Bölümlerde ilgili olan hadisler bir araya ge-tirilerek onar ara bölümler hâlinde ele alınmıştır. Nehcü’l-ferâdîs’teki dört bâbın isimleri şunlardır: Evvelqı bāb: Peyġāmberimüz ‘as’nuŋ fażāyili içinde turur: İlk babda Hz. Muhammed’in hayatı, vahiy gelmesi, saha-belerin Müslüman oluşu, Mekke’den Medine’ye göç, Hz. Muhammed’in mucizeleri, yaptığı savaşlar ve vefatı ele alın-mıştır. Ėkinç bāb: Òulefā-yı Rāşidįn taqı ehl-i beyt taqı tört imām fażāyiliniŋ beyānı içinde turur: İkinci bölümde halifeler ve sahabelerle ilgili hadisler hikâye edilmiştir.Üçinç bāb: Óaq Ta’ālā óażretiŋa yavunġu ‘ameller beyānı için-de turur: Üçüncü bölümde, insanı Allah’a yaklaştıracak amel-lerle ilgili hadisler yorumlanmıştır.Törtinç bāb: Óaq Ta’ālā óażretidin yıratġu yavuz ‘ameller beyānı içinde turur: Dördüncü bölümde ise, insanı Allah’tan

ve imandan uzaklaştıracak ameller dile getirilmiştir.Fasıllar bir hadisle başlamış, ardından hadislerin Türkçe çe-virileri verilmiş, sonra da İslam âlimlerinin hadislerle ilgili görüşleri ve anlattıkları hikâyeler aktarılmıştır. Bu anlamda Nehcü’l-Ferâdîs, Abdülkadir Karahan tarafından kırk hadis türünde yazılmış bir eser olarak değerlendirilmiştir.Nehcü’l-Ferâdîs’in Janoś Eckmann’a göre üç, Recep Toparlı’ya göre beş, Aysu Ata’ya göre ise 6 nüshası vardır. Eserin şu ana kadar tespit edilen nüshaları şunlardır:

1. Yeni Cami Nüshası2. Mercânî Nüshası3. Kazan Nüshaları4. Leningrad Nüshaları5. Paris Nüshası6. Yalta Nüshası


Yararlanılan ve BaşvrulabilecekKaynaklar

Ata, Aysu (2002), Harezm-Altın Ordu Türkçesi, İstanbul: Si-murg Yayınları.

Ateş, Ahmet (1958), “Anadolu Kütüphanelerinden Bazı Mü-him Türkçe El Yazmaları”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi VIII, s. 90-93.

Caferoğlu, Ahmet (1984), Türk Dili Tarihi I, II, İstanbul.Eckmann, Janos (1991), “Kıpçak Edebiyatı”, Türk Dünya-

sı Edebiyatı, hzr. Halil Açıkgöz, Ankara: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay., s. 38-72.

Eckmann, Janoś (1996a), “Harezm Türkçesi”, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, hzr. Osman Fikri Sertkaya, Ankara: TDK Yay., s. 1-38.

Eckmann, Janoś (1996b), “Nehcü’l-Ferādīs”, Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, hzr. Osman Fikri Sertkaya, Ankara: TDK Yay., s. 39-48.

Ercilasun, Ahmet Bican (2004), Başlangıçtan Yirminci Yüzyı-la Türk Dili Tarihi, Ankara.

Gabain, Annemarie von Gabain (1988), “Codex Cumanicus’un Dili”, Tarihî Türk Şiveleri, hzr. Mehmet Akalın, Ankara: TKAE Yay., s. 67-109.

Grousset, Rene (1999), Bozkır İmparatorluğu, çev. M. Reşat Uzmen, İstanbul: Ötüken Yay.

Hacıeminoğlu, Necmettin (2000), Kutb’un Hüsrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Ankara.

İnan, Abdülkadir (1953), “XIII-XIV. Yüzyıllarda Mısır’da Oğuz-Türkmen ve Kıpçak Lehçeleri ve “Halis Türkçe””, TDAY-B 1953.

Kafesoğlu, İbrahim (2001), “Harezmşahlar Devleti”, Türk Dünyası Ek Kitabı, Birinci Cilt Coğrafya-Tarih, Ankara: TKAE Yay., s. 439-449.

Korkmaz, Zeynep (1991), “Eski Türk Yazı Dilinden Yeni Yazı Dillerine Geçiş Devri ve Özellikleri”, TDAY-B 1991, An-kara, s. 55-64.

Köprülü, Mehmed Fuad (1928), Türk Edebiyatı Tarihi, İs-tanbul.

Köprülü, Mehmed Fuad (1945), “Çağatay Edebiyatı”, İslâm Ansiklopedisi, c. III.

Kurat, Akdes Nimet (2001), “Altın Ordu Devleti”, Türk Dün-yası Ek Kitabı, Birinci Cilt Coğrafya-Tarih, Ankara: TKAE Yay., s. 539-550.

Toparlı, Recep (1998), Harezm Türkçesi, Tokat.Ölmez, Zuhal Kargı (1996), Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i

Terakime (Türkmenlerin Soykütüğü), Ankara: TDA Dizisi.Özyetgin, Melek (1996), Altın Ordu, Kırım ve Kazan Sahasına

Ait Yarlık ve Bitiklerin Dil ve Üslûp İncelemesi, Ankara.Pritsak, Omeljan (1988), “Kıpçakça”, Tarihî Türk Şiveleri, hzr.

Mehmet Akalın, Ankara: TKAE Yay., s. 111-122. Sağol, Gülden (1996), An Interliner Translation of the Qur’an

Into Khwarazm Turkish, Harward University. Sertkaya, Osman Fikri (1972), “Horezmî’nin Muhabbet-

nâme’sinin İki Yeni Yazma Nüshası Üzerine”, Türkiyat Mecmuası XVII, İstanbul.

Togan, Zeki Velidi (1928), “Harezmde Yazılmış Eski Türkçe Eserler”, Türkiyat Mecmuası II, s. 315-345.

Yüce, Nuri (1993), Mukaddimetü’l-Edeb, Hvarizm Türkçesi ile Tercümeli Şuster Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, Ankara: TDK Yay.

8Amaçlarımız

Bu üniteyi tamamladıktan sonra;XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının ortaya çıkışı ve yayılma sebep-lerini belirleyip önemli temsilcilerini sıralayabilecek,XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan şair ve yazarlar ile bunların eserleriyle ilgili değerlendirmeler yapabilecek,Klâsik Türk şiirinin Anadolu’da XIII. yüzyılda ortaya çıkan ilk örneklerini tanıyabilecekbilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar

• XII-XIII.YüzyıllardaAnadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk Edebiyatı

• MevlanaCelâleddîn-iRûmî• Mesnevî,Divan-ıKebir, FîhiMâ-Fîh,Mecâlis-iSeb’a,

Mektûbât

• SultanVeled• İbtidâ-nâme,Rebâb-nâme,

İntihâ-nâme• AhmedFakîh• Çarh-nâme,KitâbuEvsâfı

Mesâcidi’ş-Şerîfe

İçindekiler


XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’daGelişen Tasavvufî Türk Edebiyatı

• GİRİŞ• MEVLANACELALEDDİN-İRUMÎ• SULTANVELED• AHMEDFAKİH


GİRİŞSelçukluların siyasî hâkimiyet kurmak amacıyla yaptığı sürekli savaşlar, taht kavgaları, Moğol istilâsı ve ardından Moğollara ödenen ağır vergiler sonucunda düzen ve asayişin bozulması üzerine yaşama gücü oldukça zorlaşan Anadolu halkı, uzun süre barış ve huzur yüzü görememiştir. Böyle bir ortamda ortaya çıkan Mevlana Celaleddin-i Rumî (öl. 1273), Sühreverdî (öl. 1234), Ahi Evren (öl. 1261), Muhyiddin-i Arabî (öl. 1240) ve Sadreddin-i Konevî (öl. 1274) gibi mutasavvıf şahsiyetler, Farsça ve Arapça yazdıkları eserlerle, oku-muş çevrelerde tasavvufu yaymışlardır. Bunların yanında Anadolu’ya Horasan’dan gelen Yesevî dervişleri dinî, tasavvufî düşünceleri halk arasında yayarak onları ilahî aşkın huzu-ru ile rahatlatmaya çalışmışlardır. Bunun sonucunda hem şehirlerde oturan halk hem de göçebe Anadolu insanı, manevî güç bulduğu tasavvufa yönelmiş ve tekkelerin etrafında toplanmıştır.

XIII. yüzyılda tekkelerin yaygınlaşmasını sağlayan siyasî ve sosyal gelişmelerin yanın-da Arapça ve Farsça ile İslam kültürünü iyi öğrenmiş aydınların bulunması, Anadolu’da dinî-tasavvufî edebiyatın başlayıp gelişmesini ve bu edebiyatın önemli temsilcilerinin ye-tişmesini sağlamıştır. Bu dönemde ilmî eserlerin Arapça ve edebî eserlerin de Farsça yazıl-ması, bu dilleri bilmeyen Türk halkına dini ve tasavvufu kendi dilleriyle öğretme ihtiyacı-nı doğurmuştur. Bütün bunların sonucunda Anadolu’da İslamiyeti Türkçe olarak anlatan bir dil ile buna dayalı bir tasavvuf edebiyatı ortaya çıkmıştır. Şehirde yetişmiş aydın tabaka sufileri Farsça şiirler söylerken, Anadolu’ya yayılan Yesevî, Haydarî ve Bektaşî dervişleri de Türkçeyi kullanarak tekke edebiyatını meydana getirmişlerdir. Anadolu’da ortaya çı-kan bu dinî-tasavvufî edebiyatın ilk temsilcileri, Mevlana, Sultan Veled ve Yunus Emre’dir. Mevlana, eserlerini Farsça yazmakla birlikte az sayıdaki Türkçe şiirleri ve mülemmaları ile Türk edebiyatını yönlendirmiş, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakih (öl. 1252) de Türkçe şiirler söylemeye başlamıştır. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled Türkçe şiir söyle-mede bir hayli ileri gitmiş, onu Yunus Emre, Gülşehrî, Âşık Paşa, Elvan Çelebi ve Şeyyad Hamza gibi şairler izlemiştir.

MEVLANA CELALEDDİN-İ RUMÎMevlana’nın ataları, bugün Afganistan’ın kuzeyinde ve Özbekistan sınırına yakın bir böl-gede bulunan Belh şehrinde yaşamaktaydı. Mevlana’nın doğduğu bu şehir, Horasan’ın önemli merkezlerinden biriydi. Horasan, bugünkü sınırlara göre Türkmenistan’daki Merv, İran’daki Nişabur ve Afganistan’daki Herat ve Belh şehirlerinden oluşmaktaydı. İslam ön-cesine yakın asırlardan itibaren Türklerin hâkimiyetinde bulunmuş olan bölge, VIII. asrın

XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII.

Yüzyıllarda Anadolu’da Gelişen Tasavvufî

Türk Edebiyatı


başlarından Moğol istilasının yaşandığı 1220 yılına kadar Türk, Fars ve Arap çevrelerin buluştuğu ve İslamiyetle kaynaştığı önemli bir merkezdi. Belh ve çevresi, uzun süre Gaz-neliler (963-1186) ile Selçukluların (1038-1194) idaresinde kalmış, 1198’de Gurlular’ın ve 1206’da Harezmşahlar’ın hâkimiyetine girmişti. Belh’in kuzeyindeki bölgeler ise Karahan-lıların (992-1211) etki alanı içerisindeydi.

Ailenin Horasan’dan hareketle dolaştığı bölgelerde Harezmşahlar, Abbasî Halifeli-ği (750-1258), Eyyubiler (1171-1252), Mengücüklüler (yıkılışı 1228) ve sonuçta vardığı Konya’da ise Anadolu Selçukluları hâkim durumdaydı.

Mevlana’nın babası, Hüseyin oğlu Sultânu’l-ulemâ Bahaeddin Muhammed, Belh şeh-rinde âlim ve ari�eriyle meşhur bir ailedendi ve büyük bir üne sahipti. Annesinin adı Mümine Hatun’dur.

1207’de Horasan’ın Belh şehrinde doğan Mevlana’nın asıl adı Muhammed olup bü-tün kayıtlara göre babası da aynı adı taşımıştır. Babası Sultânü’l-ulemâ lakabı ile anılan ve dönemin tanınmış âlimlerinden Muhammed Bahaeddin Veled’dir. Mevlana’nın lakabı Celaleddin’dir. Dedesi Hüseyin’in lakabı da Celaleddin idi.

İslam dünyasında hürmet belirtmek için önemli kişilerin isimlerinin önünde kullanı-lan “efendimiz” anlamındaki “Mevlana” lakabı, Mevlana Celaleddin Muhammed’le birlik-te özel bir isme dönüştü. Hüdâvendigâr, Hünkâr, Hazret-i Mevlana, Mevlevî, Şeyh, Mollâ-yı Rumî, Rumî ve Hazret-i Pir lakap ve unvanları da Mevlana için kullanılmıştır. “Hazret-i Mevlana” ve “Hazret-i Pir” gibi saygı hitapları, Mevlevî çevrelerinde ve Anadolu’da daha çok tercih edilmiştir. Bugün İran ve Pakistan’da “Mevlevî”, Batı’da “Rumî”, onun için kul-lanılan lakaplardır.

Doğduğu şehre nispetle Belhî (Belhli) sıfatı, bilhassa ilk kaynaklarda babası ve ken-disinin adlarının yanında yer almaktadır. Mevlana çocukluk döneminin dışındaki yılla-rının hemen tamamını, önceki asırlardaki isimlendirmeyle “Diyâr-ı Rûm”da geçirdiği ve bu bölgedeki Konya’yı vatan edindiği için “Rumî” (Rum ülkesinden; Anadolulu) sıfatıyla anılmıştır. Bunların yanı sıra vatan edindiği şehre işaret etmek üzere XIII. asırdan itibaren Konevî (Konyalı) sıfatı da adıyla birlikte birçok eserde yer almıştır.

Mevlana çocukluk veya ilk gençlik yıllarındayken, Belh’te ve çevresinde siyasî istikrar bozulmuştu. Bunun üzerine babası Bahaeddin Veled 1219 yılı civarında Belh’ten ayrıl-mayı gerekli gördü. Çünkü Belh şehrinin Moğollar tarafından istila edildiği 1220 yılında Arabistan’a doğru yol almaktaydılar.

Belh’ten ayrılan Bahaeddin Veled, önce Nişabur’a gelmiştir. Burada devrin büyük sufîlerinden Feridüddin Attar ile görüşmüştür. Attar, bu görüşmede Esrâr-nâme’sini, bir rivayete göre de Mantıku’t-tayr adlı eserini Muhammed Celaleddin’e hediye etmiştir. Daha sonra Bağdat’a ulaşan Bahaeddîn Veled, bir müddet sonra hac için Hicaz’a gitmiştir. Hicaz’dan Şam yoluyla önce Malatya’ya sonra Erzincan’a, oradan da Larende’ye (Karaman) gelmiş ve yedi sene burada kalmıştır. Ailenin Karaman’da yedi yıl kadar süren ikameti esnasında Mevlana’nın annesi Mümine Hatun ile ağabeyi Alaeddin Muhammed vefat etti. Kabirleri bugün Karaman’da Mâder-i Mevlana (Aktekke) Camii’nin içindedir.

Bahaeddin Veled ailesiyle birlikte, bazı rivayetlere göre Sultan Alaaddin Keykubad’ın ısrarlı davetleri üzerine, 1228’de Karaman’dan gelerek Selçuklu devletinin başkenti Konya’ya yerleşti. Altuniye medresesinde hocalık yapan ve vaazları ile çevresinde saygın-lık kazanan Bahaeddin Veled, 85 yaşındayken Konya’da 1231 yılında vefat etti.

Bahaeddin Veled, on yedi veya on sekiz yaşındaki Mevlana’yı Karaman’da 1225 yılın-da kafilenin üyelerinden Semerkantlı Lala Şerefeddin’in kızı Gevher Hatun’la evlendirdi. Mevlana Celaleddin Muhammed’in hayatı boyunca üç oğlu ve bir kızı oldu. Büyük oğlu Bahaeddin Muhammed Sultan Veled (1226-1312) ile ondan bir veya iki yaş küçük oğlu müderris Alaeddin Muhammed’in (öl. 1262) anneleri, Semerkantlı Şerefeddin’in kızı olan

8. Ünite -XII-XIII. Yüzyıllar Batı Türk Edebiyatı II: XII-XIII. Yüzyıllarda Anadolu’da Gelişen Tasavvufî Türk Edebiyatı 167

Gevher Hatun’dur (öl. Karaman’da 1229’dan önce). Diğer oğlu Selçuklu sarayında hazi-nedarlığa kadar çeşitli görevlerde bulunan Muza�erüddin Emir Âlim (öl. 1277) ve kızı Melike Hatun’un (öl. 1306) anneleri ise, Gevher Hatun’un vefatından sonra evlendiği Kon-yalı Kira Hatun’dur (öl. 1292). Mevlana’nın çocuklarının kabirleri, kendisinin ve babasının yanlarında, aynı türbe içinde bulunmaktadır.

İlk eğitimini babasından alan Mevlana, ciddi bir tahsil görmüş ve tasavvufî bir ter-biyeden geçmiştir. Belh’ten Anadolu’ya gelirken uğradıkları Şam’da Muhyiddin-i Arabî, Sadeddin-i Hamavî, Osmanü’r-Rumî, Necmeddin-i Kübrâ’nın müridlerinden olan Evhadüddin-i Kirmanî ve Sadreddin-i Konevî gibi sufîlerle sohbet etmiş, onlardan dersler almıştır. Arapça ve lugatla ilgili ilimler başta olmak üzere, fıkıh, hadis ve tefsir gibi ilim-leri tahsil ederek zamanın önde gelen âlimleri arasında yerini alan Mevlana, yukarıda adı geçen bilginlerden başka yine Şam’da iken Mevlana Kemaleddin bin Adim’den de ders almıştır. Babası vefat ettiğinde 24 yaşında olmasına rağmen medresede onun yerini alması uygun görülmüş, ama o yine de tahsiline devam etmiştir. Mevlana, babası hayattayken 1221-1228 yılları arasında eğitimini tamamlamak için Halep ve Şam’a gitmiştir. Ancak 1225 yılında Karaman’da evlendiği ve sonrasında art arda iki çocuğunun dünyaya geldiği gözden uzak tutulmamalıdır. Daha sonra babası Bahaeddin Veled’in öğrencisi olan Seyyid Burhaneddin-i Tirmizî, Mevlana’ya tasavvu�a ilgili bilgileri öğretmiş ve onun düşünce dünyasının şekillenmesinde etkili olmuştur. Seyyid Burhâneddin-i Tirmizî’nin 1240 yı-lında Kayseri’ye dönüşünden sonra Mevlana, Konya’da dersler vermiş ve onun tavsiyesi üzerine yeniden Şam ve Haleb’e giderek eğitimini tamamlayıp Konya’ya dönmüştür. Mev-lana, Seyyid Burhâneddin-i Tirmizî’nin ölümünden sonra içine kapanarak çevresinden kopmuş ve yalnız kalmayı tercih etmiştir. Onun bu hâli, Şems-i Tebrizî ile karşılaştığı 1244 yılına kadar devam etmiştir.

Mevlana’nın hayat hikâyesinde Tebrizli Şems’in özel bir yeri vardır. Karşılaşmaları ve birbirlerine olan sevgileri etrafında çok şeyler anlatılmış ve yazılmıştır. Kaynaklarda Kon-ya’daki karşılaşmalarıyla ilgili farklı rivayetler vardır. Bunlarda zihinsel bir genişleme ve ruhsal bir etkileşim söz konusudur. Ayrıca bu rivayetlerde tasavvufî ve şairce anlatımın önemli bir yeri vardır.

Şemseddin Muhammed-i Tebrizî, Konya’ya ilk olarak 29 Kasım 1244’te gelmiştir. Şems ile tanışmasından sonra, Mevlana’nın maneviyatı üzerinde büyük değişiklik meyda-na gelmiş, onun eski sufiyane anlayışlarında değişiklikler olmuştur. Hatta yalnız Şems’in dostluğu ile yetinmeye başlamıştır.

Mevlana’nın yalnız Şems’in varlığı ve dostluğu ile yetinmesi ve aralarındaki sami-miyet, Mevlana’nın öğrenci ve müritlerinde, kendileriyle önceki gibi ilgilenilmediği için büyük hoşnutsuzluğa ve Şems’ten yakınmalarına sebep oldu. Bunun üzerin Şems, 11 Mart 1246’da Konya’yı terk ederek Şam’a gitmiştir. On altı ayı biraz aşan bu zaman diliminde, aralarında gerçekleşen anlaşma ve sevgiden sonra bu ayrılış Mevlana’yı son derecede etkiledi. İlgi ve himaye bekleyen müritler, yaptıklarından pişman olup çare aradılar. Onu aramaya giden Sultan Veled’le 15 ay kadar sonra Şam’dan birlikte geri döndüler. Ancak beraberlik uzun sürmedi. Daha sonra Mevlana’nın ortanca oğlu ile Şems arasında eskiden beri devam eden karşılıklı nefret, bu defa Şems’in sessizce ve kesin olarak 1247-1248 yılı içerisinde Konya’dan ayrılmasına sebep oldu. Şems, geliş-meler üzerine Sultan Veled’e “Bu sefer öylesine bir gitmek istiyorum ki, hiç kimse benden bir nişan bile bulamayacak.” demişti. Şems’i aramaya çıkan Mevlana, Şam’a, bazı riva-yetlere göre ise Tebriz’e kadar gidip gelmişse de ondan haber alamamıştır (Köprülü 2003: 270).

Şems’den ayrılmanın üzüntüsüyle kendisini daha fazla şiire veren Mevlana, bu hasretle 48 bin beyti bulan Divan-ı Kebir’i yazmaya başlamıştır. Şems’e olan sevgisinden eserinde


Şems ve Hâmûş kelimelerini mahlas olarak kullanmıştır. Divan’ı, Şems’e izafeten Divan-ı Şems adı ile anılmıştır.

Mevlana, arayış ve üzüntülerden sonra kendisine “naib ve halife” olarak Konyalı ku-yumcu Şeyh Selahaddin’i seçti. Onunla on yıl bir arada bulundu ve bu arada oğlu Sultan Veled’i Şeyh’in kızı Fatıma Hatun’la evlendirdi. Şeyh Selahaddin 29 Aralık 1258 günü vefat etti. Daha sonra, Mevlana’nın eserlerinde Şems-i Tebrizî’den sonra üstün sıfatlarla en çok andığı ikinci kişi olan Ahi-Türkoğlu Hüsameddin Hasan onun hemdemi ve halifesi olarak büyük kabul gördü. Mevlana, Hüsameddin Çelebi’nin ısrarıyla, müritlerine sülûk âdâbını öğretmek amacıyla Mesnevî’yi yazdı.

Yaşadığı dönemde her zaman saygı gören, her sınıf halk arasında yüzlerce mürit ve sevgili kazanan Mevlana, 17 Aralık 1273 tarihinde Konya’da vefat etti. Onun yerine Hüsameddin Çelebi halife oldu. Mevlevî tarikatının ilk şeyhi olan Hüsameddin Çelebi, Mevlana’nın ölümünden 12 yıl sonra 1284 yılında vefat etmiş ve yerine Sultan Veled geçmiştir.

Dönemin birçok devlet adamı, Mevlana’yı sık sık ziyaret eder, kimi zaman mektuplarla ulaştırdığı ricalarını yerine getirirlerdi. Mevlana’nın ve takipçilerinin Anadolu’da sonraki yüzyıllarda Beylikler, Osmanlı ve Cumhuriyet dönemlerinde daima itibar gördüğü, birçok beyin ve sultanın Mevlevî olduğu, Osmanlı sultanlarının ve devlet adamlarının gerek irsî, gerekse gönül bağları sebebiyle bu ilişkiyi sürdürdükleri, Mevlevihaneleri koruyup imar ettikleri pek açıktır.

Mevlana’nın Edebî Kişiliği ve EserleriMevlana’nın âleme ve varlıklara dikkatli bir bakışı vardır. Bu yüzden hemen her şey onun şiirlerine konu olmuştur. Recaizade Mahmud Ekrem’in “zerrâttan şümûsa kadar her şey şiirdir” sözü, Mevlana’da asırlar öncesinde kendini göstermiştir. Eserlerinde daha çok ta-savvu�a ilgili konular üzerinde durur. Tasavvufun temel noktası olan “vahdet-i vücud” (=varlığın birliği) ve ilahî aşk konularını geniş olarak ele alır. İnsanın kazanacağı erdem-ler ve yaşayacağı ilahî aşk ile “insan-ı kâmil” mertebesine ulaşacağını belirten Mevlana, anlatılarında halkın hayatına da yer verir. Şiirlerinin şekline ve sanat yönüne fazla önem vermediği görülen Mevlana’nın terci-bendinin bentlerindeki beyit sayıları birbirinden farklıdır. Kendine özgü buluş ve anlatımı ile dikkat çeken Mevlana, şiirlerini özünden ve hissederek söyler. O, dönemin edebî geleneğinden farklı olarak konuları serbest bir şekilde işlemiştir. Farsça yazmakla birlikte şiirinde Türk zevki hemen kendini gösterir. Bazı gazelleri, musammat gazel örnekleri olarak karşımıza çıkar. Mısraların ortada ve son-da kafiyelenerek bir beytin dört mısra haline getirilmesi de Mevlana ile başlamıştır. Bu durum daha sonraki şairlerde özellikle Yunus Emre ve Nesîmî’de yaygın şekilde kendini gösterecek ve Türk şiirinin Eski Türkçeden gelen bir görünümü olacaktır.

Mevlana’nın eserlerini kaplayan aşk ve vecdin daha önceki örneklerini, Ahmed-i Gazzalî (öl. 1123-24) ile ünlü şairler Sena’î (öl. 1131) ve Şeyh Attar (öl. 1220?) dile getir-miştir. Bizzat Mevlana eserlerinde Senaî ve Attar’ı anmakta ve onlardan beyitler ve görüş-ler aktarmaktadır.

Mevlana’nın bütün eserlerindeki ana fikir ve bakış tarzı hemen aynıdır denebi-lir. Divan-ı Kebir’de kimi manzumelerde ilave özellikler bulunduğu söylenebilse de, farklı özelliklerden bahsedilemez. Gazellerinde eğitici-öğretici beyitler olduğu gibi, Mesnevî’sinde de heyecan ve coşku dolu beyitler az değildir. Ayrıca bütün eserlerinin arasında bilgi, söyleyiş ve üslup açısından var olan beraberlikler çok belirgindir. Söz başlarındaki edebî girişler dışında sözündeki açıklık ve içtenlik, konuşma diline olan yakınlık Farsça ve Arapça beyitlerinin, aynı zamanda beyitleri arasındaki Türkçe ve Rumca ifadelerinin ortak özelliğidir.


Onun şiiri, Horasan üslubu veya Türkistan tarzı diye bilinen Moğol öncesi Horasan ve Maveraünnehir şairlerinin üslubunun özelliklerini taşımaktadır. Ancak kelime ve cümle yapıları itibariyle Horasan üslubunun özellikleri Mevlana’nın şiirinde öne çıksa da bazı dil özellikleriyle muhteva ve anlam zenginliği bakımından Irak üslubuyla buluştuğu noktalar da vardır.

Mevlana’nın şiiri, genel üslup özelliklerinin yanında kendine ait hususiyetlere de sa-hiptir. Onun şairlik amacıyla şiir söylemediği, şiirine özen gösterip beyitlerini süsleme-diği, vezin ve kafiyeye takılıp kalmadığı araştırmacılarca hep söylenegelmiştir. O, çok iyi bildiği edebî geleneği de pek önemsememiştir. Kullanılmayan bazı sözcük ve tabirler onun şiirinde yer bulmuştur. Şiirin, kafiyenin ve veznin kayıtlarından rahatsız olduğunu, kendi-si dile getirmiştir. Hatta kendi ifadesiyle filozof da değildir, şair de. Ancak bütün bunlara rağmen ve bunlarla birlikte onun şiiri aşkla, coşkunlukla, şiiriyetle, fikirle, hikmet ve ir-fanla iç içe benzersiz bir şiirdir.

Mevlana’nın en önemli iki eseri, her ikisi de manzum olarak yazılan Mesnevî (=Mesnevî-i Ma’nevî) ile Divan-ı Kebir’idir. Bunların dışında kalanları ise başkaları tara-fından derlenen mensur eserlerdir.

1. Divan-ı Kebir: Mevlana, hemen tamamı gazel, tercî’ ve rubailerden oluşan Divan-ı Kebir, diğer adıyla Külliyât-ı Şems’te, özellikle ilahî aşkını, gönül derdini, tasavvufî konuların yanında sabır, hoşgörü, insanlara iyilik etmek ve yardımda bulunmayı, mazmun ve remiz-lerle şiirin imkânlarını kullanarak anlatmıştır. Ayrıca mecazî aşka da yer verilen rüba’îlerde gerek ilâhî gerekse mecazî aşk, teşbih, istiare ve sembollerle anlatılmaktadır. Divan-ı Kebir, duygu yüklü ve oldukça hacimli bir eser olup içinde yer alan şiirlerin büyük bir kısmı Şems-i Tebrizî’ye duyulan sevginin ve hasretin terennümüdür. Ayrıca Selahaddin-i Zerkub ve Hü-sameddin Çelebi için söylenmiş şiirler de bulunmaktadır. Bu şiirler içinde rübailer dikkat çekmektedir. Yer yer Mesnevî’de olduğu gibi öğretici ve eğitici beyitler de içeren gazellerini, 50’yi aşkın farklı vezinde söylemiştir. Üstün bir ahenge ve musikiye sahip olan gazelleri, bu-gün bütün dünyada anlam zenginliği ve derinliğiyle ilgi odağı olmaktadır. Mahlas yerinde Tebrizli Şems’in adının birkaç şekilde Şems, Şems-i Tebriz (Şems-i Tebrizî, Şemsü’l-Hakk-ı Tebrizî) vb. bulunması nedeniyle bu eser için daha çok Divan-ı Şems-i Tebrizî adı kullanıl-maktadır. Kırk bin civarında beyitten oluşan ve çeşitli yazma nüshaları bulunan eserin ilk tenkitli yayımı, B. Furûzânfer tarafından Külliyât-i Şems yâ Divan-ı Kebir adıyla yapılmış-tır. Değişik dillerde yapılmış çevirileri bulunan Divan-ı Kebir, Mithat Bahari ve Abdülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye çevrilmiştir (Mithat Bahari, Divan-ı Kebir’den Seçme Şiirler, İstanbul 1959; Abdülbaki Gölpınarlı, Divan-ı Kebir Tercemesi, 5 cilt, İstanbul 1957-1960). Divan-ı Kebir’in batı dillerine yapılmış çevirileri arasında en tanınmış olanı Nicholson’un yaptığı çeviridir (R. A. Nicholson, Selected Poems From the Divanı Shamsi Tebriz (edited and translated with an itroduction, notes and appendices), Cambridge 1898).

Divan-ı Kebir’den bir gazel“Gel, birbirimizin kıymetini bilelim, sonra ansızın birbirimizden ayrı kalmayalım.Mademki inançlı kişi inançlı kişinin aynasıdır, niçin aynamızdan yüz çeviriyoruz.Asil cömert kişiler dostlara canlarını feda ettiler. Çekiştirmeyi bırak. Biz de insanız.“Kul e’ûzu” ve “Kul Huvellahu”yu birbirimizin sevgisine niçin dua diye okumuyoruz.Kötü niyetler dostluğu karartır. Niçin onları gönülden kovmuyoruz.Öldüğümde beni hoşça anacaksın, niçin ölüyü severiz de diriye düşmanız.Mademki ölümden sonra barış yapacaksın, niçin ömür boyu senin üzüntünle sıkıntı içindeyiz.Şimdi öldüğümü kabul et, barış yap, anlaş. Çünkü biz barışta ölüler gibiyiz.Mademki mezarımın üzerini öpeceksin, yanağımı öp, şimdi aynı özellikteyiz.Ey gönül, ölü gibi sus! Bu dilden dolayı benlikle itham edilmekteyiz.”

ÖRNEK 1


Mevlana’dan bir rübai“Dostuyla hoş geçinen dostsuz kalmaz. Müşteriyle iyi anlaşan i�as etmez.Ay geceden ürkmediği için böyle parlak kaldı. Gül de dikenle uyuştuğu için bu kokuyu elde etti.”

2. Mesnevî: Anadolu’da asırlar boyunca birlikte okunan Farsça önemli birkaç kitap-tan biri, Mevlana’nın Mesnevî’sidir. Türkçeye çok sayıda çevirisi yapılan ve şerhler yazı-lan Mesnevî’yi ezberleyip icazet aldıktan sonra dinleyicilere okuyup açıklayan kişilere Mesnevîhân (Mesnevi okuyan) unvanı verilmiştir.

Mesnevî, Mevlana’nın sırdaşı Hüsameddin Çelebi’nin ısrarları üzerine yazılmıştır. Hüsameddin Çelebi’nin bir eser yazma isteği üzerine Mevlana eserin ilk on sekiz beytini kendisi yazmış, daha sonra o söylemiş ve Hüsâmeddin Çelebi yazmıştır. Altı de�er/cilt ve yaklaşık yirmi dört bin beyit civarında olan Mesnevî’ye hatimeyi (=sonucu) Sultan Veled yazmıştır (bkz. K. Yavuz: “Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya Yazdığı Mektup”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, S. 26-27, 1986, s. 441.). Mevlana ikinci de�erin ilk beyitlerinde bu def-tere 13 Mayıs 1264 günü başlandığını açıkça ifade etmektedir.

Mevlana tarafından Hüsâmî-nâme adı ile de anılan bu eser, tarikata mensup olanları (müritleri) ve acemileri irşat etmek ve toplumun eğitimi için yazılmıştır. Mevlana, bilgi-lendirici ve öğretici bir yol izlediği, dinî ve tasavvufî bilgileri, yaşadığı yıllara kadar hayata geçen anlayış ve tavırları konu edindiği, özellikle hayatının son on beş yılının ürünü olan Mesnevi’si ile asırlar boyu öncü ve kılavuz kabul edilmiştir.

Mevlana’nın Mesnevî’si ile Divan’ı arasında benzerlikler de vardır. Abdülbaki Gölpınarlı’nın tespitlerine göre, bazı gazelleri Mesnevî’deki hikâyelerin özeti durumunda-dır. Ayrıca anlatım açısından Mesnevî didaktik olmasına rağmen lirizm yönü de bulunan bir eserdir.

Kaynak olarak Kur’an ve hadislere dayanan Mesnevî’de konunun gelişine göre Kelîle ve Dimne’den, Mantıku’t-tayr’dan hikâyelere yer verilmiş, Hakim Senaî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sından da yararlanılmıştır. Mevlana, hikâyelerini doğrudan değil, başka hikâyelerle zincirleme olarak, iç içe bir şekilde anlatır. Böylece konu içinde konuyu, hikâye içinde hikâyeyi devam ettirerek sonuca en iyi şekilde ulaşır. Bu anlatım tarzı başka şairlerde gö-rülmez. Eserin düzenine, dilin kullanılışına ve nazmın temizliğine fazla önem verilmemiş olması, “şekilcilik”ten ve sanat düşüncesinden tamamıyla uzak kalındığına işarettir. Türk edebiyatında Mesnevî kadar başka bir eser etkili olmamıştır. Hatta Mevlana’nın ölümün-den 44 yıl sonra Gülşehrî Mesnevi’den hikâyeler alarak tercüme ve şerh etmiştir. Değişik zamanlarda gerek bölümler halinde gerekse bütün olarak, Mesnevî’nin Türkçe, Farsça ve Arapça tercüme ve şerhleri yapılmış, çeşitli dillere çevrilmiştir. Kendinden sonra dinî-ahlâkî konularda yazılan çok sayıda eseri etkileyip onlara kaynaklık etmiş olan Mesnevî, yüzyıllar boyu Mevlevî tekkelerinde okutulmuştur.

Osmanlı döneminde Mesnevî’nin tamamını tercüme veya şerh edenler; Sürurî (öl. 1562), Sudî (16. yy.), Şem’î (öl. 1600’den sonra), İsmail Rüsuhî Dede (Ankaravî) (öl. 1631), Yusuf Dede (öl. 1669), Nahifî (öl. 1738), Şakir Mehmed (öl. 1836), Mehmed Murad (öl. 1847)’dır. Sürurî’nin oldukça hacimli olan şerhi, Farsça; Yusuf Dede’nin Ankaravî’den özetleyerek yaptığı şerh, Arapça; diğerleri Türkçe’dir. Nahifî ve Şakir Mehmed’in eserleri, manzum tercümedir. Mesnevî’nin bir kısmının -özellikle birinci cildinin (=de�erinin)- çok sayıda tercüme ve şerhi yapılmıştır. Sultan II. Murad dev-ri şairerinden olan Muinî bunların başında gelir. Mesnevî’ye yapılan manzum, mensur pek çok çeviri ve şerhler ile Mevlana’nın diğer eserleriyle ilgili yapılan çalışmalar, Türk tasavvuf edebiyatının fikrî yönden işlenmesinde, dil ve edebiyatın gelişip zenginleşme-sinde önemli katkı sağlamışlardır.


Mesnevî bütün dünyada çok ilgi toplamış ve üzerinde asırlar boyu tespiti neredeyse imkânsız sayıda şerh, tercüme, seçme, konulara göre tasnif ve sözlük çalışmaları yapıl-mıştır. 280’i bulan öğüt amaçlı hikâyeleri de birçok çalışmaya konu olmuştur. Mesnevî’de Farsça beyitlerin arasında yüzlerce Arapça beyit de bulunmaktadır.

Mesnevî’nin ilk 18 beytinin günümüz Türkçesi ile düzyazıya çevirisi“Dinle, bu ney nasıl şikâyet ediyor; ayrılıkları nasıl anlatıyor:Beni kamışlıktan kestiklerinden beri feryadımla kadın erkek -herkes- ağladı.Özlem derdini anlatmak için, ayrılıktan parça parça olmuş sine istiyorum.Vatanından ayrı kalan, tekrar kavuşma anını arar.Ben her toplulukta ağladım, iyilere ve kötülere eş oldum.Herkes kendi düşüncesine göre bana arkadaş oldu, içimdeki sırları araştırmadı.Sırrım ağlayışımdan ayrı değil, fakat göz ve kulağın bu aydınlığı yok.Beden ruhtan, ruh bedenden ayrı değil; ancak bedenin ruhu görmesine izin verilmemiştir.Bu neyin sesi ateştir, hava değil. Bu ateşe sahip olmayan, yok olsun.Neye düşen, aşk ateşidir. Meye düşen de aşk coşkunluğudur.Ney, dostundan ayrılanın arkadaşıdır. Perdeleri, bizim karanlık perdelerimizi yırttı.Ney gibi zehir ve panzehiri kim gördü? Kim ney gibi dost ve istekli gördü?Ney çok ıstıraplı yolu anlatıyor; Mecnûn’un aşk hikâyelerini anlatıyor.Bu anlayışın sırdaşı, idraksizdir ancak. Dilin müşterisi, kulaktır ancak.Kederimizde günler vakitsiz oldu. Günler, yanışlarla yoldaş oldu. Günler giderse gitsin, korku yok. Sen kal. Ey, kendisi gibi pâk bulunmayan!Balıktan başkası suya doyar. Rızksız olanın günü uzar.Olgunun hâlini, ham kişi anlamaz. Öyleyse söz kısa olmalı, vesselâm.”

Mesnevî’den bir hikâye“Dört Hintli bir camiye girdi, namaz için rüku ve secde ettiler.Her biri bir niyetle tekbir alarak acizlik ve dert hâliyle namaza başladı.Müezzin geldi. Birinin ağzından” Ey müezzin! Ezan okudun mu? Vakit var mı?” diye bir söz çıktı.Diğer bir Hintli istekle “Hey! Konuştun ve namazın bozuldu” dedi.Üçüncüsü, ikinciye “Ey amca! Onu niçin kınıyorsun? Kendine söyle” dedi.Dördüncüsü “Elhamdülillah; ben, o üçü gibi kuyuya düşmedim” dedi.Neticede dördünün de namazı bozuldu; ayıp söyleyenler, yollarını daha çok kaybetti.Kendi ayıbını gören cana ne mutlu! Ayıp söyleyen, ayıbı kendine satın alır...Başında on yara varsa, merhemini kendine kullanman gerekir...Aynı ayıp sende yoksa emin olma; o ayıp sende de görülebilir...Ey benim güzelim! Sakalın bitmemişse, çenesinde sakalı çıkmayan başkasını yerme.”

3. Fîhi Mâ Fîh: “Onun içindeki odur” veya yorumla, “ne varsa onda var” anlamına gelen bu eserde, Mevlana’nın bazı sohbetleri sırasında sorulan sorulara verdiği cevaplara; tasavvuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili görüşlerini anlattığı, dünya, insan ve şiir anlayışından söz etti-ği konuşmalarına yer verilmiştir. Bu eser de, diğer eserlerinin çoğunda olduğu gibi Sultan Veled ve ona bağlı kimseler tarafından tutulan notlar olup vâkıât (=ders notları) türünün Anadolu’daki ilk örneğidir. Söyleniş zamanları belli olmayan eserin bölümleri, yazmalar ve yayımlarda biraz farklılık arz etse de birbirine yakındır. Fîhi mâ fîh Mevlana’nın diğer eserle-rinden, babasının Ma’ârif’inden ve Tebrizli Şems’in Makâlât’ından izler taşımaktadır.

Fîhi Mâ Fîh’in Meliha Tarıkâhya (Anbarcıoğlu) ve Abdülbaki Gölpınarlı tarafından yapılmış iki Türkçe çevirisi bulunmaktadır (Meliha Ülker Tarıkâhya, Fihi-ma-fih Tercü-mesi, İstanbul 1954; Abdülbaki Gölpınarlı, Fihi Ma Fih, İstanbul 1959).

ÖRNEK 2


4. Mecâlis-i Seb’a: Mevlana’nın yedi vaazının yakın çevresi tarafından kaydedilip bir araya getirilmesiyle meydana gelen bir eserdir. Her vaazda ele alınan bir hadis, çeşitli ör-nekler ve hikâyelerle açıklanmıştır. Mevlana’nın bu eseri, gerek üslup ve gerekse konular yönünden diğer eserleriyle benzerlik ve bütünlük taşımaktadır. Eserde Divan-ı Kebir’den ve Mesnevî’den beyitler de bulunmaktadır. Bu eser, Ahmed Remzi Akyürek tarafından metin ve Türkçe çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Ahmed Remzi Akyürek, Anadolu Sel-çukileri Mevlevi Betikleri I, İstanbul 1937). Ayrıca Abdülbaki Gölpınarlı’nın yaptığı Türkçe çevirisi de bulunmaktadır (Abdülbaki Gölpınarlı, Mecalis-i Seb’a, Mevlana’dan Tercüme, Konya 1965).

5. Mektûbât: Mevlana’nın devlet adamlarına, dönemin ileri gelenlerine, dostlarına ve oğullarına yazdığı 150 kadar mektubun toplanmasıyla meydana gelen bir eserdir. Mektûbât (=mektuplar), yazıldıkları yıllarla ilgili önemli bilgiler içermektedir. Mevlana’nın mektup-larında insanlara öğüt verdiği ve onları hayra teşvik ettiği görülür. Mevlana’ya sorulan sorulara cevap olarak yazılan bazı mektuplarda dinî ve ilmî konulara da yer verilmiştir. Mektuplarda ayet ve hadislerden alıntılar yapılarak anlatılan konu delillendirilmiştir. Ay-rıca mektupların kimisinde şiir ve hikâyelere de yer verilerek anlatıma bir çekicilik de getirilmiştir.

6. Mülemmaları ve Türkçe Şiirleri: Mevlana’nın bir Türk şairi olduğunu gösteren bu şiirler, bazı araştırıcılar ve ilim adamları tarafından zaman zaman yayımlanmışlarsa da, Hasibe Mazıoğlu tarafından topluca yayımlanmıştır. Bunlar içinde bütün halde ve en uzun olan şiir,

Ussun var-ısa iy gâfil aldanmagıl zinhâr malaŞol nesneye ki sen koyup gidersin ol girü kala

matla’ı ile başlar ve,

İy Şems dile Hak’dan hakı biz fâniyüz oldur bâkîKamular anun müştakı tâ hod kim ol kimün ola

beyti ile sona erer. Mevlana’nın Şems mahlasını kullandığı bu şiiri, dört müstef ’ilün vezninde yazılmış bir musammmat gazel olarak karşımıza çıkar. Bu örneğe göre, Türk edebiyatında musammat şiir yazan ilk şairin de Mevlana olduğu anlaşılmaktadır.

Mevlana’nın Farsça-Türkçe Mülemma Beyitlerinden Örnekler(Hasibe Mazıoğlu, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009’dan)

من كجا شعر كجا ليكن بمن در ميدمدآن يكى توركى كه آيد كويدم هى كاىمسه

Men kücā şi’r kücā lîkin be-men der mîdemedĀn yeki Türkî āyed gūyedem hey kimsen

fā’ilātün fā’ilātün fā’ilātün fā’ilün

men (f.z.): ben. kücā (f.e.): nasıl, nereye.lìkin (a.e.): ama, fakat, be (f.e.): ile.ancak, şu kadar var ki. demed (demîden, f.f.): bitmek,der (f.e.): –de, içinde. çıkmak, sürmek, yetişmek. Ān (f.z.): o. yekì (f.i.): biri, birisi.Āyed (Àmeden, f.f.): geldi. gūyed (gü�en, f.f.): söylemek.


Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine ÇevirisiŞiir nerede, ben neredeyim, şiirden uzaktayım. Lâkin bana şair diyorlar. Türk’ün biri geldi bana “hey sen kimsin?” dedi.

هر دم بخشم كويى بار كيت منم قاتمدنمن روى سخت كرده نذديك تو طورر من

Her dem be-òışm gūyi bar git menüm úatumdanMen rūy-i saòt-kerde nezdik-i tū turur men

mef ’ūlü fā’ilātün mef ’ūlü fā’ilātün

dem (f.i.): zaman, vakit. be (f.e.): ile.òışm (f.i.): hışm: ö�e, be-hışm: ö�e ile. gūy (gü�en, f.f.): söylemek.úat (t.i.): yan, taraf, çevre. rūy (f.i.): yüz.saòt-kerde (f.b.s.): katı, sert (duyarsız, yüzsüz) davranan. tū (f.z.): sen.nezdìk (f.s.): yakın, yan.

Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine ÇevirisiHer zaman ö�eyle yanımdan git dersin. Ben yüzsüzlük edip senin yanında dururum.

من يار با وفايم بر من جفا قيلور سنبا آنچون اين جفاها سندن قاچن قاچر من

Men yār-ı bā-vefāyem ber-men cefā úılur senBā-ānçün in cefāhā senden úaçan úaçar men

mef ’ūlü fā’ilātün mef ’ūlü fā’ilātün

yār (f.i.): dost, sevgili. bā (f.e.): ile.Ānçün (f.b.s.): onun için. ìn (f.e.): bu.cefāhā (f.i.): cefalar.

Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine ÇevirisiBen vefalı bir dostum, sen cefa ediyorsun. Bu cefalarla senden nasıl kaçarım?

ماهست نميدانم خورشيد رخت يانهبو ايريلك اودينه نيجه جكرم يانه

Māhest ne-midānem òurşid ruòet yā neBu ayrılık odına nice cigerüm yana

mef ’ūlü mefā’îlün mef ’ūlü mefā’îlün

māh (f.i): ay; māhest: aydır. nemìdānem (f.f.): bilmiyorum.Òurşìd (f.i.): güneş. ruò (f.i.): yanak, yüz, çehre.ruòet (senin): yanağın. od (t.i.): ateşin Türkçesi.

Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine Çevirisi Yüzün ay mıdır yoksa güneş midir, bilmiyorum. Bu ayrılık ateşine ciğerim daha ne kadar yanacaktır?

مردم زفراق تو مردم كى همه دانندعشق اودى نهان اولمز يانر دوشيجك جانه


Mürdem zi-firāú-ı tū merdüm ki heme dānend‘Aşú odı nihān olmaz yanar düşicek cāna

mef ’ūlü mefā’îlün mef ’ūlü mefā’îlün

mürde (f.s.): ölmüş, ölü. tū (f.z.): sen.zi (ez, f.e.): –den. heme (f.s.): hepsi, herkes.firāú (a.i.): ayrılma, ayrılık. dānend (f.f.): bilirler.nihân (f.s.): gizli, saklı.

Beyitin Düzyazıyla Günümüz Türkçesine ÇevirisiSenin ayrılığından öldüğümü herkes biliyor. Aşk ateşi bir cana düşünce (canı yakınca) gizle-mek mümkün değildir, belli olur.

Mevlana ve eserleri ile ilgili geniş bilgi için Abdülbaki Gölpınarlı’nın Mevlana Celâleddîn Hayatı, Eserleri, Felsefesi (İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1999) adlı kitabına başvurabilirsiniz.

Mevlana’nın ve Mesnevî’sinin Türk Edebiyatındaki Yeri Mevlana düşünceleriyle ve sanatıyla bilgin, ârif ve şair kimliklerini buluşturmuş, dünya değerlerine iltifat etmeyen âşık bir şair kimliği oluşturmuştur. Mevlana gerçekte fikirleriy-le, şiirdeki tercihleriyle ve aynı zamanda az sayıdaki Türkçe dizeleri ve ifadeleriyle Anado-lu’daki Türk şiirinin kaynağında önemli bir yer edinmiştir.

Mevlana’nın Türk edebiyatında önemli bir yeri vardır. Bunu iki maddede ele almak mümkündür:

1. Şahıs olarak Mevlana’nın Türk edebiyatındaki yeri.2. Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki durumu ve Türk şair ve yazarların Mesnevî’yi

ele alış şekilleri.Türk edebiyatında Mevlana’nın şahsına eserlerinde yer veren pek çok şair ve yazar var-

dır. Mevlana’yı üstat ve mürşit (=rehber) olarak kabul eden şair ve yazarlar, ona olan hür-met ve hayranlıklarını söylemekten geri kalmamışlardır. Bu sevgi ve hayranlığın ilkine Şey-yad İsa’da rastlanır. Şeyyad İsa Ahvâl-i Kıyâmet adlı mesnevisinde, başta Mevlana olmak üzere Sultan Veled ile Ârif ve Âbid Çelebi’lere yer vermiştir. Bunlarla bilişmenin ve birlikte olmanın şart olduğunu, bu sayede ebediliğe yol bulunacağını dile getirmiştir. Yunus Emre ve Gülşehrî de Mevlana’ya şiirlerinde yer vererek onu övmekten geri kalmamışlardır. Yine XIV. yüzyıl şairlerinden Elvan Çelebi, onun hakkında aşağıdaki beyiti söylemiş,

Ol ma’ânî denizinün dürciOl vilâyet vücûdınun burcı

Kastamonulu Şâzî de,

Evliyâlar ulusu kutb-ı zamânMevlana geldi cihâna bî-gümân

beyti ile zamanın önde gelen şahsiyeti olduğunu belirtmiştir. Kirdeci Ali ve İzzetoğlu gibi dönem şairleri tarafından da Mevlana’dan şiirlerde söz edilererek büyüklüğüne vurgu yapılmıştır. Bunlardan İzzetoğlu;

Sen dilersen Mevlana’ya iresinŞâh Celâlüddîn’i dahı göresin

derken; Kirdeci Ali de,


Bunu diyen Kirdeci Ali-dururDünyada Mevlana’nun kulı-durur

beytinde Mevlana’ya gönülden bağlı olduğunu belirtir. Bu durum daha pek çok şairde görülür.

Mevlana ile gençlik yıllarında görüşmüş olması muhtemel Yunus Emre (öl. 1320) onun adına şiirinde yer vermektedir:

Mevlana Hudâvendigâr bize nazar kılalıAnun görklü nazarı gönlümüz aynasıdır

Gülşehrî, 1317’de tamamladığı Mantıku’t-tayr’da yararlandığı Mevlana’yı şu şekilde anmaktadır:

Görmedik bir er cihândan gitmediOl Celâleddîn cihândan gitmedi

Yazıcıoğlu Mehmed (öl. 1451) Anadolu’da halk arasında en çok okunan kitaplardan ünlü eseri Muhammediye’de (yazılışı 1449) Mevlana’nın Mesnevî’sinin,

İştiyak derdini anlatmak için, ayrılıktan parça parça olmuş sine istiyorum.anlamındaki 3. beytini dizelerine şöyle aktarmıştır:

Gönül bir sîne ister kim firâk odına yanmışdurKi şerha şerha olmışdur yanup derd-i dilârâdanKi tâ şerh-i firâk idem beyân-ı iştiyâk idemKi vasf-ı ihtirâk idem degülse seng-i hârâdan

Hüdâyî (öl. 1480) ise,

Ey dil istersen eğer kâmil ola noksânunSecdegâh it eşiğin Hazret-i Mevlana’nunSıdk ile sâlik olan silk-i Celâleddîn’eŞübhesiz vâsıl olur rahmetine Rahmân’un

diyerek Mevlana’nın yüce bir kişi olduğuna işaret eder.

Osmanlı döneminde daha pek çok şairin Mevlana’yı okuyup örnek aldıkları açıktır. Bu durum hemen bütün şairler için geçerlidir. Şairlerin Mevlana’dan ve eserlerinden etkilen-diğini gösteren bütün beyitleri burada vermek mümkün olamayacağı için sadece Ahmed Paşa (öl. 1492), Bâkî (öl. 1600) ve Şeyhulislâm Yahyâ’dan (öl. 1644) aldığımız birkaç beyti aşağıda örnek olarak veriyoruz.

Bâkî, aşk meydanında Hazret-i Mevlana’yı ve Mevlevileri görmektedir:

Arsa-i aşkda gör Hazret-i Mevlana’yıTurmayup dahi döner üstine yoldaşları

Ahmed Paşa ve Şeyhülislâm Yahya’nın dilinde ney ve neyistan;

İnledürdi gökleri feryâdı gönlüm nâyınunNe neyistândan kesildügin eger ifşâ kılam (Ahmed Paşa)

Ney gibi bir âşık-ı demsâz buldum kendümeSırr-ı aşkı söylerem hem-râz buldum kendüme (Şeyhülislâm Yahyâ)


Sarîr-i bâğ-ı cennetdür nevâ-yı nây uşşâkaSemâ itsün sadâ-yı feth irişdi cân-ı müştâka (Şeyhülislâm Yahyâ)

Osmanlı âlimlerinin de Mevlana’ya ilgisi büyük olmuştur. Örnek olarak Osmanlı’nın ilk şeyhülislâmı kabul edilen Molla Fenarî (ö.834/1431), Şerhu Dîbâceti’l-mesnevî adlı ri-salesiyle Mesnevî’nin önsözünü Arapça olarak şerh etmiş, Mevlana’yı yücelterek anmıştır. Ünlü bilginlerden şeyhülislam Kemalpaşazade (ö.1534) de Mevlana’nın adını anarak veya anmayarak eserlerinde Mevlana’nın şiirlerinden alıntılar yapmış, ondan yararlanmıştır. Ünlü kazasker ve bilginlerden Taşköprüzade Isameddin Efendi (öl. 1561) ve onun Arapça eserini ilavelerle Türkçeye tercüme eden oğlu Kemaleddîn Efendi (öl. 1621) de, bilimler hakkında bilgi veren Mevzû’âtu’l-’ulûm isimli eserde Mevlana’yı “Hanefi mezhebinin ken-disiyle şere�endiği ve aydınlandığı büyük bilginlerden ve değerli şeyhlerden biri, Konyalı Hazret-i Mevlana Celaleddin’dir” diyerek tanıtmaktadır.

Türk edebiyatının büyük şairleri Nef ’î ve Şeyh Galib’e gelinceye kadar çok sayıda şair Mevlana’ya şiirlerinde yer verirler ve onu övmekten geri kalmazlar. Aynı durum halk ede-biyatı içinde yer alan şairlerde de görülür.

Yukarıda adları geçen şairlerin bir bölümü doğrudan doğruya şiirlerinde Mevlana’ya yer verirken, bazıları da eserlerine, bilhassa Mesnevî’sine yönelmişlerdir. Bu şairler, Türk edebiyatının devirlerine göre, önde gelen simalarıdır. Bunlardan biri olan Gülşehrî, Mantıku’t-tayr adlı eserinde Mesnevi’den beş hikâye tercüme ederek şerhini yapmıştır.

Yine XIV. yüzyıl şairi Âşık Paşa Garîb-nâme’sindeki para bulan Türk, Arap, Fars ve Ermeni’nin buldukları para ile üzüm almak istemelerini anlattığı hikâyelerini Mesnevî’den almıştır. Buna benzer durumlar başka şairlerde de görülmektedir. Bunun yanında Mesnevi’yi geniş bir şekilde ele alıp tercüme ve şerh eden şairler de vardır. Bunların ilki Sultan II. Murat devri şairlerinden olan Muinî’dir. Muinî, Mesnevî’nin birinci cildinin ta-mamını tercüme ve şerh etmiştir. Mesnevî’nin hemen her yüzyılda Türkçe tercüme edil-mesi ve şerhinin yapılması günümüze kadar devam etmiştir. Bu durum, Anadolu’daki Türk edebiyatının gelişmesinde ve şekillenmesinde Mevlana ve eserlerinin başlıca kay-naklardan biri olduğunu göstermektedir.

Mevlana’ya bağlı olan, Mevlevî sıfatını kullanan şahsiyetler yanında Mevlana’yı sevip sayan pek çok kişinin kendileri veya şiirleriyle ilgili eserler kaleme alınmıştır. Örnek ola-rak Mevlevî şairleri bir arada tanıtmak için XVIII. asırda Sakıb Dede (öl. 1732), Sefîne-i Mevlevîye; Esrar Dede (öl. 1796) Tezkire-i Şu’arâ-yı Mevleviye adlı kitapları kaleme almış-tır. Yakın yıllarda Farsça Mekteb-i Mevleviye ve Türkçe Mevleviyâne gibi eserler ile Mevla-na şiirleri antolojileri yayımlanmıştır. Anadolu’da Mevlana sevgisi ve hürmetiyle yazılan şiirler, binlerle ifade edilecek sayıdadır. Bu tür şiirleri bir araya getirmeye çalışanlar da olmuştur. Asıl adı Mecmua-i Medâyih-i Mevlana olan hacimli bir eser, Osmanlı Şiirinde Mevlana Övgüleri ve Mevlevîlik Unsurları adıyla 2009 yılında yayımlanmıştır. Mecmuayı hazırlayan Vasıf Efendi hakkında bilgi hemen yok gibidir. 1898 yılında hayatta olduğu anlaşılan Vasıf Efendi, bu mecmuada 600 civarında şiiri bir araya toplamıştır.

Mevlana Celaleddin-i Rumî’nin ve Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki önemi hakkında bilgi veriniz.

SULTAN VELEDMevlana’nın büyük oğlu olan Sultan Veled, 1226 yılında Larende’de (=Karaman) doğmuş-tur. Çocukluğunun ilk yıllarını dedesi Bahaeddîn Veled ile birlikte geçiren Sultan Veled, ilk eğitimini babasından almıştır. Konya’da ve Şam’da çeşitli âlimlerden, özellikle baba-sından medrese ilimlerini öğrendiği gibi, Seyyid Burhaneddin-i Tirmizî, Şems-i Tebrizî, Hüsameddin Çelebi’ye kadar birçok büyük sufîyle ve zamanın âlimleri ve şairleriyle sürek-

1


li münasebetlerde bulunarak ilim ve sülûk yönünden yükselmiştir. Onun yetişmesinde, inanış ve duyuş tarzı ile düşüncelerenin şekillenmesinde babasının büyük bir etkisi vardır.

Sultan Veled, eserlerini Farsça yazmakla birlikte epeyce Türkçe şiirleri de bulunmak-tadır. Bu açıdan O, Ahmed Fakih ile birlikte, Anadolu Türk edebiyatında bir öncü duru-mundadır. Sultan Veled’in sistemli bir tarikat haline getirdiği Mevlevilik, Anadolu Türk-lüğünün yetiştirilmesinde ve terbiye edilmesinde önemli rol oynamış, Mevlevî dergâhları bir okul gibi halkın aydınlatılmasında büyük hizmetler görmüştür. Tarikatın ilk şeyhi de Hüsameddin Çelebi olmuş, 1284 yılında vefat etmesi ile yerine Sultan Veled geçmiştir. Mevlevilik zamanla yayılmış, Bursa ve Edirne başta olmak üzere, Osmanlı devleti içinde itibar görerek gelişmiş, hatta padişahların da ilgisini, yardımını ve desteğini görmüştür.

1312 tarihinde vefat eden Sultan Veled, az da olsa, gerçek manada Türkçe gazel ya-zan ilk şairdir. İlk olması bakımından bazı aksaklıklar bulunsa da bu şiirler edebî yönden önemlidir. O gazellerinde daha ziyade babasının etkisi altında, topluma hitap eder. Sultan Veled’in Divan’ından başka İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme, İntihâ-nâme mesnevileri ile nesir olarak yazdığı Ma’ârif adlı eserleri vardır. Eserlerinin tamamı Farsçadır. Manzum eserle-rinin toplam beyit sayısı 30.000’e ulaşan Sultan Veled’in devrinde velûd (=çok eser veren) bir şair olduğu görülür.

1. Divan: Beyit sayısı yaklaşık 12700 olan, kaside, gazel, terci-bend ve rübaî gibi çeşitli nazım şekilleri yer alan bu büyük eserde otuza yakın vezin kullanılmıştır. Divan’ın gazel-ler bölümünde, Türkçe-Farsça-Rumca yazılmış mülemma manzumeler de bulunmakta-dır. Şiirler vezinlere ayrılarak alfabetik bir sırada yazılmıştır. Divan’daki Türkçe beyitleri Veled Çelebi ile Feridun Nafiz Uzluk tarafından yayımlanmıştır (Veled Çelebi (İzbudak), Divan-ı Türki-i Sultan Veled, İstanbul 1925; Feridun Nafiz Uzluk, Divan-ı Sultan Veled, İstanbul 1941). Mecdut Mansuroğlu ise daha sonra Divan ve mesnevilerde yer alan Türkçe şiirlerin tamamını eklediği bir inceleme bölümüyle tekrar yayımlamıştır (Mecdut Mansu-roğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958).

Sultan Veled’in Bir Gazeli ve Çevriyazısı(Sultan Veled’in manzumeleri, Mecdut Mansuroğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958 ve Büyük Türk Klâsikleri, C.1, İstanbul 1985’dan.)

سنك يوزك كونشدر يوخسه آيدر جانم آلدى كوزك دقى نه ايدر

Senüñ yüzüñ güneşdür yoúsa aydurCānum aldı gözüñ daúı ne aydur

بنم ايكى كوزم بيلكل جانمسين بنى جانسوز قويه سن بو كيدر

Benüm iki gözüm bilgil cānumsınBeni cānsuz úoyasın sen bu keydür

كوزمدن جيقمه كيم بو ير سنكدر بنم كوزم سكا يخشى سرايدر

Gözümden çıúma kim bu yir senüñdürBenüm gözüm saña yaòşı sarāydur

نه اوقدر نه اوق كو دكدى سندن بنم بويم سوكويدى شمدى يايدر

ÖRNEK 3


Ne oúdur bu ne oú kim degdi senden Benüm boyum süñüydi şimdi yaydur

تماشا چون برو كل كم كوره سين نته كوزم ياشى ايرماق و چيدر

Temāşā çün berü gel kim göresinNite gözüm yaşı ırmaú u çaydur

سنك بويك بو داغدن آغدى كچدى جهان ايمدى يوزكدن ياز و يايدر

Senüñ boyuñ bu daġdan aġdı geçdiCihān imdi yüzüñden yaz u yaydur

بوكون عشقك اوديندن اسى آلدوخ بزه قايو دكل كر قار و قايدر

Bu gün ‘ışúuñ odından ıssı alduòBize úayu degül ger úar u úaydur

بكا هر كيجه سندن يوز بيك اصى بنم هر كون ايشم سندن قولايدر

Baña her gice senden yüz biñ aããıBenüm her gün işüm senden úolaydur

ولد يوخسولدى سنسز بو جهانده سنى بولدى بو كزدن بك و بايدر

Veled yoúsıldı sensüz bu cihānda Seni buldı bu gezden beg ü bāydur

mefā’îlün mefā’îlün fe’ūlün

Gazelin Düzyazıyla Dil İçi Çevirisi ve Açıklamalar1. Senin yüzün güneş ya da ay mıdır? Canımı alan gözün daha ne söyler? dakı (t.b.): dahi, daha; eydür(t.f.): söyler, der. Sultan Veled, bu beyitte muhatabın (sevilenin) güzellik unsurlarından yüzü ve göz-

leri üzerinde durmuştur. Sevgilinin yüzünü şekil ve parlaklık yönünden güneşe ve aya benzeten (teşbîh-i belîğ) şair, gözün ise (gamzeler ile) canını aldığını (istiare) belirtmiştir.

2. İki gözüm! (İyi) bil ki sen, benim canımsın; beni cansız koyman benim için çok iyidir. Şair, bu durumu (sevgilinin canını aldığını) zaten birinci beyitte de ifade etmektedir.

Bilgil (t.f.): bil. –gil: 2. tekil kişi eki; koyasın: bırakasın, bırakıp gidesin; key: (f.e.) nasıl, ne zaman, ne vakit; iyi.

Sevdiğinin canını aldığını, kendi canından geçtiğini, benlikten sıyrıldığını söyle-yen şair, bunun kendisi için iyi bir şey olduğunu anlatıyor.

3. Senin yerin (evin) olan gözümden çıkıp gitme, hep gözümde kal; benim gözüm senin için çok güzel bir saraydır.

Kim (t.e.): ki; yahşi(t.s.): güzel.


Önceki beyitte benlikten geçtiğini belirten şair, bu beyitte de gözünün sevgiliye yaraşır bir saray olduğunu (teşbih) ve sevgilinin bu “göz sarayı”ndan çıkmamasını istemektedir. Bu durum, şairin dâimâ sevgili ile olduğunu anlatmaktadır.

4. Bana olan nazarın (=bakışın: ok, açık isti’âre), nasıl bir oktur? O bana değince mız-rak (gibi düz) olan boyum (teşbîh) yay (gibi iki büklüm) oldu(teşbîh).

süñü(t.i.): süngü, kargı, mızrak. Klâsik şiirde sevgilinin nazarı (=bakışı) oktur ve âşığı göğsünden vurur. İşte Sultan

Veled bu beytinde sevgilinin okları (yan bakışları, isti’âre) sonucunda boyunun iki büklüm olduğunu, yani büyük bir ızdırap çektiğini ifade etmektedir.

5. Gözyaşımı seyredebilmek için yakına gel de onun nasıl ırmak ve çay gibi aktığına bak. Âşığın gözyaşı kanlı akar. Kanlı gözyaşının akması tasavvu�a maddeden sıyrılmaktır.

çün(f.e): için; nite(t.e): nasıl. Irmak ve çay kelimelerinin arasındaki u, Türkçede bağlama edatı olarak kullanılan ve edatına karşılık gelmektedir. Farsçada bu edatla anlam veya görevce yakın ve eş anlamlı kelimeler bağlanır. Sonu ünsüzle biten ke-limelerden sonra u, ü şeklinde kullanılan/okunan bu edat, ünlü ile biten kelimeler-den sonra vü şeklinde okunur: ebrû vü hâl. Böyle kelime guruplarına ise, terkîb-i atfî (bağlama gurubu) denir: dil ü cân, bâğ u bostan gibi.

6. Senin boyun bu dağı aşıp geçti. Dünya şimdi senin yüzünden bahar ve yaz mevsi-mini yaşamaktadır.

yaz(t.i.): bahar mevsimi, ilkbahar; yay(t.i.): yaz mevsimi. Sevdiğinin boyunun dağı aşacak kadar uzadığını, bundan dolayı her tara�a sev-

giliyi gördüğünü (mübâlağa) söyleyen şair, bu yüzden (yüzü güneş ve ay gibi olan sevgili sebebiyle; boyunun uzaması sebebiyle) dünyanın bahar ve yaz mevsimini yaşadığını ifade etmektedir. Çünkü sevgilinin bulunduğu yer cennettir.

7. Bugün senin aşk ateşinden ateş (sıcaklık) aldık. İster kar isterse yağmur olsun bi-zim için endişe edecek bir durum değildir. Sevgilinin ilgisi şairi başka varlıklardan uzaklaştırmıştır.

ışk(a.i): aşk, ıssı(t.i.): sıcaklık; kayu(t.i.): kaygı, endişe, tasa. Aşkını ateşe benzeten şair (teşbîh-i belîğ), bu aşk ateşine sahip olduğu ve sevgili ile

bulunduğu için soğuğun (yağmurun, karın) kendisini etkilemeyeceğini ve bundan dolayı da endişe edilecek bir durumun olmadığını belirtmektedir.

8. Bana senden her gece yüzbin fayda dokunmaktadır. Sen olduğun sürece benim her işim kolaydır.

assı(t.i.): yarar, kazanç, kâr.9. Veled, sana kavuşmadan önce fakirdi, yoksuldu; artık seni bulduğu için bundan

sonra bey ve zengindir. beg(t.i.): bey, bây: (f.s.) zengin.Klâsik şiirde şairlerin (âşık) en önemli varlığı sevgilidir. Sevgiliye ulaşan, gönlünde

onun aşkı bulunan şair, mutlu ve huzurlu olur, çünkü sevgiliyi bulmuştur. Âşık için de sevgili her şeydir. Bu da zenginlik ve beylik demektir. Hayatının merkezinde bir sevgili bulunan şair için üstesinden gelinemeyecek hiçbir zorluk yoktur.

2. İbtidâ-nâme: Sultan Veled’in 1291 yılında yazdığı ilk mesnevisi olan ve 8760 beyit-ten oluşan bu eserde, 76 Türkçe beyit bulunmaktadır. Fe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün vezninde yazılan eserin kaynağı Mesnevî’dir. Sultan Veled bu eserinde, insanın kendisini bilmesini öğütlediği gibi, ölmeden önce ölmeyi, ölümsüzlüğe ulaşmak için Tanrı’ya bağlanmayı, aşk ateşiyle pişmeyi ve nefsin kötülüklerden nasıl arınması gerektiğini anlatır. Bunları yapabil-mek için de bir mürşide (=rehbere) ihtiyaç olduğunu belirtir. İlk baskısı Tahran’da Veled-


nâme adıyla 1936’da yapılmış olan bu mesnevi, Abdülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye çevrilmiştir (Sultan Veled, İbtidâ-nâme, Çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara 1976).

İbtidâ-nâme’den Türkçe beyitlerfe’ilâtün mefâ’ilün fe’ilün (fâ’ilâtün mefâ’îlün fa’lün)

1. Bu hadîsi buyurdı Peygamber Kankı kişi ki dirligin ister

2. Kendüzinden gerek kim evvel öle Dirligün ma’nisin ölüp bula

3. Ölmedin tiz ölün ağun göge Kim sizi ay ile güneş öge

4. Ol kim öldi ölümsüz ol kaldı Uçmağı bu cihânda nakd aldı

5. Kim ölürse bu gün diri ola Ol kim ölmez yarın yavuz ola

Beyitlerin düz yazı ile dil içi çevirisi1. Peygamber, ebedî hayatı, sonsuz yaşamayı isteyen kişi için bu hadîsi söyledi.2. O kişi ölmeden önce ölmeli (öleceğini düşünmeli), böylece ölerek ebedî hayatın hik-

metini anlamalı.3. Haydi ölmeden önce hemen ölüp göklere yükselin de sizi ay ve güneş övsün.4. Bu şekilde benliğini öldüren kişi, ölümsüz oldu ve cenneti bu dünyada satın aldı.5. Kim bugün ölürse, sonsuz hayata kavuşur, zaten şimdi ölmeyen yarın kötü olacak.

3. Rebâb-nâme: 8000 beyit olan ve 1300-1301 yılında yazılan bu eser, Mesnevî vezni (=fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün) ve etkisi ile yazılmıştır. İbtidâ-nâme ile hemen hemen aynı konular işlenen eserin ondan farkı, burada Mevlana hakkında geniş bilgi verilmesidir. Sultan Veled bu eserinde Tanrı’ya ulaşma yollarından, aşktan ve dünyanın “Hakka dost olunması” için yaratıldığından bahseder ve babasının büyüklüğüne, değerine işa-ret eder. Eserde 162 Türkçe beyit bulunmaktadır.

Rebâb-nâme’den Türkçe beyitlerfâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün

1. Mevlana’dur evliyâ kutbı bilün Ne kim ol buyurdısa anı kılun

2. Tanrı’dan rahmetdür anun sözleri Körler okırsa açıla gözleri

3. Kangı kişi kim bu sözden yol vara Tanrı anun müzdini bana vire

4. Yok idi mâlum davarum kim virem Dostlığın mâl ile bellü gösterem

5. Mâl kim Tanrı bana virdi budur Kim bu mâlı isteye ol usludur

İbtidâ-nâme’den Türkçe beyitlerÖRNEK 4

ÖRNEK 5


Beyitlerin düz yazı ile dil içi çevirisi1. Evliyanın kutbu (=ulusu) Mevlana’dır, bunu iyi bilin (ve) o ne buyurduysa onu yapın.2. O’nun sözleri Tanrı’dan rahmettir. Körler okursa gözleri açılır. 3. Hangi kişi bu sözden hareket ederek doğru yola giderse, Tanrı onun karşılığını bana

versin.4. Malım ve davarım yok ki vereyim (de) dostluğumu mal ile belli edeyim.5. Tanrı’nın bana verdiği mal budur (ve) bu malı isteyen akıllı kişidir.

4. İntihâ-nâme: 8300 beyiti bulan bu eser, Sultan Veled’in üçüncü mesnevisidir. Bu da Mesnevî vezni ile yazılmış büyük bir öğüt kitabıdır. Eserde, Hak yolcularının uyanık olma-ları, şeytana ve nefse uymamaları anlatılır. İntihâ-nâme, Muhyî tarafından XIV. yüzyılda aynı vezinle Mesnevî-i Veledî adıyla Türkçe manzum olarak tercüme edilmiştir. Muhyî bu eserinde dinî ve tasavvufî konuları ele almasının yanında, başta Şems ile Mevlana müna-sebeti ve Mevlana’nın diğer sohbet arkadaşlarına yer vermiştir.

5. Ma’ârif: Farsça mensur bir eser olup, elli altı bölümden meydana gelmiştir. Eserde Senaî ve Mevlana’dan şiirlere de yer verilmiştir. Sultan Veled’in dinî, ahlâkî öğütlerinin yer aldığı bu eseri, Meliha Tarıkâhya (Anbarcıoğlu) tarafın dan Türkçeye çevrilerek yayımlan-mıştır (Sultan Veled, Ma’ârif, Çev. Meliha Tarıkâhya, Ankara 1949).

6. Türkçe Şiirleri: Divan’da 129, İbtidâ-nâme’de 76 ve Rebâb-nâme’de 162 beyit olmak üzere 367 beyiti bulan bu şiirler bir araya getirildiğinde Ahmed Fakîh’in Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe’si büyüklüğünde bir eser olabilecek niteliktedir. Bu şiirler, devrinin dil özelliklerini yansıtması ve Sultan Veled’in Türk edebiyatı içindeki yerini de tayin etmesi yönünden önemlidir. Divan ve mesnevilerde yer alan bu şiirlerin tamamını Mecdut Man-suroğlu, bir dil incelemesi ile sözlüğünü de vererek yayımlamıştır (Mecdut Mansuroğlu, Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri, İstanbul 1958).

AHMED FAKİHYapılan araştırmalara ve çeşitli görüşlere göre Türk edebiyatında birkaç Ahmed Fa-kih adı ile karşılaşmaktayız. Bunların birincisi Konya’da yaşayan ve 1221 yılında ve-fat eden Hoca Fakih veya Fakih Ahmed’dir. İkincisi 1251 yılında ölen ve Bahaeddin Veled’in öğrencisi olan Ahmed Fakih’tir. İkinci Ahmed Fakih’in hayatı, Mevlana’nın hayatı ile paralellik gösterir. Fuad Köprülü, Mecdut Mansuroğlu ve Hasibe Mazıoğ-lu, Çarh-nâme’nin şairi olarak bunu gösterirler. Menâkıbü’l-ârifîn adlı eserin yaza-rı olan Eflâkî bu iki şahsı birbirine karıştırarak ikincisini, birinci Ahmed Fakih gibi göstermiştir. 1251 yılında ölen Ahmed Fakih için torunu Seyyid Ahmed 1288 yılında ayrıca bir de türbe yaptırmıştır. İşte Eflâkî’nin bahsettiği Ahmed Fakih bu olmalıdır. Tasavvufî yönü bulunan ve İslamî ilimlere sahip bu şair için Yunus Emre bir şiirinde yer alan aşağıdaki beyitte,

Ahmed Fakih Kutbuddin Sultan Seyyid NecmüddinMevlana Celâlüddin ol kutb-ı cihân kanı

şeklinde yer vermekte ve ona Kutbuddin demektedir. Ancak bunlardan başka XIV. yüzyılda yaşamış olan üçüncü (Karamanlı) Ahmed Fakih ile ne zaman öldü-ğü bilinmeyen ve Akşehir (Konya)’de mezar taşı bulunan dördüncü Fakih Ahmed de bulunmaktadır. Son araştırmalar Çarh-nâme ve Mesâcidi’ş-şerîfe’nin, dil özellikleri yönünden XIV. yüzyılda Karamanlı Ahmed Fakih tarafından yazılmış olabileceğini göstermekle birlikte, şimdilik bu konu, başka belgelere muhtaç olup tam olarak ay-dınlatılmış değildir.


Edebiyat tarihleri ile farklı kaynaklarda verilen birbirinin benzeri bilgilere göre, Horasan’da doğan Hoca Ahmed Fakih, Konya’ya gelerek Mevlana’nın babası Bahaeddin Veled’den fıkıh dersleri almış, bundan dolayı kendisine Fakih denmiştir. Hac için Hicaz’a giden ve Hac dönüşünde iki ay Kudüs’te kalan Ahmed Fakih, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe adlı eserinde Hicaz yolculuğunu anlatmıştır. Kaynaklara göre Ahmed Fakih’in Çarh-nâme ile Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe’den başka eseri bulunmamaktadır.

Çarh-nâme, Eğirdirli Hacı Kemal’in Câmi’ü’n-nezâir adlı nazire mecmuasında yer alan, kaside nazım şekli ile yazılmış 83 beyti elimizde olan eksik bir manzumedir. Câmiü’n-nezâir’in sonundaki listeye göre 100 beyit olması gereken eserin son 17 beyti bulunan yaprağının eksik olduğu anlaşılmaktadır. Mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile ya-zılmış olan Çarh-nâme, yüzyılın diğer eserlerinde görüldüğü gibi insan kaderi, insanların kardeş oldukları ve Tanrı’ya kulluk için yaratıldıkları, feleğin acımasızlığı ve dünyanın faniliği, ölümün gerçekliği gibi dinî-tasavvufî konuların işlendiği ve insanların hayatta olanlardan ibret alarak iyilik yapmaları gibi öğütlerin verildiği, öğretici yanı öne çıkan bir manzumedir. Yer yer sosyal konulara da temas edilen eserde özellikle Anadolu’da 1239 yılından sonraki kargaşa ve bölünme zamanları, insanların acımasız davranışları işlen-miştir. Aynı durum daha sonra Yunus Emre’de de görülmektedir.

Câmi’ü’n-nezâir’de “Çarh-nâme-i Ahmed Fakîh der bî-vefâî-i Rûzgâr” başlığı ile verilen bu kasideyi bilim dünyasına ilk defa tanıtan ve yazarı hakkında bilgi vererek yayımlayan Fuad Köprülü’dür (M. Fuad Köprülü, Anatolische Dichter in der Seldschukenzeit II., Ah-med Faqîh, Körösi Csoma Archivum, II/1-2, 1926, s. 20-38). Daha sonra Mecdut Man-suroğlu tarafından dönemin dil özellikleri dikkate alınarak yeni har�erle yayımlanmıştır (Ahmed Fakîh, Çarh-nâme, yay. Mecdut Mansuroğlu, İstanbul 1956).

Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe, Ahmed Fakih’in ikinci eseridir. Aslı Londra, British Museum’da olan bu eser Hasibe Mazıoğlu tarafından bulunmuş ve yayımlanmıştır. Tek nüsha olan eser 347 beyitlik küçük bir mesnevidir. Çarh-nâme gibi mefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün vezni ile yazılan bu eserde hece vezni ile yazılmış dörtlükler de bulunmaktadır. Yapı bakımından Kutadgu Bilig ile benzerlik gösteren eser, Türk edebiyatında yazılmış ikinci Türkçe mesnevidir. Anadolu Türk edebiyatında ise bir ilk olarak karşımıza çık-maktadır. Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe dil yönünden açık ve sade olup gerçekçi bir an-latıma sahiptir. Zaman zaman dünyanın geçiciliği, iyilerle arkadaş olunması ve sabrın elden bırakılmaması gibi öğütlerle dikkat çeken eserde, Peygamberin Medine’ye hicreti ve ravzası, Hazreti Ebubekir ve Hazreti Ömer’in mezarları, Mekke, Kabe’yi tavaf edişi, Hacerü’l-esved ve Harem’in özellikleri gibi konulara yer verilmiştir. Kubeys Dağı ile Hıra Mağarası’nı anlatan Ahmed Fakîh, Kudüs, Mescid-i Aksa, Kubbetü’s-sahra, Makam-ı Ha-lil hakkında bilgi verdikten sonra Şam şehrinden övgüyle söz eder. İçerik yönünden bir çeşit seyahatname gibi görünen eseri, hacca dair yazılan ilk Türkçe mesnevi olarak da değerlendirmek mümkündür.


Çarh-nâme’den beyitlermefâ’îlün mefâ’îlün fe’ûlün

1. Dirîgâ çarhun elinden hezârân Ki kılmışdur mu’attal bunça kârân

2. İşid imdi bu ahvâli i kardaş Çün ümmetdür biri birine ihvân

3. Yavuz sanmaya kardaş kardaşına Hakîkatdur bu sözüm bana inan

4. İşitdün ise sözüme kulak dut Gidermegil sözümi kulağundan

5. Bilür misin niçün geldün cihâna Seni kullığ içün yaratdı Sultân...Beyitlerin düz yazı ile dil içi çevirisi1. Bunca işi geçersiz (muattal) kılan feleğin elinden binlerce eyvâh.2. Ey kardeş, şimdi bu olup bitenleri (ahvâli) işit, zîrâ ümmet birbirinin kardeşidir.3. Kardeş kardeşi için kötü şey düşünmesin. Bu sözüm gerçektir, bana inan.4 Bu sözümü işittinse kulak ver de sözümü aklından çıkarma.5. Bu dünyaya niçin geldiğini biliyor musun? Tanrı (sultan) seni kulluk için yarattı.XIII. yüzyılın sonu ile XIV. yüzyılın başlarında yaşamış olan Yunus Emre (öl. 1320) hak-kında kitabınızın 7. ünitesinde bilgi verilecektir.

Mevlânâ’nın Ussuñ var-ısa iy gâfil aldanmagıl zinhâr mâla / Şol nesneye ki sen koyup gidersin ol girü kala beyitinde üzerinde durduğu konu hakkında bilgi veriniz.

ÖRNEK 6

2


ÖzetXII-XIII. yüzyıllarda gelişen batı Türk edebiyatının Türk edebiyatı tarihi için deki yerini belirlemekAnadolu’nun Müslüman Türklerle başlayan tarihinde Türklerin daha önce yaşadıkları Doğu ve Batı Tür-kistan, Horasan ve İran bölgelerinde kazandıkları bi-rikimlerin büyük yeri vardır. Aynı şekilde Anadolu, Selçuklularla yeni kimlik kazanmaya başladığında Türklerin daha önce bulundukları coğrafyalarda geli-şen şiir anlayışı ve zevki de bu yeni vatana taşınmıştır. Bunların yanında Anadolu Selçuklu Devleti’ni kuran Türklerin yazı dilinin gelişmemiş olması ve edebî geleneklerinin bulunmaması, Selçuklu sultanlarının İran’ın Sasanî devri saray geleneğini örnek almala-rı, kimi zaman Arapçanın kimi zaman da Farsçanın resmî dil olması, Farsçanın edebî dil, Arapçanın da bilim dili olarak kullanılması sonucu Anadolu’da ilk zamanlarda Farsça ve Arapça çok sayıda eser yazıl-mıştır. Ancak Anadolu’da Türk nüfusunun zamanla artmasına bağlı olarak Türk edebiyatı da gelişmeye başlamış, Arapça ve Farsça eserlerin Türkçeye çevril-mesinin yanında bu dönemde ilk kez Türkçe eserler de yazılmıştır.

XII-XIII. yüzyılda yazılan ilk eserlerin çoğu Arapça, Farsça ve bu dillerde yazılan eserlerden çeviri olsa da, bu dönemde Mevlana’nın ve Sultan Veled’in Farsça eserlerinde bulunan az sayıda Türkçe beyitler ve şiir-ler ile Ahmed Fakih yazdığı Türkçe şiirler Anadolu’da gelişen Türk edebiyatının önünü açmış, bunlardan sonra Yunus Emre, Âşık Paşa ve Gülşehrî başarılı eserler vermişlerdir. Bu dönemde yazılan az sayıdaki Türkçe eserler, Türk edebiyatının gelişmesine zemin hazırlamaları ve öncülük etmeleri bakımından çok önemlidir.

XIII. yüzyılda Anadolu’da yaşayan şair ve yazarlar ile bunların eserleriyle ilgili değerlendirmeler yapmak Mevlana, Ahmed Fakih ve Sultan Veled, XIII. yüz-yılda Anadolu’da gelişen ve batı Türk edebiyatı adı ile anılan edebiyata öncülük ederek yön veren şair ve yazarlardır. Bu yüzyılın ortalarına doğru doğan Yunus Emre’nin asıl verimli dönemi XIV. yüzyılın başlarına rast gelir.

Mevlana Celaleddin-i Rumî:1207’de Horasan’ın Belh şehrinde doğan Mevlana, 17 Aralık 1273 tarihinde Konya’da ölmüştür. Şems-i Tebrizî ile tanıştığı1244 yılından sonra manevî yönden büyük değişiklik ya-şayan Mevlana, Şems’in 1247 yılında Konya’dan ay-rılmasından sonra kendisini şiire vermiştir. Şems’in hasretiyle Divan-ı Kebîr’i yazan Mevlana, eserinde Şems ve Hâmûş kelimelerini mahlas olarak kullan-mıştır. Dîvan’ı Şems’e izafeten Dîvan-ı Şems adı ile de anılmıştır.

Mevlana’nın en önemli iki eseri, her ikisi de man-zum olarak yazılan Mesnevî (=Mesnevî-i Ma’nevî) ile Divan-ı Kebîr’idir. Fîhi Mâ Fîh, Mecâlis-i Seb’a ve Mektûbât ise başkalarının düzenlediği, özellikle öğ-rencileri ve sevenleri tarafından derlenen mensur eserlerdir.

Dîvân-ı Kebîr: Gazel, terci-bend ve rübailerden olu-şan Dîvân-ı Kebîr’de (=Külliyât-ı Şems) ilahî aşk, gö-nül derdi, sabır, hoşgörü, insanlara iyilik etmek ve yardımda bulunmanın önemi gibi konular anlatıl-mıştır. Dîvân-ı Kebîr, duygu yüklü ve oldukça hacimli bir eserdir. 40 binden fazla beyitten oluşan ve çeşitli yazma nüshaları bulunan eser, değişik dillere de çev-rilmiştir. Dîvân-ı Kebîr, Mithat Bahari (1959) ve Ab-dülbaki Gölpınarlı tarafından Türkçeye çevrilmiştir (1957-1960). Dîvân-ı Kebîr’in batı dillerine yapılmış çevirileri arasında en tanınmış olanı Nicholson’un yaptığı çeviridir (Cambridge, 1898).

Mesnevî: Mevlana’nın başta Kur’an’ı ve hadisleri kay-nak olarak alıp tarikata mensup olanları (müritleri) ve toplumu eğitmek için yazdığı bu eserde, konunun gelişine göre Kelîle ve Dimne’den, Mantıku’t-tayr’dan hikâyelere yer verilmiştir. Ayrıca Hakim Senaî’nin Hadîkatü’l-hakîka’sından da yararlanılmıştır. Fâ’ilâtün fâ’ilâtün fâ’ilün vezniyle yazılan ve yaklaşık yirmi dört bin beyit olan Mesnevî’nin hatimesini (=sonucu) Sul-tan Veled yazmıştır. Mesnevî’nin gerek bölümler ha-linde gerekse bütün olarak, Türkçe, Farsça ve Arapça değişik zamanlarda tercüme ve şerhleri yapılmış, eser çeşitli dillere çevrilmiştir. Kendinden sonra dinî-ahlâkî konularda yazılan çok sayıda eseri etkileyip onlara kaynaklık etmiş olan Mesnevî, yüzyıllar boyu

1

2


Mevlevî tekkelerinde okutulmuştur. Sürurî, Sudî, Şem’î, İsmail Rüsuhî Dede, Yusuf Dede, Nahifî, Şakir Mehmed ve Mehmed Murad, Mesnevî’nin tamamını tercüme veya şerh etmişlerdir.

Fîhi Mâ Fîh: “Onun içindeki odur” veya yorum-la, “ne varsa onda var” anlamına gelen bu eserde, Mevlana’nın bazı sohbetleri sırasında sorulan sorula-ra verdiği cevaplara; tasavvuf, din, ahlak ve felsefe ile ilgili görüşlerini anlattığı, dünya, insan ve şiir anlayı-şından söz ettiği konuşmalarına yer verilmiştir.

Mecâlis-i Seb’a: Mevlana’nın yedi vaazının yakın çevresi tarafından kaydedilip bir araya getirilmesiyle meydana gelen bir eserdir. Eserde Dîvân-ı Kebîr’den ve Mesnevî’den beyitler de bulunmaktadır.

Mektûbât: Mevlana’nın devlet adamlarına, dönemin ileri gelenlerine, dostlarına ve oğullarına yazdığı 1+50 kadar mektubun toplanmasıyla meydana gelen bir eserdir.

Mülemmaları ve Türkçe Şiirleri: Ayrı bir eser halinde olmayan ve Farsça eserleri içinde yer alan bu şiirler, bazı araştırıcılar ve ilim adamları tarafından zaman zaman yayımlanmışsa da, Hasibe Mazıoğlu tarafın-dan topluca neşr edilmiştir(2009).

Sultan Veled: 1226 yılında Lârende’de (=Karaman) doğan Sultan Veled, 1312’de vefat etmiştir. Mevlevi-lik, Sultan Veled zamanında tarikat haline gelmiş ve zamanla yayılmış, Bursa ve Edirne başta olmak üzere, Osmanlı devleti içinde itibar görerek gelişmiş, hatta padişahların da ilgisini çekmiş, yardımını ve desteğini görmüştür.

Sultan Veled, eserlerini Farsça yazmakla birlikte az da olsa Türkçe beyitlere ve şiirlere de yer vermiştir. Bu açıdan o, Ahmed Fakih ile birlikte, Anadolu’da başlayan Türk edebiyatında öncüdür. Sultan Veled’in Farsça manzum olarak yazdığı Dîvân, İbtidâ-nâme, Rebâb-nâme, İntihâ-nâme mesnevileri ile nesir ola-rak yazdığı Ma’ârif, adlı eseri vardır. Manzum eser-lerinin toplam beyit sayısı 30.000’e ulaşan Sultan Veled’in devrinde velûd (=çok eser veren) bir şair olduğu görülür.

Ahmed Fakih: Horasan’da doğan Ahmed Fakih, Konya’ya gelerek Mevlana’nın babası Bahaeddin

Veled’den fıkıh dersleri almış, bundan dolayı kendi-sine Fakih denmiştir. Ahmed Fakih’in kaynaklarda, Çarh-name ile Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe adlı iki eseri bulunduğu ve 1251’de öldüğü belirtilmektedir.

XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının orta-ya çıkışı ve yayılma sebepleri ile önemli temsilcilerini sıralamak XIII. yüzyılda Anadolu’da tasavvuf edebiyatının orta-ya çıkışı ve yayılmasının başlıca sebepleri; a) Selçuk-lular döneminde Anadolu’da siyasî hâkimiyet kurmak için yapılan sürekli savaşlar, taht kavgaları ve Moğol istilâsı sonucunda düzen ve asayişin bozulmasıyla yaşama gücü oldukça güçleşen, uzun süre barış ve huzur yüzü göremeyen Anadolu halkının sığınacak bir yer araması, b) Böyle bir ortamda ortaya çıkan Mevlana Celaleddin-i Rumî, Sühreverdî, Ahi Evren, Muhyiddin-i Arabî ve Sadreddin-i Konevî gibi mu-tasavvıf şahsiyetlerin ve Horasan’dan gelen Yesevî dervişlerinin dinî ve tasavvufî görüşlerini toplumun çeşitli kesimlerinde anlatmaları ve bu görüşlerinin yer aldığı eserler yazmalarıdır.

Bu dönemde eserlerin Arapça ve Farsça yazılması, bu dilleri bilmeyen Türk halkına dini ve tasavvufu kendi dilleriyle öğretme ihtiyacını doğurmuştur. Bü-tün bunların sonucunda Anadolu’da Türkçe ile an-latılan bir din ve tasavvuf edebiyatı ortaya çıkmıştır. Şehirde yetişmiş aydın tabaka sufileri Farsça şiirler söylerken, Anadolu’ya yayılan Yesevî, Hayderî ve Bektaşî dervişleri de Türkçeyi kullanarak tekke ede-biyatının meydana çıkmasına öncülük etmişlerdir. Anadolu’da ortaya çıkan bu dinî-tasavvufî edebiya-tın ilk temsilcileri, Mevlana, Sultan Veled ve Yu-nus Emre’dir. Mevlana, eserlerini Farsça yazmakla birlikte az sayıdaki Türkçe şiirleri ve mülemmaları ile Türk edebiyatını yönlendirmiş, onun meclisinde bulunan Hoca Ahmed Fakih (öl. 1252) de Türkçe şi-irler söylemeye başlamıştır. Mevlana’nın oğlu Sultan Veled Türkçe şiir söylemede, babasına göre bir hayli ileri gitmiş, onu bu yüzyılın sonunda Yunus Emre, XIV. yüzyılda ise Gülşehrî ve Âşık Paşa gibi şairler izlemiştir.

3


Kendimizi Sınayalım1. Aşağıdakilerden hangisi Anadolu’da ilk alınan yerlerdendir?

a. İznikb. Kayseric. Konyad. Alanyae. Şirvân

2. Bizanslılardan 1075-1080 yılları arasında İznik’i alıp baş-şehir yaparak Anadolu Selçuklu devletini kuran sultan aşağı-dakilerden hangisidir?

a. Süleyman Şahb. Alp Arslanc. I. Kılıç Arsland. Melikşahe. I. Rükneddin Mesud

3. İbn Bibi’nin (öl. 1285’ten sonra) 1281’de tamamladığı Selçuklu tarih kitabının adı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Selçuklu Şeh-nâmesib. Tabsıratü’l-mübtedîc. İskender-nâmed. el-Evâmirü’l-alâ’iye e. İhtiyârât-i Muza�erî

4. Kâni’î Ahmed b. Mahmûd et-Tûsî’nin İzzeddîn Keykâvûs (öl. 1278-1279) için yazdığı manzum eser aşağıdakilerden hangisidir?

a. Kelile ve Dimneb. Târîh-i Âl-i Selçûkc. Bezm ü Rezmd. Ravzatu’l-Küttâbe. Şerh-i Kasîde-i Tâ’iyye

5. Mevlana hakkında yazılan eserlerin ve Mevlevîlik kay-naklarının başında gelen eser ve yazarı aşağıdakilerden hangisidir?

a. Karaman Şeh-nâmesi - Yârcânîb. Menâkibu’l-Ârifîn - Ahmed E�âkîc. Risâle - Sipehsâlârd. Fütüvvet-nâme - Nâşîrîe. Beşâ’rü’n-Nezâ’ir - Muînî

6. Aşağıdakilerden hangisi zamanla gelişip batı Türk edebi-yatının edebî dili olmuştur?

a. Harezm Türkçesi b. Karahanlı Türkçesic. Oğuz Türkçesid. Kıpçak Türkçesie. Çağatay Türkçesi

7. Anadolu’da yazılan ilk Türkçe eser aşağıdakilerden han-gisidir?

a. Bezm ü Rezmb. Târîh-i Âl-i Selçukc. Makâlâtd. Mirsâdü’l-İbâde. Çarh-nâme

8. Aşağıdakilerden hangisi Mevlana’nın mensur eserlerin-den biridir?

a. Mektûbâtb. Divan-ı Kebirc. Mesnevî-i Ma’nevîd. İbtidâ-nâmee. İntihâ-nâme

9. Aşağıdaki şairlerden hangisi Mevlana’nın Mesnevî’sini manzum olarak Türkçe tercüme etmiştir?

a. Yûsuf Dedeb. Şem’îc. Nahîfî d. Rüsûhîe. Sûdî

10. Türk edebiyatında yazılmış olan ikinci Türkçe mesnevi aşağıdakilerden hangisidir?

a. İbtidâ-nâme.b. Rebâb-nâme.c. Çarh-nâme.d. Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-şerîfe e. Risâletü’n-nushiyye


Kendimizi Sınayalım Yanıt Anahtarı1. e Yanıtınız yanlış ise “Türklerin Anadolu’ya Gelişi”

konusunu yeniden gözden geçiriniz. 2. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu Selçukluları” konusunu

yeniden gözden geçiriniz.3. d Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.4. a Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz. 5. b Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Farsça

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.6. c Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.7. e Yanıtınız yanlış ise “Anadolu’da Yazılan İlk Türkçe

Eserler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.8. a Yanıtınız yanlış ise “Mevlana Celâleddîn-i Rûmî”

konusunu yeniden gözden geçiriniz.9. c Yanıtınız yanlış ise “Mevlana’nın Eserleri ve Edebî

Kişiliği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.10. d Yanıtınız yanlış ise “Ahmed Fakih” konusunu yeni-

den gözden geçiriniz.

Sıra Sizde Yanıt AnahtarıSıra Sizde 1Mevlana fikirleriyle, şiirdeki tercihleriyle ve aynı zamanda az sayıdaki Türkçe dizeleri ve ifadeleriyle Anadolu’daki Türk şiirinin kaynağında önemli bir yer edinmiştir. Mevlana’nın Türk edebiyatındaki yeri ve önemini iki madde halinde ifade etmek mümkündür: 1. Şahıs olarak Mevlana’nın Türk edebiyatındaki yeri ve

önemi.2. Mesnevî’sinin Türk edebiyatındaki durumu ve Türk şair

ve yazarların Mesnevî’yi ele alış şekilleri.Türk edebiyatında pek çok şair ve yazar, Mevlana’yı üstat ve mürşit olarak kabul ederek eserlerinde şahsına yer vermişler, ona olan hürmet ve hayranlıklarını söylemekten geri kal-mamışlardır. Bu şairlerin başında Şeyyad İsa, Yunus Emre, Gülşehrî, Kirdeci Ali, İzzetoğlu ve Elvan Çelebi gibi Mev-lana ile aynı veya yakın dönemde yaşamış şairleri saymak

mümkündür. Yazıcıoğlu Mehmed (öl. 1451) Anadolu’da halk arasında en çok okunan kitaplardan ünlü eseri Mu-hammediyye’sine (yazılışı 1449) Mevlana’nın Mesnevî’sinden mealen beyitler aktarmıştır. Aynı şekilde Ahmed Paşa (öl. 1492), Bakî (öl. 1600), Şeyhulislâm Yahya (öl. 1644), Nef ’î (öl. 1635) ve Şeyh Galib (öl. 1799) gibi çok sayıda şair şiir-lerinde Mevlana’dan, eserinlerinden ve Mevlevîlerden büyük övgüyle söz etmişlerdir. Osmanlı âlimlerinin de Mevlana’ya ilgisi büyük olmuştur. Örnek olarak Osmanlı’nın ilk şeyhülislâmı kabul edilen Molla Fenarî (ö.834/1431), Şerhu Dîbâceti’l-mesnevî adlı ri-salesiyle Mesnevî’nin önsözünü Arapça olarak şerh etmiş, Mevlana’yı yücelterek anmıştır. Şeyhülislam Kemalpaşazade (ö.1534) de Mevlana’nın adını anarak veya anmadan eserle-rinde Mevlana’nın şiirlerinden alıntılar yapmış, ondan yarar-lanmıştır. Taşköprüzade İsameddin Ahmed Efendi (öl. 1561) ve onun Arapça eserini ilavelerle Türkçeye tercüme eden oğlu Kemaleddîn Efendi (öl. 1621) de, bilimler hakkında bil-gi veren Mevzû’âtu’l-’ulûm isimli eserde Mevlana hakkında bilgi verip değerlen dirmelerde bulunmaktadır.Mevlana’nın eserlerinde bulunan düşünce, yorum, mazmun ve deyimlere sonraki şairlerde aynen veya benzer şekilde görülebilmektedir. Türk edebiyatının büyük şairleri Nef ’î ve Şeyh Galib’e gelene kadar çok sayıda şair Mevlana’ya şi-irlerinde yer verirler ve onu övmekten geri kalmazlar. Aynı durum halk edebiyatı içinde yer alan şairlerde de görülür. Mevlana, Mesnevî’de ve Dîvân-ı Kebîr’de zaman zaman Türk-çe yazdığı ibareler, mülemmalar ve beyitler ile XIII. yüzyılda kendinden sonra Ahmed Fakih ve Sultan Veled de görüldü-ğü gibi Türkçe şiirlerin yazılmasına rehberlik ederek önünü açmıştır. Mesnevî’nin yazıldığı günden bu yana hemen her yüzyılda Türkçe tercümesi ve şerhinin yapılması, Anado-lu’daki Türk edebiyatının gelişmesinde ve şekillenmesinde Mevlana ve eserlerinin başlıca kaynaklardan biri olduğunu göstermektedir.

Sıra Sizde 2Mevlana, nu beyitinde, dünyaya ait bütün güzelliklerin ve dünya hayatının geçici olduğunu, akıllı olan kişilerin bu ger-çeği unutmamaları gerektiğini belirtmektedir.


Yararlanılan ve Başvurulabilecek KaynaklarAçık, N. (2002). Eski Türk Edebiyatında Mevlevîlik Etkisi

ve Mevlevî Şairler, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Ahmed Paşa Divanı (1966). haz. Ali Nihad Tarlan, İstanbul.Akün, Ö. F. (1994). “Divan Edebiyatı”, TDVİA, 9, İstanbul:

TDV Ya yınları. Aşkar, M. (2005). “Molla Fenari’nin ‘Şerhu Dîbaceti’l-

Mesnevî’ Adlı Risalesi ve Tahlili”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi-Mevlana Özel Sayısı, Yıl: 6, S. 14, Ankara.

Ateş, A. (1940-1945). “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII.

Bâkî Dîvânı (1994). haz. Sabahattin Küçük, Ankara: TDK.Cahen, C. (1979). Osmanlılardan Önce Anadolu’da Türkler,

trc. Yıldız Moran, İstanbul.Çelebioğlu, A. (1998). “XIII-XV. Yüzyıl Mesnevîlerinde

Mevlana Tesiri”, Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: MEB Yayınları.

Çelebioğlu, Â. (1998). Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları, İstanbul: MEB Yayınları.

Çelebioğlu, A. (1999). Türk Edebiyatında Mesnevi, İstanbul.Değirmençay, V. (2005). Kâni’î-yi Tûsî ve Kelîle ve Dimne’de

II. İzzeddin Keykâvûs’a Methiyeleri, Erzurum.Demirci, İ., Teslim, E. (2006). Mevlâna Hakkında Şiirler

Antolojisi, Konya: İl Kültür ve Turizm Md. Yayınları.Duru, N. F. (2000). Mevleviyâne, İstanbul.E�âkî, (1986-1987). Ari�erin Menkıbeleri, I-II, trc. Tahsin

Yazıcı, İstanbul.Erdoğan M. (2009). “Klasik Türk Şiirinde Mevlana

Medhiyeleri ve Mecmua-i Medâyih-i Mevlana”, Mevlana Araştırmaları-3, Ankara.

er-Râvendî, Muhammed b.Ali, (1957-1960). Râhatu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr, trc. Ahmed Ateş, I-II, Ankara.

Genceî, T. (1987), “Çarhnâme’nin Müellifi ve Tarihi Hakkında Notlar”, Türk Kültürü, S. 286, Ankara.

Gölpınarlı, A. (1992). Dîvân-ı Kebîr I, Ankara. Gölpınarlı, A. (1999). Mevlana Celâleddin Hayatı, Eserleri,

Felsefesi, İstan bul: İnkılâp Kitabevi.Hüseyn Muhammedzâde-i Sadîk (1369). Seyrî der eş’âr-i

Türkî; Mekteb-i Mevlevîye, Tahran.İbn Bîbî (1956). el-Evamiru’l-alaiyye, Faksimile, Ankara, İbn Bîbî (1957). el-Evamiru’l-alaiyye, nşr. Necati Lugal-

Adnan Sadık Erzi, cilt I, Ankara.İbn Bîbî (1996). el-Evâmiru’l-alâiyye, haz. Mürsel Öztürk,

I-II, Ankara.Jalâlu’ddîn Rûmî (1925-1940). �e Mathnawî, nşr. R. A.

Nicholson, I-VII, London.Karaismailoğlu, A. (1996). “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”,

V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri, Bildiriler, Konya.

Karaismailoğlu, A. (2007). “Mesnevî’de Türk Adı ve Kullanım Özellikleri”, Mevlana Araştırmaları 1, Ankara: Akçağ Yayınları.

Kartal, A. (2005). “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şairler (XI-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, V, Ankara.

Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Gelişimi”, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları.

Kartal, A. (2006). “Anadolu’da Türk Edebiyatının Öncüleri”, Türk Edebiyatı Tarihi I, Ankara: KTB Yayınları. Şeyhûlislam Yahya Divan (2001). Haz. Hasan Kavruk, Ankara.

Kartal, A., Şentürk, A. A. (2004). Üniversiteler İçin Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul: Dergâh Yayınları.

Kemâleddîn Efendi (1313). Mevzû’âtu’l-’ulûm, I-II, İstanbul.Koca, K. (1997). İzzeddin Keykâvüs (1211-1220), TTK

Yayınları. Ankara.Korkmaz, Z. (1995). Türk Dili Üzerine Araştırmalar I,

Ankara: TDK Yayınları.Köprülü, M. F. (1926). “Selçukiler Devrinde Anadolu Şairleri,

Hoca Dehhânî”, Hayat Mecmuası, Ankara 1926, S. 1.Köprülü, M. F. (1943). “Anadolu Selçukluları Tarihinin Yerli

Kaynakları”, Belleten, VII.


Köprülü, M. F. (2003). Türk Edebiyatı Tarihi, Ankara: Akçağ Yayınları, 5. bas.

Kuban, D. (1993). “Ortaçağ Anadolu - Türk Sanatı Kavramı Üzerine”, Malazgirt Armağanı, Ankara.

Külliyât-ı Şems yâ Dîvân-ı Kebîr I-X, (1957-1967). Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh-i Tahrân

Mansuroğlu, M. (1947). Anadolu Türkçesi (XIII. Asır) Dehhânî ve Manzumeleri, İ.Ü. Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Mezunları Cemiyeti Yayını: 2, İstanbul.

Mansuroğlu, M. (1956). Ahmed Fakîh, Çarhnâme, İstanbul.Mazıoğlu, H. (1972). “Selçuklular Devrinde Anadolu’da

Türk Edebiyatının Başlaması ve Türkçe Yazan Şairler”, Malazgirt Armağanı, Ankara: TTK Yayınları.

Mazıoğlu, H. (1974). Ahmed Fakı, Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını.

Mazıoğlu, H. (2009). “Mevlana Celâleddin-i Rûmî’nin Türkçe Şiirleri”, Eski Türk Edebiyatı Makaleleri, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Mengi, M. (2000). Eski Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Tarihi-Metinler, Ankara: Akçağ Yayınları. 6. Bas.

Mevlana (1992). Divân-ı Kebîr, I-VII, çev. Abdülbaki Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Mevlana Celâleddin (1992). Dîvân-ı Kebîr I-VII, haz. Abdulbaki Gölpınarlı, Ankara: Kültür Bakanlığı.

Mevlana Güldestesi (tarihsiz), hzl. Feyzi Halıcı-Bahar Gökfiliz, Ankara: Yücel Ofset.

Muhammed Emin Reyâhî (1369). Zebân ve Edeb-i Farsî der Kalemrov-i Osmanî, Tahran.

Öçal, Ş. (2009). “Mevlana ve Kemalpaşazâde’de Varlık Kavramı ve Işık Sembolü”, Mevlana Araştırmaları 3, Ankara.

Önder, M. (1973). Mevlâna Şiirleri Antolojisi, İstanbul: Işık Yayınları.

Sertkaya, O. F. (1989). “Ahmed Fakîh”, TDVİA, 2, İstanbul.Şeşen, R. (2004). “Selçuklular Devrindeki İlme Genel Bir

Bakış”, III. Uluslar Arası Mevlâna Kongresi (5-6 Mayıs 2003), Bildiriler, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları

Şeyhülislislâm Yahyâ Divanı (2001). Haz. Hasan Kavruk, Ankara.

Tatçı, M. (1990). Yunus Emre Divanı Tenkitli Metin, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

Tekcan, M. (2007). Hakim Ata Kitabı, Beşir Kitabevi, İstanbul.

�e Mathnawi of Jalálu’ddín Rúmí I-VIII, (1925-1940), by Reynold A. Nicholson, ed. from the oldest mss. Available; with critical notes, tr. and commentary, London: Luzac & Co.

Turan O. (1998). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar, Ankara.

Turan, O. (1971). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.Turan, O. (1997). “Keykubâd I, Alâ al-Dîn”, İslâm

Ansiklopedisi, VI, Eskişehir: MEB Yayınları.Turan, O. (2010). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.Uzunçarşılı, İ. H. (1948). “XII. Ve XIII. Asırda Anadolu’daki

Fikir Hareketleri İle İçtimaî Müesseselere Bir Bakış”, III. Türk Tarih Kongresi Tebliğleri, Ankara.

Uzunçarşılı, İ. H. (2003). Anadolu Beylikleri, Ankara.Yavuz, K. (1986). “Ahmed Cevdet Paşa’nın Abidin Paşa’ya

Yazdığı Mektup”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul.

Yavuz, K. (2000). “Türk Edebiyatında Mesnevî’den İlk Tercüme Hikâyeler ve Bazı Dikkatler”, Uluslararası Mevlana Bilgi Şöleni, (15-17 Aralık 2000), Ankara.

Yavuz, K. (2007). Muinî, Mesnevî-i Muradiye, cilt I-II, Konya: Selçuk Üniversitesi Yayınları.

Yavuz, K. (2007). Gülşehrî’nin Mantıku’t-tayr’ı (Gülşen-nâme), Ankara: Kırşehir Valiliği Yayını: 12.