‘EEN GELUKKIGE BEVRIJDING, EEN VERLANGEN NAAR GELUK’

het Requiem van FauréJan van Oudheusden

Als opwarmertje voor onze voorstelling van 1 november heb ik voor Vivace wat wetenswaardigheden over het Requiem van Fauré bij elkaar gezocht. Om nóg gemotiveerder mee te zingen.

Het Requiem is in de katholieke traditie de eredienst die wordt opgedragen voor de doden; tijdens uitvaarten of op Allerzielen (2 november). Volgens de oude katholieke kerkleer bekort de uitvoering van het Requiem de tijd die de ziel van de overledene moet doorbrengen in het vagevuur. Rust en vrede voor de ziel van de overledene worden afgesmeekt; de vrees voor de hellepijnen wordt uitgeschreeuwd (dies irae…), de hoop op verlossing door de kruisdood van Christus wordt uitgesproken; met als slotakkoord de wens dat de overledene het paradijs mag betreden.

tien eeuwen traditie

Het Requiem wordt zeker al duizend jaar gezongen. In de Middeleeuwen gebeurde dat in de vorm van Gregoriaanse gezangen, éénstemmig vertolkt door monniken. De oorsprong is duister. Mogelijk heeft in de tiende eeuw abt Odo van het bekende benedictijner klooster te Cluny er de hand in gehad. Hij bepaalde dat 2 november de dag zou zijn waarop de overledenen werden herdacht. Wellicht componeerde hij zelf de bijbehorende dodenmis, getiteld Missa pro defunctis, mis voor de overledenen.

Käthe Kollwitz, Rouwend ouderpaar, Vladslo (B.)

In de eeuwen na 1500 hebben duizenden componisten het Requiem op muziek gezet. Een (wellicht wat ruime) telling in 2013 (www.Requiemsurvey.org) kwam tot 5024 requiems, door 3112 componisten! Het oudste bewaard gebleven polyfone requiem is van Johannes Ockeghem (rond 1460). Dat stuk wordt omschreven als ‘mystieke muziek, droef en geheimzinnig als een kille, gotische kathedraal.’ Net als dit stuk bleven de versies uit de Renaissance (1500-1650) nog erg dicht bij de oorspronkelijke Gregoriaanse versies.

In de muzikaal zeer vruchtbare periodes van Barok, Klassiek en Romantiek (1650-1850) kwamen talloos vele versies uit. Sommige daarvan duren maar vijf minuten, zoals het requiem dat Puccini schreef ter ere van Verdi. Ik zal hier maar geen complete waslijst geven. Iedereen kent wel het (onvoltooide) Requiem van Mozart uit 1791 (het imposante slotakkoord van de speelfilm Amadeus). Twee bekende requiems uit de negentiende eeuw zijn die van Verdi en van Berlioz. Van Schumann kennen we de Missa pro defunctis (1855) en van Von Suppé het Ein deutsches Requiem uit 1865-68. Onder de vele namen van componisten van requiems vind je verder Palestrina, Biber, Brahms, Puccini, Duruflé, Dvorak, Britten en Stravinsky. Opvallend is dat de meesten maar éénmaal in hun leven een requiem schreven, terwijl bijvoorbeeld Palestrina niet minder dan 104 miszettingen componeerde. Kennelijk was het schrijven van een Requiem iets speciaals, iets eenmaligs, een hoogst individuele expressie.

Een sub-genre wordt gevormd door de niet-religieuze requiems, Het bekendste voorbeeld daarvan is het War Requiem van Benjamin Britten, gecomponeerd om de oorlogsdoden te eren, onder meer opgevoerd toen in 1962 de nieuwe kathedraal van Coventry werd ingewijd. Het betrof de muzikale interpretatie van negen oorlogsgedichten van Wilfred Owen, de war poet die voor Groot-Brittannië sneuvelde op een van de laatste dagen van de Eerste Wereldoorlog.

een fijngevoelig componist

Over de Franse componist Gabriel Fauré, zijn leven, loopbaan en karakter heb ik twee Vocaaltjes geleden al uitvoerig geschreven (nr. 1, maart 2015). In dat artikel stond Cantique de Jean Racine centraal. De begenadigde, fijngevoelige componist Fauré was een zeer beminnelijk persoon. Zijn ingetogen en serene composities, puur en subtiel van toon, contrasteren met het meer dramatische werk van onmiddellijke voorlopers als Guiseppe Verdi en Hector Berlioz. Deze laatste had jaren eerder ook een requiem geschreven. Naar de smaak van Fauré was die echter te bombastisch met al dat trompetgeschal en die paukenslagen! Fauré moest trouwens net zo min iets hebben van de opera’s van Wagner.

Naar zijn idee diende een requiem juist vredig, intiem en ingetogen te zijn, en ver verwijderd van de toon van overdadige opera-achtige effecten die vaak doorklonk in de misuitvoeringen van de negentiende eeuw. ‘Mijn Requiem is zo zachtmoedig als ikzelf’, zei hij.

drie verschillende versies Gabriel Fauré in 1905

Faurés Requiem in d mineur, opus 48 kennen wij nu als een van de beroemdste requiems en sowieso een van de bekendste koorstukken uit de muziekgeschiedenis. Gabriel Fauré componeerde het stuk voor koor en orkest in delen, tussen 1887 en 1890. Oorspronkelijk als kamermuziek. Maar het eerste deel, Libera me, had hij al tien jaar eerder geschreven.

De eerste versie (van vijf delen) werd in januari 1888 uitgevoerd in de Madeleinekerk in Parijs, de stamkerk van de componist. Fauré zelf dirigeerde. Vijf jaar later ging op dezelfde plek de voltooide versie in première, ook toen hanteerde de componist het dirigeerstokje. Rond 1900 is het stuk – op dringend verzoek van zijn uitgever, - voor de derde keer bewerkt, en ditmaal voor een compleet orkest. Dat was wel nodig ook, aangezien er toen veel koren werden opgericht, en voor hun zanguitvoeringen was een steviger instrumentale

ondersteuning gewenst. Deze derde versie - de meest bekende - werd in april 1900 voor het eerst

ten gehore gebracht. Of Fauré die bewerking zelf heeft verricht, is onzeker. Fauré was er niet erg in geïnteresseerd. Waarschijnlijk heeft hij de herziening deels aan anderen gedelegeerd. Pas in de jaren 1980 ontdekte de componist John Rutter in de nationale bibliotheek van Frankrijk Faurés originele manuscript uit 1893 voor kamerorkest.

motivatie van de componist

Fauré begon aan het werk kort na het overlijden van zijn vader in 1885 en zijn moeder in 1887. Het is aannemelijk dat het verlies van beide ouders de uiterst gevoelige Fauré diep hebben aangegrepen. Maar hiervoor is geen bewijs. Het kan ook zijn dat Fauré met het stuk definitief zijn naam wilde vestigen. Desgevraagd verklaarde de componist dat hij gewoon een mooi stuk had willen schrijven. Fauré stond ook niet bepaald bekend om zijn religiositeit. Hij was beslist geen fervente katholiek: je zou hem een eeuwige twijfelaar kunnen noemen. Zijn zoon noemde hem ‘een scepticus’.

In tegenstelling tot veel vroegere requiems, die vaak somber van karakter waren, is dat van Fauré te typeren als kalm, sereen en vredig. Dus geen nadruk op het morbide aspect van de dood, maar een rustgevende benadering, vrij van doodsangst. ‘Alles wat ik kon opbrengen op religieus gebied heb ik in het Requiem gestopt,’ verklaarde hij later. ‘Wat bovendien het stuk domineert van begin tot eind met een groots humaan gevoel van het geloof in de eeuwige rust.’ Aan de teksten heeft Fauré wel wat veranderd. Het gebruikelijke Benedictus na het Sanctus is bijvoorbeeld weggelaten. Toegevoegd (uit de zogeheten ‘Orde van Teraardebestelling’) werden het Libera Me en het In Paradisum.

In 1902 merkte Fauré op: ‘Er wordt gezegd dat mijn Requiem niet de vrees voor de dood uitbeeldt; iemand noemde het een slaapliedje voor de dood. Maar zo zie ik de dood: als een gelukkige bevrijding, een verlangen naar geluk, eerder dan een pijnlijke ervaring.’ Dus is het woord ‘requiem’ (=rust) frequent aanwezig (in maar liefst vijf van de zeven delen) en heeft Fauré veel lange,

de Madeleinekerk te Parijs

serene melodieën en baspartijen opgenomen. Die doen soms denken aan werken van Bach.

Fauré persoonlijk was niet bevreesd voor de dood. Harmonisch leven, harmonisch sterven, was zijn levenswijsheid. Hij overleed in 1924 in de leeftijd van 79. Hij kreeg een staatsbegrafenis in zijn eigen Madeleinekerk. Uiteraard werd in de plechtige mis zijn Requiem weer opgevoerd. Maar wel – conform zijn laatste wens - zonder het dreigende, onheilspellende Dies Irae. Dat gedeelte maakt deel uit van de klassieke requiems, en hamert op de pijnlijke straffen die ons wachten als straf voor onze aardse zonden. In Faurés Requiem neemt dit Dies Irae een zeer bescheiden plaats in, het komt alleen maar eventjes langs in deel 6, Libera me.

deel voor deel

De uitvoering van het Requiem duurt ongeveer 35 minuten. Het bestaat uit zeven delen:1. Introïtus et Kyrie (d mineur)2. Offertorium (b mineur)3. Sanctus (es majeur)4. Pie Jesu (bes majeur)5. Agnus Dei en Lux Aeterna (f majeur)6. Libera Me (d mineur)7. In Paradisum (d majeur)

Hier volgt de complete tekst, zonder de aanpassingen van Fauré, met vertaling:

Introïtus en KyrieRequiem eternam dona eis, Domine: et lux perpetua luceat eis. Te decet hymnus, Deus, in Sion: et tibi reddetur votum in Jerusalem.

Exaudi orationem meam, ad te omnis caro veniet. Kyrie eleison. Christe eleison. Kyrie eleison. 

Geef hen de eeuwige rust, Heer, en het eeuwige licht verlichte hen. U, God, komt een loflied in Sion toe, en U zal een gelofte afgelegd worden in Jeruzalem.

Verhoor mijn gebed, tot U kome alle vlees. Heer, ontferm U over ons. Christus, ontferm U over ons. Heer, ontferm U over ons.

OffertoriumkoorO Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas defunctorum de poenis inferni, et de profundo lacu:

 Heer Jezus Christus, Koning der heerlijkheid, bevrijd de zielen van alle gelovige overledenen van de straffen van de hel en

Het muzikale handschrift van Fauré

O Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas defunctorum de ore leonis, ne absorbeat tartarus: O Domine Jesu Christe, Rex gloriae, ne cadant in obscurum. 

bariton

van de diepe afgrond. 

Heer Jezus Christus, Koning der heer-lijkheid, bevrijd hen uit de muil van de leeuw, opdat de onderwereld hen niet verslinde en zij niet in de duisternis vallen. 

Hostias et preces tibi Domine laudis offerimus: tu suscipe pro animabus illis, quarum hodie memoriam facimus.Fac eas, Domine, de morte transire ad vitam.Quam olim Abrahae promisisti, et semini eius.koorO Domine Jesu Christe, Rex gloriae, libera animas defunctorum de poenis inferni, et de profundo lacu: ne cadant in obscurum.Amen

Offeranden en gebeden van lof brengen wij U, Heer. Neem ze aan voor de zielen van hen die wij vandaag gedenken.Laat hen, Heer, van de dood overgaan naar het leven. Zoals Gij voorheen aan Abraham beloofd hebt en aan zijn nageslacht.

Heer Jezus Christus, Koning der heerlijkheid, bevrijd de zielen van alle gelovige overledenen van de straffen van de hel en van de diepe afgrond; en laat hen niet in de duisternis vallen.Amen

SanctusSanctus, Sanctus, Sanctus, Sanctus Dominus Deus Sabaoth, Pleni sunt coeli et terra, gloria tua. Hosanna in excelsis. Sanctus.

Heilig de Heer, de God der hemelse heerscharen. Vol zijn hemel en aarde van uw heerlijkheid. Hosanna in de hoge.

Pie JesuSopraan  Pie Jesu Domine, dona eis requiem sempiternam.

O lieve Heer Jezus, geef hen eeuwige rust. 

Agnus DeiAgnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem.

Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt, geef hen rust.

Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem.Agnus Dei, qui tollis peccata mundi, dona eis requiem sempiternam.

Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt, geef hen rust.Lam Gods, dat de zonden van de wereld wegneemt, geef hen eeuwige rust. 

Communio (Lux aeterna)Lux aeterna luceat eis, Domine: Cum sanctis tuis in aeternum, quia pius es.Requiem eternam dona eis Domine:et lux perpetua luceat eis.

Het eeuwige licht verlichte hen, Heer: Met Uw heiligen in de eeuwigheid , omdat Gij vroom zijt.Geef hen de eeuwige rust, Heer,en het eeuwige licht verlichte hen.

Libera mebariton  Libera me, Domine, de morte aeterna, in die illa tremenda:Quando caeli movendi sunt et terra: dum veneris judicare saeculum per ignem.

Bevrijd mij, Heer, van de eeuwige dood op die verschrikkelijke dag,wanneer de hemelen moeten wankelen en de aarde, wanneer U de wereld zult komen oordelen met vuur.

koor  

Tremens factus sum ego et timeo, dum discussio venerit, atque ventura ira.Dies illa, dies irae, calamitatis et miseriae, dies magna et amara valde.Requiem aeternam dona eis Domine, et lux perpetua luceat eis.Libera me, Domine, de morte aeterna, in die illa tremenda:Quando caeli movendi sunt et terra: dum veneris judicare saeculum per ignem.bariton en koorLibera me, Domine de morte aeterna. 

Bang ben ik geworden en ik vrees, wanneer de beoordeling zal komen en de toorn nabij is. 

Die dag, dag van toorn, van rampspoed en ellende, grote en zeer bittere dag.Geef hen eeuwige rust, Heer, en het eeuwige licht verlichte hen.Bevrijd mij, Heer, van de eeuwige dood op die verschrikkelijke dag,Wanneer de hemelen moeten wankelen en de aarde, wanneer U de wereld zult komen oordelen met vuur.

Bevrijd mij, Heer, van de eeuwige dood.

In paradisumIn paradisum deducant (te) angeli: in tuo adventu suscipiant te martyres, et perducant te in civitatem sanctam Jerusalem. 

Mogen de engelen u bij Uw komst het paradijs binnenleiden, en de martelaren u gunstig ontvangen, en u brengen naar de heilige stad Jeruzalem.

Chorus angelorum te suscipiat, et cum Lazaro quondam paupere aeternam habeas requiem.

Moge het engelenkoor u opnemen, en moge u, evenals Lazarus, ooit zo arm, eeuwige rust hebben.