fetva soruları ve sosyoloji araştırmalarında okunma imkanı

NevinMERİÇ

İstanbul Müftülüğü Din Hizmetleri Uzmanı

Dinler ve özelde İslam dini: gündelik hayatın dinl

ilkeler çerçevesinde düzenlenmesini hedefle­

mektedir. Toplum hayatı bir diğer ifadeyle gündelik

hayatın akışına ilişkin ayrıntılar konusunda son de­

rece etkindir. İslam dini kişisel ve ailevi olandan, top­

lumsal davranışlan da kapsayan geniş bir alana ilişkin bütüncül ve ayrıntılı kurallar vaz eder. ı Giyim

kuşamdan göreneklere, ekonomik konulardan bilim

ve sanata, doğumdan ölüme kadar bir dizi konuda İs­

lam'ın kapsayıcı yapısından ve tavsiye/emir düze­

yindeki normarif düzenlemelerinden söz etmek

mümkündür. Bu anlamda hayatın bütün safhalan

dinin ilkeleri ile bir biçimde ilişkili görülmektedir.

Kelam/itikat, fıkıh/ibadet, ahlak: İslam'ın hem birey­

sellsosyal hayatı hem de fiziki dünyayı içine alan bir

din olması, insan davranışlannı hakikatle uyumlu­

meşru bir çerçevede ortaya konu~asını sağlamak­tadır.2

Din! ilkeler toplum hayatında fıkıh-hukuk ilişkisi ve

ahlak-kül.türel aktarırnlar çerçevesinde şekillenmek-• • • • • • b • • •

tedir. Dinin bir nevi 'yaşam biçimi' şeklinde algılan-

ması buna imkan tanırken bu süreçte yeni toplumsal

şartiann ortaya çıkardığı değişmeler dini açıdan daha

net izlenmektedir. Dindar bireyin toplumsal uyum ve

huzur arayışı da sağlanmış olur. Dindarlığın psiko­

sosyal etkileri, bireyde dinin gündelik hayatı kontrol

gücünü göstermesi açısından dikkat çekicidir. Böy­

lece dindarlık, dini inanç, ibadet, dini tecrübe, dini

bilgi ve dini etkilenme gibi kategoriler içinde kendini

ifade etmektedir diyebiliriz.

ÖsDam'm hem bireyselisosyal hayatı hem de fi:zi!<i dünyaya içine alan bir din olmasu, insan

davranoşDarmu hakikatBe uyumlu-meşru bir çerçevede oriaya konuBmasmB sağlamaktadar.

Dinin, bir başka ifadeyle dindarlığın gündelik hayatın

modern kuralların etkisiyle belli bir değişim sürecine

girmesi hatta bu süreç içinde yeniden tanımlanıp okun­

ması doğaldır. Burada soru fıkhın elverişliliğini ne

oranda gerçekleştirdiğimizdir. Bir diğer ifadeyle top­

lum hayatını düzenleyen sistemle/de - dini kabulleri

nasıl bir kalerasyon halinde okumalıyız. Bu makale

müftülüğe gelen fetva sorularından yola çıkarak, top­

lum hayatının dini yönüne dair bir haritanın çıkartıl­

masından çok, bu soruların sosyolojik okumalara ne

oranda elverişli olduğunu açığa çıkarmayı ~~deflemek­

tedir. Bununla birlikte eylem bir dizi yeni soruların ce­

vaplandırılmasını gerekli kılmaktadır; Fetva

sorularından yola çıkarak dini algı ve davranma biçi­

mine dair toplumsal dini analizler yapmanın nasıllığı,

otıırduğu zemin, ifade ettiği bağlam ve sonucun haki­

kade ilişkisinde konumu ... vs gibi. Sosyolojinin en

güçlü argümam olan istatistiğe fetva sorulan bağla­nunda işlerlik kazandırılabilir mi, kazandırılamaz mı

vs.; fetva sorulan - so~yoloji ilişkisinde dikkatimizi

çekmektedir. Bununla birlikte rakamiann anlama ve

anlamiandırmaya kattığı güç ve etkiyi görmezlikten

gelemeyiz. Rakamlar kadar içeriğin dayandığı kodlara

ilişkin bağlantılar da önemlidir. Dolayısıyla dinle iliş­

kilendirilerek düzenlenen sorular bireyin din karşısında

durumu ve konumuna dair bilgilenmenıize imkan ta­

nırken, bu konuda kesin sonuçlann çok da mümkün

olamayacağını da her zaman akılda tııtmalıyız.

Fetva Soruları ve Gülldelik Hayatta Karşılığı

Gündelik hayatın fetva sorulan açısından okunınası

ve anlamlandırılmaya çalışılması yeni bir yaklaşım

106 ESK.iYENi 1<15 2012 SAYI 24

tarzı dır. 3 Bu konu ilahiyat disiplinleri yanında sosyo- ~ loji, sosyal psikoloji, sosyal tarihin alanına da gir­

mektedir. Bununla birlikte fetva sorulannın birebir

sosyolojik okuma imkanına elverişli olduğunu da

söyleyemeyiz. Burada dikkatli bir gözlem yaparsak

fetva sorulannın hem içerik olarak, hem de teknik alt

yapının düzenleDişi açısından sosyolojinirı kurallanna

uymadığı anlaşılır.4 Bununla birlikte fetva sorulan,

gündelik hayatla birebir ilgili ve bu konuda yapılacak

çalışmalar da önemli bir boşluğu dolduracak potan- · -~

siyeldedir. Dolayısıyla gündelik hayat çalışmalannda

'fetva sorulan'nın da yer alması gerekmektedir. Böy­

lece hukuk, otorite, sivil tavır alışlar açısından dö­

nemsel farklılıklar açığa çıkartılarak, karşılaştırma--=:

yapma imkanian da sağlanmış olur.

Konjonktürel gelişmelerle bire bir bağlantılı olduğu _ .

görülen fetva sorulan dinamik bir veri bankası gibi ]

de değerlendirilebilir. Gündem ve birey bazında dinL__:

davranma biçiminde neden olduğu kaygı, gerginlik

veya değişim, sorulann içeriğinden gayet rahat anla­

şılmaktadır. Ayrıca toplum hayatında dini değerlerin -""'

ve sembollerin değişimi veya anlam kaybına uğra- _

ması, bunlann nedenleri hakkında da bilgi sahibi olu.:--­

nabilir. Bu anlamda dini değerleri ve sembolleri,

insanın varolma amacına uygun olarak toplum haya- ~

tında meşruiyetini sağlayan en güçlü referans kay- -·

naklan olarak değerlendirebiliriz. Fetva sorulannda

gündelik hayatın hemen hemen bütün hiilleri sıkınti:::' lan, gerginlikleri, mutluluklan vs. açığa çıkarken, ya- -

şanan değişimin psiko-sosyal analizleri veya

toplumsal alan bilgisinin en önemli sacayağı olan din- "~ insan ilişkisinin nasıllığına dair tarihsel bilgiye. ulaş- _ ~

mak da mümkündür.

Toplumsal alan analizlerinde fetva sorulannın ciddi

anlamda bir veri olduğu da aşikardır. Hem din-birey

ilişkisinin şekli, düzeyi, nasıllığı, hem de toplumsal

süreçlerin bu ilişkideki dururnlara katkılan, bu soru­lara dair analizlerde açığa çıkacaktır. Dolayısıyla top- ~

lumu tanıma bağlamında yapılacak birçok konunun

içine fetva sorulan da girmelidir diyebiliriz.

·Fetva Soruları ve Sosyoloji

Sosyolojinin modern toplumda kendini, din karşı­sında konuş landırdığı bir vakıadır. Burada dinin insan

algısındaki o~tolojik kabul ediş ile sosyolojinin din­

din dışı ayrışması üzerine temellenen birey algısın- -

daki sekülerleşme, disiplinler arasındaki en temel

farklılaşmayı gösterir. Fetva sorulannın sosyolojik

çözünililüğü konusunu incelediğimizde geleneksel

dönemde toplum hayatının bilgisini S?flan din ile mo­dem toplum yapısına dair okumalan kendi alanıyla sınırlayan sosyolojinin işleyiş şekilleri ve farklılıklan

karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte konumuz ge­

reği fetva sorulannın sosyolojik çözünürlülük imka­nının araştınlmasında ne gibi durumlarla

karşılaşacağımiz hem önemli hem de dikkat çekicidir

diyebiliriz.

Din - sosyoloji ilişkisi önernli ve bir o kadar da so­

runlu bir konudur. Sosyoloji modernleşmeyle birlikte

toplumsal yapıyı yeniden düzenleme, bir diğer ifa­deyle değiştirme rolü de üstlenmiştir. Bu anlamda ge­

leneksel toplumda dinin topluma }'Önelik rolünü kendine mal etmişili diyebiliriz. Dolayısıyla modem

zamanlarda toplumsal ifadelendirmeler artık sosyo­

lojik veri bağlamında ele alınmakta ve incelenerek değerlendirilmektedir. İslam dini ve toplumsal - dini

tavır alışlar da bu durumdan etkilenmekle birlikte

dinin kapsayıcılığı ve insanda sağladığı hazimeşrui­yet-otorite ilişkisi sosyolojinin imkan.J.annı zorlamış,

geriletmiştir diyebiliriz. Bunda insan-ibadet ilişkisi kadar, dinin gündelik bayatı belirleyen yönü de etkili

olmaktadır.

Fetva sorulanın sosyolojik veri bağl!lflllOda çalışmak, ciddi anlamda zor ve bir o kadar da sorunludur. Bu

zorluk soruların isirnlendirilmesinden, çalışacak ki­şinin ehliyet ve heyecanına kadar değişen yelpazede

kendini göstermektedir. Dolayısıyla bu konu bem ila­

hiyat eğitimini hem de toplumsal-dinl/kültürel tavır alışiara ünsiyeti gerektirmektedir. Fetvaya gelen bir

sorunun sosyolojik analizini yaparken karşılaştığımız en temel problem isirnlendirmedir. Bu durum daha

sonra ki süreçlerde gerekli olacak tasnif, tahlil, ra­

kamsal karşılık ve değerlendirmeyi ciddi anlamda et­kilenmektedir.

Öncelikle her soru hem birey din ilişkisini doğru ze­mine oturtma çabasını hem de aileden sosyal çevreye,

topluma kadar bir dizi alt katınanları karşımıza çıkar­

maktadır. Bir soroyla ömeklendirmemiz gerekirse: Elektrik faturalarında kaçak kullanun bedeli diyor

ben kaçak kullanmzyornm. Bu ödemeye de razı deği­lim. Ne tavsiye edersiniz? diye gelen bir soru, bireysel

duruşu, ailede neden olduğu ekonomik eksilmeyi, tôplı.lm:sal işleyişte haksız kazançları, bunu sağlayan düzenlemeleri, itiraz imkanının elverişliliği/ elveriş­sizliğinden, ahirete kadar uzanan bir dizi alt başlığı

karşımıza çıkarmaktadır. Bunun gibi her sorunun bir­çok alt başlığı olmaktadır.

Burada en çok sorulan konulardan biri olan gusül ab­

desti örneğini ele atabiliriz. Bu noktada fetva sorula­

nnın istatistiksel okumalarda başlıklandınlmasının

nasıllığı yanında yapılan çalışmalann nasıl anlaşıl­

ması gerekeceğine dair de bilgilendirmeler vermesi

hedeflenmektedir. Gusul örneğinde, soruların hangi

başlıklar altında toplanabileceği konusunda şunlar

zikredilebilir:

1. Gusül abctestini tarif eder misiniz?5

2. Gusül alıp, birkaç vakit namaz kıldıktan sonra vü­

cudunda kalıntı olduğunu görenlerin durumu. Bu soru

gusle mi, namaza mı, cinselliğe mi yazılacaktır?

3. Vücudunu bir kere, beş kere, kırk kere yıkayanlari

vesvese; bu soru gusle mi, vesveseye mi yazılacak­

tır?

[l)iuııöll1l, bir başka üfadeyle diıııdarrhğan gdimilelik Dııayatoını modeım lk11.1raUDaırm etDdsiyDe beiDi bir değişim süreduııe gôrııınıesi llııatta bill süreç ÜÇÔUllde yeUlliden tammDamp olkıımmaso doğaldoır. lmıtnrada sorıtn fokhm eBverişDnüğöırııi ne oranda geırçel!deştôrdôğümizdôır.

4. Eşierden birinin gusül almamasının neden olduğu

- boşanmadan ruhsal sıkıntıya kadar- gerginlikler; bu

soru gusle mi, aile problernlerine mi yazılacaktır?

5. Rüya- gusül ilişkisi; rüyaya mı, gusle mi, vesve­

seye mi yazılacaktır?

6. Gusül gerektiren dururolarda bebc::ği emzirmek ge­

rekirse bu, gusle mi, geleneğe mi, yazılacaktır?

7. Bakıma muhtaç birinci derecedeki yakırıların te­mizliği6; gusle mi, büyüklerio bakımına mı, ibadete

mi yazılacaktır?

8. Jinekolojik muayene- :fitil tedavisi; gusle mi, oruca

mı, namaza mı yazılacaktır?

9. Vücut temizliği; gusle mi, temizliğe mi yazılacak­

tır?

10. Cinsel ilişki sonrası regl olunduğu durumlarda

soru başlığı; ilişki mi, regl mi, gusül mü, psikoloji mi

olacaktır?

\.

-· ·- - SAYI 24 KI$ 2012 ESKiYENi 107

ll. Zina veya tecavüz soorası bir türlü bitmeyen gu­süUerin başlığı ne olacaktır?

12. Komşum çok uzun süre gusül alıyor. Bu susuz­lukta daha az sürede gusül alınsa olmaz ını veya sizler canıilerde bu konuya dikkat çekseQiz. Bu sorunun başlığı gusül mü, su tüketimi mi, hutbe konusu olarak DİB'e teklif mi olmalıdır vs.

Yukandaki.şı.klardan da anlaşılacağı üzere sadece.bir sorunun onu aşkın alt başlığı içermesi, fetva sorula­nnı tek başlık, hatta birkaç, başlık altında bile isiın­lendirıneyi imkan baricine çıkarmaktadır. Bunda hayatın birçok detayı içeren yönü kadar, kişinin olay

§osyolojinin modern toplumda !cendini, din !'arş1smda !-mnuşlandardağu bür vaknad1ır.

Burada dinin insan algasandaki ontoloji!c !'abul ediş ile sosyolojinin din-din dışı ayrışması

üzerine temellenen birey algısmdafd sef,ülerleşme, disiplinler arasmdald

en temel far!ddaşmayı gösterir.

karşısındaki özel konumu da etkilidir. Dolayısıyla fetva sorulannın bu yönü tecrübl bilgilenimin öne­mini açığa çıkmaktadır. İsiınlendirınede yaşanan so­runlar değerlendirıneyi de direkt olarak etkileyecek ve sağlıklı sonuçlara ulaşılınasına engel olacaktır. Bu bağlaında fetva sorularının sosyolojik analizleri yak­laşık rakamlar ve iç içe geçmiş birçok farklı alt baş­lığı içerdiği bilinerek ele alınmalı bu merkezde okunmalıdır diyebiliriz.

Ayrıca fetva sorulannın sosyolojik analiz imkaru çer­çevesinde soru soran şahsa yöneltilecekkarşı sorularda da ciddi problemler yaşanınaktadır.7 Toplumumuzun anket kültürline yabancı olması bunda etkendir. Ne var ki bu sonuç toplumsal alanda neden olunan kırgınlık, gerginlik ve yanlış anlamayı engelleıneınekte bilakis kwuma dair olumsuz kanaatierin yaşanınasma neden olmaktadır. Dolayısıyla bu açıdan da fetva sorulan tam

bir sosyolojik analize imkan vermemektedir diyebili­riz.

Sonuç olarak fetva sorulannui sosyolojik analizi önemli bir bilgiyi ihtiva ederken, sosyolojinin sınır­lan yanında, hayatın yaşanan anla alakalı kısmındaki sınırsızlık ve dinin kuşatıcı, ikna edici yönü karşıınıza çıkmaktadır. Nihai planda fetva sorulan, halkın so-

108 ESKiYENi KıS 2012 SAYI 24

runlarma dinin cevabının ne olduğunu öğrenme tale­bini göstermektedir. Bunların içerik ve durum analiz­leri önemli ve fakat çok zor ve sıkıntılı bir durumdur diyebiliriz. •

dipnotlar 1 Nuray Mert, Laiklik Tartışmalarma Kavramsal Bir Bakış,

İstanbull994, Bağlam Yay., s.30. 2 Şerif Mardin, Türkiye'deDin ve Toplumsal Değişme, İstan­

bul 1992, s.34; Erol Güngör, lslôm 'm Bugünkü Meseleleri,

İstanbul, 1983, s. 58, b.2. 3 İstanbul Müftülüğü 'fetva biriııll'ne yöneltilen sorulardan

yola çıkarak, toplum hayatında kişilerin bir biçimde dinle

ilişkilendirdilderi durumlan açığa çıkaran üç telif çalışınam

bulunmaktadır: N evin Meriç, Gündelik Hayat ve Feivalaİ, İstanbul2004, Pınar Yay.; Fetva Sorulannda Değişen Kadın Yaşamı, İstanbul 2004, Selis Yay.; Değişen Kentte Dini Hayat, İstanbul 2005, Kapı Yay.

4 Çünkü müftülüklerde din hizmetleri açısıodan öncelik, sos­

yolojik imkantara çözümler üretmekten çok, halkın sorula­

nna dini açıdan doğru cevaplann verilmesini sağlamaktır.

Sosyolojik imkantara çözüm üretmek ise farklı altyapı ça­

lışmalanru gerektirmektedir

s Genel anlamda memleketimizde gusül abdestinin alınması­nın bilininediği düşünülemez. Gerçekte böyledir. Bu soru

kültürel - dini yaklaşımlardaki uygulama biçimine dair fark­

lılığın büyük şehirde neden olduğu karşılaşmaiçatışma alan­

lannı açığa çıkarmakta, birçok vatandaşıo abdestiyle ilgili

kaygı duymasına neden olmaktadır. Dolayısıyla sorunun

hem kendisi hem de içerik analizinin toplumsal algı ve ilişki

biçimi çerçevesinde değerlendirilmesi gerekmektedir. 6 Anneme-babama baktığım ve her vakit gusül alınam müm­

kün olmadığı için üç aydır namaz kılarnı yorum. 7 Bizzat ~endi çalışmamda yaşadığım bu durum karşısında

uygulama bir seneyle sınırlı tutulmuştur. Oysa soruyu soran

şabsıo mahremiyetine azami gayret gösterilmiş ve sadece

yaş, semt, okul bilgileri istenildiği biilde şikayetler ve olum­

suz karşılıklar alınmıştır. Bkz. N. Meriç, Gündelik Hayat ve

Fetvalar, s.20, dn2.