SPORT EN STEDELIJKE ONTWIKKELING IN TILBURG IN DE TWEEDE HELFT VAN DE

NEGENTIENDE EEUW

Van gildefeest tot wedstrijdsport

Parijs 1900

29-07-1900

Naar wij vernemen vertrekken op 3 augustus uit Tilburg naar Parijs de heeren H. Mansvelt, F. Hexpoor, J. van Gastel, J. Stovers, P. Nouwens en J. Heerkens allen lid van de handboogschietvereniging Nooit Volleerd, om zondag 5 augustus deel te nemen aan de internationale schietwedstrijden van handboogschutters te Vincennes ter gelegenheid van de Parijsche tentoonstelling

Gouden Olympiërs 1920

Vraagstelling

Op welke manier(en) draagt de geschiedenis van het handboogschieten in Tilburg bij aan de ontwikkeling van sociaal kapitaal en sociale cohesie in de stad.

Sociaal kapitaal: ‘de hulpmiddelen die in een gemeenschap aanwezig zijn om de gezins- en sociale organisatie vorm te geven.' Deze hulpmiddelen vinden hun voedingsbodem in acties zoals gemeenschapsactiviteiten, sociale steun en participatie. Belangrijke elementen van sociaal kapitaal zijn de kwaliteit van sociale relaties, groepslidmaatschap, formele en informele netwerken, gedeelde normen, vertrouwen, wederkerigheid en inzet voor de gemeenschap’

Durkheim, Bourdieu, Putnam

Emile Durkheim: sociale cohesie

Bourdieu: sociaal kapitaal

Putnam: bonding en bridging

Hypothese: Het handboogschieten in Tilburg zorgde voor versterking van sociale cohesie, vergrootte het sociale kapitaal en droeg bij aan bonding en bridging

Uitgangspunten

De relatie tussen sport en steden richt zich op de kernproblematiek van de sociale wetenschappen: integratie, identiteit, burgerschap, etniciteit, de constructie van urbane culturen, loyaliteit en hun communities.

Sportificering is een van de sleutelprocessen van de moderne geschiedenis, net als disciplinering, secularisering, globalisering, modernisering, juridisering.

Sportificering is de transformatie van sportachtige vermaken in gestandaardiseerde sporten. Standaardisering vereist organisatie en reglementering.

Tilburg in de tweede helft van de negentiende eeuw

Tilburg was in het midden van de 19e eeuw nog een verzameling heertganghen die via een lintstructuur met elkaar verbonden waren

In 1900 heeft Tilburg het karakter van een stad. Enorme bevolkingsgroei, 25 % van de bevolking is

allochtoon Tussen 1850 en 1940 is Tilburg sterk

geïndustrialiseerd, met name textielindustrie, maar ook veel werkgelegenheid bij Spoorwegen.

De “lege” gebieden tussen de verschillende heertganghen zijn opgevuld met fabrieken en woonwijken. Ook boerderijen staan nog midden in de stad.

Er ontstaan verschillende sociale lagen, die zich cultureel en sportief verenigingen en hierdoor in hoge mate bijdragen aan de civil society van de stad.

Civil Society en verenigingsleven

Vrijwillige collectieve actie rondom gezamenlijke interessen, doelen en waarden

Organisatiestructuur anders dan familie, markt en politiek

Traditionele gilden worden vervangen door sociëteiten en later in de 19e eeuw verenigingen

Ontwikkeling loopt parallel aan de opkomst en organisatiestructuur van sport

Het eerst in de steden en in de traditionele volkssporten

In de sociëteiten ontstaan, als onderafdelingen sportverenigingen, in Noord Brabant handboogschietverenigingen, kegelverenigingen, biljartverenigingen.

1887: Koning Willem III 70 jaar. Optocht in Tilburg

Aan de optocht namen 45 organisaties deel waaronder 21 handboogschietverenigingen

De Batavieren gaven ons op uitstekende wijze eene voorstelling hoe er onze voorvaderen er wel moeten uitgezien hebben en Soranus deed ons, in onzen tijd van vuurwapenen, eerbied krijgen voor zijne ouderwetsche moordtuigen. De praalwagen der slagers en Neêrlands driekleur dient nog vermeld. Voorts hadden de talrijke muziek- en zanggezelschappen , gilden, hand- en kruisboogschutterijen met hunne heerlijke zijden en fluweelen banieren en zilveren en gouden insigniën ieder het zijne gedaan om op nette wijze voor den dag te komen.

2

1

3

4

5 6

7

2

1

3 5 6

9

10

8

14

131211

17

15

16

2

1

3 5 6

9

10

8

1211

17

15

16

30

29

28

27

26

25

24

23

22

21

20

19

18

naam 1849 1879 1909 1939 opgericht

Alliance d’Amité x 1876

L’Aventure X x x 1872

De Batavieren X x 1876

La Bonne Esperance X

Door Oefening Sterk x

Door oefening wordt de Kunst verkregen

X

Eendracht en Vlijt X 1853

Eendracht maakt macht x

Fijne Mast X X 1845

Gaudium Internos x x

Het Huisgezin X

Honos Alit Arcum X X x x 1844

Kapel Doelen X x x 1862

Korenbloem x

Landbouwers Eendracht X X x 1849

Le Noble Are x x

L’Hospitalite X

Moed en Vlijt in ‘t Groen X x x

Na Arbeid Ontspanning x

Nieuwe Doelen X x

Nooit Volleerd X x x 1869

Nouvelle Alliance de Concorde X 1877

Oefening en Vermaak X X 1844

Oefening maakt Kennis X

Onderling Genoegen x

Recht door Zee X

De Roos X 1844

Rozenjacht X

Strijdlust in Vrede x x

St. Sebastiaan X X 1617

Soranus X 1872

Soranus Vrije Zonen X x x 1883

Toujours Content X x x 1869

Vice Versa X 1862

Vooruitgang X x x

Vriendenkring x

Vriendschap X x x 1866

Vriendschap onder ons x

Wel te Vreden X

Wilhelmina x x

Willem Tell X

6 29 17 19

Tabel 1: Handboogschuttersgezelschappen in Tilburg 1849 - 1939.

Jan van Gastel

Jan van Gastel (1853 - 1928): Roosendaal, werkzaam als smid/vuurmaker, voor de

werkplaats van het Staatsspoor (mede) oprichter van Nooit Volleerd.50 jaar lid en bestuurslid van Nooit Volleerd Deelnemer vele concoursen, met name in de

regioDeelnemer Spelen Parijs

Jo van Gastel

Jo van Gastel (1887 - 1963) Tilburg, werkzaam bij als bankwerker bij de Nederlandse Spoorwegen;

Bestuur Nooit VolleerdPenningmeester Tilburgse Bond tenminste 25

jaar. Opgericht in 1916Betrokken bij de Algemene Nederlandse

Bond van HandboogschutterijenWedstrijdleider bij Internationale wedstrijdenDeelnemer Spelen 1920Koning en Keizer (1929) bij Nooit Volleerd

Fa. Bressers, handel in koloniale waren

Cornelis Bressers (1784 - 1851), timmerman, had in 1835 een handel in koloniale waren.

Was lid van het Gilde St. Sebastiaan Handelde onder meer in Surinaams

letterhout, zeer geschikt voor het maken van bogen.

Leverde aan Koning Willem III, en door heel Nederland.

Deelnemer aan het koninklijk Concours in 1849

Winnaar van de wedstrijden om de beste handboog en de beste pijlen.

Na het overlijden nam zijn zoon Martinus Bressers het bedrijf over.

De bogen en pijlen stonden op de wereldtentoonstelling in New York

Bedrijf ontwikkelde zich tot ver in de twintigste eeuw tot een belangrijke fabrikant van handbogen

Overzicht 1: Inkoop en omzetcijfers Bressers 1840 -1851

jaartal omzet inkoop brutowinst bogen pijlen boogpezen

1840 213,75 46,50 167,50

1841 141,53 48,77 92,67

1842 145,80 43,80 102,00

1843 185,65 56,90 128,75

1844 358,25 134,00 224,25 61 352 117

1845 855,19 512,09 343,10 93 900 241

1846 1144,71 553,31 591,40 73 1311 371

1847 1278,63 792,28 485,72 166 1400 491

1848 792,57 146,16 646,41 68 835 298

1849 1526,25 443,50 1082,75 102 2294 574

1850 1639,20 863,03 776,17 135 2513 470

1851 1386,11 877,73 508,38 178 2318 387

Ontwikkeling handboogschieten

Handboogschieten was voor veel Tilburgers een belangrijke vorm van vrije tijdsbesteding. Het aantal verenigingen was enorm groot en droeg in hoge mate bij aan de ontwikkeling van sociaal kapitaal.

Sportificering: Organisatie, reglementering en instituties. Aanvankelijk werden de concoursen door de verenigingen zelf georganiseerd. De Tilburgse Bond van handboogschutterijen werd in 1916 en de Algemene Nederlandse Bond van handboogschutterijen in 1922 opgericht.

Handboogschieten was niet meer voorbehouden aan de traditionele schuttersgilden, maar aan brede lagen van de bevolking. Hier treed duidelijk het trickle down effect op: de handboogschietverenigingen uit de begintijd zien we niet terug bij de Tilburgse bond en de landelijke bond

Conclusies:

Het handboogschieten nam aanvankelijk veel gewoonten over van op aloude tradities van de schuttersgilden en ontwikkelde zich steeds meer in de richting van een moderne sport.

De mannelijke inwoners van Tilburg zochten hun vertier in nieuwe verenigingen en droegen door de concoursen en wedstrijden bij betrokkenheid van de wijken en daarmee tot de ontwikkeling van de civil society van de stad. En hiermee aan een toename van sociale cohesie, sociaal kapitaal en bonding en bridging.

Een kanttekening: de allereerste verenigingen (Honos, De Roos, Oefening en Vermaak, St. Sebastiaan) zijn geen deelnemer meer aan de wedstrijden in de twintigste eeuw. De verschillen tussen de ontstane sociale lagen werden niet door handboogschieten overbrugd.

Waar Jan van Gastel het handboogschieten vooral zag als een vorm van vrijetijdsbesteding en een manier om zich een plaats in de moderne Tilburgse samenleving te verwerven was voor Jo van Gastel het handboogschieten een sport, waar hij veel sociaal kapitaal mee verwierf.