VALLET SHQIPTARE DHE BALETI

VALLET LIRIKE ZËNË VEND TË MADH NË FOLKLORIN KOREOGRAFIK. LUHEN KRYESISHT NGA GRATË, MË PAK NGA BURRAT OSE GRA E BURRA BASHKË. LLOJET E TYRE JANË VALLET RITUALE (“LULE MANUSHAQE”, KOLONJE ETJ) ; VALLET E DASMËS (“NUSJA JONE ARBËRORE”, LUNXHERI – GJIROKASTËR ETJ) ; VALLET EROTIKE (“KËRCIMET E LOGUT”, MALËSIA E MADHE – SHKODËR ETJ) ; VALLET HUMORISTIKE (“VALLJA E NUSES SË FAJËS” NGA SHQIPËRIA E MESME), VALLET PANTOMIME (“OJNA E LEPURI”, HOTOLISHT- LIBRAZHD ETJ).

VALLET EPIKE KARAKTERIZOHEN NGA FORCA, BURRËRIA, TRIMËRIA, KARAKTERI LUFTARAK, MADHËSHTIA ETJ. LUHEN KRYESISHT NGA BURRAT DHE MË PAK NGA GRATË OSE SË BASHKU. LLOJET E TYRE JANË : VALLET LUFTARAKE (LOJA ME JATAGAN, RRUGOVE – KOSOVE VALLE DYLUFTIMI ETJ) DHE VALLE TRIMËRIE (VALLE TË JUGUT ETJ).

NË DISA VALLE KA GËRSHETIM TË LIRIKËS ME EPIKËN, VALLET LIRIKO-EPIKE (“VALLE BISHTORE E LABINOTIT” ÇERMENIKË – ELBASAN ETJ) DHE VALLE EPIKO-LIRIKE (“KËRCIM BURRASH” HASI I RRAFSHIT-KOSOVE ETJ)

BRENDA ELEMENTIT KOMBËTAR VALLET KANË MJAFT VEÇORI KRAHINORE. VALLET E TOSKËRISË, MYZEQESË, LABËRISË DHE ÇAMËRISË I KARAKTERIZON SHOQËRIMI VOKAL POLIFONIK. KRAHINA TË TJERA SI LUNXHERIA, ZAGORIA ETJ KRIJOJNË EDHE UNITETE KOREOGRAFIKE MBI BAZËN E VEÇORIVE KRAHINORE. VALLET E SHPATITI, DUMRESE, POLISIT (ELBASAN) ETJ DALLOHEN PËR SHOQËRIMIN VOKAL POLIFONIK DHE HOMOFONIK. VALLET E ZONËS QYTETARE TË SHQIPËRISË SË MESME DALLOHEN PËR SHOQËRIMIN VOKALO-INSTRUMENTAL. NË KRAHINAT LINDORE TË SHQIPËRISË QENDRORE (ÇERMENIKA, GRYKA E ZARANIKES, POLISI, ZONA E RAJCES, MALËSIA E TIRANËS DHE E KRUJËS, MARTANESHI E MATI, NËNTE MALET E DIBRËS) BIEN NË SY VALLET E BURRAVE DYSHE TË SHOQËRUARA ME CURLE E LODËR. KRAHINAT MALORE TË SHQIPËRISË SË MESME E VERIORE, DUKE PËRFSHIRE KOSOVËN DHE VISE TË TJERA SHQIPTARE, DALLOHEN PËR KËRCIMET E GRAVE QË LUHEN NGA NJË, DY OSE MË SHUMË VALLTARE TË SHKËPUTURA NJËRA NGA TJETRA ME NJË KËRCIM TË LIRË. NË PASURINË KOREOGRAFIKE TË TREVAVE VERIORE TËRHEQIN VËMENDJEN DHE VALLET ME EMËRTIME TË VEÇANTA TË CILAT JANË KARAKTERISTIKE SIDOMOS NË LUME, MALËSI TË GJAKOVËS, MALËSI TË MADHE, KRAHINA E RRAFSHIT TË DUKAGJINIT, RRUGOVE, DRENICA, OPOJE, ETJ.

VALLJA SHOTESVALLJA E SHOTËSNJË NDËR VALLET MË TË NJOHURA NË

KOSOVË. FJALA "SHOTË" PËRDORET ME PËRKËDHELI PËR VAJZAT E REJA, TË SHKATHËTA E TË PASHME. VALLJA LUHET NË DISA VARIANTE : DY GRA A VAJZA, NJË GRUA E NJË BURRË (OSE EDHE DY ÇIFTE), DY BURRA ETJ. ËSHTË VALLE LIRIKE. LUHET NË TË GJITHA TUBIMET FESTIVE DHE MË SHUME GJATE FESTIMIT TË DASMËS. SHOQËROHET ME FORMA TË NDRYSHME VOKALE-INSTRUMENTALE.

VALLET LABE TË BURRAVE SHOQËROHEN VETËM ME KËNGE POLIFONIKE DHE

PËRGJITHËSUESISH EMRAT I MARRIN SIPAS VARGUT TË PARË TË KËNGËS. NGA PËRMBAJTJA BËJNË PJESE NË VALLET EPIKE TË TRIMËRISË. PATOSI EPIK QË I KARAKTERIZON SHPREHET PËRMES STRUKTURASH KARAKTERISTIKE TË KËRCIMIT DHE INTERPRETIMIT. KËRCIMI MË ORIGJINAL I KËTYRE VALLEVE ËSHTË NË DY GRUPE, NË DY GJYSMËRRATHË QË KOMUNIKOJNË NË FORME DIALOGU. MBIZOTËRON TREHAPËSHI POPULLOR I DYZUAR. KËRCIMI LIDHET KRYESISHT ME VALLTARIN E PARË, PËRÇORIN E VALLES (NË FAKT ATA JANË DY). AI PËRGJITHËSUESISH E NIS KËRCIMIN SHTRUAR, ME NJË FORCË TË BRENDSHME, PAS LËVIZJEVE TË PARA BURRËRORE VJEN PËRPLASJA E HERËPASHERSHME E KËMBEVE NGA TOKA, ULJET GJYSME TË THELLA MBI NJËRËN OSE MBI TË DYJA KËMBËT, RROTULLIMET E VRULLSHME, PËRKULJET E TRUPIT, ETJ. GJERDANI I VALLTAREVE QË SHOQËRON ME ISO LUAN ME HAPA TË THJESHTE POR TË RENDE, NË PËRSHTATJE ME KARAKTERIN E VALLES.

VALLJA ÇAMIKO VALLE BURRASH E KRAHINËS SË ÇAMËRISË. KA FUQI TË

MADHE EMOCIONALE DHE VLERA ESTETIKE, ARSYE KJO QË KA TËRHEQUR VËMENDJEN E STUDIUESVE SI TE VENDIT ASHTU EDHE TË HUAJ, TË CILËT KANË FOLUR PËR PËRHAPJEN E SAJ EDHE TEK GREKET. NJIHEN DISA VARIANTE QË PRAKTIKOHEN EDHE NË ZONA TË TJERA TË SHQIPËRISË SË JUGUT, ME EMËRTIME, KOMPOZICION KOREOGRAFIK DHE SHOQËRIM VOKAL-INSTRUMENTAL TË NDRYSHËM. MË E POPULLARIZUARA LUHET SI “VALLJA E ISUF ARRAPIT” DHE “VALLJA E OSMAN TAKES”. KËTO EMRA, GOJËDHËNA POPULLORE I LIDH ME FIGURA KAPEDANËSH TË ALI PASHE TEPELENËS. JANË VALLE EPIKE. EDHE KUR KËRCEHET DYSHE OSE NË GRUP, ROLIN KRYESOR E LUAN VALLTARI I PARË. NJË NDER FIGURAT E TIJ MË ORIGJINALE ËSHTË KJO : BËN ECJE TË LEHTE, NGRIHET MBI NJËRËN KËMBE, RROTULLOHET DHE NË KËTË MOMENT E PËRKUL TRUPIN HARK PRAPA, DUKE PREKUR ME KOKE DYSHEMENË OSE TOKEN, NDËRKOHE VALLTARET E TJERË KALOJNË MBI TRUPIN E TIJ.

VALLJA DARDHARË

VALLE GRASH ME PREJARDHJE NGA FSHATI DARDHE I KORÇËS. PËR ORIGJINALITETIN, PASURINË DHE INTERPRETIMIN ËSHTË BËRË E NJOHUR NË MBARË VENDIN. GRATË VALLTARE E LUAJNË NË FORMACION GJYSMËRRETHI, TË KAPURA PËR DUARSH ZINXHIR, DUKE U ZHVENDOSUR NË VARG NGA E DJATHTA. SHOQËROHET ME KËNGE. NJË VARIANT KA EMËRTIMIN E VARGUT TË PARË TË TEKSTIT : “25 GËRSHETA” (SIPAS TRADITËS GRATË NË DARDHË I MBANIN FLOKËT E GJATË DHE I ZININ GËRSHETA). VALLTARËT KËRCEJNË DHE NJËKOHËSISHT KËNDOJNË, NJËRA IA THOTË KËNGËS, NJË E DYTË IA PRET, NDËRSA TË TJERAT NË GRUP MBAJNË ZË. ZAKONISHT AJO QË HEQ VALLEN LUAN EDHE ROLIN E MARRËSES SË KËNGËS, NJËKOHËSISHT “HEQ KËMBËN DHE KËNGËN”.

POGONISHTJAKËRCIMI E KA ORIGJINËN NGA

SHQIPËRIA E JUGUT. RITMI ËSHTË 2/4 DHE KËRCEHET I HAPUR DHE NË FORMË CIKLI NGA NJERËZ TE BASHKUAR. STILI ËSHTË KRENAR.

BALETIBALETI ESHTE FORMA KRYESORE DHE ME E

LARTE E NJE SPEKTAKLI KOREOGRAFIK.MBESHTETET NE LIBRET

LIBRETI ESHTE NJE FRYME LETRARE E CILA FRYMEZON KOMPOZITORIN DHE PERMBAN VEPRIMIN DRAMATIK TE KOREOGRAFISE ,PERMBAN STRUKTUREN E VET E CILA ZBERTHEHET NE AKTE SKENIKE ,TABLO,SKENA DHE ESHTE IE DOMOSDOSHEM PER VEPREN E ARDHSHME SKENIKE.GJITHASHTU JANE TE RENDESISHME TABLOJA DHE SKENA KOREOGRAFIKE,FORMAT DHE ELEMENTET E SAJ

FORMESIMI I BALETIT SHQIPTARKOREOGRAFIA SHQIPTARE MORI ZHVILLIMIN

E SAJ TE PLOTE PROFESIONAL NGA VITI 1956 E KETEJ.KY VIT ISHTE VENDIMTAR PER ZHVILLIMIN E LARTE E TE PADISKUTUESHEM ARTISTIK.TANI NUK FLITEJ ME PER SHFAQJE APO ARTISTE AMATORE ,ME KRIJIMIN E TEATRIT TE OPERAS DHE BALETIT U VUNE NE SKENE VEPRAT.U VUNE NE SKENE “MRIKA” E PRENKE JAKOVES E ME PAS NE VITET 60 U PASUA NGA “PRANVERA E DAISE

” SI DHE BALETI “HALILI DHE HAJRIA” I KOMPOZITORIT TISH DAIA

BALETET E PARANË SHQIPËRI PËRPJEKJET E PARA U BËNË ME TABLOTË

KOREOGRAFIKE DHE DUKE VËNË NË SKENË PJESË TË HUAJA KLASIKE. MË 1956, TRUPA E BALETIT U PËRFORCUA ME PROFESIONISTE DHE NISËN TË VIHEN NË SKENË BALETE TË ZHANREVE TË NDRYSHME DUKE NGRITUR NIVELIN ARTISTIK. NË REPORTERIN E TEATRIT TË OPERAS DHE TË BALETIT U VUNË NË SKENË BALETE TË ZHANRIT KLASIK: “ROMEO DHE ZHULJETA”, “PAGANINI” ETJ. NJË ETAPË E RE NISI ME KRIJIMIN DHE VËNIEN NË SKENË TË VEPRAVE NGA AUTORË SHQIPTARË. KËSHTU LINDI BALETI KOMBËTAR ME VEPRA SI “HALILI DHE HAJRIA”, “SHOTE AZEM GALICA”, “DELINA” ETJ. SHKOLLA SHQIPTARE E BALETIT KA NXJERRË GJATË VITEVE NXËNËS QË KANË SPIKATUR JASHTË VENDIT EDHE PAS VITEVE ‘90.