Valideba¤ Korusunun FonksiyonelDe¤erleri

P R O F . D R . Ü N A L A S L A N‹stanbul Üniversitesi

S E R H U N S A ⁄ L A M‹stanbul Üniversitesi

U L A fi Y U N U S Ö Z K A N‹stanbul Üniversitesi

H A Y A T ‹ S E Z G ‹ N‹stanbul Üniversitesi

1. Girifl

Geliflmekte olan ülkelerde, h›zl› nüfus art›fl› ve buna paralel olarak da artanyo¤un yap›laflma ve plans›z kentleflme sonucunda kent ekosistemi ve kentselyaflam kalitesi bozulmaktad›r. Son 20 y›lda h›zl› ve plans›z bir kentleflmesürecine giren ülkemizde, süregelen çarp›k yap›laflma, göç ve h›zl› nüfus art›fl›sonucu do¤an›n tahrip edilmifl olmas› nedeniyle günümüzde kentler yaflanabilirözelliklerini yitirmektedir. Yerleflim birimlerinin git gide metropol boyutlar›navaran yo¤un yap› sistemlerinin oluflturdu¤u do¤adan tamamen kopuk yapayalanlara dönüflmesi, kent insan›n› do¤al ortamlardan uzaklaflt›rmakta, monot-onlaflt›rmakta, insan sa¤l›¤›n› ve yaflam kalitesini ciddi flekilde olumsuz etkile-mektedir. Büyük boyutlara ulaflan çevre sorunlar› nedeniyle, özellikle çok fazlanüfusu bar›nd›ran endüstri kentlerinde, kentteki ekolojik çevre gelifliminisa¤lama yan›nda, estetik görünüm ve yaflam kalitesinin art›fl›n› gerçeklefltirmekiçin kent orman›n›n önemi her geçen gün artmaktad›r (Serin ve Gül, 2006).Kent ormanlar›, içinde yer ald›¤› kentlerin tarihi, mimari ve kültürel dokusu ileorganik ba¤ içinde olan ve ana dokusu a¤açlardan oluflan canl› ekosistemlerdir.Bu ekosistemler, kent içindeki eski do¤al orman art›klar›ndan, koruluklardan,

682

ya da do¤al ormanlar›n topluma sundu¤u ruh ve beden sa¤l›¤›n› koruma, yaflan-abilir çevre koflullar›n› iyilefltirme ve böylece kent toplumunun fizyolojik vepsikolojik moral düzeyini yükseltme yönündeki kolektif fayda vefonksiyonlar›n› görerek ve yaflayarak yararlanmalar›n› sa¤lamak için dikim yoluile sonradan kurulan yeflil kuflak a¤açland›rmalar›ndan oluflur.Kent orman›n›n yasal tan›m› (Madde 4–¤); Geleneksel piknik anlay›fl›n›nd›fl›nda, daha çok ormanlar›n sa¤l›k, spor, estetik, kültürel ve benzeri gibi sosyalfonksiyonlar›n› halk›n hizmetine sunmak, ayn› zamanda teknik ormanc›l›kfaaliyetleri ile yöredeki flora ve faunan›n da tan›t›lmas› amac›yla metropoller,iller ve büyük ilçeler gibi yerleflim yerleri bitifli¤inde veya civar›nda düzenlenenalanlar› ifade eder. Bu ba¤lamdaki uluslar aras› kabuller, metropol büyüklü¤ünegöre kent merkezinden itibaren 25-50 km yar›çapl› daire içindeki tüm ormanalanlar›d›r.Kent ormanlar›n›n topluma sundu¤u hizmetlerin bafl›nda çevreyi güzellefltir-erek do¤al peyzaj›n estetik etkisini art›rmak ve sa¤lad›¤› çeflitli olanaklarla sporve e¤lence etkinlikleri için uygun bir ortam yaratmak gelir. Bunlar›n yan› s›rakent ormanlar›n›n, gürültüyü önleme, tozlar› emme, havay› temizleme, iklimiiyilefltirme, çevresindeki yerleflim alanlar›n› sel ve taflk›nlardan koruma, erozy-onu önleme gibi topluma sundu¤u çok say›da faydalar› bulunmaktad›r. Ço¤uyerleflim alanlar› ile iç içe bulundu¤u için flehrin akci¤eri say›lan kent orman-lar›, çevre ve toplum sa¤l›¤› aç›s›ndan normal ormanlardan daha büyük fonksiy-onel de¤ere sahiptir.Üsküdar Tapu Sicilinde Altunizade Mahallesi, 166 Pafta, 1143 Ada ve 15 ParselNo ile kay›tl› mülkiyeti Hazineye, tasarruf hakk› Milli E¤itim Bakanl›¤›na ait

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Valideba¤ KorusuSultan Abdülaziz

Av Köflkü

683

olan ve 1. Derece Sit alan› içinde yer alan 354076 m2 büyüklü¤e sahipValideba¤ Korusu yasal aç›dan kent orman› statüsündedir. Valideba¤ Korusu,yaflanabilir çevre koflullar›n› iyilefltirme yönünde topluma sundu¤u kolektiffayda ve fonksiyonlar›ndan ötürü, kent halk› için hayati öneme sahiptir. Kent moza¤inin bir parças› olan Valideba¤ Korusu, bir taraftan kent peyzaj›n›ngörsel etkisini zenginlefltirirken bir taraftan da içinde bar›nd›rd›¤› huzurevi,hastane, sanatoryum ile toplumun ortak sa¤l›¤›na, okullar ve izcilik kamp› ile dee¤itim ve ö¤retimine olumlu katk›lar yapmaktad›r. Keza, Türk sinema klasikleriaras›nda yer alan bir dizi filme sahne oluflturmas›ndan ötürü tüm halk›nbelle¤inde özel yer edinen tarihi Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflküde bu koru içinde yer almaktad›r. Bu bildiride, önce “Kent Orman›” kavram›n›n bilimsel ve yasal tan›mlar›yap›larak, bu ormanlarda biyolojik süreklili¤i sa¤laman›n gere¤i aç›klanm›flt›r.Valideba¤ Korusu’nun karbon ba¤lama, oksijen üretme ve toz tutma yoluylasa¤lad›¤› faydalar say›sal olarak ortaya konduktan sonra, koruda öne ç›kan kon-umsal fonksiyonlar›n nas›l belirlendi¤i somut örnekler üzerinde gösterilmifldaha sonra da rekreasyon, toplum sa¤l›¤› ve estetik yönden do¤al çevreye ve‹stanbul halk›na katk›lar› vurgulanm›flt›r.

2. Valideba¤ Korusu’nun Tarihsel Süreci

Plan ünitesinin ana parças›n› oluflturan Altunizade Mahallesi, 166 Pafta, 1143Ada ve 15 Parsel No.lu 354 076 m 2 büyüklü¤ündeki Valideba¤ Korusu’nda tar-ihsel süreç, Sultan Abdülaziz taraf›ndan Osmanl› Hanedan›’na mensup AdileSultan ad›na mimar Niko¤os Balyan’a 1853 y›l›nda koru içinde yapt›r›lan AdileSultan Kasr› ile bafllar. Koru içindeki av köflkü, Adile Sultan taraf›ndan SultanAbdülaziz’in dinlenmesi amac›yla daha sonra infla ettirilir.Adile Sultan Kasr›, Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda yetimler yurdu (Dar-ül Eytam)olarak kullan›lm›flt›r. 27 May›s 1927 y›l›nda kas›r, dönemin Milli E¤itim Bakan›Mustafa Necati Bey taraf›ndan Atatürk’ün emri ile 60 yatakl› prevantoryumhaline getirilmifltir. 22 Nisan 1928 tarihli T.B.M.M. Maarif Vekâleti bütçegörüflmeleri toplant› tutana¤›nda Kasr›n prevantoryuma dönüfltürülme amac›Mustafa Necati Bey taraf›ndan “Efendiler; geçen sene heyet-i âliyenizin kabulbuyurdu¤u bir tahsisat ile aç›lan prevantoryum tasavvur etti¤imiz flekilde ifas› ilemuvazzaf oldu¤u ifli bihakk›n yapm›flt›r. fiehit çocu¤u verem tehlikesinden kur-tar›lm›flt›r. Prevantoryum bugünkünden fazla talebe ve muallim kabul edebilecekflekilde tevsii için laz›m gelen tahsisat heyet-i âliyenize teklif edilmifltir.” biçi-minde aç›klanm›flt›r.Koruda bugün Huzurevi olarak kullan›lan bina, 1928 Y›l›nda aç›lan prevanto-ryumu ek binalar ile geniflletmek suretiyle hizmete sokulmufltur. Sanatoryum1939 Y›l›nda, ‹hsan Mermerci çocuk prevantoryumu 1954 Y›l›nda hizmete gir-mifltir.

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

684

Fiili kullan›m› Milli E¤itim Bakanl›¤› uhdesinde olan Valideba¤ Korusu’nuntüm arazi ile birlikte bu bakanl›¤a resmen devri 26 Eylül 1957 tarihinde gerçek-leflmifltir. Maliye Bakanl›¤› Milli Emlak Müdürlü¤ü bu tarihte Valideba¤Korusunun tamam›n›n tahsisini Milli E¤itim Bakanl›¤›na yapm›flt›r. Daha sonra1973 Y›l›nda Ö¤retmenler Hastanesi, 1974 Y›l›nda Valideba¤ Sa¤l›k MeslekLisesi, 1990 Y›l›nda ise Haydarpafla Lisesi hizmete sokulmufltur. Valideba¤ Korusu, ‹stanbul III Numaral› Kültür ve Tabiat Varl›klar›n› KorumaKurulunun 25.04.1996 tarih ve 8006 say›l› karar› ile 1. Derece Sit Alan› olaraktespit ve ilan edilmifltir.

3. Valideba¤ Korusu’nun Biyolojik Çeflitlili¤i

Valideba¤ Korusu biyolojik aç›dan oldukça zengin bir do¤al hazineye sahiptir.Korunun ‹stanbul gibi büyük bir metropolün göbe¤inde yer almas›, bu zengin-li¤in önemini daha da artt›rmaktad›r. Prof. Dr. Ünal ASAN baflkanl›¤›nda, koru-nun Amenajman-Silvikültür plan›n›n haz›rlanmas› amac›yla 2006 y›l›n›nA¤ustos ay›nda yap›lan envanter çal›flmalar›na göre koruda 44 adedi a¤aç, 13adedi a¤açç›k ve çal› olmak üzere 57 adet de¤iflik türden oluflan toplam 6321adet birey bulunmaktad›r. Y›ll›k otsu ve çiçekli bitki türleri bu say›ya dâhilde¤ildir. A¤açlardan 13 adedi (5 Sak›z, 6 Mefle, 1 Ceviz, 1 Sö¤üt) an›tsal vekorunmaya de¤er nitelik tafl›maktad›r.Valideba¤ Korusu yaban›l hayat aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde; 2000 y›l›n›nA¤ustos Ay›nda, Ornitolog (Kufl Uzman›) Sn. Asaf ERTAN taraf›ndan korudayap›lan gözlem sonuçlar›, koruda ikisi Mart›, ikisi Kumru, üçü Karga olmaküzere, 27 de¤iflik türde kufl (Güvercin, Yeflil Papa¤an, Kukumav, Ar›kuflu,Akkuyruksallayan, K›z›lgerdan, Karatavuk, Sö¤üt Bülbülü, Ç›vg›n, Saksa¤an,Çitkuflu, S›¤›rc›k, Serçe, ‹spinoz, Küçük ‹skete, Saka ) bulundu¤unu göster-mifltir. Listenin bu türler ile s›n›rl› olmad›¤›, gözlemlerin bir y›ll›k zaman dilim-ine yay›lmas› halinde koruda bunlar d›fl›nda baflka türler ile dekarfl›lafl›labilece¤i bu uzman taraf›ndan ayr›ca belirtilmektedir.Baz› göçmen kufllar›n ve özellikle de leyleklerin göç yollar› üzerinde yer alanValideba¤ Korusu 1980 y›l›na kadar göçmen kufllar›n u¤rak alan› olmufltur. Buy›llarda bafllayan yo¤un yap›laflmalar sonucunda korunun bu özelli¤inin 2000 liy›llara do¤ru kayboldu¤u, yaban›l hayata duyarl› pek çok gözlemci taraf›ndanifade edilmektedir. Bu durum, 2006 y›l›nda yap›lan envanter çal›flmalar›s›ras›nda da gözlemlenmifltir. 1979 Y›l›nda do¤al hayat› koruma çal›flmalar› birsürü do¤al varl›k gibi leylekleri de Afrika-Avrasya göçmen su kufllar›anlaflmas›na göre soyu tehlike alt›nda olan varl›klar kategorisine alm›flt›r. Bukarar, Valideba¤ Korusunun uluslararas› anlaflmalar aç›s›ndan da önemli birrezerv oldu¤unu göstermektedir.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

685

4. Valideba¤ Korusu’nun Fonksiyonel De¤erleri

Valideba¤ Korusu, kendi varl›¤› ile bir taraftan do¤al peyzaj›n oluflumunugerçeklefltirirken, bir taraftan da bulundu¤u yerdeki çevreyi çeflitli etkilere karfl›korumaktad›r. Koru hem çevre halk› için koruyucu ifllev görmekte, hem deiçinde bar›nd›rd›¤› Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflkü gibi tarihide¤erleri do¤an›n y›prat›c› etkilerine karfl› koruyucu ifllev görmektedir. Ayr›ca,içinde bar›nd›rd›¤› huzurevi, hastane, sanatoryum ile toplumun ortak sa¤l›¤›na,okullar ve izcilik kamp› ile de e¤itim ve ö¤retimine olumlu katk›laryapmaktad›r. Bu ba¤lamda Valideba¤ Korusu’nun ‹stanbul halk›n›n yarar›na sundu¤u faydave fonksiyonlar› afla¤›daki gibi s›ralamak mümkündür;1-S›rtlarda oluflturdu¤u ilginç siluetler ve yamaçlarda sergiledi¤i renkli mozaik-lerden kaynaklanan sürekli de¤iflim halindeki canl› güzellikleri ile do¤al peyzaj›oluflturmak ve onun estetik etkisini artt›rmak,2-Sahip oldu¤u görkemli tablolar ve kültür miras› ile, resim, müzik ve edebiyatile u¤raflan sanatç›lara ilham vermek ve böylece sanat ve kültürün geliflipyayg›nlaflmas›na vesile olmak,3-Çeflitli sportif aktivitelere, e¤lenme ve dinlenme biçimindeki rekreatif kul-lan›mlara olanak vermek ve keza kent gürültüsünü azaltmak suretiyle,toplumun ruh ve beden sa¤l›¤›na katk›da bulunmak, 4-Ya¤mur sular›n›n yüzeysel ak›fl›n› geciktirmek suretiyle koru s›n›r›n›n alçakkesimlerindeki yerleflim alanlar›n› sel ve taflk›nlardan korumak,5- Arazi e¤iminin dik ve sarp oldu¤u vadi bafllang›c›nda toprak kaymas›na veerozyona mani olmak,6- Bol oksijen üretmek, havada as›l› di¤er materyali süzerek hava kalitesini yük-seltmek ve böylece koru içindeki sanatoryum ve prevantoryumda tedavi görenhastalar›n iyileflme sürecini h›zland›rmak, 7-Atmosfer içindeki karbondioksiti emerek, sera etkisini geciktirmek ve böyleceküresel ›s›nman›n önlenmesine olumlu katk›da bulunmak,8- Rüzgar h›z›n› kesmek, ba¤›l hava nemini yükseltmek ve böylece ekstrems›cakl›klar›n olumsuz etkilerini yumuflatmak suretiyle, iklim koflullar›n›iyilefltirmek,9-Sahip oldu¤u çeflitli bitki ve hayvan türü ile toplumda ve izcilik kamp›nakat›lan genç beyinlerde do¤a bilinci ve sevgisinin oluflup geliflmesine vesileolmak,10-Çeflitli kufl türleri baflta olmak üzere, böcek ve hayvan türlerine yaflam ortam›(Habitat) oluflturmak, 11-‹stanbul yöresinde do¤al olarak bulunmayan ancak 200 y›la ulaflan zamaniçinde çevre koflullar›na adapte olan çok say›da egzotik (Yabanc›) a¤aç türünün

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

686

do¤a bilimleri yönünden yap›lacak araflt›rmalar› için laboratuar ifllevi görmek,12-‹çinde bulunan tarihsel ve kültürel an›tlar› do¤an›n y›prat›c› etkilerine karfl›korumak 13-Do¤al afetler s›ras›nda, yöre halk› için toplanma ve bar›nma mekân› olmak

5. Valideba¤ Korusu’nun Karbon Ba¤lama, Oksijen ÜretmeVe Toz Tutma Kapasitelerinin Hesaplanmas›

Korunun bir bütün halinde kendi varl›¤› ile meydana getirdi¤i fayda ve fonksiy-onlar›n bafl›nda karbon birikimi yoluyla sera etkisi ve klimatik fonksiyona olankatk›s› ile, oksijen üretimi ve kirli havay› süzme yoluyla toplum sa¤l›¤›nayapt›¤› katk›lar gelmektedir. Dünya atmosferinde CO2 oran›n›n giderek yük-selmesi, sera etkisi yapan di¤er gazlarla birlikte global iklim de¤iflimine ves›cakl›k art›fl›na neden olmaktad›r. Global iklim de¤ifliminin nedenleri üzerineyap›lan araflt›rmalar, bu fenomen üzerinde CO2’nin etkisinin %55 - 80oldu¤unu göstermifltir. Bütün bitkiler fotosentez yoluyla havadaki CO2’i alarakorganik madde üretmekte ve bunu daha sonra bünyelerinde gerçeklefltirdikleribir dizi kimyasal reaksiyonla di¤er organik maddelere dönüfltürmektedir. CO2al›m›n›n bitkilerdeki yaprak miktar›na koflut artmas› ve di¤er bitki

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Adile Sultan Kasr› Valideba¤ Korusu Ö¤retmenler Huzurevi

687

topluluklar›na oranla en fazla yaprak miktar›n›n da ormanlarda bulunmas›nedeniyle CO2 tüketimi en fazla ormanlarda meydana gelmektedir. Bu gerçeknedeniyledir ki, yeryüzündeki orman alanlar›n›n korunmas› ve a¤açland›rmayoluyla geniflletilmesi, pek çok araflt›rmac› taraf›ndan global iklim de¤ifliminigeciktirmede en etkin yöntem olarak önerilmektedir (Asan 1995). Karbon biriki-mini saptamaya yönelik çal›flmalarda önce ormanda fotosentez yoluyla oluflanbitkisel kütle miktar› f›r›n kurusu a¤›rl›k biçiminde saptanarak bu kütle içinde-ki karbon miktar› belirlenmekte, sonra da bu karbon miktar›na eflde¤er CO2miktar› hesaplanmaktad›r. Belirli zaman dilimleri içindeki karbon bilançosu ise;ormanlar›n üretti¤i bitkisel kütle ile bu kütleden kesim, yang›n vb. gibi çeflitlinedenlerle eksilen bitkisel kütle fark›n› belirleyip birbirinden ç›karmaksuretiyle ortaya konmaktad›r (Asan 1999). Kent içinde ve civar›ndaki yeflil alan-lar, kentlerin akci¤eri olarak tan›mlanmaktad›r. Örne¤in, 1600 m2 yaprakyüzeyine sahip bir Kay›n a¤ac›n›n üretti¤i oksijenin, on kiflinin y›ll›k oksijengereksinimini karfl›lad›¤› belirlenmifltir (Asan ve ark., 2002). Ormanlar›n y›ldaüretti¤i oksijen miktar›n›n yeryüzü genelinde hektar bafl›na ortalama 8-13 ton-dur. Bu konuda yurdumuzda yap›lan bir araflt›rma, bir hektar büyüklü¤ündekibir Ladin orman›n›n duruma göre 2-20 ton/y›l oksijen üretti¤ini ortaya koymufl-tur (Gül 1998 ).Oksijen üretimi yan› s›ra, toplum sa¤l›¤› fonksiyonunun bir di¤er önemli unsu-ru da ormanlar›n toz tutmas›d›r. Havay› kirleten maddelerin zehirli gazlaryan›nda, toz, katran, de¤iflik metaller, fosfatlar, kireç, silis ve di¤er organikmadde partiküllerinden olufltu¤u bilinmektedir. Orman örtüsünün kirli havay›tozdan ar›nd›rma fonksiyonu iki biçimde ortaya ç›kar ki bunlar; mekanik temi-zleme ve kondensasyonel etkidir. Mekanik temizleme, orman› oluflturan a¤aç vedi¤er bitkilerin yap›sal özelliklerine ba¤l› olarak kirli havay› filtre etmeleridir.Ormanlar›n toz tutma ve kirli havay› süzme kapasiteleri, kendilerini oluflturana¤aç türlerinin toplam yaprak yüzeyi ile yaprak flekline ba¤l›d›r. Di¤er önemlibir etken de dikey ve yatay kapal›l›kt›r. Düfley kapal› form, ayn› yafll› ve tek katl›ormanlara k›yasla havay› % 15–25 oran›nda daha iyi filtre etmektedir.Bulgaristan’da yap›lan araflt›rmalar, baz› a¤aç türleri için toz tutma kapasiteleri-ni ortalama de¤erler olarak Ladin için 30 ton/ha/y›l, Sar›çam, Kay›n ve Ihlamuriçin s›ras›yla 35, 68 ve 42 ton/ha/y›l olarak vermektedir (Asan ve ark., 2002).Valideba¤ Korusu’nun karbon birikimi, oksijen üretimi ve toz tutma kapa-siteleri, her bir fonksiyonel de¤er için kendi tekni¤ine uygun biçimde hesa-planm›fl ve Tablo 1’de topluca gösterilmifltir.

6. Konumsal Orman Fonksiyonlar›n›n Belirlenmesi

Koru içerisinde sadece belirli alanlarda öne ç›kan fonksiyonel de¤erler, konum-sal fonksiyon haritalar› ve arazi gözlemlerine dayan›larak belirlenmifltir. Buamaçla korunun her köflesi teknik olarak ayr›lan bölme ve bölmecikler itibariyle

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

688

ayr›nt›l› biçimde incelenerek hangi fonksiyonel de¤erin veya fonksiyonel de¤ergruplar›n›n öne ç›kt›¤›, giydirilmifl say›sal arazi modelleri yard›m›yla belirlen-mifltir.Fonksiyonel alanlar belirlenirken her bir fonksiyon di¤erlerinden ba¤›ms›zolarak ele al›n›r ve her birisi için ayr› bir harita düzenlenir. ‹lgili fonksiyonunöne ç›kt›¤› alanlar›n harita üzerindeki s›n›rlar› fonksiyon özelli¤ine göre de¤iflenteknik ve bilimsel baz› göstergeler yard›m›yla do¤al hatlar ve bitkitopluluklar›n›n s›n›rlar› esas al›narak kendi haritas› üzerine geçirilir. ‹lgilifonksiyonun o koruda söz konusu olup olmad›¤›, toplumsal talepler ve buteknik göstergeler yard›m›yla belirlenir. Plan ünitesinde söz konusu olanfonksiyonel alanlar aç›klanan biçimde ayr›ld›ktan sonra bütün haritalar üst üsteçak›flt›r›l›r. Yukar›da k›saca özetlenen sürecin temel altl›¤› Say›sal Arazi Modelleridir. Buamaçla öncelikle, 1/5000 ölçekli topo¤rafik haritalardan yararlan›larak Say›salArazi Modelleri elde edilmifltir.

6.1. Su Koruma ve Hidrolojik Fonksiyon

Valideba¤ Korusu’nda hidroljik fonksiyon görecek alanlar do¤al su kayna¤›n›nbulundu¤u derenin su toplama havzas› olarak belirlenmifltir. Böyle alanlartopo¤rafik harita üzerine çak›flt›r›lan bitkisel konum haritas› üzerinde mavi renkile s›n›rland›r›ld›ktan sonra iç k›s›mlar› yine ayn› renk ile taranm›flt›r.

6.2. Toprak Koruma ve Erozyon Kontrolü Fonksiyonu

Valideba¤ Korusu’nun bir bölümü halen yo¤un bitki örtüsü ile kapl› oldu¤uiçin, koru içinde afl›r› toprak tafl›nmas› ile karfl›lafl›lmamaktad›r. Ancak, gerekyüksek arazi e¤imi ve gerekse topra¤›n kumlu ve kaba tekstürlü yap›s›, bitkiörtüsünün gevfletilmesi veya tahribi halinde özellikle dere vadisinin üsttaraflar›nda önemli toprak kay›plar›n›n olaca¤›n› göstermektedir. Bu nedenle,koru alanlar›nda toprak koruma ve erozyon kontrol fonksiyonu öne ç›kan alan-lar›n belirlenmesinde görünen fiili erozyon de¤il, gizli risk tafl›yan alanlar›nayr›lmas›na çal›fl›lm›flt›r. Plan ünitesinde arazi e¤imi % 20 den fazla olan alanlar erozyon ve toprak koru-ma fonksiyonunun a¤›r bast›¤› alanlar olarak ele al›nm›flt›r. Bu amaçla planünitesinin topo¤rafik modelleri üzerinde e¤im gruplar› oluflturulmufl ve e¤imi%20 nin üzerinde olan alanlar bu fonksiyona ayr›lm›flt›r.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

689

6.3. Görsel Etki ve Estetik Fonksiyon Valideba¤ Korusu’nda estetik fonksiyon görecek alanlar dört kategoride eleal›nm›flt›r.

6.3.1. Siluet Etkisine Sahip Alanlar›n Belirlenmesi1-Üzerine orto-foto giydirilmifl arazi modeline bilgisayar ortam›nda de¤iflik nok-talardan farkl› aç›larla bakarak, koru alan›n›n hangi tepe ve s›rtlarda silüet etk-isi b›rakt›¤› araflt›r›lm›flt›r. 2-Daha sonra arazi modeli üzerine bitkisel konum haritas› transfer edilerek, birönceki aflamaya göre silüet etkisine sahip oldu¤u anlafl›lan tepe ve s›rtlardahangi a¤aç ve a¤açç›k topluluklar›n›n bulundu¤u, ve bu topluluklardaki çap /boy da¤›l›mlar›n›n hangi aral›kta de¤iflti¤i belirlenmifltir. 3-Silüet etkisine sahip tepe ve s›rtlardan, üzerinde halen görkemli (kal›n çapl›ve uzun boylu) a¤aç gruplar› bulunanlar 1.derece silüet etkisine sahip alanlar,üzerinde genç a¤açlar ya da a¤açç›k türleri bulanan alanlar ise 2. derece silüetetkisine sahip alanlar olarak ayr›lm›flt›r.

6.3.2. Mozaik Etkiye Sahip Alanlar›n Belirlenmesi1- Giydirilmifl arazi modeline bilgisayar ortam›nda de¤iflik noktalardan farkl›aç›larla bakarak, koru alan›n›n özellikle ana karayollar›ndan bak›ld›¤›nda görüflalan› içinde kalan ön görünümdeki s›rt ve yamaçlar› belirlenmifltir.2- Daha sonra arazi modeli üzerine bitkisel konum haritas› transfer edilerek, birönceki aflamaya göre öngörünüm alan› içinde kalan yamaçlar üzerindeki a¤aç vea¤açç›k topluluklar›n›n türü ve kar›fl›m oranlar› belirlenmifltir. 3-Öngörünüm alanlar›nda hem a¤aç türü (yaprakl› / ibreli ), hem de renk tonlar›itibariyle kar›fl›k grup ve kümelerin bulundu¤u alanlar 1. derece mozaik etkiyesahip alanlar; tamam› yaprakl› veya ibreli grup ve kümelerden oluflan alanlar ise2. derecede mozaik etkiye sahip alanlar olarak s›n›fland›r›lm›flt›r.

6.3.3. Estetik Perdeleme fieritleriValideba¤ Korusu s›n›rlar›n› oluflturan tafl duvarlar›n hemen bitifli¤indeki a¤açs›ralar› ile yine koru s›n›r›n› oluflturan duvarlar›n koru içine bakan taraflar›ndabu plan çerçevesinde oluflturulacak fleritlerin bir bölümü estetik fonksiyon içinuygun görülmüfltür. Bu fleritlerin konumu, hem bilgisayar ortam›nda ve hem dearazideki çal›flmalar s›ras›nda belirlenmifltir. Amaca uygun bulunan yerlerinarazideki konumlar› fonksiyon haritas›na iflaretlenmifltir.

6.3.4. Panoramik (Manzara Seyir) Noktalar›n›n BelirlenmesiBulundu¤u konumda genifl bir panoramaya sahip olan ve yol ve patika ilehemen ulafl›labilecek durumda bulunan noktalar dinlenme ve manzara

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

690

seyretme amac›yla bakacak noktalar› olarak belirlenmifltir. Bu noktalar›n seçi-minde de yukar›da aç›klanan prosedür izlenmifltir. Valideba¤ Korusu içindekidere vadisinin üst kesimleri ‹stanbul Bo¤az›’na, Marmara Denizi’ne ve kentpanoramas›na hâkim konumdad›r. Bu s›rt üzerinde baz› noktalar hem bilgisayarortam›nda ve hem de arazideki gerçek yerinde seçilerek belirlenmifltir. Yap›laninceleme ve de¤erlendirmede uygun bulunan yerlerin arazideki konumufonksiyon haritas›na iflaretlenmifltir.

6.4. Rekreatif Kullan›m ve Spor Alanlar›n›n Belirlenmesi

Plan ünitesi içinde ‹stanbul halk›n›n özellikle günün belirli saatlerinde gelerek

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

Valideba¤ Korusu koflu yolu

691

dinlendikleri kafeler, Ö¤retmen evi ve huzurevi bitifli¤indeki alanlar ve keza,yürüyüfl yolu ve koflu parkuru olarak kulland›klar› mevcut ve mutasavver yol vepatikalar ile koru güneyinde imar uygulamas› sonucunda kamuya terk edilenyeflil alanlar üzerindeki spor kompleksleri bu amaçla ayr›lm›flt›r. Halen uygulanagelen atefl yakarak yeme-içme ve e¤lenme biçimindeki piknikanlay›fl› korunun gelece¤i aç›s›ndan sak›ncal› görüldü¤ü için, Valideba¤Korusu’nda bu amaçla alan ayr›lmam›flt›r.

6.5. Ses ve Gürültüyü Önleme fieritleri

Hastane ve huzurevi civar›nda trafik gürültüsünün geldi¤i yönlerde ünite

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

Valideba¤ Korusu koflu yolu

692

s›n›r›n›n hemen yan›ndaki estetik perdeleme fleritleri, ayn› zamanda ses vegürültüyü önleme zonu olarak ayr›lm›flt›r.

6.6. Yaban›l Hayat Fonksiyonu

Valideba¤ Korusu içindeki dere vadisi, sürekli akan kaynak sular› (mevcut kay-nak suyu flu anda 2 m ötede kanalizasyona ak›t›lmaktad›r) ve halen tafl›d›¤› a¤açtürleri (Diflbudak, Sö¤üt, Karakavak) dikkate al›nd›¤›nda, yüksek taban suyun-dan ötürü bu vadinin yak›n zamana kadar sucul bitki ve hayvan türlerininhâkim oldu¤u özgün bir sulak alan ekosistemine sahip oldu¤unu göstermekte-dir. Özellikle su kufllar› habitat› olarak Uluslararas› öneme sahip sulak alanlar›nkorunmas›n› içeren RAMSAR Sözleflmesi’nde sulak alanlar, do¤al veya yapay,devaml› veya geçici, sular› durgun veya ak›nt›l›, tatl›, ac› veya tuzlu, denizleringel-git hareketinin çekilme devresinde alt› metreyi geçmeyen derinlikleri kap-sayan bütün sular, batakl›klar, sazl›klar biçiminde tan›mlanmaktad›r. Sahipoldu¤u biyolojik çeflitlilik nedeniyle dünyan›n do¤al zenginlik müzeleri oldu¤uvar say›lan sulak alanlar; do¤al ifllevleri ve ekonomik de¤erleriyle yeryüzününen önemli ekosistemleridir. Sulak alanlar, yeralt› sular›n› besleyerek veya boflal-tarak, taban suyunu dengeleyerek, sel sular›n› depolayarak, taflk›nlar› kontrolederek, k›y›larda deniz suyunun giriflini önleyerek bulunduklar› bölgelerin surejimini düzenlerler.Sulak alanlar›n ekolojik yap›lar›, özellikle su kufllar› yönünden çok önemlidir.Çünkü su derinli¤i günefl ›fl›¤›n›n dibine kadar ulaflarak fito vezooplanktonlar›n, su alt› ve su üstü bitkilerin, akuatik hayvanlar›n geliflmesineimkân verir. Keza çok yeri saz ve kam›fl gibi su yüzeyinden yüksek bitkiler ilekapl› oldu¤u için kufllar›n saklanmas›na, yuvalanmas›na ve bar›nmas›na çokuygundur. Say›lan bu özelliklerinden ötürü sulak alanlar baflta bal›klar ve sukufllar› olmak üzere birçok türün yaflamas›na olanak sa¤larlar.Türkiye’nin Avrupa, Asya ve Afrika k›talar› aras›ndaki geçifl noktas› üzerindebulunuflu, üç taraf›n›n farkl› ekolojik karakterdeki denizlerle çevrili oluflu, denizseviyesinden 5000 metreyi aflan yükseklik farkl›l›klar› ve k›r›k arazi yap›s›ndanötürü ortaya ç›kan iklim çeflitlili¤i vb gibi nedenler, Türkiye’yi sulak alanlarbak›m›ndan bulundu¤u co¤rafyan›n en önemli ülkelerinden birisi konumunagetirmifltir. Anadolu’dan geçen dört göçmen kufl yolunun birisi ‹stanbul’dan ve Valideba¤Korusu üzerinden geçmektedir. Hiç kuflkusuz, Valideba¤ Korusu, alansalbüyüklük ve fizyolojik durum itibariyle RAMSAR Sözleflmesine konu olacaközelliklerden çok uzakt›r. Ancak, gerekli koflullar›n sa¤lanmas› halinde, koru-nun eski konuklar› için yeniden çekici hale getirilmesi ve dere vadisinde olufl-turulacak küçük bir ekosistem yard›m›yla çok say›da bitki ve hayvan türünehabitat ve nifller yaratmak suretiyle biyolojik çeflitlili¤in zenginlefltirilmesielbette mümkündür.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V

693

Va li de ba¤ Ko ru su 1980 y› l› na ka dar göç men kufl la r›n u¤ rak ala n› ol mufl tur. Buy›l lar da bafl la yan yo ¤un ya p› lafl ma lar so nu cun da ko ru nun bu özel li ¤i 1999 y› -l›n dan iti ba ren kay bol mufl tur. Ko ru için de ki va di de bu lu nan do ¤al su kay na ¤›ve et ra f›n da ki aç›k alan la r›n bir bö lü mü nün ye ni bir dü zen le me ile özel ko ru maal t› na al›n ma s› ha lin de, ko ru da ki ya ban ha ya t› n›n ye ni den can la na ca ¤› kufl ku -suz dur. Va li de ba¤ Ko ru su’nun bu po tan si ye li dik ka te al› na rak, ko ru için de birbö lüm ala n›n su lak alan eko sis te mi olufl tur mak ve çe flit li bit ki ve hay van tür le -ri için ha bi tat lar ya rat mak dü flün ce siy le ya ba n›l ha ya t› ko ru ma fonk si yo nu naay r›l ma s› uy gun ve ge rek li bu lun mufl tur. Va di ta ba n› bu ama ca uy gun ko flul la -r› ta fl› d› ¤› için, fonk si yo nel alan bu ra da ay r›l m›fl t›r. Fonk si yo nel ala n›n mut lakko ru ma zo nu de re va di si nin her iki ta ra f›n da 30 ar, tam pon zo nu ise bu fle rit le -rin de va m›n da 20 fler (Top lam 50 m) met re ola rak be lir len mifl tir.Va li de ba¤ Ko ru su’ndan bek le nen fonk si yon lar, yu ka r› da 6 bafl l›k al t›n da aç›k -lan d› ¤› gi bi her bir fonk si yon ay r› ay r› or ta ya ko nul duk tan son ra, bun la r›n üstüs te ça k›fl t› r›l ma s›y la ko ru nun ko num sal fonk si yon ha ri ta s› olufl tu rul mufl tur.

7. Sonuç ve Öneriler

Yerleflim birimlerinin giderek yo¤unlaflan yap›laflmadan ötürü do¤adan tama-men kopuk yapay alanlara dönüflmesi, kent insan›n› do¤al ortamlardan uzak-laflt›rmakta, insan sa¤l›¤›n› ve yaflam kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir.Büyük boyutlara ulaflan çevre sorunlar› nedeniyle, özellikle çok fazla nüfusubar›nd›ran endüstri kentlerinde, kentteki ekolojik çevre geliflimini sa¤lamayan›nda, estetik görünüm ve yaflam kalitesinin art›fl›n› gerçeklefltirmek için kentorman›n›n önemi her geçen gün artmaktad›r.

Birinci Derece Sit alan› içinde yer alan ve 354076 m2 büyüklü¤e sahipValideba¤ Korusu yasal aç›dan Kent Orman› statüsündedir. Koru, hem çevrehalk› ve içinde bar›nd›rd›¤› Adile Sultan Kasr› ile Abdülaziz’e ait av köflkü gibitarihi de¤erler için koruyucu ifllev görmekte, hem de sahip oldu¤u çok say›dakiyerli ve yabanc› (egzotik) otsu ve odunsu bitki türü ile kufl ve sürüngenlerinoluflturdu¤u faunan›n biyolojik çeflitlili¤e karfl›n bulunduklar› olumsuz koflullarnedeniyle bizatihi kendileri korunmaya muhtaç konumda gözükmektedir.Valideba¤ Korusu, yaflanabilir çevre koflullar›n› iyilefltirme yönünde toplumasundu¤u kolektif fayda ve fonksiyonlar›ndan ötürü, kent halk› için hayatiöneme sahiptir. Ana dokusu birer canl› olan a¤aç, a¤açç›k, çal› ve bitki türlerinden oluflan bukorunun her canl› gibi bak›m ve korunmaya muhtaç oldu¤u bilimsel bir gerçek-tir. Tamamen çökme aflamas›na gelmeden önce bu korular›n gerekli bak›m,onar›m ve yenilemesini ormanc›l›k bilim ve teknikleri çerçevesinde gerçeklefltir-erek, bunlar›n biyolojik sürekliliklerinin garanti alt›na al›nmas› gerekmektedir.Do¤a ve kültür miras›m›z olan Valideba¤ Korusunun bak›m ve korunmas›, hem

V A L ‹ D E B A ⁄ K O R U S U N U N F O N K S ‹ Y O N E L D E ⁄ E R L E R ‹

694

6831, hem de 2863 say›l› kanunlar›n amir hükmüdür. Ormanc›l›k bilim vetekniklerini uygulayarak, tamamen çökme aflamas›na gelmeden önce hemValideba¤ Korusundaki a¤aç ve a¤açç›klardan oluflan topluluklar›n gereklibak›m ve yenilemesini gerçeklefltirmek, hem de koru içinde mevcut büyükboflluklar için uygun bir bitkilendirme projesi ortaya koyarak korudan beklenenfayda ve fonksiyonlar› en iyi sa¤layacak do¤al yap›n›n önce oluflturulmas›na,sonra da bu yap›n›n biyolojik sürdürülebilirli¤inin garantilenmesine yönelikteknik esaslar›n ortaya konmas›n› amaçlayan Amenajman-Silvikültür Plan›, ‹.Ü. Orman Fakültesi ile Üsküdar Belediyesi aras›nda yap›lan bir protokolgere¤ince, Prof. Dr. Ünal ASAN baflkanl›¤›nda oluflturulan bir heyet taraf›ndan2006 y›l›nda gerçeklefltirilmifltir.Haz›rlanan bu plan, bu yasal zorunlulu¤un getirdi¤i do¤al bir sonuçtur. Ancak,böyle bir zorunluluk olmasa dahi, “koruyarak yararlanma” gelecek kuflaklaradevretmek zorunda oldu¤umuz bu miras için kaç›n›lmazd›r. Hepimize düflengörev bize miras kalan bu korunun yap›, kurulufl ve özelliklerini koruyarak veiyilefltirerek bizden sonraki kuflaklara ulaflt›rmakt›r.

KAYNAKLAR

Ünal ASAN, “Global ‹klim De¤iflimi ve Türkiye Ormanlar›nda Karbon Birikimi”, ‹.Ü.Orman Fakültesi Dergisi, Seri B, ‹stanbul,1995.

Ünal ASAN, “Climate Change, Carbon Sinks and The Forests of Turkey. Tropical Forests and Climate Change: Status, Issuesand Challenges”, Proceedings of the International Conference, 1999, s. 157-170.

Ünal ASAN, ‹brahim ÖZDEM‹R, “‹stanbul Korular›nda Konumsal Fonksiyonlar›n Belirlenmesi ve Haritalanmas›”, OrmanAmenajman›’nda Kavramsal Aç›l›mlar ve Yeni Hedefler Sempozyumu, ‹stanbul 2002, s. 67-76.

Altay U¤ur GÜL, Orman Amenajman›nda ‹fllevsel Planlaman›n Do¤rusal Programlama ‹le Gerçeklefltirilmesi, 1998, 60 sayfa(yay›mlanmam›fl çal›flma).

Nilüfer SER‹N, Atila GÜL, “Kent Ormanc›l›¤› Kavram› ve Isparta Kent ‹çi Ölçe¤inde ‹rdelenmesi”, S.D.Ü. Orman FakültesiDergisi, Seri: A, Say›:2, Isparta, 2006, s. 97-115.

Ü S K Ü D A R S E M P O Z Y U M U V