TRỊNHXUÂNTHUẬN

VŨTRỤVÀHOASENTâmsựcủamộtnhàvậtlýthiênvăn

PhạmVănThiều,PhạmNguyễnViệtHưngdịch

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

NHÀXUẤTBẢNTRITHỨC

VũTrụVàHoaSenTácgiả:TrịnhXuânThuận

Nguyêntác:LeCosmosetlelotus

Dịchgiả:PhạmVănThiều&PhạmNguyễnViệtHưng

Nhàxuấtbản:TriThức

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Tạoebook:TôHảiTriều

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản

Mụclục

LỜINHÀXUẤTBẢN

PHẦNITÔILÀAI:SỰHỢPLƯUCỦABANỀNVĂNHÓAMộtnềngiáodụckiểuPhápKếthừatruyềnthốngnhogiáoCuộcchiếntranhchốngMỹThờiniênthiếuhạnhphúcvàchămchỉTướngDeGaulleđãgửitôisangThụySĩnhưthếnào……vàtuyếtđãkhiếntôichọnmặttrờiCaliforniarasaoNhữnggiáosưngoạihạngCáibóngcủaHubbleNhữngbướcchậpchữngnghiêncứuđầutiênMộtxãhộisôiđộngHọccáchnghiêncứuChađẻcủakínhthiênvănkhônggianHubbleTiếnggọicủabầutrờiTrởvềquêhươngđangchiếntranhĐitìmtươnglaicủavũtrụTinxấutừViệtNamThomasJeffersonvàĐạihọcVirginiaTạisaolạilànướcMỹKhiđiềukhôngthểtinđượcxảyraTừcácthiênhàsơsinhtớivậtchấttốicủavũtrụCuộcsốngcủamộtnhànghiêncứukhôngcònnhưxưaTạisaotôisửdụngtiếngPháp,tạisaotôiviếtchocôngchúngTrởlạiquêhươngConngườivàsốphậncủanó

PHẦNIITÔINGHIÊNCỨUGÌ:KHOAHỌCỞMỌITRẠNGTHÁICỦANÓThếgiớikhôngphảilàmộtgiấcmơvàánhsánglàsứgiảcủanóThếgiớituyệtđẹp……vàcótrậttựLinhhồncủacácđịnhluậtHaicấpđộcủathựctạiCácđịnhluậtvậtlíđượcpháthiệnhayphátminh?ThiênnhiênnóibằngtoánhọcChớpsángkhoahọcĐịnhkiếnkhoahọcvàtrithứckháchquan

TròlừacủaSokalPhươngphápkhoahọcGiaiđiệubíẩncủavũtrụVẻđẹpcủamộtlíthuyếtVũtrụtấtđịnh,quygiảncủaNewtonvàLaplaceSựthâmnhậpcủathờigianvàlịchsửHỗnđộnđemlạitựdochotựnhiênSựnhòemờlượngtửTáihồiliênminhgiữaconngườivàvũtrụ

PHẦNIIITÔITINGÌ:LƯỢNGTỬVÀHOASENKhoahọckhôngcógìđểnóivềcáchchúngtasốngKhoahọcvàPhậtgiáo:nơigiaocắtcủanhữngconđường“Hãyxemxétsựđúngđắntrongcáclờidạycủata…”SựphụthuộclẫnnhaucủacáchiệntượngConlắcFoucaultConđẻcủacácvìsaovàanhemvớicáheoTínhkhông:sựthiếuvắngmộtthựctạinộitạiVôthườngởngaytronglòngthựctạiBóngmaCopernicusvànguyênlívịnhânNgẫunhiênhaytấtyếu?ConngườivàvũtrụcộngsinhchặtchẽNguyênlísángtạohayvũtrụkhôngcóđiểmkhởiđầu?Cáclànsóngýthứchaycácgóinơron?Bứcbíchhọavũtrụvĩđạivềnguồngốccủachúngta,nguồncảmhứngvàminhtriếtTráchnhiệmcủanhàkhoahọcLiệusángtạokhoahọccócầnphảiđượckiểmsoát?BiếtchưađủđểhiểuthấuthựctạiKhoahọcchotôitựdo

Tặnggiađìnhtôi,nhữngngườithầycủatôi,cùngtấtcảnhữngaiđãdẫndắtvànângđỡtôitrênđườngđời.

LỜINHÀXUẤTBẢNXinbạnđọclưuý,

NhàxuấtbảnTrithứctrântrọnggiớithiệucuốnsáchVũtrụvàhoasen(LeCosmos et le Lotus, Nxb Albin Michel, 2011) của Giáo sư Trịnh XuânThuận, do dịch giả PhạmVănThiều và PhạmNguyễnViệtHưng chuyểnngữmộtcáchđầyđủvàmạchlạc.

Chúng tôi tôn trọng, nhưng không nhất thiết là đồng tình với quan điểm,cáchtiếpcậnvàlígiảicủatácgiảtrongcácvấnđềđượcđềcậptrongcuốnsách.

Chúngtôimongđộcgiảđọccuốnsáchnàynhưmộttàiliệuthamkhảovớitinhthầnphêphánvàkhaiphóng.

Xinchânthànhcảmơn!

PHẦNITÔI LÀ AI: SỰ HỢP LƯU CỦABANỀNVĂNHÓA

MộtnềngiáodụckiểuPháp

Tôilàsảnphẩmcủabanềnvănhóa.SinhralàngườiViệtNam,đượcgiáodụctheokiểuPháp,vàđượcđàotạokhoahọchoàntoànởMỹ.Hiệnnaytôivẫnsống,giảngdạyvàlàmviệctạiMỹ.Tôilàaivàtôi tìmkiếmgìlàkếtquảcủasựphatrộngiữacáibẩmsinhvàcáiđãlĩnhhộiđược.Các“bàtiên”đãchotôimộtsốthiêntư- tôi làsảnphẩmcủacácgencủamình-nhưngcuộcsốngcủatôicũngbịảnhhưởngbởinhữngmayrủivàthăngtrầmcủalịch sửđất nước tôi.Tôi sinh ra trongmộtgiađình trí thức trung lưuvàonăm1948 tạiHàNội, thủ đô hành chính củaBắcKì. Sự chiếmđóng củaquânNhậtđãvào thờikìcuốivàquânPhápđangcốgắngchiếmlại thuộcđịacũcủamình,bịchiacắt thànhbavùnghànhchính,BắcKìởphíabắc,TrungKìởmiềnTrungvàNamKìởphíanam.CuộckhángchiếngiànhđộclậpcủaHồChíMinhchốnglạithựcdânPhápđangbùngnổmạnhmẽ.Cònquánhỏđểnhớ rõgiai đoạnnày, nhưng tôi ý thứcđược sự sôi sụcvà sựnghiêmtrọngcủacácsựkiệnđangdiễnraxungquanh.

Tuynhiên,tôivẫnnhớnhưinnăm1954địnhmệnh,nămchamẹtôiquyếtđịnh rờibỏ tấtcả -giađình,côngviệc,nhàcửavàcủacải -đểdicưvàoNam.QuyếtđịnhnàylàkếtquảcủasựtanrãcủaquânđộiPháptrướcquânViệtMinhởĐiệnBiênPhủngàymồng7tháng5vàsựchiađôiđấtnướctạivĩtuyến17.ỞHàNội,trongkhitầnglớpnghèokhổmongđợichínhquyềncủaHồChíMinhthìsựtanrãbấtngờcủaquânđộiPhápvàsựchiađôiđấtnướcđãđẩytầnglớptrunglưuvàotrạngtháiloâuphấpphỏng.Vớibốtôi,một viên chức cao cấp trong chính quyền cũ, thì không còn lựa chọnnàokhác: nếu ôngở lạimiềnBắc, chắc chắn sẽ bị truy hại, thậm chí bị hànhquyết bởi chính quyềnmới. Cần phải ra đi nhanh, vì quân ViệtMinh sẽnhanhchóngkiểmsoátHàNộivàotháng10.Chamẹtôichỉkịpmangtheovàichiếcvali,vàvàomộtbuổisángtháng7,chúngtôirasânbayvới tâmtrạngnặngnề,bởikhôngbiếtbaogiờmớicóthểquaylạiHàNội,nhàcửavà

giađình,côdìchúbácđềubỏlạisaulưng.

GiađìnhtôikhôngphảilàgiađìnhduynhấtthamgiachuyếndicưlớnvàoNamnày:tổngcộngcóhơn1triệungườimiềnBắcđãdicư.Sựchiacắtđấtnướcđãlàmnhiềugiađìnhlitán,nhấtlàcácgiađìnhtưsản:mộtsốquyếtđịnhởlạidocảmtìnhvớiHồChíMinhvàcuộckhángchiếnchốngthựcdâncủaông,nhữngngườikhác,nhưchatôi,thìvàoNam,vàcònnhữngngườikhácnữa,nhưcácchútôi,côngchứccủachếđộthựcdâncũquyếtđịnhdicưsangPháp.Thựcrasưlitáncủacácgiađìnhđãxảyratừnăm1945,khiViệtMinh bắt đầu cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp:một số ngườitrongcácgiađìnhtrunglưubịthuyếtphụcbởitưtưởngcôngbằngCộngSảnvàcảchủnghĩalítưởng,chủnghĩaquốcgia,đãquyếtđịnhtừbỏtầnglớptưsảnđi theoHồChíMinhvà lực lượngcáchmạngđểđánhđuổi thựcdân;mộtsốkháctrongcùnggiađìnhlạichốngCộngđếncùng.Đólànguyêndocủacáccuộctranhcãivànhữngthảmcảnhgiađìnhbấttận.Lịchsửsẽlặplại 21 năm sau, năm 1975, khi quân đội BắcViệtNam tiến vào SàiGònthốngnhấtViệtNam.Nhữngthăngtrầmcủađấtnướcđãlàmchonhiềugiađìnhphảilitánkhắpnơi.Giađìnhtôicũngkhôngphảingoạilệ:mẹvàmộttrongsốcácchịcủatôisốngởParis,tôisốngởMỹvớihaichịnữa,vàngườichịthứtưsốngởThụySĩ.

VàoNam, gia đình tôi sống tại Đà Lạt, nơi nghĩ dưỡng tại một tỉnh caonguyên,màthờithuộcđịangườiPhápthườngtớiđểtránhnhữngthánggiómùanóngẩmngộtngạtvàtìmkiếmmộtchútmátmẻ.ĐàLạtđượcpháthiệnvàonăm1920,bởimộtngườiPháptênlàAlexandreYersin-ngườinổitiếngvìđãtáchđượckhuẩnquecủabệnhdịchhạch-lànơináumìnhêmảvớikhíhậuônđớiquanhnămgiữacáinóngnhiệtđớioinồng.Bốtôi,vớitấmbằngluật của Đại họcHàNội đã được bổ nhiệm làm quan tòa của tòa án địaphương.

Bốmẹtôi,cũngnhưphầnlớncácgiađìnhtưsảntrunglưukhácởViệtNam,

đãquyếtđịnhđưatôivàohọcởtrườngPháprấtsớm,nơicótiếnglàđàotạonghiêmkhắcvàchấtlượng.VàtôiđãvàohọctrườngYersinởĐàLạt.Vàonăm1956,khibốtôiđượcthăngchứcthẩmphántạitòathượngthẩmcủaSàiGònvàthuyênchuyểnvềthủđôcủaNamViệtNam,tôihọctiếplớp10tạitrường Saint-Exupéry, lớp 11 tại trường Jean-Jacques-Rousseau, tên cũ làtrườngChasseloup-Laubat.CácchịcủatôicũngtheohọctạicáctrườngcủaPháp.NgườiPhápthấmnhuần“sứmạngkhaihóacủanướcPháp”vàsựtỏarạngcủanềnvănhóaPháp,đãtiếptụcduytrìcáctrườnghọccủamìnhchotới tậncuốinhữngnăm1960.Nhưvậy, tôi thuộc thếhệ trí thứcViệtNamcuốicùngđượcđàotạotheokiểuPháp.

Toànbộquátrìnhhọcphổthôngcủatôitừmẫugiáotớitốtnghiệptrunghọcđềubằng tiếngPháp.Trong suốt thờikìniên thiếu, tôi chỉ thu lượmđượcchút ítvănhóaViệt,đượccungcấpđâuđó trongvàigiờhọcmỗi tuầnvềlịchsửvàvănhọcViệtNam.Tôi lớn lên tròngkhungcảnhhậu thuộcđịa.Cácthầygiáocủatôi,đasốlàcácviênchứccủaBộQuốcgiaGiáodụcđượcủy nhiệm bởi nước Pháp, không còn nghĩa vụ phải đào tạo tôi thànhmột“chúbéPhápxứthuộcđịa”nữa.TôikhôngthuộcthếhệtríthứcViệtNamtrướcđó,ngaykhicònngồitrênghếởtrườngtiểuhọcđãphảiđồngthanhtronggiờhọc lịch sửmột câuvớvẩnvàbuồn cười: “Tổ tiên tôi là ngườiGôloa…”Hơnnữa,trongtrườnghợpcủatôi,nềngiáodụcPhápkhôngphảinảynởtrênmộtmảnhđấtcònhoàntoànhoangsơ.

Kếthừatruyềnthốngnhogiáo

TôiđượcđắmmìnhrấtsâutrongnềnvănhóaNhogiáo,khôngphảibịkhắcsâuở trườnghọc,màdosựthẩmthấucùngvớivănhóaViệtNamvàmôitrườnggiađình.Bởitrướchết,Nhogiáolàmộttriếtlísống,khôngphảidogiảngdạymàdotrảinghiệm.NhữngthànhngữvàcáccâutríchdẫnlấycảmhứngtừNhogiáoxuấthiệnrấtnhiều trongngônngữhằngngàycũngnhưtrong văn họcViệt Nam.Những bài học về truyền thốngNho giáo được

nhắclạikhôngngừngbằngnhữngdòngghichéptrêncácbứctườngcủacácđềnđài.

Từnhỏ, tôi đãý thứcđượcmình làhậuduệ của chuỗidài các thếhệnhàNho.Mặcdùtôikhôngđượchọcmộtcáchchitiếtsáchvởtruyềnthốngnàytạitrường,nhưngnhữngngườiđànôngtronggiađình-cụ,ông,rồitớibốtôi-ngườithìlàmquan,ngườilànhàNho,tấtcảđềuthấmnhuầnsâusắctinhthần Nho giáo. Trong khoảng 10 thế kỉ, tư tưởng Nho giáo, nảy sinh từTrungHoakhoảngthếkỉthứ5trướcCôngNguyên,đượcdunhậpvàoViệtNamtrongthờikìđôhộcủaTrungQuốcchotớitậnthếkỉ10,làcơsởtrítuệvàtưtưởngtạonênnộidungchínhthứccủacáckhoathituyểnquanlạiViệtNamxưa,dướisựgiámsátcủađíchthânnhàvua.Từnăm1075đếnđầuthếkỉ20,khoathicuốicùnglàvàonăm1919,nhữngthanhniênViệtNamtàinăngnhấtkhôngchỉphảinghịluậnvềvănhọc,đạođứcvàchínhtrịmàcònphải làmthơvàviếtcácvănbảnhànhchính.Tấtcảmọingườiđềucó thểthamgia(trừphụnữvàconhát),cáckhoathichỉđượcmởbanămmộtlần.Bướcđầu tiên làphải quakì thi tạimỗivùng.Chỉnhữngai đỗmớiđượcthamgiathitiếpởkinhthành.Ngườithiđỗđượcgọilàtiếnsĩ.Mỗikhoathicórấtítngườiđỗ,vàichụctrongsốhàngngànkhóasinh.Trongsuốt10thếkỉtổchứcthichỉcókhoảnghơn10ngàntiếnsĩ.

Nhữngngườiđỗđạt,kểcảthiởvùnghayởtriềuđình,sẽđượcbổnhiệmlàmquan, tức là cácviên chứcđảm tráchvềhành chínhvà thực thi các chínhsáchcủatriềuđình.Nhưvậy,giớitrẻtàinăngViệtNamđượclựachọnđểquảnlíđấtnướckhôngphânbiệtxuấtthânhaygiaitầngxãhội:theonghĩađó,đâylàmộtthểchế“dânchủ”trướcthờiđại.Nhìnthoángqua,cáckhoathi này giống như việc thi tuyển vào trường Hành chính Quốc gia Pháp,nhưngviệcđỗđạtvinhquanghơnnhiềusovớiđỗvào trường lớnhay tốtnghiệpđạihọcởPháp.Ngườimaymắnsẽđượcthẳngtiếnvềmặtxãhộivàđượctriệuvàonhómcácsủngthầnđạidiệnchonhàvua.Đólàlídomàhàngchục thếkỉ trước,học tậpđể làmquan làmục tiêu tối thượngcủa toànbộ

giớitrẻViệtNam,đồngthời,giấcmơcủacácthiếunữconnhàgiagiáolàlấyđượcmộtnhàNho,vớihivọngmộtngàynàođóanhtasẽralàmquan.Lúcbé,tôithườngđượcngheôngngoạivàbốkểvềthờikìđãquađóvớirấtnhiềuhoàiniệm.

NhữngkhoathinàycũnggiảithíchsựcoitrọngcủangườiViệtNamđốivớiviệchọchành.Việchọcvinhdựđếnnhưthế,vàsựámảnhvềcáckhoathikhiếnchotrườnghọcđượcdựnglênkhắpnơi.Việchọchànhđượccoinhưconđườngvinhquangđểcải thiệnđịavịxãhộivà thànhcông trongcuộcđời.Mỗigiađình,thậmchínghèokhổnhất,cũngsẵnsànghisinhđểconcáimìnhđượchọc.CoitrọngviệchọchànhlàmộtthànhtốtạonênnềnvănhóaViệt.Nótiếptụcđượcduytrìkểcảsaukhichếđộphongkiếnsụpđổ,bấtchấpcáccuộcchiếntranhchốngPhápvàchốngMỹ.CácViệtkiềucũngvẫntiếptụcgìngiữsựtônsùngnàyởđấtnướcmàhọsinhsống.DùởMỹhayPháp,ngaycảkhithếhệđầutiên(chẳnghạnnhưcácthuyềnnhân)phảiđốimặtvớirấtnhiềukhókhănvềđiềukiệnvậtchất,họvẫnsẵnsànghisinhđểgửiconemtớicáctrườnghọctốtnhất.Chúngđềuratrườngvớitấmbằngchophépchúnghòanhậptốtvềmặtnghềnghiệpvàxãhộiởđấtnướcsởtại.

Ngoàiviệccoi trọnghọchành,Nhogiáocũng tạodấuấn lớn trong tôivềchữnhân,đâychínhlànềntảngcủaNhogiáo.KhổngTử(551-479trướcCôngNguyên) lànhà tư tưởngđầu tiêncủaTrungHoađặtconngườivàotrung tâm suy tư củamìnhmột cách rõ ràng. Làmột nhà nhân văn đúngnghĩa,ôngđãđưatriếthọcvềmặtđất,bỏthánhthầnlạicõicaoxanhxavờicủahọ.Ôngđãbàytỏmốiquantâmvềconngườinhưsau:“Nóinhữngđiềukìbí, tạoracácphépmầuđểlưudanhvớihậuthế, takhônglàm…Thánhthầncầnthờcúngnhưngnêngiữkhoảngcách…Đạokhôngởbênngoàiconngười,kẻtạorađạobêntrongconngườikhôngthểlàđạochânchính.Bậcquântửchỉcầnbiếnđổiconngười.”

Nhânlàđứctínhtốithượng,nóvượtlêntrêntấtcảmọivinhdự.Khôngbao

giờđạtđượcngaytứckhắcmàcầnphảicósựcốgắngliêntục.Vớibậcthầy,chỉcótìnhyêunhânloạimớidẫntớitrởthànhbậcquântử.Ngườiquântửcầnphảicólòngtrắcẩnvànhântừđốivớikẻkhác,“đừngbaogiờlàmđiềumà takhôngmuốnngườikhác làmvớimình”.Điềunàygiốngvới lờidạynổitiếngcủagiáolíCơĐốc-DoThái.Bậcquântửcũngcầnphảilàngườicótrithức,đểluôncótháiđộđúngđắntrongmọitìnhhuốngcủacuộcsống,vàphảidũngcảmđểhoànthànhmọinghĩavụcủamình.Đểlàmđượcđiềuđó,bậcquântửcầnphảihànhđộngtheolễ.Từnàycóbanghĩa:tôngiáo,xãhộivàđạođức,vừađểchỉlễnghitôngiáocũngnhưcácquytắccầntuântheotrongcácquanhệxãhội.Mỗingườiđềuphảicótưthếchữngchạcđểkhôngnhữngtôntrọngngườikhácmàcòntôntrọngchínhbảnthânmình.Mỗilờinói,hànhđộngcủangườiquântửcầnphảituântheolễ.Cónhữngquytắcứngxửcụthểcầnphảituântheochotừngquanhệxãhội:cáchứngxửvớingườitrênvàkẻdưới(vuavàquầnthần,hayquanvớidânchẳnghạn),vớibạnbè,vàtrongnộibộmỗigiađình.Concáiphảinghelờingườilớntuổivàluônhiếuthảovớichamẹ.TheoKhổngTử,khimộtxãhộituânthủtheolễ,mọithứđềusẽtốtđẹpvìmọingườiđểởđúngchỗcủamình:“Tuthân,tềgia,trịquốc,binhthiênhạ”.

CácquanđiểmcủaNhogiáovềtôntrọngtổtiên,ngườilớntuổivàlònghiếuthảo đã ăn sâu trong tôi. Nền giáo dục kiểu Pháp đã được trồng cấy trênchínhcáinềndotổtiêntruyềnlạinày.

CuộcchiếntranhchốngMỹ

Tôi đã trải qua thời niên thiếu hạnh phúc và gần như bình thường tại SàiGòn,mặcdùmộtcuộcchiếnmớiđangxắpsửaxuấthiện.BắtđầutừcuộcxungđộtnộibộgiữahaimiềnNamvàBắc,nóđãnhanhchóngbiếnthànhsựđốiđầutrênmọiphươngdiệngiữaBắcViệtNamvàMỹ.

Thựcra,HiệpđịnhGenèvenăm1954dựliệusẽcócuộctổngtuyểncửhai

nămsauđóđểbầuramộtchínhphủduynhấtchomộtnướcViệtNamthốngnhất.NgườiMỹmặc dù cũngđã kí hiệpước đó, nhưng lại phảnđối điềunày: vìHồChíMinh nay đã trở thành anh hùng dân tộc, sau chiến thắngquânPháp rất được lòngdânvà cókhảnăng lớn là sẽđắc cử.NgườiMỹkhông thểchấpnhậnnguycơđểViệtNamtrở thànhmộtnướcCộngSản.Vàođầunhữngnăm1950,chủnghĩaMcCarthiđangngựtrịởnướcMỹ,chủnghĩa Cộng Sản đượcmô tả như quỷ dữ phá hủy lối sốngMỹ. Trước sựkhôngtôntrọngnàyđốivớiHiệpđịnhGenève,từnăm1956,HồChíMinhđãbắtđầuphátđộngphongtràovũtrangkhángchiếnchốnglạichínhphủmiềnNamViệtNam.NgườiMỹđãphánứngbằngcáchgửicác“cốvấn”vàsauđó làquânđội…Đây làkhởiđầucủacuộcchiến tranhchốngMỹ tànkhốc,gâyracáichếtcủahơn50ngànlínhMỹvàhơn2,5triệungườiViệtNam,baogồmkhoảnghai triệudân thường.Trongcuộcchiếnnày, lượngbommàHoaKìđãthảxuốngViệtNamnhiềuhơncảtoànbộchâuÂutrongThếchiếnthứhai.Mộtcuộcxungđộtmàngườitabắtđầusửdụngchấtđộchóahọcquámức,đặcbiệtlàcácchấtlàmrụngláđượcgọilà“chấtđộcmàudacam”,nhằmcốgắnghủydiệtcáckhurừngnhiệtđới,vàbằngcáchđóxóabỏnơitrúẩncủaViệtCộng.Cáckhuyếttậtdi truyềndoloạichấtđộcnàygây rachodânchúngvẫncònđể lạidichứngởmột số trẻemViệtNam.Cuộcxungđộtkhủngkhiếpnàykhôngtrừmộtgiađìnhnào,vàkhôngmộtngườiViệtNamnàokhôngbịtổnthương.

SàiGòn được giải phóng vào ngày 30 tháng 4 năm 1975.Đất nước cuốicùngđãthốngnhấtvàhòabìnhđượckhôiphục.Ngoàivôsốtrườnghợpbịchếtvàđaukhổkhônxiết,nhândânViệtNamđãmấthơn30năm(tứchaithếhệ)trảiquahaicuộcchiếnchốngPhápvàchốngMỹđểgiànhđộclập.Sau 117 năm ngoại bang hiện diện trên đất nước,ViệtNammột lần nữagiànhlạichủquyền,mộtlầnnữachứngminhquyếttâmvàýchígiànhđộclậpcủamình.Thậtvậy,từthếkỉthứ10,saukhithoátkhỏisựthốngtrịcủalánggiềnglớnphíabắclàTrungQuốc,ViệtNamđãthườngxuyênbịđedọabởinỗlựctáichiếmcủacáctriềuđạiTrungQuốc.Vàothếkỉ12,cuộcchiến

chốngquânTốngdiễnrarấtácliệt,cuộcxâmlượccủaquânMôngCổsauđómộtthếkỉcũngđượcđẩyluibởilòngquyếttâmcủacảdântộc;đầuthếkỉ15,tớilượtnhàMinhthấtbạisaumộtcuộcchiếntranhgiảiphóngkéodài10năm,vàvàocuối thếkỉ18,nhàThanhàoạtxâmchiếmViệtNamvớiquânđộihùnghậu,nhưngcuốicùngcũngđãbịđánhđuổi.

Đốivớitôi,cuộcsốngởSàiGòntừnăm1958đếnnăm1966đãdiễnragầnnhưbìnhthường.Cuộcxungđộtchưađếncựcđiểm,mặcdùbắtđầutừnăm1966,ngườiMỹđãđưavàomộtđộiquânkhoảngnửatriệungười.Cáctrậnchiếnchủyếuxảyraởnôngthôn,cáchxathủđô.SàiGònđượcbảovệtốt,nhưngkhôngkhíchiếntranhhiệnhữukhắpmọinơi.Tôivẫnnhớcáchàngràodâythépgaivànhữngbaocátxuấthiệnởcácgócphố,đặcbiệtlàxungquanhcáckhuvựccủangườiMỹ.Đạisứquáncủahọlàmộtpháođàithựcsự, đầy rẫy vệ binh. Tôi cũng nhớmột số cuộc tấn công khủng bố trongthànhphố,gây ra chết chócvà tànphá.Từxa, có thểnghevọngvề tiếngbomdomáybayB52rảithảmtrênrừngvàởnôngthôn,nơiẩnnáucủaViệtCộng.Mặtđất rungchuyển, cửa sổ rung lênvàmộtvùngcháy lớncó thểnhìnthấyphíachântrời.

Mặcdùbịvâyquanhbởichiến tranh,SàiGònvẫn lướt trênmột làn sóngphồnvinhgiảtạo,đượctạorabởidòngchảycủađồngđôlavàcácsảnphẩmtớitừMỹđểduytrìchonỗlựcchiếntranh.NgườiMỹtiêukhôngcầnsuynghĩ:họthuênhữngngôibiệtthựđẹpnhấtthủđôvớigiácắtcổ,thamdựcáccuộcchơithâuđêmởcácquánbarvàhộpđêm-hồiđómọcranhưnấmvàlàmmấtcảnhquancáckhuphốsangtrọngcủathànhphố,vàbảotrợcôngkhaichogiớigáiđiếmđangphát triểnmạnh.Mộtsốgiađình, lợidụngsựrộngrãinàyđãtrởnêngiàucó.Cácgianhàngtrànngậptivi,tủlạnh,điệnthoạivàcácsảnphẩmcôngnghệhiệnđạiđểđápứngnhucầucủanhữngkẻmớinổinày.Nhưngcũngcómặttráicủatấmhuychương:hàngngànnôngdântừkhắpnơiđổvềSàiGònđểtránhcuộcchiếnácliệtởthônquê;mấthếttàisản,họsốngvấtvưởngnhờănxin.Cũngkhônghiếmnhữngngườitàntật

bởichiếntranh,trẻmồcôiphảibớiráckiếmsốnghayngủvạvậttrênvỉahè.Trộmcắpvàcướpgiậtthườngxuyênxảyra.Cuộcsốngsungtúccủangườidânthànhthịởngaycạnhsựkhốncùngcủangườinôngdânbịxuađuổibởichiếntranh.

Thêmvàođólàsựbấtổnchínhtrịngàycànglớn.ChếđộcủaTổngthốngNgôĐìnhDiệm,đượcngườiMỹdựnglên,ngàycàngkhôngđượclòngdân.LàngườitheođạoThiênChúa,NgôĐìnhDiệmcoichùachiềnlàcáctrungtâmchốnglạiquyềnlựccủamình.Tháng4năm1963,Diệmralệnhcấmkỉniệm ngày Phật Đản. Điều này đã gây ra sự phản đối mạnhmẽ của dânchúng,đa số theođạoPhật.Các cuộcbiểu tìnhđãđược tổ chức tại nhiềuthànhphốbaogồmcảSàiGòn, và bị dìm trongbểmáubởi cảnh sát.Đểphảnđối,một sốnhà sưđã tự thiêu trướcốngkínhcamera truyềnhình từkhắpnơitrênthếgiới.

ĐãquáđủchongườiMỹ:sựbấtổnchínhtrịcóthểgâytổnhạichonỗlựcchiếntranh,cầnphảibằngmọigiáthaythếDiệm.ĐượcsựđồngýcủaTổngthốngKennedy,CIAtổchứcmộtcuộcđảochínhvớicáctướnglĩnhnổidậy.Tôigầnnhưđãchứngkiếntoànbộcuộcđảochính,vìngôinhàcủachúngtôinằmđốidiệnvớidinh tổng thống.Tôivẫn luônnhớđêm1 tháng11năm1963,ẩnnấpcùnggiađìnhtrongcănhầmđượcđàomộtcáchvộivàngtrongvườnnhà,tôiloâungồilắngnghetiếngxetăngcủaphenổiloạngầmrúvâyquanhdinhvàtiếngpháonổtừngcơn.CuộcchiếngiữaquânDiệmvàphiếnquânkéodàicảđêm:súngmáyliêntụcnhảđạnvàđạnbaychiuchiukhắpnơi trên đầu chúng tôi. Banmai hiện ra trong sự im lặng chết chóc. Khichúngtôirakhỏihầm,mặtđấtrảiđầyđạnvàsúngbịbỏlạibởinhữngngườilính của dinh đã bỏ trốn.Đúng là nhờphépmầumàgia đình tôi vẫn cònsốngsót.

Thờiniênthiếuhạnhphúcvàchămchỉ

Cònquátrẻnêntôikhôngtrựctiếpthamgiavàocuộcchiếntranh.Hơnnữa,tôilàcontraiduynhấttrongnhànênkhôngphảilolắngđếnviệcphảiramặttrận.

Tôicũngkhôngbịảnhhưởngtrựctiếpgìbởinhữngsựkiệndiễnravàothờigianđó.KhácvớiHàNộivẫngiữđượcbảnchấtViệt,SàiGònluônlàthànhphốhướngvềphươngTây,sẵnsàngdunhậpvàđồnghóakhôngmộtchútmặccảmtấtcảcáctràolưuvàxuhướngmớinhấttừchâuÂuhayMỹ.ỞđâyluôncósựháohứcvànghịlựcđểsốngvàlàmgiàuchẳngkhácgìcácthủđôlớnởphươngTây.Chiến tranhcàng làm tăng thêmniềmhammuốn sốnggấp:cầnphảihưởngthụhiệntạicàngnhiềucàngtốt,vìsợmộttươnglaiđầybấttrắc.TạitrungtâmSàiGòn,nhữngconđườngrộngvớihaihàngcâyvàcácdinhthựtheophongcáchkiếntrúcthuộcđịavẫnchothấysựhiệndiệncũ củaPháp.Có rất nhiều nhà hàng ngonở đó, thêmvào khu ngườiHoađượcgọilàkhuChợLớn;vàviệcthửcácmónănViệtNamvàTrungQuốclàmộttrongnhữngthúvuilớnnhấtcủatôi.

Lịchtrìnhhằngngàycủatôigiốngnhưbấtkìthiếuniênnàosốngtrongmộtthànhphốlớn,đólàtrườnghọc,thểthao-quầnvợtvàbơilộitạiTrungtâmThểthaoSàiGòn-đichơivớibạnbè.KhátkhaovănhóapopcủaPhápvàMỹ, chúng tôi nóng lòngđợiđến45vòngđua cuối cùng từPháphoặc sốmớinhấtcủatờSalutlescopainsđểđọcvềxuhướngnhạcpopvàcácbảnhit mới nhất của Pháp. Đặc biệt, tôi rất thích các bài hát của FrançoiseHardy,ngườisaunàytôicódịpgặptạiParis.Từnăm1963,vớisựxuấthiệncủaquânđộiMỹ,nềnvănhóasảnxuấttạiHoaKìđãngàycàngtrởnênlấnát.Đàiphát thanhQuânđộiHoaKìphát sóngcảngàycácbàihátAnglo-Saxon thànhcôngmớinhấtcủanhữngnăm1960: thanhniênSàiGòn làmquen với những bài hát phản chiến của Bob Dylan và Joan Baez, và cảnhữngsáng táccủaBeatleshayRollingStones.Truyềnhìnhbắtđầu thâmnhậpcácgiađìnhViệt,ítnhấtlàtạiSàiGòn,vàchúngtôisaysưalốisốngMỹqua loạtphimtruyềnhình.Tớirạpchiếuphimlàmộtngàyhội:những

sản phẩm mới nhất từ Hollywood cũng như các bộ phim của NouvelleVague(lànsóngmới)từPháprấtquyếnrũchúngtôi.

Nhưngniềmvui lớnnhất của tôi làđượcđọc,việcđọcchophép tôi thoátkhỏisứcnặngcủacơthểvàđi langthangbằngtrí tưởngtượng.Chatôi làmộtngườiyêusách,vàthưviệntạinhàtôikháđồsộ,đầyđủsáchvănhọcPhápvàViệt.ThưviệntạiTrungtâmVănhóaPhápởSàiGòncũnglàmộtnguồnvôtậnsáchcũvàmới,tôithườngxuyênđếnđó.ĐiềunàykhôngchỉchophéptôilàmquenvớicáctácgiảlớncủaPháp-Dumas,Hugo,Veme,Saint-Exupery khiến tôi saymê -mà còn khám phá các nhà văn toàn thếgiới.ThámtửSherlockHolmesvàHerculePoirotquangòibútcủaArthurConanDoylevàAgathaChristie,đặcbiệt thuhút tôi.Cácquátrìnhtái lậphiện trườngvàpháthiện tộiphạm,đầu tiênbằng trựcgiácvàsauđóbằngcácsuyluậnlogicvàhợplíđãthuhúttôimộtcáchrấtbảnnăng.Saunàytôinhậnrarằng,đâycũnglàquátrìnhkhámphákhoahọctrongthiênvănhọc:cácsựkiệnthiênvănđãxảyrahàngtriệu,thậmchíhằngtỉnămtrước,cácnhànghiêncứucũngnhưSherlockHolmes,cómặtởhiệntrườngrấtlâusaukhi“tộiác”đãxảyra,họphảikiểmtrakĩlưỡnghiệntrườngcácsựkiện,tậphợpcácchúngcứquantrọngnhấtvàxâydựngmộtkịchbảnchặtchẽbaoquátđượccácsựkiệnvàchứngcứđó.TôinhậnbằngtútàiPháp,bantoánsơ cấp, vào năm 1966, loại giỏi.Do làmột học sinh xuất sắc, tôi thườngxuyênđượcnhậncácgiảinhấtnhiềumôn,nênkhôngcógìnghingờviệctôisẽvàođạihọcsaukhitốtnghiệpphổthông.Nhưngtôisẽtheochuyênngànhnàođây?Theođuổivănchươnghaykhoahọc?Tôicónăngkhiếutrongcảhailĩnhvực.Cácthầycủatôiđãchotôithihọcsinhgiỏicảtoánhọcvàvănhọc.Giađìnhtôikhôngcótruyềnthốngkhoahọc,màchủyếuthiênvềvănhọc.Haiôngtôiđềulàmquanvàlànhữnghọcgiả.Bốtôi,mộtthẩmphán,khônghamthíchđặcbiệtvớikhoahọc.Chúngtôithườngcócáccuộcthảoluậndàivềnhiềuchủđềkhácnhau,vàmặcdùôngrấtquan tâmđếnviệchọchànhcủatôi,nhưnglạikhônggâyáplựcvàđểchotôihoantoàntựdolựachọn.Sauhết,việcđọcđãgiúptôicósựlựachọncuốicùng.Trongsố

nhiềucuốnsáchmangvềtừTrungtâmVănhóaPháp,cónhiềucuốnvềcuộcđờicủaAlbertEinsteinđặcbiệtthuhútsựchúýcủatôi.TheWorldasIsee

it(Thếgiớinhưtôithấy)[1],trongđónhàvậtlínóivềkhoahọcvàcáclựachọntriếthọcvàchínhtrịcủaônglàcuốnsáchgốiđầugiườngcủatôi.Tôibịcuốnhútbởiconđườngcủanhàkhoahọclớnthếkỉ20này.

Tôiđãrấtngạcnhiênvàthánphụckhibiếtrằng,nhiềukhámphákhoahọccủathếkỉtrước-nhưsựdãnnởvũtrụvàvậtlílượngtửcùngvớicáccuộccáchmạngcôngnghệđãlàmthayđổisâusắccuộcsốngcủachúngta-nhưbomnguyên tửhoặc laser -đềumangdấuấn thiên tàicủaông.Tôiđãvôcùngngưỡngmộvịchađẻcủathuyếttươngđối,biểutượngcủatrítuệthuầnkhiết,nguyênmẫucủacácvịgiáosưđãngtríđầutócrốibù,luônđắmchìmtrongtưduy,mangkhuônmặtcủalòngbácáivànhântừ.Tínhkhảngkháicủaông,xuhướngtựnhiênnổidậychốnglạiuyquyềnvàcácđịnhkiến,sựdấn thânvì nhữngđộng cơnhânđạo, chẳnghạnviệcphảnđối vũkhí hạtnhânhoặc cáchoạt độngủnghộmột nhànướcPalestine cùng tồn tại hòabìnhvớiIsrael,đãkíchthíchtrítưởngtượngcủatôi.Tưtưởngvềcônglívàtráchnhiệmxãhộicủaôngđãlàmtôisaymê.Mộttrongnhữngđiềukhiếntôingầnngạilựachọnkhoahọcvàsựnghiệpnghiêncứu,làsựcôlậpmìnhtrong thápngà, táchbản thânmìnhkhỏixãhộivà thếgiớibênngoài.Tôinghĩrằngtrởthànhmộtnhàkhoahọccũnggiốngnhưviệctuyênthệvàtrởthànhtusĩ.Einsteinđãchỉchotôithấyrằngkhôngnhấtthiếtphảinhưvậy.

Thếlàxong:tôisẽtheobướcchâncủaông,tôisẽtrởthànhmộtnhàvậtlí.Khoahọcphùhợpvớitôi;vốnbảnchấtlàngườitòmòhamhiểubiết,bịmêhoặcbởisựvậnhànhcủavũtrụ,tôikhôngngừngtựđặtranhữngcâuhỏithếnàovàtạisao.Vàngoàira,cũngcònmộtlídothựctếhơnnhiềuchosựlựachọnnày:ởmộtnướcđangpháttriểnnhưViệtNam,cácnhàkhoahọccóvịthếxãhộiđángkểhơnnhiều sovớivănchương,vàcơhội tìmđượcmộtcôngviệclươngcaocũngdễdànghơnsaukhitốtnghiệp.

TướngDeGaulleđãgửi tôi sangThụySĩnhưthếnào…

ViệtNamcócáctrườngđạihọctốt,nơingườitacóthểnghiêncứucáckhoahọcthựcnghiệmvàtrởthànhmộtkĩsư,bácsĩhoặcdượcsĩ.Nhưngvớicáckhoahọccơbảnnhưvậtlíthìkhông.Dođó,tôicầnphảiranướcngoàiđểtiếptụchọccaohơn.Vàothờikìnày,chínhphủNamViệtNamvẫnchocácsinhviêngiỏihoãnnghĩavụquânsựđếnkhikếtthúckhóahọc.ĐượcđàotạotrongmộttrườngTrunghọcPháp,nênnướcPháplàsựlựachọnđươngnhiêncủatôi.Cácthầygiáocủatôiđã làmchotôimơtưởngtớikhảnăngđếnParishọccáclớpdựbịvàthivàomộttrườnglớn,nhưtrườngCaođẳngSưphạmhayĐạihọcBáchkhoa,chẳnghạn.Theolờikhuyêncủahọ,tôiđãghidanhvào trường trunghọcLouis-le-Grand, trườngđãnhận tôivào lớpdựbịchuẩnbịchokhóathivàotháng9năm1966.Nhưngsốphậnđãcanthiệp.

NgaytrướckhitôichuẩnbịtớiParis,trongchuyếnthămCampuchia,TổngthốngPhápDeGaulleđãđọcmộtbàidiễnvănnổitiếngvàongày1tháng9năm1966, tại PhnomPenh.Trong bài diễn văn này,Tổng thốngPháp đãtuyênbốmộtcáchmạnhmẽvàrõràngrằngcầnphảiđưaĐôngNamÁtrởthànhmột vùng trung lập và tự do, hoàn toàn không chịu ảnh hưởng củangoạibang.Nóicáchkhác,HoaKìcầnphảirútngaykhỏiNamViệtNamvàđểngườiViệt tựgiảiquyết tranhchấpnộibộcủahọ.NhìnvềquákhứthìlịchsửđãnhấttrívớiDeGaulle.NhưngtuyênbốnàyđãkhônglàmhàilòngchínhphủNamViệtNam,vìhọhiểurõrằngnếukhôngcóquânMỹnângđỡthìkhócóthểkhángcựđượcbằngquânsựvớimiềnBắcViệtNam,vàthếlàhọquyếtđịnhcắtđứtquanhệngoạigiaovớiParis.VànhưvậymọicôngdânViệtNamđềukhôngthểtớiPháp,kểcảđểhọctập.Kếhoạchđãđượcxâydựngrấtkĩcàngcủatôibỗngnhiêntanthànhmâykhói!

Cầnphải nhanh chóng tìm ramột giải pháp thay thế.Khônngoannhất làquyếtđịnhhọc tạimộtnướcnói tiếngPháp,chờchođếnkhimốiquanhệgiữaViệtNamvàPhápđượccảithiệnvàtìnhhìnhđượcgiảitỏa.Vìvậy,vàophútcuốicùngtôiđãchọnmiềnThụySỹnóitiếngPháp,bởivìthứnhấtlàởLausannecómộttrườngkĩsưnổitiếng,trườngĐạihọcBáchkhoaLausanne(EPUL),thứnữalàtôicóngườithânởGenève,mộttrongnhữngngườichúcủatôilàmđạisứNamViệtNamtạiLiênHợpQuốc.TôiđãđếnLausannevàomộtngàycuốitháng9năm1966.Đâylàchuyếnxuấtngoạiđầutiêncủatôi.Ngoàicúsốcvềvănhóa,sựxacáchgiađìnhvàcáilạnhcủamùađôngThụy Sĩ, điều làm tôi ấn tượng nhất là cảm giác an toàn khó tả củamôitrườngmới.Từkhisinhra,tôiđãluônphảisốngtrongbầukhôngkhíchiếntranh.Tôikhôngbiếtsốngởmộtđấtnướcthanhbìnhlànhưthếnào.Trongnhữngthángđầutiên, tôicảmthấyrất lạ làcóthểđidạovàobanđêmmàkhôngsợgặpphảicácnhómbiệtkíchhaybịchặnlạibởicáctrậnchiếntrênđường.Tôidầnkhámphárarằngbóngtốikhôngđồngnghĩavớimốiđedọa.

ỞLausanne,tôiđãghidanhvàokhoa“Kĩsưvậtlí”,hivọngđượctiếpcậnvớivậtlícơbản,màtôiluônđammê.Nhưngtôinhanhchóngnhậnrarằngtạimộttrườngkĩsư,khoahọcđượcgiảngdạychủyếulà“ứngdụng”hơnlàcơbản,cáckĩsưchỉsửdụngcácđịnhluậtđãđượccácnhàvậtlípháthiện.Ngườitakhôngđàotạotôilàmnghiêncứumàchỉlàápdụngcácđịnhluậtsẵncóvàocáctìnhhuốngcụthể.Sauvài thánghọcmọithứđãtrởnênrõràng:đâykhôngphảilàconđườngmàtôimuốnđitheo.

… và tuyết đã khiến tôi chọn mặt trờiCaliforniarasao

Nhưngđiđâuđểcóthểđượcđàotạovềvậtlíởtrìnhđộcaocấpnhất?TừlâutôicũngđãấpủgiấcmơtớiHoaKì.TrướckhirờiSàiGòn,tôiđãcódịpđếnTrung tâmVănhóaMỹ thamkhảo các tài liệuquảng cáo củamột số

trườngđạihọclớndanhtiếngthếgiớivềkhoahọccủaMỹmàtôiđãđượcgiớithiệurấtnhiệttình:MIT(MassachusettsInstituteofTechnology-ViệnCông nghệ Massachusetts) ở Boston, Caltech (California Institute ofTechnology-ViệnCôngnghệCalifornia)ởPasadena,vàĐạihọcPrincetonởNewJersey.TrừthànhphốPrincetoncóýnghĩahếtsứcđặcbiệtđốivớitôi,vìởđócóViệnNghiêncứucaocấp(InstituteforAdvanceStudies),lànơiEinstein, ngườihùng thờiniên thiếu của tôi, đã làmviệc22nămcuốiđời,cáctrườngđạihọc,nhưmôtảtrongcáctàiliệuquảngcáo,đãlàmtôibịchoángngợpbởikhungcảnhêmảvànguồnlựccủahọ:khuônviênđẹpvớiđờisốngxãhộivàvănhóasôiđộng,cácphòngthínghiệmcựckìhiệnđạivớicácgiáosưnổitiếngnhất.Tuynhiên,ởđâylạiphátsinhvấnđềvềngônngữ.VốnliếngtiếngAnhítỏicủatôilànhữnggìtôiđãđượcdạyởtrườngtrunghọctạiSàiGòn,vớithờilượngmộtvàigiờmỗituầnchocáclớphọc,chủyếulàluyệndịch.TôicómộtchútkiếnthứcsáchvởvềngônngữcủaShakespeare, nhưng không nói được trôi chảy.Mặc dù vậy, tôi vẫn quyếtđịnhtheođếncùng:mongmuốnđượchọcvậtlítừcáctrítuệsánggiánhấtthếgiớiquámạnhmẽ.Hơnnữa,ởtuổi18,ngườitadámlàmmọithứ.Thếlàtôiđãgửiđơnxinhọcđếncảbatrườngđạihọcdanhtiếngđó.

Tôicũngkhálolắngvềkếtquảxinhọcnày.Cómộtđiềucònlấncấnởđây.CáctrườngđạihọcuytínmàtôiđăngkínàychỉnhậnnhữngngườixuấtsắcnhấtcủacáctrườngtrunghọcMỹ(top1%).Liệutôicóđủnặngkíkhông?NgườiMỹvốnkhôngbiếtrõlắmchươngtrìnhgiảngdạycủaPháp,vàvớihọbằngtútàicólẽkhôngcóýnghĩagìnhiều.Ngoàira,tôilạicònyêucầuhọhỗtrợvềtàichính.Thựctế,chiphítheohọcđạihọctạiHoaKì-hàngchụcngànđôlamỗinăm-vượtquánhiềusovớimứclươngmàbốtôiđượctrả.Nếukhôngcóhọcbổng,tôisẽkhôngthểtheohọcđược.Vàthêmnữa,tôicònnộpđơnxinnhậphọcthẳngvàonămthứhai,bởitôikhôngmuốnbịphímộtnămđãhọcởLausanne.Đúngnhưdựkiến,cáctrườngđạihọcMỹkhôngthểđánhgiámứcđộhiểubiếtcủatôi,họđãbắttôiphảitrảiquamộtloạtcácbàikiểmtra.Tôirấtthànhcôngởbàithivềtoánhọcvàvậtlí,vàthu

đượckếtquảkhôngphảitốtnhưngvẫnkhávềtiếngAnh.Vàkhôngnhữngtôiđãđượcnhậnvàohọc,màcảbatrườngđạihọcđềucấphọcbổngchotôi!Đây làmột trongnhữngphẩmchất chínhcủacác trườngđạihọcMỹ: sẵnsànggiúpđỡvàkhuyếnkhíchcácsinhviênmàhọcho làcó tàinăng,bấtchấpđiềukiệnxãhộicủasinhviênđó.Kếtquảđãvượtquásựmongđợicủatôi.Bâygiờthìtôithahồlựachọn.TôinênđếnCaltechởbờbiểnphíatâycủaHoaKì,haychọnMITvàPrincetonởbờbiểnphíađông?Tôikhôngthểđánhgiákhảnănghọcthuậtcủabatrường, tôichắcchắncảbađềucóthểcungcấpchotôinềntảngvậtlímộtcáchtốtnhất.Vàcuốicùng,vìmộtlídokhálãngxẹttôiđãchọnđếnCalifornia:lớnlêntạimộtđấtnướcnhiệtđới,vàởThụySĩtôiđãpháthiệnrarằngcáilạnhkhôngthựcsựhợpvớimình,tôimuốncóánhmặt trời.Hơnnữa,còncóhuyền thoạiCalifornia,vớinhữngbãibiểntuyệtvời,cáccôgáixinhđẹpvànhữngngườilướtsóngtrongcácbàihátcủaBeachBoys…

SaumộtkhóahọctiếngAnhởtrườngĐạihọcWalestrongsuốtmùahè,tôiđếnCaltechvàocuốitháng8năm1967.TôivẫnluônnhớlầnđầutiênđặtchânlênnướcMỹtạisânbayLosAngeles,“thànhphốcủacácthiênthần”.TôicuốngcuồngtìmkiếmngườisinhviêncủaCaltechđãtửtếđồngýđóntôiởsânbayvàđưatôivềkítúcxáởPasadena,cáchđómộtgiờđibằngôtô.Trênđườngvề,tôiđãkhámphásựrộnglớnkhôngngờcủađấtnướcnày,vớithànhphốLosAngelesrộngngúttầmmắt.Tôicũngkhámphánềnvănminhôtô,vớimạnglướiđườngcaotốckhổnglồ,vôsốxetotướng,nhiềutrạmxăng,nhànghỉvàquánănnhanh.LốisốngMỹmà tôi thườngxuyêntừng thấy trên truyềnhìnhvà rạp chiếuphimđãhiện ra trướcmắt.Mộtýnghĩthoángquarấtnhanhtrongtâmtrí,khiếntôiselòng:liệutôiđãquyếtđịnhđúngchưakhirờikhỏiThụySĩ,đểlạiđằngsauchúvàbạnbècủatôiởtrườngđạihọcđểsangmộtđấtnướccónềnvănhóakhácbiệt,nơimàtôikhôngbiếtmộtaivàthậmchíkhôngnóiđượcngônngữcủahọ?

Việckhámphákhuônviên trườngCaltechđãnhanhchóngxua tannhững

nghingờđó.Đâythựcsựlàmộtnơiđặcbiệt.CaltechvềphươngdiệnnàođócóthểcoinhưthánhđịaMeccacủakhoahọcthếgiới.Chấtlượnggiảngdạyvànghiêncứuởđâyrấttuyệtvời.Cácgiáosưđềulànhữngnhànghiêncứunổi tiếng thếgiới,nhữngbậc thầy tộtđỉnh trongcác lĩnhvựcchuyênmôncủamình.NhiềungườiđượcbầuvàoViệnHàn lâmKhoahọcHoaKì,vànămtrongsốhọđãđượctraotặnggiải thưởngNobel.Tại trườngcónhiềunhàvậtlílớn,nhưRichardFeynman,giảiNobelvậtlínăm1965,mộttrongnhữngchađẻ củađiệnđộng lực lượng tử (lí thuyếtvề tương tácgiữa cácelectronvàphoton),ngườiđượccoilàmộttrongnhữngnhàvậtlíxuấtsắcnhấtvàcónănglựcsángtạonhấtcủathờiđại;hayMurrayGell-Mann,giảiNobelvậtlínăm1969,ngườiphátminhrahạtquark,mộtthànhphầncơbảncủa vật chất.Vớimột người khao khát tìm hiểu vật lí cơ bản như tôi thìkhôngmộtnơinàocóthểtốthơn!

Rấtchọnlọc,vàothờigianđóCaltechchỉtuyểnsinhkhoảng200sinhviênmộtnăm.Đểdạy800sinhviên(phảimấtbốnnămmớilấyđượcbằngCửnhânKhoahọc), có khoảng 400 giáo sư và các nhà nghiên cứu.Một đặcquyềntốicaonữalàtôicóthểgặpbấtkìaitrongsốhọ,vàtấtcảnhữngtrítuệvĩđạinàyđềudànhthờigianđểnóichuyệnvớitôi!Vàđiềunàyđãlàmthayđổi tôi,mộtngườiđến từmộthệ thốnggiáodụckiểuPháp,vớigiáoviên và học sinh luôn giữmột khoảng cách nhất định. Tôi cũng rất ngạcnhiênvớiviệcFeynman,mộttrongnhữngngôisaosángcủavậtlíhiệnđại,đãdànhthờigiankiênnhẫntrảlờicáccâuhỏicủađámthanhniênmườitámđôimươiđặtra.Vàtôicũngngạcnhiênvớisựtựdokhôngthểtinđượccủacácsinhviên,mộtsốđichântrầnlôithôilếchthếch,trongcácgiờhọcvớimộtngườithầytừngđoạtgiảithưởngNobel!

Lúcđầu,việcchưathôngthạongônngữđãgâychotôikhôngítkhókhăn.Trảlờiđiệnthoạilàmộtcơnácmộng:tôinóiyeshoặcnogầnnhưmộtcáchngẫunhiênvớiđầubênkiacủađườngdây.Maymắnthay,trongkhoahọc,cácphươngtrìnhđềuđượcviếtbằngthứngônngữphổquát,đólàtoánhọc.

Tuynhiên,ởtuổi19,kếtnốithầnkínhdễdàngsắpxếplạivàbạncóthểhọcmộtcáchnhanhchóng.Đốivớitôi,đâylàvấnđềbơiđượchaychếtchìm:hoặc là tôi nhanh chóng học bơi ở thế giớimớimẻ này, hoặc sẽ bị chìmnghỉm.TôiquyếtđịnhbơivàhọcnóitiếngAnhtrongmộtquý,khôngphảibằng cách theo học các lớp tăng cường,mà nhờ cách thẩm thấu qua thựchành.

Nhữnggiáosưngoạihạng

RichardFeynmanlàmộttrongnhữnggiáoviênyêuthíchcủatôi.PhảimấtmộtthờigianđểlàmquenvớigiọngnóivùngQueensNewYorkcủaông,nhưngcũngbõcông.Vàođầugiờhọc,baogiờôngcũnglàmchokhôngkhícủalớptrởnênnhẹnhõmbằngcáchkểchochúngtôimộtcâuchuyện,điềunày ngay lập tức khiếnmọi người cảm thấy thoảimái. Ông có khiếu hàihước và rất thích đặt ra các câu hỏi hiểm hóc cho chúng tôi. Tuy nhiên,khôngbaogiờtôicảmthấytháiđộhạcốbanơncủaôngđốivớisinhviên.Tôitinrằngôngthíchchúngtôiởsựtươimátvàóctòmòcủatuổitrẻ,cùngvớikhảnăngliêntụcđặtlạivấnđềvềnhữngýtưởngsẵncó.Vềphíamình,tấtcảchúngtôiđểubịmêhoặcbởinhữnggìnghevàthấy,ôngthườngđánhđầumỗi từbằngmộtcửchỉphóngkhoáng,vànhấnmạnhmỗicâuvớicáibĩumôiđầybiểucảm.

Ông cóquanđiểm rất riêngvàđộcđáovềvật lí cơbản.Ôngquan sát tựnhiênkhôngbiếtmệtmỏivớiđôimắtluônmớimẻ,bỏxanhữnglốimòn,vàgiải thíchlại tấtcảmọi thứ-cơhọccổđiển,điệntừhọc,hấpdẫn,cơhọclượngtử-theocáchriêngcủamình.Ôngcómộttrựcgiácthậtđặcbiệt.Khiôngcôngphámộtvấnđề,tacócảmgiácôngđãbiếttrướccâutrảlời,vàcáclậpluậnsauđóchẳngquachỉđểtriểnkhaitrựcgiáccủaông.Khingheônggiảng,chúngtôibịôngchinhphụcđếnmứccảmthấydườngnhưmìnhtrởnênthôngminhhơn,nhưngkhingồimộtmìnhtrongphòng,đốidiệnvớicácbàitập,thìlạithấymìnhtắctịt!Thựcra,đếngiờnghĩlại,thìcáchdạycủa

Feynmanthíchhợpvớicácnhàvậtlíđãtrưởngthànhhơn,họmớicóthểtậndụngđượcthứánhsángmớimẻmàFeynmansoirọivàonhữngvấnđềcũ,màchúngtôi,nhữngkẻmớitậptọehọcnghề,cònchưabaogiờphảiđốimặttrongcácthínghiệmởphòngthínghiệm,cùngnhữngkhổhạnhkhắcnghiệtcủa các tính toánvàphương trình.Hơnnữa, càngởnhữnghọckì sau, sốlượnggiáoviênvàcácnhànghiêncứuvậtlítạiCaltechthamdựcáclớphọccủaFeynmancàngtăng,trongkhisốsinhviênnămthứnhấtvàthứhai-theolí thuyết thìcác lớphọcnàyđượcthiếtkếdànhchohọ- lạingàycàngtrởnênthưathớt,vềphầnmình,tôiđãthamdựkhôngsótbuổinào,bởiônglàmộtnhânvậtcuốnhút tôi.Cácbàigiảngvật lícủaFeynmanđãđượcxuấtbảnđểcácnhàvật língàynaytrên toànthếgiới thamkhảo.Ngoàiviệc làmộtgiáosưvànhànghiêncứungoạihạng,chúngtôicònngưỡngmộôngởnhâncáchphithường,luôntậnhưởngcuộcsốngvớisựthíchthú,chơitrốngbongo,hộihọa,vàlàmộtngười tìnhtuyệtvờicủanhữngphụnữđẹp.Khiôngquađờivàonăm1988,sauthờigiandàichiếnđấukiêncườngvớicănbệnhungthư,cảkhuđạihọcđãkhócthươngtiếcông.Mộtngườitừngcócơhộigặpôngđềunhớtớisựhiệndiệntỏasángcủamộttrítuệphithường.

Với một giáo sư như vậy, đáng lí tôi phải trở thànhmột nhà vật lí. Tuynhiên,thựctếlạikhôngphảinhưvậy,Mụctiêucủavậtlílàdùngmộtsốítcácđịnhluậttổngquát,đơngiảnđểgiảithíchsựphứctạpcủatựnhiêncũngnhưsựcựckìđadạngcủanó.Einsteinnói;“Nhiệmvụtốithượngcủanhàvậtlílàkhámpháranhữngđịnhluậtphổquátmàtừđóvũtrụcóthểđượcsuyranhờlítríthuầntúy.”Mộttrongcáccáchtiếpcậnđểkhámpháracácđịnhluậtcơbảnvàxâydựngmộtquanđiểmthốngnhấtvềtựnhiênđólàmôtảbằngcáchạtcơbảnvàsựtươngtácgiữachúng.Cáchtiếpcận“quygiảnluận”nàycốgắngquysựphongphúvàvẻđẹpcủathếgiớivềcáchạt,cáctrườnglựcvàcáctươngtác.Nógiảđịnhrằngmọisựphứctạpcủathếgiới-nướchoachiết từhoaoảihương,màuđỏcủacánhđồnganh túc, rángđỏbuổihoànghôn-đềucóthểđượcgiải thíchtùythuộcvàohànhvicủacáchạtcơbản.Cáchtiếpcậnnàycónhữnghạnchế,nhưchúngtasẽthấy,nhưng

nóđãlàmmưalàmgiótrongnhữngnăm1960,đặcbiệtlàởCaltech,nơimàlĩnhvựcnghiêncứucủahaivịthầnnhàtrường,RichardFeynmanvàMurrayGell-Mann,chínhlàcáchạtcơbảnnày.

Vàonhữngnăm1930,ngườitađãbiếtrằngcácnguyêntửvậtchấtbaogồmmột hạt nhân tạo bởi các proton và nơtron và quay xung quanh nó là cácelectron.Rồihàngtrămhạtkhácđãnhanhchónghợplạivớibộbaelectron,proton,nơtronnày.Mộtsố,vớinhữngcáitênthơmộngnhư“muon”,“pion”hay“tau”,đếntừbầutrờidướidạngcác“tiavũtrụ”-dòngcáchạtvậtchấtđượctạoravàtăngtốctớitốcđộrấtcaotrongnhữngcơnhấphốibùngnổ(đượcgọilà“siêutântinh”)củacácngôisaolớntrongdảiNgânHà,vàtớiviếngthămTráiĐấtsaumộtchuyếnđidàiquakhônggiangiữacácvìsao.Nhưngđạiđasốchúngđượcsinhravàtồntạimộtcáchngắnngủichưađầymộtcáichớpmắt(mộtphầntriệucủamộtgiâyhoặcíthơn)trongsứcnóngcủanhữngcuộcbắnphádữdộivậtchất,bởinhữngchùmhạtđượcgiatốctớicựchạntronglòngcủanhữngcỗmáygiatốckhổnglồ.

Vườnbáchthúcủacáchạtsinhsôimộtcáchnhanhchóng,gâyramộtcảnhtượngvôcùnglộnxộn.Tìnhhìnhđầunhữngnăm1960cũngchẳngkhácgìcuốithếkỉ19,vớisựpháthiệnrấtnhiềucácnguyêntốhóahọcmới.DođócầnthiếtcómộtMendeleevmớiđểsắpxếplạimớhỗnđộnnày.Ngườiđóchính làGell-Mann.Nhưng nếu các nhà hóa học đã phải chờ đợi sự pháthiệncủaprotonvàelectronđểhiểuđượctổchứccủacácnguyêntốhóahọctrongbảngtuầnhoàn,thiGell-Mannđãkhôngngầnngạitựphátminhracáchạtmà ông thấy cần thiết cho việc thiết lập sự hài hòa trong thế giới hạnguyêntử!Theoông,sựđadạngcủacáchạthạnguyêntửtớimứclàmrốitríchỉcóthểhiểunếuvậtchấtđượccấutạobởimộthạtcòncơbảnhơncảcácprotonvànơtron,hạtmàôngđặttênlà“quark”.LàmộtngườiyêuthíchngônngữcủanhàvănAilen,JamesJoyce,nhàvậtlíđãbịấntượngbởiâmhưởnglạcủacụmtừtrongcuốnFinnegansWake:“ThreequarksforMusterMark” (ThứccanhFinnegans:“BahạtquarkchoôngMark”),và thậmchí

chocảprotonhaynơtron,bởivì trongmôhìnhcủaGell-Mann,nhữnghạtnày là sự kết hợp của ba hạt quark.Với sự phátminh ra hạt quark,Gell-Mannđãsắpxếplạimộtcáchổnthỏathếgiớicáchạt.

CáibóngcủaHubble

Chắcchắn, thếgiớicủacáchạtcơbản rấthấpdẫnvàkích thích trí tưởngtượngcủa tôi.Tuynhiên, cómột lĩnhvựckhácngàycàngchiếmđược sựchúýcủatôi.Tôipháthiệnrarằng,nếuCaltechlàmột trongnhữngtrungtâmđầutiêncủathếgiớivềvậtlí,thìnócũngđiđầutronglĩnhvựcthiênvănhọc.Đạihọcnàycókính thiênvăn lớnnhất thếgiớivào thờiđiểmđó,nóđược đặt trên núi Palomar cách xa vài trăm km về phía nam của LosAngeles,vớimộtgươngcóđườngkính5m.Tôicũngvôcùngngạcnhiênkhibiết rằng,Caltech có truyền thốngđángnểvề thiênvănhọc.Trường luôngắnvớinhữngkính thiênvăn lớnnhấtcủamỗi thờikì.Lịchsửbắtđầu từđầuthếkỉ20,vàonăm1908,khiAndrewCarnegie,ôngtrùmngànhthép,đãtài trợxâydựngmộtkính thiênvănvớiđườngkính l,5m trênnúiWilson,gần LosAngeles, vàmột chiếc nữa với đường kính 2,5m vào năm 1922,chẳngbaolâuđiềunàyđãlàmthayđổibộmặtcủathếgiới.

Nênbiếtrằng,ánhsánglàmối liên lạcchínhgiữaconngườivàvũtrụ,vàrằngnhiệmvụchínhcủanhàthiênvănlàthuthậpánhsángđểgiảimãvũtrụmànómangtới.Cáckínhthiênvănlớnchophépnhìnthấynhữngngôisaovớiđộsángrấtyếu.Điềunàyđồngnghĩavớiviệcnhìnxahơnvàokhônggian,cũng tức là thấysớmhơn,bởiánhsángcầncó thờigianđể tớiđượcchúngta.Ngaycảkhinódichuyểnvớitốcđộcaonhấtcóthểtrongvũtrụ,300.000kmmỗigiây-mỗi tíc tắcđồnghồánhsángđãđiđượcbảyvòngxungquanhTráiĐất!-nhưngthếvẫnchỉlàtốcđộcủaconốcsênởthangvũtrụ.Chẳnghạn,chúngtathấyMặtTrăngsauhơnmộtgiây,sautámphútđốivớiMặtTrời,vàngôi saogầnnhất sauhơnbốnnăm.Kính thiênvăn,nhữngthánhđườnghiệnđạithuthậpánhsángtừvũtrụ,thậtsựlànhữngcỗ

máyngượcthờigian.

NhưngtôiđặcbiệtbịquyếnrũbởicuộcphiêulưucủamộtngườiđãgắnbóvớiCaltech,vàpháthiệncủaôngđãlàmthayđổithếgiớiquancủachúngta.SửdụngcáckínhthiênvăntrêncácdãynúiWilsonvàPalomar,đãmởrộngchântrờicủathiênvănhọcvàmởđườngchochàngsinhviêntrẻlàtôi.

Vàonhữngnămđầuthếkỉ20,cáccuộctranhluậnnổramạnhmẽvềkíchthướcvàgiớihạncủavũtrụ:vũtrụchỉgiớihạntrongthiênhàcủachúngtalàdảiNgânHà, tậphợpcủa100 tỉMặtTrờigắnkếtvớinhaubởi lựchấpdẫnthànhmộtcáiđĩacóđườngkính90.000nămánhsánghaycònmởrộngranhiềuhơnnữa?Cótồntạicácthiênhàkhácgiốngthiênhàcủachúngta,vượtrangoàigiớihạncủanó,những“hònđảovũtrụ”khác,nhưsuyđoántừnăm1775củanhàtriếthọcĐứcImmanuelKant?Cáckínhthiênvănlớnmớiđượcxâydựngđãpháthiệnrasựtồntạitrênbầutrờinhiềuvệtsángyếuvàkhôngrõràngđượcgọilà“tinhvân”(từtiếngLatinnebulacónghĩalà“đámmây”),nhưngbảnchấtthựcsựcủachúngthìvẫnchưaaibiết.MộtsốngườinghĩrằngvũtrụchỉgiớihạntrongdảiNgânHàvàcáctinhvâncũngnằmtrongđó:chúngchẳngquacũngchỉ lànhữngđámmâykhí tươngđốigầnđượcchiếusángbởicácngôisao.Nhữngngườikháckhôngcholàthế.VàrồixuấthiệnmộtngườiMỹtrẻtuổi,ngườiđãtừbỏnghềluậtsưđểđếnvớithiênvănhọc, tên làEdwinHubblemàkínhthiênvănkhônggiansaunàyđượcmangtênông.Năm1924,ôngđãtiếnhànhđokhoảngcáchtớitinhvânAndromeda(Tiênnữ)bằngkínhthiênvăncóđườngkính2,5mvừađượcxâydựng trên đỉnhWilson. Ông đã đo được khoảng cách tới tinh vân này là900.000nămánhsáng(theođođạcvàtínhtoánhiệnnaylà23triệunămánhsáng), tức là vượt ra xa ngoài dải Ngân Hà của chúng ta. Nghĩa làAndromedatrởthànhmộtthiênhà,chịemsinhđôivớithiênhàcủachúngta.Nhưvậy,cánhcửacủavũtrụrangoàithiênhàđãđượcmởrộng.Vũtrụđộtnhiêntrởthànhcóvôsốcácthiênhà.Vànhữnghònđảo-vũtrụcủaKantđãtrởthànhhiệnthực.BâygiờchúngtabiếtrằngdảiNgânHàcủachúngta

chỉlàmộttrongsốmộttrămtỉthiênhàchứatrongvũtrụquansátđược.Tuynhiên,Hubblekhôngcóýđịnhdừnglạiởđó.Ôngđãtấncôngmộtvấnđềđãtừnglàmbốirốicácnhàthiênvănhọctrongnhiềunăm.Trướcđórấtlâu,dùkhônghiểubảnchấtthựcsự,nhưngkhiquansátcáctinhvânhọnhậnthấyrằngánhsángcủachúngđềucómàuđỏ.Màuđỏnàyđượcgánchoviệcdịchchuyểnraxa(hiệntượngnàyđượcgọilàhiệuứng“Doppler”,cũngápdụngđượccảchoâmthanh:âmthanhcủatiếngcòixecứuthươngsẽđộtnhiêntrởnêntrầmhơnvớimộtngườiđứngyênngaykhixecứuthươngvượtquavàđivềphíaxa).Sựdịchchuyển raxacủamột thiênhàcàngnhanh thì ánhsángcủanócàngbịđỏ.Điềunàycónghĩa là tachỉcầnđođộđỏcủaánhsángtớitừmộtthiênhàthìcóthểsuyravậntốcdịchchuyểnraxacủanó.SauAndromeda,Hubbletiếnhànhđolường,vẫnvớikínhthiênvănởđỉnhWilson,khoảngcáchvàtốcđộdịchraxacủacácthiênhàkhácbằngcáchsửdụngđộđỏcủaánhsángcủachúng.Nhữngcốgắngcủaôngđãđượcđềnđápxứngđáng.Năm1929,ôngcôngbốpháthiệnlớnthứhaicủamình:nếutấtcảcácthiênhàkhácđềudịchchuyểnraxadảiNgânHà,thìchuyểnđộngnàykhôngphảingẫunhiên.Vànhàthiênvănhọcđãtuyênbốcáimàbâygiờgọi là “định luậtHubble”: tốcđộdịchchuyển raxacủamột thiênhà tỉ lệthuậnvớikhoảngcáchtừnótớiTráiĐất.Mộtthiênhàởxahơnbalầnsẽdịchchuyểnraxanhanhhơnbalần,mộtthiênhàởxahơnmườilầnsẽdịchchuyểnraxanhanhhơnmườilần.Vàchuyểnđộngchạyraxanàynhưnhautheotấtcảcáchướng.Mặcdùcóvẻkhácthườngvàkìlạ,nhưngkếtluậnrútralàtấtyếu:vũtrụđangdãnnở.

MộthệquảchủyếunữacủaviệctốcđộdịchchuyểnraxacủamộtthiênhàtỉlệtươngứngvớikhoảngcáchcủanótớiTráiĐất:đólàvũtrụcómộtkhởiđầu.Thựcvậy,thờigianđểmỗithiênhàdịchchuyểntừvịtríbanđầutớivịtríhiệntạichínhlàtỉlệgiữakhoảngcáchvàtốcđộcủanó.

Chínhvìtốcđộtỉlệthuậnvớikhoảngcách,nênthờigiannàylàchínhxácnhưnhauchomọithiênhà.Nếuchuỗicácsựkiệnđượcđảongượclại,thìtất

cả các thiênhà sẽgặpnhauở cùngmộtvị trí tại cùngmột thờiđiểm.Đóchínhlàýtưởngvềmộtvụnổlớnkhởiđầu,“BigBang”,nguyênnhângâyrasựdãnnởhiệntạicủavũtrụ.Nhưthế,Hubbleđãđặtmộtcột trụquansátđầutiêncholíthuyếtBigBang.

Cáibóngcủanhàthiênvănvĩđạivẫnbaophủlênkhuônviênnhàtrường,vàhuyền thoạivềnhữngkhámpháphi thườngcủaôngđãgâymộtấn tượngmạnhmẽtrongtâmtrícònnontrẻcủatôi.Song,khôngchỉcóquákhứđậpmạnhvào trí tưởng tượngcủa tôi,màhiện tạicũngcónhiềukích thíchvềmặttrítuệ.Nhữngnăm1960đãchứngkiếnliêntiếpmộtloạtcáckhámphángoạnmục.Mộtsốthậmchíđượcthựchiệnngaytạikhuônviênnhàtrường.Nhưvàonăm1963,mộtgiáosưthiênvănhọccủatôi làMaartenSchmidtpháthiệnracácquasar(chuẩntính),cácđốitượngtuyệtvờicóđộsángnộitạimạnhnhấtcủavũtrụvàphátranănglượngbằngcảmộtthiênhàmàchỉgiớihạntrongmộtthểtíchlớnhơnHệMặtTrờimộtchút.Nằmbênrìacủavũtrụ,đâylànhữngthiênhàmàtâmcủachúngchứamộtlỗđenkhổnglồvớikhối lượnglớngấpnhiềutỉ lầnMặtTrời.Vàchínhlỗđennày,vì tínhthamănvôđộcủamình,đãxénátvànuốt chửng tất cả cácngôi saocủathiênhàchủ,đãtạorađộsángtuyệtvờicủacácquasar.

Hainămsau,năm1965,tớilượtpháthiệncủaAmoPenzias-ngườisaunàytrởthànhmộttrongnhữnggiáosưcủatôitạiPrinceton-vàRobertWilson,hai nhà thiên văn học vô tuyến ngườiMỹ làm việc trong một phòng thínghiệmcủacôngtiđiệnthoạiBell,vềbứcxạnền(haycòngọilàbứcxạtàndư,haybứcxạhóathạch)củavũtrụ,phầnnhiệtcònsótlạitừBigBang.Bứcxạnàytớitừxaxưa(380ngànnămsauvụnổlớn)vàtrànngậptoànbộvũtrụ.Sựtồntạicủanóchochúngtabiếtrằngvũtrụbắtđầutừmộttrạngtháicựckìnóngvàđặc.Cùngvớisựdãnnởcủavũtrụ,bứcxạnềnvũtrụlàmộttrongnhữngnềntảngcủalíthuyếtBigBang.Chínhsựpháthiệnnàyđãlôikéođượcđasốcácnhàkhoahọc.Nócũnglàtrởngạilớnđốivớihầuhếtcáclíthuyếtđốithủ.

Năm1967,mộtkhámphávĩđạikhácvềcácpulsar (ẩn tinh),xáccủacácngôisaochỉbaogồmnơtronvàphátrabứcxạradio(vôtuyến)dướidạngmộtchùmtiahẹpquétkhônggiannhưánhsángcủamộtngọnhảiđăngtrênbiển.MỗikhichùmtiaquétquaTráiĐất,mộttínhiệuánhsángđượcpháthiệnbởikínhthiênvăncủachúngtớicáckhoảngcáchnhaumộtkhoảngthờigiancầnchocácngôisaotựquayquanhmìnhhếtmộtvòngdiễnrađềuđặnvàchínhxácnhưmộtmáygõnhịp,vàđólàlídotạisaocácsaonơtroncũngđược biết đến với tên “pulsar” (tiếng Anh pulse có nghĩa là nhịp đập).Nhữngnăm1960cũnglà thờikì thámhiểmHệMặtTrờibằngcácvệtinhkhônggian.Kểtừkhivệtinhnhântạođầutiên,Sputnik,đượcphónglênquỹđạonăm1957,conngười,vềphươngdiệnnàođó,đã“vệtinhhóa”conmắtcủamình.Sựpháttriểncủangànhhàngkhôngvũtrụvàchinhphụckhônggianđãchophépđưalênbêntrênkhíquyểncáckínhthiênvănbằngkhícầu,tênlửahayvệtinh.Vàcảởđâynữa,Caltechlạiđóngmộtvaitròtrungtâm.TrungtâmcủaNASA(CơquanHàngkhôngVũtrụMỹ)chịutráchnhiệmvềtất cả các chuyến thămdòHệMặtTrờibằng tàu thămdòkhônggian, JetPropulsionLaboratory,đềucóliênkếtvớinhàtrường.

Tôi sẽ còn nhớ mãi những cảm xúc tràn ngập trong tôi khi tàu thăm dòMariner9gửi từHỏatinhvềnhữnghìnhảnhđầutiên,vàonăm1969.Tôivẫnnhưcònnhìnthấyrõmồnmộttrướcmắtmìnhmànhìnhkhổnglồmàmộtgiáoviêncủatôiđãlắpđặttronglớp;trênmànhìnhđóhìnhảnhđượchìnhthànhtrựctiếp,từngđiểmảnhmộttrướcmắtchúngtôi,khitínhiệuvôtuyếnvềtớiTráiĐất.ĐólàmộtcảmgiáckhôngthểmôtảkhithấyHỏatinhlầnđầutiênlộchonhânloạikhuônmặtthậtcủanó.Tôivàcácbạntronglớpvôcùngngạcnhiên,pháthiệnrabềmặtđá,khôcằnvàhoangvắngcủahànhtinhđỏ.ChắcchắnkhôngcóthànhphốnàotrênsaoHỏa,cũngnhưchẳnghềcónhữngngườingoàihànhtinhmàuxanhbénhỏ.Cáckênhđàomàcácnhàthiên văn học của thế kỉ 19 tin rằnghọ đã nhìn thấy chỉ là kết quả tưởngtượngquáphongphúcủahọ.VậylàngườiHỏatinh,nguồncảmhứngcủarấtnhiềunhàvănkhoahọcviễntưởng,vẫnchỉlà…viễntưởng!Khỏiphải

nóinhữngtrảinghiệmnhưthếđãgâychotrítuệcònnontrẻcủatôiấntượngmạnhmẽtớimứcnào.Nhữngphátminhđó,đềuxuấthiệnnổibậttrêntrangbìacủatấtcảcácbáo,chỉngàycàngcuốnhúttôiđếnvớivậtlíthiênvăn.

Những bước chập chững nghiên cứu đầutiên

Tuynhiên,yếutốquyếtđịnhđếnđịnhhướngcủatôilạikhôngphảilànhữngbướctiếnnày,màchínhlàsựquansáttrựctiếpbầutrời.Docầnphảikiếmsốngchobathángnghỉhè,tôiđãquyếtđịnhtìmmộtcôngviệctạitrường.Tôinghĩmìnhcóthểkếthợpviệclàmthêmvớigiảitríbằngcáchkiếmmộtcôngviệctạiphòngthínghiệmvậtlíthiênvăn,nósẽchophéptôikhôngchỉhọclàmnghiêncứu,màcònđượcquansáttrựctiếpcácnhàvậtlíthiênvănlàmviệc.TạiMỹ,cácgiáosưkhôngcótiềnlươngtrongnhữngthángnghỉhè,họphảixintàitrợcủacấccơquanchínhphủ.Vớivậtlíthiênvăn,cáccơquannàylàNSF(NationalScienceFoundation-QuỹKhoahọcQuốcgia)vàNASA.Cáckhoảntàitrợnàybaogồmcảchiphíchoviệcnhậncácsinhviêntạmthờiđểlàmnhữngcôngviệctínhtoánhoặcthínghiệm.Tôichỉviệcđếngặpbấtcứgiáosưnàocóđềtàinghiêncứumàtôiquantâm,bấtkểôngnổitiếngtớicỡnào,làmọichuyệnsẽđượcthuxếp.

Hai khóa thực tậpmà tôi đã làm trongmùahènăm1967và1968đã ảnhhưởngsâusắctớiquanđiểmvềnghiêncứukhoahọccủatôi.KhóađầutiêntôilàmởphòngthínghiệmcủaWilliamFowler,ngườisẽđoạtgiảiNobelvậtlívàonăm1983,vàlàchađẻcủavậtlíthiênvănhạtnhân,ônglàngườiđãgiảithíchđượctấtcảcácnguyêntốnặngđượctạoranhưthếnàoởbêntrongmộtngôisao-mộtloạinhàmáyđiệnhạtnhâncủatựnhiên.Nặnghơnhyđrôvàheli(hainguyêntốnhẹđượctạoratrongBigBang),cácnguyêntốnặnglàthànhphầncơbảncủasựsốngvàratoànbộvẻđẹpcũngnhưsựphứctạpcủathếgiới.Nóicáchkhác,bằngcáchmôtảmộtcáchchitiếtcácphảnứng

hạtnhânxảyratronglòluyệncủacácngôisao,Fowlerđãchỉrarằngtấtcảchúngtađềuđượctạoratừcáchạtbụicủanhữngvìsao.Côngviệccủatôichínhxáclàđotỉ lệmộtsốphảnứnghạtnhânnhấtđịnhxảyratrongMặtTrờinhờmộtmáygiatốchạtbắncáchạtcótốcđộcaovàomộtbiacốđịnh.Tôiđãhọcđượcsựkhổhạnhkhắcnghiệtcủacôngviệcnghiêncứu:khôngphảilúcnàocũngđầyphấnkhích,màđôikhiđòihỏisựlặpđilặplạinhàmchán, không cần sự sáng tạo và trí tưởng tượng, nó cũng có thể dẫn đếnnhữngbế tắcvàsựnảnlòng,nhưngnóluônyêucầusựcầncù(theocôngthức“90%làmồhôivà10%làcảmhứng”), sựkiên trìvàniềmđammê.Nhưvậy,cáinhìnđầutiêncủatôivềvậtlíthiênvănkhôngphảilàbầutrời.Vìtôivẫncònchưađượcsờtớikínhthiênvăn.

Điềunàyđãđượckhắcphụcvàonămsau,trongkhóathựctậphèlầnthứhai.Hènăm1968,tôilàmtạiphòngthínghiệmcủanhàvậtlíGordonGarmire,ngườithựchànhcáiđượcgọilà“thiênvănhọctiaX”.Bạnnênbiếtrằngánhsángmàmắt tacảmnhậnđượcchỉ làmộtphầnnhỏcủatoànbộthangmàcácnhàvậtlígọilà“phổđiệntừ”.Ánhsángđượcđặctrưngbởinănglượngcủanó,theogiátrịnănglượnggiảmdầnlàtiagammavàtiaX,đixuyênquacơthểcủachúngta,rồiđếntiacựctím,khôngnhìnthấyđượcvàđốtcháydacủachúngta,cóthểgâyungthư,tiếpsaulàánhsángnhìnthấyvàtiahồngngoại,màcơthểchúngtaliêntụcphátravàchophéploàichónhìnthấytavàobanđêmbởiđôimắtcủachúngnhạycảmvớinóhơn;cuốicùnglàsóngradio,truyềncácchươngtrìnhtruyềnhìnhyêuthíchtừcácđàipháttớitivinhàchúngta.NgôisaonguồnsốngcủachúngtalàMặtTrời,nóbứcxạchủyếulàánhsángnhìnthấy,vàchọnlọctựnhiênđãcungcấpchotađôimắtnhạycảmvớinóđể tạođiềukiện thuận lợichosự tiếnhóa.Nhưngvũ trụkhôngphảichịuhạnchếnàyvànóluônnỗlựcthểhiệnsựsángtạocủamìnhbằngcáchsửdụngtấtcảcácloạiánhsángcóthể:cáctiagammacóthểtiếtlộ cái chết bùng nổ của những ngôi sao nặng, và tia hồng ngoại phát lộnhững“nhàtrẻ”saobịvùilấptrongnhữngkénbụi.GiáosưGordonGarmirenghiêncứucácnguồntiaXtrênbầutrờinhờkínhthiênvănđặttrênquỹđạo

ởbêntrênkhíquyểncủahànhtinhchúngta.Ánhsángnănglượngcaonàythườnggắn liềnvớinhữnghiện tượngdữdội trênbầu trời,chẳnghạncơnhấphốibùngnổcủamộtngôisaonặngmàngười tagọi là“saosiêumới”(haysiêutântinh-supernova),hayhiệntượngbầukhíquyểncủamộtngôisaobị“đớp”bởi lựchấpdẫncủamột lỗđen.Màkhivậtchấtkhícủamộtngôisaobịhútvàomộtlỗđen,nhiệtđộcủanó(vậtchấtkhí)đượctănglênđếnhàngtriệuđộC,làmchonóphátraánhsángcónănglượngrấtcaodướidạngtiaX,trướckhibiếnmấtvàotrongcáimiệngháhốccủalỗđen.Mộttrong những dự án nghiên cứu củaGarmire là nhận diện ngôi sao có khícungcấpthứcănchothóiphàmănvôđộcủalỗđen.Ngôisaonàychủyếuphátraánhsángnhìnthấy,vìvậycầnphảichụpảnhvịtrínguồntiaXnàytrênbầutrờinhờmộtkínhthiênvănquanghọc.Kínhthiênvănnổitiếngtrênnúi Palomar củaCaltech thực ra đã được thiết kế cho nhiệmvụ này.NhàtrườngđãthuyếtphụcôngtrùmdầumỏJohnRockefellerbỏramộtkhoảntàitrợđểxâydựngchiếckínhkhổnglồvớimộtgươngcóđườngkính5m,đượckhánhthànhvàonăm1948vàchođếnnhữngnăm1960vẫnlàlớnnhấtthếgiới.Đượctrangbịcôngcụhiệnđại,chophépnhìnthấycácthiênthểmờhơn,tứclàthấyxahơn,vàthấyxahơntứclàthấysớmhơn,nênkínhthiênvănởPalomarcóthểnhìntrởlạiquákhứtớibảytỉnăm,tứclàmộtnửatuổicủavũtrụ.

KhiGarmireyêucầutôiđicùngtớiPalomarđểhỗtrợôngquansát,tôiđãquáhạnhphúcvàkhông thểbỏ lỡ cơhộibấtngờnày.Tôikhông thểnàoquênđượcđêmđầutiênbênchiếckínhthiênvănhuyềnthoạinày.Cácđàithiên văn luônở những nơi có vẻ đẹp tự nhiên đặc biệt, cách xa nền vănminhvàánhsángcủacácđôthị,chúngthườngởvùngcaođểcóđượctầmnhìncàngthoángđãngcàngtốt.TimtôiđãđậprấtnhanhkhixecủachúngtôilênđếnđỉnhnúiPalomar,vàlầnđầutiêntôinhìnthấymáivòmcủanhàđặtkínhthiênvănsừngsữnghiệnrasauđoạnđườngcua,trônggiốngnhưmộtnhàthờhướnglênbầutrời.Ởbêntrong,kínhthiênvăn,mộttácphẩmthực sự tuyệt vời của công nghệ, được đặt cao tớimức chúng tôi phải sử

dụng thangmáy để lên xuống. Đêm xuống, khi đến lúc mởmái vòm vàhướngchiếckínhkhổnglồlênbầutrờivàthuthậpcácánhsángquýbáutớitừvũtrụ,lầnđầutiêntôicảmnhậnđượcsựbaolavôtậnvàcảmgiáckhótảkhiđượckếtnốivớivũtrụ.Tôitựnhủrằngvũtrụrộnglớnnàychứađầycácbímật,vàngaycảvớitrítuệnhỏbécủamình,tôicũngcóthểđónggópmộtphần,dùchỉlàítỏi,đểlàmgiảmbớtnhữngđiềuchưabiết,đểvénlênmộtphầnnhỏbíẩncủanó.ĐểcóđượccácphátminhkhôngnhấtthiếtphảicóđượcsựthiêntàicủaFeynman.Sốlượngcácvấnđềchưađượcgiảiquyếttrongvậtlíthiênvăndườngnhưvôhạn,trongkhiđốivớivậtlíhạtcơbảnthìhạnchếhơnnhiều.

CáibóngcủaHubble,nhữngkhámpháthiênvănhọcvĩđại-mộtsốđượcthựchiệnngaytrongkhuônviêntrườngtôi,bởichínhcácgiáosưởđây-sựthámhiểmkhônggianHệMặtTrời, cú sét ái tìnhmà tôiđã có trongquátrìnhquansátởnúiPalomar,tấtcảsựcuồngnhiệtcủacácsựkiệnvàhoạtđộngđó - năm1969, cònđược thêmvàonhữngbướcđi đầu tiên của conngườitrênMặtTrăng-thậtvôcùngkíchthíchđốivớitríóctòmòvànontrẻcủa tôi.Tôiđãđượcởđúngnơivàđúng thờiđiểmđểnhảyvào thiênvănhọc.Ởgiữasựsôisụctrítuệnày,việctôitrởthànhmộtnhàvậtlíthiênvănlàđiềukhôngthểtránhkhỏi.

Đếnđây,tôiphảinhớđếncôngơncủachamẹtôi.Lựachọnđểthànhnhànghiêncứunóichungvà lànhàvật lí thiênvănnói riêng,khôngphảiphổbiếnđốivớingườiViệtNam.Như tôiđãkể,giađìnhnàokhágiả thườnghướngconmìnhtheohọcngànhy,dượchayluật,nhữngnghềcóthunhậpcaovàđượccoitrọngtrongxãhội.Mặcdùvậy,bốmẹluônđộngviênvàcổvũnhữnglựachọncủatôivềmặt tinhthần.Biếtrằngluôncóbốmẹđằngsauủnghộ,dùtôiquyếtđịnhthếnàođinữa,luônmanglạichotôisứcmạnhvàsựdũngcảmđểtheođuổiconđườnghọctậpvàđạtđượcnhữngmụctiêuđãđềra.

Mộtxãhộisôiđộng

Nhữngnăm1960khôngchỉlàthờikìvàngsoncủavậtlíthiênvăn,màcònchứngkiếnnhữngbiếnđổisâusắcxảyratrongxãhộiMỹ,mộtxãhộiđãbịcuộcchiếnởViệtNamlàmchotrởnêngaygắthơn.Nhờtruyềnhình,tôicóthểtheodõihằngngàycácsựkiệnquânsựxảyraởđấtnướcmình.Liênlạcvớibốmẹtôivàothờigianđócònkhókhănchứkhôngdễdàngnhưthờiđạikếtnối toàncầuhiệnnay.Internetcònchưarađờivàđiệnthoại từMỹvềViệtNamthìrấtđắtđỏ.Cáchduynhấtđểliênlạclàbằngthưtín,nhưngphảimấthàngtuầnmớivềtớiViệtNam.

Vềdiễntiếnchiếntranh,tuyênbốchínhthứccủacácquanchứcWashingtonhếtsứclạcquan:ngườiMỹđanggiànhthắnglợiởNamViệtNam.ĐúnglúcđóxảyrasựkiệnTếtMậuThânđầunăm1968,mộtcuộcphốihợptổngtấncôngcủalựclượngvũtrangMặttrậnGiảiphóngvàquânđộiBắcViệtNamvàonhiềuthànhphốquantrọngởmiềnNam,trongđócóHuếvàSàiGòn.Trongcuộc tấncôngnày,quânBắcViệtNamđãchiếmđượcĐạisứquánMỹởSàiGòntrongnhiềugiờ.ĐâylàmộtcúsốclớnđốivớingườidânMỹ(cúsốcmà tôiđãchứngkiến trực tiếp),vàsựkiệnnàyđóngvai tròquyếtđịnhtrongviệcrútkhỏi“cuộcchiếntranhbẩnthiu”này.TrongkhigiớiquânsựvàchínhtrịtuyênbốhùnghồnrằngViệtCộngsắpbịđánhbại(họđãthấyđược“ánhsángcuốiđườnghầm”),thìtrêntruyềnhìnhlạithấycảnhcờBắcViệtNambayphấpphớitrênĐạisứquánMỹởgiữatrungtâmthủđô!Mặcdùbị tổn thấtnặngnề,HồChíMinhđãgâyđượcấn tượngmạnh:ôngđãhiểuđượcrấtsớmảnhhưởngtolớncủatruyềnhìnhđốivớidưluận.TrongcuộctấncôngTếtMậuThân,mộtquảđạncốiđãrơitrúngnhàtôiởSàiGòn;thậtmaymắnlàgiađìnhtôikhôngaibịthương,nhưngmộttrongsốcácemtôivẫncònbịảnhhưởngtâmlíchotớitậnngàynay.

ỞMỹ,cáckhuđạihọc trởnênrấtsôiđộng.CuộcchiếnởViệtNamngàycàngmất lòngdân, sinhviênbiểu tìnhđôngđảoyêucầuquânđộiMỹrút

quânngaylậptứckhỏiĐôngNamÁ.NhữngcasĩdấnthânvànổitiếngnhưBobDylanvàJoanBaezđãtốcáosựvôlícủacuộcchiếntrongcácbàihátphảnchiếncủahọ.Đócũng là thờikì củaFreeSpeechMovement (phongtrào tự do ngôn luận) ởBerkeley.Một số sinh viên từ chối làm nghĩa vụquânsựvàđốtthẻquândịchtrêncácquảngtrường,họtuyênbốkhôngchấpnhậnbịgửirachiến trườngvìmộtsựnghiệpmàhọkhôngmấytin tưởng.TôicũngđãchứngkiếnmộtsốbạncùnglớpdicưsangCanadađểkhỏiphảiđi lính, sốkhácnhịnđóiđểkhôngđủcânkhikhámsứckhỏe tuyểnquân.Điềunàyđặttôivàomộttìnhhuốngkhóxử:tôivẫncóthểtiếptụchọctậptrongkhibạnbècónguycơbịgửitớithamchiếntạiđấtnướctôi!Mặcdùởtrongtìnhhìnhrấtkhôngthoảimáinhưthế,nhưngtôikhônghềthấysựthùđịchtrongkhuônviêncủatrường.Mọingườiđềuhiểurằng,chúngtôichẳngqua cũng chỉ là những con tốt bị cuốnvào cơn lốc lịch sử, và quyết địnhchiếntranhhayhòabìnhkhôngphảilàtráchnhiệmtrựctiếpcủachúngtôi.

Ngoàisựphảnđốichiếntranh,xãhộitưsảnvịvậtchấtđãbịphỉbáng,cácgiátrịđạođứcvàtậpquántìnhdụcbịtháchthức.Phongtràohippieyêucầugiảiphónghànhvi,thanhniênlớnlênsauchiếntranhchốibỏnhữnggiátrịcủa người đi trước và xã hội tiêu thụmà họ đã xây dựng.Họ sống thànhcộng đồng, sống theo những nền văn hóa khác (chủ yếu tới từ phươngĐông),thửnghiệmvớicácloạithuốckíchthíchcảmgiácmới(nghệthuậtảogiácrađờivàothờikìnày),ủnghộhòabình(đượctómtắttrongcôngthứcnổi tiếngHòabìnhvàTìnhyêu)và trở lạivới thiênnhiên,giốngnhưmộtkiểuphongtràomôitrườngtrướcthờiđại.Vàđâycũnglàthờikìxuấthiệnsựphát triển “tiềmnăng con người” với trung tâmEsalen và nhữngbướckhởiđầucủaKỉNguyênMới.Mặcdùphongtràohippienhanhchóngbịtanrãdosựtháiquávàthiếutổchức,nhưngnhữngảnhhưởngcủanóđốivớiphongtụccủaxãhộiMỹrấtsâusắc.

Tôiđãtrảiquatấtcảnhữngthayđổiđángkinhngạcnày.Nhưngchủyếuvớivaitròkhángiảhơnlàdiễnviên.QuymônhỏcủaCaltech-chưađếnmột

ngànsinhviênđạihọc-khôngthuậnlợichocáchoạtđộngchínhtrịvàxãhội.Nógiốngnhưmộtthápngà,mộtbếncảngyêntĩnhởgiữacơnbão.Vảlại,thậmchínếutôicómuốnthamgiahoạtđộngchínhtrị,thìcũngchẳngcóthờigian:ngoàiviệchọctrênlớpra,tôicònphảihọcthêmtiếngAnhvàlàmthêmđểbổsungvàokhoảnhọcbổngmàCaltechđãdànhchotôi.

Họccáchnghiêncứu

Saukhihoànthànhchươngtrìnhcửnhânvàotháng6năm1970,tấtnhiêntôiđãbănkhoănnênđăngkílàmPh.D.(tiếnsĩ)tạiđâu,mộtđiềutấtyếuđểđitiếpconđườngmàtôiđãlựachọn.Luậnánnàygiốngnhưchiếcchìakhóachophéptôibướcvàocâulạcbộrấtkhógianhậpcủacácnhànghiêncứu.TôicóthểởlạiCaltechđểlàmluậnánnày,nhưngcácgiáosưkhuyêntôinêntớiĐạihọcPrinceton:ởđótôikhôngchỉsẽđượcgặpnhữngbộóclớnkhác,màcònmởrachotôinhữngphươngpháptưduyvàthựchànhnghiêncứumới.

TạiMỹ,haitrungtâmthiênvănhọcđầutiênchínhlàCaltechvàPrinceton.Caltechnằmởbờbiểnphía tây, làmột trung tâmquansát lớnnhờcócáckính thiên văn đặc biệt và bầu trời luôn quang đãng, trong khi Princeton,nằmởbờbiểnphíađông,khôngcómộtkínhthiênvănlớnnàodobầutrờiluôncómây,ởđâynổidanhchủyếunhờlíthuyết.Nênnhớrằngcóhailoạinhàthiênvăn:nhữngngườiquansátvànhữngnhàlí thuyết.Nhữngngườithuộcloạithứnhấtchuyêndùngkínhthiênvănquétbầutrời,họcungcấpcơsởthựcnghiệmchothiênvănhọc,vàsauđóhọsửdụngmôhìnhcủacácnhàlíthuyếtđểgiảithíchcácquansátcủamình.Nhữngngườithuộcloạithứhai,các nhà lí thuyết, không trực tiếp quan sát bầu trời, nhưng dựa vào cácphươngtrìnhvàsựgiúpđỡcủamáytính,họđưaracáclíthuyếtđểgiảithíchcáchiệntượngmàcácnhàquansátthấyđượctrênbầutrời.SaukhiđãtrảiquathiênvănhọcquansátởCaltech, tôimuốnđượcthấymặt thứhainàycủanó.Hơnnữa,PrincetoncũngsẽdẫntôiđitheobướcchâncủaEinstein.

Vàthế là tôigomgópítđồđạccủamìnhchất lênchiếcxecủamộtngườibạn cũng tới Princeton, và chúng tôi đã đi xuyên qua nướcMỹ. Đôi khichúngtôidừnglạidọcđườngđểchiêmngưỡngthiênnhiêntránglệvàhùngvĩcủanướcMỹnhưMonumentValley(tôilàmộtfanhâmmộnhữngphimviễnTâycủaJohnFord)hayGrandCanyon.

TôiđãcóbốnnămthànhcôngtạiPrinceton,từnăm1970tớinăm1974,thựchiệnnhữngbướcđiđầutiêntrênconđườngnghiêncứuvàviếtluậnán.Vàchính trongkhoảng thờigiannày tôiđã trở thànhmộtnhàvật lí thiênvănmột trămphần trăm.Tôi rất thích triết lí giảng dạy tại đây.Thay vì dànhnhiềunămchỉđểhọcsâuvềmộtchủđềnhưởnhiềutrườngđạihọckhác,sinh viênở đây đượckhuyếnkhích khámphá nhiều chủ đề hơn.Như thếsinhviênsẽphảiđốimặtvớisựđadạngcủanghiêncứu,họcóđiềukiệnmàigiũa trí tuệcủamình trongnhiềuchủđềkhácnhau,và tránhđượcchuyênmônquáhẹp.Mộttrongnhữngtaihọalớncủakhoahọchiệnđạiđóchínhlàsựchuyênngànhmộtcáchcựcđoancủamộtsốnhànghiêncứu:họbiếttấtmàhầunhư lại chẳngbiết gì.Mục tiêuđào tạo chính tạiPrincetonkhôngphảilàđưarangaycáccâutrảlờimàlàcáchbiếtđặtranhữngcâuhỏiđúng,bởi trongkhoa học việc đặt vấn đề đúng chính là đã giải quyết đượcmộtnửa.Chúngtôihọccáchsuynghĩ,khôngphảiđểlặplạinhữnggìngườikhácđãphátminhramàlàđểtựtạoranhữngtrithứcmới.

Lần đầu tiên tôi biết tới cảm giác saymê khám phá thông qua trí tưởngtượng những vùng đất hoang vumà trước đó chưa ai từngmạo hiểm đặtchântới.Tôinhớnhữngcuộcthảoluậndàitrênbảngvớicácgiáosư,quađótôiđãhọcđượcbằngcáchthẩmthấucáchđặt,xửlívàgiảiquyếtmộtvấnđề.Trongbanămđầutiên, tôinghiêncứuquá trình tiếnhóađộngcủacácđámsaocầu(mộttậphợphìnhcầucủahàngtrămhàngngànngôisaoliênkếtvớinhaubởilựchấpdẫn),sựtiếnhóavềhóahọccủacácthiênhà(cáchchúngtạoracáckimloạinặngtheothờigianbằnglòluyệnhạtnhânquacácthếhệkếtiếpnhaucủacácngôisao).Tuynhiên,tôikhôngtừbỏhoàntoàn

việcquansát,bởicũngcómộtlầntôitrởlạinúiPalomarvớimộtgiáosưđểquansátchuyểnđộngcủacácngôisaotrongnhâncủathiênhàAndromeda,nhờkínhthiênvăncóđườngkính5mđặtởđây.Thậttuyệtvờikhiđượcnốilạisựtiếpxúcgầngũivớibầutrời.

Vào cuối năm thứ ba, đó là lúc phải chọnmột người hướng dẫn luận án.Khôngdodự,tôiđãtớigặpLymanSpitzer,trưởngkhoathiênvănhọccủaPrincetonthờiđiểmđó.Ôngđãđồngýhướngdẫnluậnánchotôivớiđiềukiệnnóliênquantớikhônggiangiữacácvìsao.Đólàmộtđềtàinghiêncứunóng.Khônggiangiữacácvìsaotrongmộtthiênhàkhôngphảitrốngrỗng,nóchứavậtchấtmàmắttakhôngnhìnthấyđược.Nhiệtđộtrungbìnhcủamôi trườngnàycực lạnh,khoảng -173°C.Chứa trungbìnhmộtnguyên tử

hyđrôhay1024gamtrongmỗicm3,khônggiangiữacácvìsaotrốngrỗnggấphàngchụcngànlầnchânkhônghoànhảonhấtmàchúngtacóthểtạoratrênTráiĐất.Thếnhưngkhoảnggầnnhưchânkhôngnàylạiđóngvai tròcựckìquantrọngtrongsinhtháicủacácthiênhà,bởinhiềulído.Thứnhấtlàdosựbaolarộnglớncủavũtrụ(một thiênhàcóthể trải rộnghơnmộttrămngàn năm ánh sáng), nên tổng khối lượng vật chất trong không giangiữacácvìsaovẫncònrấtđángkể-chiếmkhoảngmộtphầnmườitớimộtnửa lượngvật chấtnằm trongbản thâncácngôi sao.Thứhai, khônggiannàychính lànơi tốtnhấtđểvật chấtđược tái chếgiữacác thếhệcủacácngôisao.Chẳnghạn,đóchính lànơicácngôisaonặng trongcơnhấphốibùng nổ đã phóng ra những mảnh vỡ của chúng đã được làm giàu cácnguyêntốhóahọcđãđượctạoratrongcuộcđờicủachúng.Đâycũnglànơicácmảnhvỡcủacácsaotanrãtụtậplại,dướitácdụngcủalựchấpdẫn,đểtạorathếhệsaomới.

Kính thiên văn không gianCopernicus (được đặt theo tên củamột phụ tágiámmụcngườiBaLan,ngườiđãđưaTráiĐấtrakhỏivịtrítrungtâmcủavũtrụ)hoạtđộngtrongvùngtửngoại,vàđượcSpitzerthiếtkếđặcbiệtchoviệcnghiêncứukhônggiangiữacácvìsao,vừađượcphóngthànhcônglên

quỹđạonăm1972,đãgửivềTráiĐấtmộtmùabộithucácthôngtin.Cầnphảicómộtmôhìnhđểgiải thíchmộtsốnhữngthôngtinđó.Đólàđềtàitiếnsĩcủatôi.Nóithực,đềtàichínhxáccủaluậnánchỉquantrọngvừaphảiđốivớitôithôi.Điềulàmtôihứngkhởihơncảlàcóđượccơhộilàmviệccùng với Spitzer. Tôi được nghe danh tiếng rất lớn của ông từ khi còn ởCaltech, vàmột phần nguyênnhân đưa tôi đếnPrinceton là hi vọngđượcônghướngdẫnluậnán.Spitzerlàmộtnhàkhoahọcrấtđặcbiệt.Giốngnhưtấtcảcácnhàkhoahọclớn,ôngcótrựcgiáckhácthườngvềcáchiệntượngvật lí,vàcũnggiốngnhưFeynman,nóichung,ôngđãbiếtcâu trả lờichomộtvấnđềthậmchícòntrướccảkhibắttayvàotínhtoán.Ôngđãcónhữngđóng góp cơ bản trong ba lĩnh vực nghiên cứu khác nhau của khoa học:khônggiangiữacácvìsao,cácđámsaocầu(tôiđãnghiêncứuquátrìnhtiếnhóa động của chúng cùng với ông) và vật lí của khí cực nóng (gọi là“plasma”).

Mộtphần trongcácnghiêncứucuối cùngnói trênchính là cộinguồncủanghiêncứuvềphảnứngtổnghợphạtnhântạiMỹvàtrên thếgiới,vàvẫncòntiếptụcđếnngàynayởmiềnNamnướcPháp,tạiCadarache,vớidựánquốctếITER(LòphảnứngnhiệthạchthửnghiệmQuốctế).ÝtưởnglàtáitạonănglượngcủacácngôisaotrênTráiĐất.MặtTrờitỏasángvàcungcấpnăng lượng cho chúng ta bằng cách tổng hợp bốn hạt nhân hyđrô (hayproton) thànhhạtnhânhêli.Nếuchúng tacó thể tạora trênTráiĐấtnănglượngnhiệthạchthìđâysẽlàmộtnguồnnănglượnglítưởng,bởivìsảnxuấtkhônggâyônhiễmvàhyđrôcósẵnvới số lượnghầunhưkhônggiớihạntrongnướccủacácđạidươngbaophủ70%bềmặthànhtinhchúngta.Tuynhiên, để cácproton tổnghợpvới nhau thì cầnphải cónhiệt độvượt quámười triệu độ C. Nhưng vật chất bị làm nóng tới nhiệt độ như vậy, nếukhôngbịgiữnhưởtrongcácngôisaothìsẽlồnglênvàphântánhết,vàsựtổnghợphạtnhânsẽkhôngthểxảyra.MặtTrờikhônggặpphảivấnđềnàybởikhối lượnglớnkhủngkhiếpcủanótạoralựchấpdẫncựclớngiữchoplasma hyđrô bị làm nóng ở trong lòng nó. Trong một lần trượt tuyết ở

Aspen,Colorado,Spitzer đột nhiên cóý tưởng sửdụng từ trườngđểnhốtplasmanày.ÝtưởngcủaSpitzer tiếc làđãkhôngthànhcông,nhưngnólàđiểmxuấtphátchonhữngnghiêncứuvềsựtổnghợpplasmatrêntoànthếgiới.

Cha đẻ của kính thiên văn không gianHubble

Trongsốrấtnhiềunhững thành tựucủaSpitxer trongsuốtsựnghiệpkhoahọclâudàivàhiệuquảcủaông,thànhtựuđượccôngchúngbiếtđếnnhiềunhấtcólẽlàkínhthiênvănkhônggianHubble.Vàocuốinhữngnăm1940,SpitzerđãnảyraýtưởngđưalênquỹđạobêntrênbầukhíquyểnTráiĐấtmộtkínhthiênvănlớnđểnghiêncứuvũtrụ.Khôngaitinvàođiềuđó,bởilúcấycòncáchthờiđiểmphóngvệtinhnhântạođầutiênSputnik,vàonăm1957,tới15năm.PhảimấtnhiềuthậpkỉđểthuyếtphụccộngđồngthiênvănvềlợiíchcủadựánnàyvàthuyếtphụcQuốchộiHoaKìcấpkinhphíchonó.Nỗlựccủaôngcuốicùngcùngđượcđềnđáp.Kếtừkhiđưalênquỹdạovàonăm1990,Hubblekhôngngừnggửi về cho chúng ta nhữnghình ảnhdẹpvàgiàuthôngtin.Nhữnghìnhảnhnàykhôngchỉchophépchúngtatiếpcậnvẻhuyhoàngcủamộtthếgiớigâynhiềuxúccảmvàmơmộng,làmgiàuthêm trí tưởng tượngcủachúng tamàchúngcòn làmgiàu thêmmộtcáchđángkểtrithứccủachúngtavềvũtrụ.

KínhthiênvănHubblechắcchắnlàđàithiênvănlớnnhấtvàphứctạpnhấttừngđượcđưavàokhônggian.ThờiđiểmphóngcủakínhHubblecũnglàthời điểm có tính quyết định đối với thiên văn học như thời điểmGalileichiếuchiếckínhđầutiênlênbầutrờivàonăm1609,haythờiđiểmphóngvệtinhSputnik lênquỹđạoquanhTráiĐất.Vớikhoảnchiphi tới 9 tỉ đô la(baogồmcảchiphíchomộtsốlầnđưangườilênsửachữakínhthiênvănnày nhờ tàu con thoi không gian), đây cũng làmột trong những dụng cụ

khoahọcđắt tiềnnhất từngđượcxâydựng.Ởbên trênbầukhíquyểncủaTráiĐấtcóhailợithế:vũtrụđượcbộclộquatoànbộphổánhsángcủanó(hãynhớrằngbầukhíquyểncủaTráiĐấtchỉchophépánhsángnhìnthấyvàsóngvôtuyếnđiqua),vàmặtkhác,thôngđiệpánhsángđếntừvũtrụsẽkhôngbịbópméobởisựchảyrốicủakhôngkhí,chophépchúng tanhậnđượcnhữnghìnhảnhrõnéthoànhảo.Vànhưvậy,Hubblechophépchúngtanhìnthếgiớichitiếthơn,ítnhất,10lầnvànhạyhơngấp30lầncáckínhthiênvănlớnnhấtđặttrênmặtđất.Vớikíchthước13mdàivà12mrộng(khicác tấmpinmặt trời đượcmở ra)và trọng lượng12,5 tấn,HubbleđimộtvòngquanhTráiĐấthết95phútởđộcaokhoảng600km.

Tôi thườngxuyên sử dụngkính thiên văn này.Tất nhiên, phải cạnh tranhkhốcliệtđểđượcdùngnó.Tôiphảibỏranhiềungàychuẩnbịvàđưaramộtcáchchínhxácyêucầucủamình,tậphợpđủchứngcứkhoahọcđểcóthểthuyếtphụcmộthộiđồngcácchuyêngiadoNASAtriệutậpđểđánhgiácácyêucầutớitừkhắpnơitrênthếgiới.Mỗingườisẽđượcchođiểm,vàthườngchỉcó15đến20%trongsốhọđượcchấpnhận.Cácứngviênkhôngmaymắnsẽphảichờđợinămsauđểnộpđơnxinlại.Đốivớinhữngngườimaymắn được chọn, họ sẽ phải chuẩn bị một chương trìnhmáy tính để điềukhiểnHubble(chiếukínhthiênvăntheohướngnào,trongbaolâu,sửdụngcác detector nào, v.v…) Chương trình này sẽ được gửi qua Internet đếnNASA,vàNASAsẽthựchiệncácquansátđó.Saukhithựchiệnxong,dữliệusẽđượctruyềnxuốngmặtđấtvàđượcNASAxửlísơbộtrướckhigửiđếncácnhàthiênvănhọccóliênquan.Nhưvậy,tôicóthểnhìnthấynhữngquansátcủaHubblehiệntrênmànhìnhmáytínhởtrườngĐạihọcVirginia.Khỏiphảinóitráitimtôiđậploạnxạnhưthếnàomỗikhinhậnđượcdữliệu,bởibiếtđâutôicóthểkhámphárađượcmộtbíẩnmớinàođócủavũtrụ.

Tôiluônxúcđộngvànghĩvềngườithầyđãhướngdẫntôi,nayđãquađời,mỗikhichiêmngưỡngmộtbứcảnhchụptừHubble.NASAđãkhônglấytêncủaôngđểđặtchokínhthiênvănkhônggian,bởihọmuốn,màcũngđích

đángthôi,vinhdanhngườiđầutiênđãpháthiệnrathiênhàvàsựdãnnởcủavũtrụ.Nhưngmộtkínhthiênvănkhônggianlớnkhácdùngánhsánghồngngoại,vàđượcphónglênvàonăm2005,giờđâyđãđượcmangtênSpitzer.

Vớiông,một lầnnữa, tôi lạimaymắncóđượcmộtngười thầy tuyệtvời.Spitzerđãdạycho tôimàisắc trựcgiáckhoahọcvàsửdụng tốtnhấtnềntảngkĩthuậtcủamìnhđểgiảiquyếtcácvấnđềtrongvậtlíthiênvăn.Tôichỉgặpôngmỗituầnmộtgiờ,bởiôngvôcùngbậnrộnvớinhiềunhiệmvụcủamột trưởngkhoavàcác tráchnhiệmkhác trongcácủybankhoahọcquốcgiavàquốctế.ChưakểtớivôsốcácchuyếnđiWashingtonđểthuyếtphụcQuốchộibỏphiếutàitrợchokínhthiênvănkhônggian.

Nhưngtrongmộtgiờđótôiđãhọchỏiđượcởôngnhiềuhơnmộttuầnlàmviệcvớicácnhàkhoahọctầmcỡthấphơn.Saumộtnămlàmviệcchămchỉ,tôiđãbảovệluậnántạiPrincetonvàotháng6năm1974.

Tiếnggọicủabầutrời

Bước tiếp theo sẽ làgìđây?Saubằng tiến sĩvật lí thiênvăn, thường tiếptheosẽlàhainămnghiêncứusautiếnsĩđểlàmnghiêncứu.Đâylàthờigianlí tưởngchomộtnhànghiêncứu trẻ trưởng thànhvềmặtkhoahọcvàbắtđầutạodựngdanhtiếngtronglĩnhvựccủamình.Dokhôngcònlàsinhviên,nênkhôngphảiđihọcvàthicửnữa,vàcũngchưaphảilàmộtgiáosư,nêncũngkhôngphảidànhnhiềuthờigiờđểchuẩnbịbàigiảng,hướngdẫnluậnán, thựchiệncácnhiệmvụhànhchínhhay thamgiacácủybankhoahọc.Tôihoàntoàncóthểtậptrungvàocôngviệcnghiêncứu,đâylàđiềukhôngthể xảy ra lần thứ hai trên con đường sự nghiệp. Nhưng nơi để tiếp tụcnghiêncứusẽlàởđâu?TôivừatrảiquabốnnămlàmviệccườngđộcaotạiPrinceton,chỉđểnghiêncứulíthuyết.Luậnáncủatôidựatrêncáctínhtoánvàmôhìnhtoánhọc.Tôiđãhọcđượcrấtnhiều,vàkhôngcógìđểnghingờ,đâylàkhoảngthờigiantuyệtvờichosựtrưởngthànhcủatrítuệ.Nhưngđối

vớitôi,thiênvănhọckhôngthểchỉquyvềcácphươngtrình,cácconsốvàcáckháiniệm.Tôimongmuốnđượctiếpxúctrựctiếpvớibầutrời.Tôicầnlạiđượckinhngạctrướcvòmtrờisaotránglệmàchỉthấyđượcởnhữngđàithiên văn đặt trên các đỉnh núi cao, cách xa ánh đèn nê-ôn thành phố, xatiếngồnvà sự cuồngnộ của conngười.Tôimuốncảmnhận lại cảmgiáckhôntảvềsựhiệpthôngvớivũtrụkhiánhsángcủabầutrờirótvàokínhthiênvăncủatôi.Tôimuốnmộtlầnnữađượcrunlênvớiýnghĩrằngcáchạtánhsángtớikínhthiênvăncủatôiđãbắtđầucuộchànhtrìnhxuyênthiênhàvàgiữacácvìsaotừhàngtỉnămtrước,khicácnguyêntửtạonêncơthểcủatôivẫncònchưađượcsảnxuất trong lò luyệnhạtnhâncủamộtngôi sao.TiếnggọicủabầutrờimạnhmẽvàkhôngthểcưỡngnổiđếnmứctôiđãchấpnhậnđềnghịcủaJamesGunn,mộtgiáosưthiênvănhọccủaCaltech,đãcấpchotôimộthọcbổngsautiếnsĩđểlàmviệcvớiôngvềvũtrụhọc.

Vũtrụhọcđãluôncuốnhúttôi.Quatấtcảthờiđạivàtrongtấtcảcácnềnvănhóa,đốimặtvớithếgiớibaoquanh,conngườiluôncốgắnggạtbỏnỗiloâuvàhoangmangcủamìnhtrướckhônggianvôtậnbằngcáchtổchứcvàgánchonómộtkhuônmặtquenthuộc.Việctổchứcthếgiớibênngoàiđó,khiápdụngchotoànvũtrụ,đượcgọilà“vũtrụhọc”.Đâylàmônhọcđặtranhữngcâuhỏivề sốphậncủavũ trụ,kích thướccủanó,hình thứcvànộidungcủanótừkhirađờichotớikhichếtđi.Tôilàmộtnhàvũtrụhọckhitôicốgắnglắpghépmộtcáchhàihòacácmẩuthôngtinbềngoàitưởngnhưrờirạcnhưbìnhminhvàhoànghôn,cácphacủamặttrăng,bầutrờiđầysaohoặcsựthayđổicủacácmùatrongnăm,từcáinóngnhớpnhápcủamùahètớisắcvàngcủamùathu,từcáilạnhbănggiácủamùađôngtớisựbừngnởcủamùaxuân.Bằngcáchxâydựngmộthệthốngýtưởngliênkếtchặtchẽđểgiảithíchthếgiớibênngoài,vớitưcáchlàthànhviêncủamộtxãhộivàmộtnềnvănhóa,tađãtạoramộtvũtrụ.Vũtrụnàycungcấpchochúngtamộtngônngữchungvàgópphầnlàmnênsựgắnkếtxãhội,bằngcáchchochúng tacùngmộtniềmtinvềmộtnguồngốcvàsự tiếnhóa tập thể.Tuynhiên,vũtrụmàchúngtatạorasẽbiếnđổitheotừngnềnvănhóavàthời

đại.

Cáchệthốngvũtrụdođóđãliêntiếpxuấthiệntrongsuốtlịchsử,làmphátsinhnhữnghuyềnthoạicũngđadạngnhưnhữngcộngđồngconngười.

Ngày nay, vũ trụ học không còn dựa vào huyền thoại được sinh ra từ trítưởngtượngcủaconngườinữa,màdựatrênnhữngquansátrấtchínhxác.Kháiniệmvềmộtvụbùngnổkhônggianvàolúcrađờicủavũtrụ-tứcBigBang - xuất phát từ sự phát hiện ra chuyển động dãn nở của vũ trụ bởiHubblenăm1929.Hiệuứng củavụnổnàyvẫn còn tiếp tục cho tới ngàynay,thểhiệnởsựchạytrốnraxanhaucủacácthiênhà.Tuynhiên,líthuyếtBigBangkhôngphảiđãđượctấtcảcôngnhậnngaylậptức.Ýtưởngvềmộtsựkhởiđầucủavũtrụ,cóthểđượccoinhưthờiđiểm“sángthế”,mangquánhiềuhàmýtôngiáo.Mộtsốnhànghiêncứuđưaranhữnglíthuyếtkhác,chẳnghạnnhưvũtrụtĩnh(dừng).Vũtrụnày,vềphươngdiệnnàođó,đãlấylạiýtưởngcủaAristotlevềtínhbấtbiếncủacáctầngtrời,theođóvũtrụởmọithờiđiểmlàtươngtựnhau,khôngcókhởiđầucũngkhôngcókếtthúc.Nóloạibỏkháiniệm“sángthế”,vứtbỏsựthayđổivàtiếnhóacốhữutronglíthuyếtBigBang.Cúđònquyếtđịnhđánhgụclíthuyếtnày(vàtấtcảcáclíthuyếtđối thủkháccủaBigBang) làpháthiệncủaPenziasvàWilsonvàonăm1965vềánhsánghóathạch(haybứcxạnền)đếnchúngtatừmànđêmsâuthẳmcủathờigian,khoảng380ngànnămsauBigBang.Vìlíthuyếtvũtrụtĩnhbácbỏýtưởngvềmộtsựkhởiđầunóngvàđặc,nênnókhôngthểgiảithíchđượcbứcxạhóathạchtrànngậptrongtoànbộvũtrụ.

Sựtuôntràobứcxạhóathạchđãđánhdấumộtbướcngoặtquyếtđịnhtrongtư tưởngvũ trụhọchiệnđạicủacácnhàvật lí thiênvăn.Mộtsự thayđổihìnhmẫuđãdiễnra.Từnay, lí thuyếtBigBang trở thànhbiểu tượngmớicủathếgiới.Mộtsốnhàvũtrụhọcvẫnchorằng,“BigBanglàmộthuyềnthoại,cólẽlàmộthuyềnthoạituyệtvời,xứngđángcóđượcvịtrídanhdựtrongbảotàngcùngvớihuyềnthoạiHinduvềvũtrụluânhồi,quảtrứngvũ

trụ của Trung Quốc, hay huyền thoại trong Kinh Thánh về sự Sáng Thếtrongsáungàyvànhiềuhuyềnthoạikhácnữa”.Nhưngđốivớitôi,líthuyếtBigBangcóưuthếhơnnhiều.Nóđãđạttớitầmcỡcủamộtkhoahọc.Vớimộttầmvócmạnhmẽ,tớinaynóđãchốngchọilạiđượcrấtnhiềucuộctấncông,vàhiện tại nó là sựmô tả tốt nhất vềvũ trụ.NếumộtngàynàođóchúngtacầnthaythếBigBangbằngmộtlíthuyếtvũtrụtinhxảohơn,thìlíthuyếtmớinàycầnphảibaohàmđượctấtcảnhữngcáiđãđạtđượcbởiBigBang,giốngnhưcáchmàvật líEinsteinđã tíchhợpđượctấtcảcác thànhtựucủavậtlíNewton.

Trởvềquêhươngđangchiếntranh

ThếlàtôiquyếtđịnhsẽtrởlạiCaltechđểlàmvũtrụhọc.Nhưngtrướckhitrở lại khu đại học ở bờ biển phía tây, tôi nhất thiết phải về nước mộtchuyến.TámnămkểtừkhirờiViệtNam,tôichỉđượcgặpchamẹmộtlần.ChatôiđượcbổnhiệmvàoTốicaoPhápviệncủamiềnNamViệtNam,vàôngđãđượcmờiđếnthămTốicaoPhápviệnHoaKì,cùngvớimẹtôivàtôiđã tớiWashingtonDCđể cómột cuộchội ngộngắnngủi.Họcbổng sinhviêncòmcõicủatôiđãkhôngchophéptôibayvềnhàmỗimùahè.Bịchiacắtvớigiađìnhvànềnvănhóacủatôiquálâu,nênnăm1974chínhlàthờiđiểmthíchhợpđểnốilạicácmốiliênhệ.Tôiđãrấthạnhphúckhigặplạinhữngngườithânvànhữngnơiquenthuộcthờithơấu,ấylàchưakểniềmvuiđượcnếmlạicácmónngoncủaViệtNammàtôirấtnhớkhiởMỹ.Đólàmộtmùahèhạnhphúc,êmđềmvàthanhbìnhđốivớitôi.

Tuynhiên,mộtnỗilosợâmthầmvẫnbópnghẹttráitimtôi.SaukhikíHiệpđịnhParisnăm1973,quânMỹđãrờikhỏimiềnNam.TrongkhichínhphủSàiGòndườngnhưcònrấtmạnh.Vớiquânđộiđôngmộttriệungười-gấpbốnlầnquânđốiphươngthựctếởmiềnNamvàđượcngườiMỹtrangbịtốitân.ChatôibảođảmvớitôirằngmiềnNamViệtNamđủmạnhđểđẩylùibất kì cuộc tấn công nào, chừng nào vẫn được hưởng viện trợ kinh tế và

quân sự (khôngphải bằngngười,màbằngvật chất) củaHoaKì.ÔngnóitrongbấtkìhoàncảnhnàoMỹcũngkhôngbaogiờđểNamViệtNamrơivào tayMiềnBắc,vàchắcchắnsẽcan thiệp trong trườnghợpnguyhiểm.Nhưngtôikhôngchắcnhưthế.SốngtạiHoaKì,tôibiếtrằngnhândânMỹkhôngmuốnnghenóivềđấtnướccủatôinữa,vàcácchínhtrịgiakhôngcósựlựachọnnàokhácngoàiviệcthựchiệntheoýmuốncủacửtribầurahọ.QuốchộiHoaKìđãthôngquamộtđạoluậtcấmcácvụnémbomởĐôngDương,đánhdấuviệcHoaKìrúthoàntoànkhỏicuộcxungđộtởViệtNam.Tháng8năm1974cũngchứngkiếnviệctừchứccủaRichardNixondovụbêbốiWatergate,vàtổngthốngmớiGeraldFordđãchothấyítcókhuynhhướngtiếptụchỗtrợchếđộSàiGòn.

Mặtkhác,nhữngkhókhănnghiêm trọngvềkinh tếđãbắtđầuảnhhưởngđếnSàiGòn.Khirútđi,ngườiMỹcũngmangtheotấtcảđôlacủahọ.ViệclàmvàcácloạidịchvụkhácnhauphụthuộcvàosựhiệndiệncủangườiMỹ(nhưkhách sạn, quán bar, câu lạc bộ đêm, thợ cắt tóc, thợmay, việc làmtrongcáccăncứMỹ,v.v…)giờkhôngcònnữa.Toànbộmộtmảngcủanềnkinhtếsụpđổ,làmmấtđisinhkếcủakhoảng2triệungười.Ấylàchưakể,nôngdânphảilihươngdochiếntranhvẫntiếptụcđổvềSàiGòn.Tìnhhìnhkinhtếcủahọcònbấpbênhhơnnhiềusovớicưdânđôthị,cóthểnhìnthấynhữngngườiănxinhầunhưởmỗigócphố.Xungquanhnhàhàng,trẻemđói ănhauháunhìnkháchhàngănuốngvà sauđó tranhnhauphần thừa.Khoảngcáchgiữangườigiàuvàngườinghèongàycàngrộng.Tìnhhuốngnàylạicàngbấtcôngbởinhữngnỗlựcvàhisinhdochiếntranhđòihỏivẫnchủyếuđènặnglênvaingườinghèohơnlàkẻgiàu:nhữngngườiđãchiếnđấuvàhisinhđềuđượctuyểnmộtừcáctrai làngchứkhôngphảicontraicácgiađìnhgiàucó,vìhọluôncócácmốiquanhệcầnthiếtđểconcáihọcóthể tránhquândịch.Tồi tệ hơnnữa, chínhphủNguyễnVănThiệudườngnhưkhôngcóchiến lượcrõràngđểđốiphóvớinhữngkhókhăn,vàcùngchẳngcóđườnglốichỉđạoxácđịnhnàođểđộngviêndânchúngchốnglạicácmốiđedọacủađốiphương.Ngượclại,nạnthamnhũngđãtrởthànhnạn

dịch,nóxuấthiệnởtấtcảcáccấpchínhquyền,khiếnngườidânluônnghĩrằngcácnhàlãnhđạođấtnướcchủyếuchỉlovơvétchođầytúicủahọ.

Bốicảnhnàykhiếntôivôcùnglolắng.TôinghĩrằngmiềnNamkhócóthểchịunổicáccuộc tấncông liên tụccủamiềnBắc.TôibànvớichavềkhảnăngsangHoaKìcùngmẹvàemgáicủatôi(baemgáikháccủatôilúcđóđanghọctậpởnướcngoài),nhưngôngkhôngmuốnngheđiềuđó:ôngtintưởngvàochínhphủvàđốivớiôngviệcrađi làmộthànhđộnghènnhát.Trướcsựnănnỉcủatôi,ôngkhẳngđịnh:Nếutấtcảcácnhàlãnhđạođềubỏchạythìđó làcáchnhanhnhấtđểgâyrasựsụpđổcủađấtnước.Chacầnphảitrungthànhvớicươngvịcủachavàthựchiệnnhiệmvụchođếnphútcuốicùng”.Nhưngngaycảtronglúcbiquannhấtvàdựđoánđentốinhất,tôicũngkhôngthểđoánđượcrằngtrongvòngmộtnămsauđó,tòalâuđàigiấysẽsụpđổhoàntoàn.Tôikhôngthểngờrằngmộttrậnbãolớnđanghìnhthành ở phía chân trời, vàmùa hè năm 1974 sẽ làmùa hè cuối cùng củaCộnghòamiềnNamViệtNam.

Tháng4năm1975,BắcViệtNamgiảiphóngmiềnNamvàchatôibịđưavàomộttrạicảitạo.

Đitìmtươnglaicủavũtrụ

Vớitráitimnặngtrĩuvìphảiđểlạingườithântrongtìnhcảnhkhábấtđịnh,nhưngđượctiếpthêmsinhlựcbởisựấmápcủagiađìnhvàkhôngkhícủađấtnước,tôitrởlạiCaltech,sẵnsàngđểlàmviệcvớiJamesGunnvềnhữngbíẩncủavũtrụ.

GunnđãcómộtchươngtrìnhquansáttạiPalomarđểđođộgiảmtốccủavũtrụtrongchuyểnđộngdãnnởcủanó.Lậpluậnởđâylà:sựtiếntriểncủavũtrụ,vềnguyêntắc,phụthuộcvàokếtquảcủacuộcgiằngcomãnhliệtgiữalựcgâydãnnởnguyênthủyvàlựchấpdẫngâyrabởitoànbộlượngvậtchất

chứatrongnó.Dohấpdẫnlàlựchút,nósẽlàmchậmsựdãnnởcủavũtrụlại.Nóicáchkhác,vũtrụsẽphảigiảmtốc.Khốilượngcủavũtrụcànglớn,thì lựchấpdẫncàngmạnh,vàđộgiảm tốccàngđángkể.Mộtkếtquảđochínhxáctỉlệgiảmtốccủavũtrụsẽgiúpchúngtaxácđịnhđượctổnglượngvậtchất có trongđó, chodùvật chấtnàycó thểnhìn thấyhaykhông (vậtchất không nhìn thấy còn được gọi là “vật chất tối”).Hơn nữa, biết đượcđiềuđócũngsẽchophépchúngtadựđoántươnglaicủavũtrụ:sựdãnnởsẽdiễnramãimãi,tứcvũtrụsẽtrởnênvôhạn(hay,theongônngữcủacácnhàvũtrụhọc,nólà“mở”)?Hoặcmộtngàynàođó,nósẽdừngdãnnởđểrồicosụplại(giảthuyếtmộtvũtrụ“đóng”)trongmộtvụnổlớntheohướngngượclại,haycòngọilàvụcolớn(BigCrunch)?Tươnglainàykhôngthểđọcquacáclábàihaybằngquảcầuphalêtheocáchcủacácthầybói,màchỉcóthểxácđịnhbằngcáchđo tỉ lệgiảmtốccủavũ trụ.Ý tưởngcó thểbiếtđượctươnglaicủavũtrụđãkhiếntôihếtsứcphấnkhích.

Nhưnglàmđiềuđónhưthếnào?Nếumuốnđođộgiảmtốccủaxe,khinhấnphanh,tachỉcầnđotốcđộcủaxeởhaithờiđiểmkhácnhau.Độgiảmtốcsẽđượctínhbằngcáchchiahiệuhaitốcđộchokhoảngthờigiangiữahaiphépđo.Tươngtự,đểđođộgiảmtốccủavũtrụ,cácnhàvậtlíthiênvănphảiđotốcđộdãnnởtạicácthờiđiểmkhácnhau.Tấtnhiên,100nămđờisốngconngười,hàngchụcngànnămcủanềnvănminhcủaconngười,hoặcthậmchíbốn, năm triệu năm kể từ khi xuất hiện loài người ở châu Phi, là nhữngkhoảngthờigianquángắnngủiđểcóthểquansátvàđolườngđượcsựgiảmtốccủavũtrụ.Chúngtaphảiquansátsựgiảmtốcđộdãnnởcủavũtrụtrongkhoảngthờigiankéodàiítnhấtlàvàitỉnăm.Điềunàycónghĩarằng,chúngtaphảinhìnxavàoquákhứ.Nhưngliệuđiềuđócókhảthikhông?Câutrảlờilàcó,bởivìchúngtasẽsửdụngcáckínhthiênvăn-đóchínhlàcáccỗmáythờigian-vàápdụngnguyênlí“nhìnxavàokhônggian,cũnglànhìnsâuvềquákhứ”.Đểnhậnđượctốcđộdãnnởcủavũtrụtạinhữngthờiđiểmkhácnhau,chúngtađơngiảnchỉcầnđotốcđộdịchraxanhaucủacácthiênthểnằmởnhữngkhoảngcáchkhácnhautừTráiĐất.Tốcđộdịchchuyểnra

xanhaucủacácđốitượngởxasẽcungcấpchochúngtatốcđộdãnnởcủavũtrụlúccònnontrẻ,trongkhicácđốitượngởgầnchochúngtabiếtvềtốcđộdãnnởhiệntại.Nếuvũtrụđanggiảmtốc,thìgiátrịsausẽphảinhỏhơnsovớigiátrịtrước.

Vậychúngtanênchọncácthiênthểnàođểlàmcọctiêuvàtiếnhànhđosựthayđổitốcđộdãnnởcủavũtrụquathờigian?Đểcóthểđóngvaitròmộtcọc tiêu, đối tượngphải cung cấp cho chúng ta hai thông tin: tốc độ dịchchuyểnraxavàkhoảngcáchcủanó.Đạilượngđầutiên,tốcđộdịchraxa,chínhlàtốcđộdãnnởcủavũtrụ.Tươngđốidễdàngcóđượcđạilượngnày.Hiệu ứng Doppler làm cho ánh sáng củamột đối tượng đang chạy ra xachúngtadịchchuyểnvềphíađỏtỉlệvớitốcđộchạyraxacủanó.Nhưvậy,chỉcầnphântíchánhsángcủađốitượngthànhcácthànhphầnmàucủanónhờmộtkínhquangphổ,vàđođộdịchchuyểnvềphíađỏcủanólàtacóthểtínhđượctốcđộdịchchuyểnraxacủađốitượngấy.Đốivớiđạilượngthứhai,tứckhoảngcáchcủađốitượng,lạilàmộtvấnđềhócbúa!Tuynhiên,nólàthôngtinrấtcầnthiết,bởiđơngiảnchỉcầnchiakhoảngcáchnàychotốcđộcủaánhsángtasẽbiếtđượclượngthờigianmàtacóthểquaytrởlạiquákhứcủavũtrụ,tứclàđộtuổicủavũtrụtươngứngvớigiátrịvậntốcdãnnởmàtađãđođược.

Đokhoảngcáchtớicáccọctiêukhôngphảilàviệcdễdàng.Thựctế,tấtcảcácthiênthểđềuđượcchiếulộnxộnlênvòmtrời,cóvẻlàhaichiều.Điềunàytrônggiốngmộtbứctranhrộnglớnmàhọasĩđãquênhếtmọiquytắcvềphốicảnh.Côngviệccủanhàthiênvănhọclàkhôiphụclạichiềuthứba:độsâucủavũtrụ.Đểxácđịnhkhoảngcáchcủacáccọctiêu,nhàthiênvănhọcsẽtiếnhànhnhưmộthoatiêu,đểđánhgiákhoảngcáchtừtàuvàobờ,anhtasosánhđộsángbiểukiếncủangọnhảiđăngvớiđộsángthựctế(haycòngọilàđộsáng“nộitại”)củanó,đólàđộsángmàngườihoatiêuthấyđượcnếuanhtađứngngayởchânhảiđăng(độsángbiểukiếnsẽbằngđộsángnộitạichia cho bình phương của khoảng cách; nếu biết độ sáng biểu kiến và độ

sáng nội tại thì ta có thể tính toán được khoảng cách). Tương tự, để biếtkhoảngcáchcủamộtthiênthể,nhàthiênvănhọccầnbiếtđộsángnộitạicủathiênthểđó;rồibăngcáchđođộsángbiểukiếncủanó,tasẽsuyrakhoảngcách.Dođóchiếnlượcởđâysẽlàtìmramộtlớpcủacácđốitượngcóđộsángnộitạikhôngthayđổicảtheothờigianvàkhônggian(trongthuậtngữthiênvăn,gọilàcác“nếnchuẩn”).Việctìmramộtlớpcácngọnhảiđăngvũtrụcóđộsángnộitạikhôngđổikhôngphảichuyệndễdàng,bởihầuhếtcácthiênthể,thậtkhôngmay,đềucóxuhướngtiếnhóa,dođó,trongsuốtcuộcđờichúng,đềucósựthayđổi,dùít,vềđộsáng.Trongsốcácthiênthểtrongvũtrụ,cácthiênhàhìnhelipkhổnglồnằmởtâmcácđámthiênhàdườngnhưđãđượcđịnhchovaitròlàmnhữngngọnhảiđăngđó.Hơnnữa,chúngphát sángvớimột độ sáng cựcmạnhvà có thểđượcnhìn thấy từkhoảngcáchrấtxa.Trongcuộchànhtrìnhcủachúngtavềquákhứ,nhữngthiênhànàychophéptaquaytrởlạiítnhấtmộtnửatuổicủavũtrụ,tứcvàokhoảngbảytỉnămtrước.Đểsănbắtcácthiênhàhìnhelipởhangổxaxôinhấtcủachúng,GunnvàtôiđãtổchứcnhiềucuộcthámhiểmởnúiPalomarnhờkínhthiênvănđườngkính5mvàcácthiếtbịdòđiệntửkèmtheo,đượcsửdụngtớitộtcùngkhảnăngcủachúng.

Dựáncủachúngtôichỉcóthểthànhcôngnếuđộsángnộitạicủacácthiênhàhìnhelipkhổnglồkhôngthayđổicảtheothờigianlẫntheokhônggian.Nhưnghiệntạichúngtabiếtrằngthựctếkhôngphảivậy,màđộsángcủachúngthayđổiítnhấttheohaicách.Cácthiênhàtạothànhtừcácngôisaođược sinh ra, sốngvà chếtđi, dođócó thayđổivềđộ sáng.Độ sángcủathiênhà,làđộsángtíchhợpcủatấtcảcácngôisaocấuthànhnênnó,dovậynhất thiếtphảigiảmtheothờigian.Nguyênnhânkháccủasựtiếnhóacácthiênhàkhổnglồhìnheliplàxuhướngnuốtcácthiênhàđồnghànhnhỏhơncủachúng.Việcthiênhà“ănthịtđồngloại”làmchohầuhếtcácthiênhàlớnkhôngchỉtrởnênlớnhơnmàcònsánghơntheothờigian.Docácthiênhàhình elip khổng lồ không phải là những ngọn nến chuẩn, nên dự án củachúng tôi không thể thành công.Nhưng sẽ thật ngạc nhiên nếu chúng tôi

thànhcông…bởikhiđóchúngtôisẽpháthiệnrarằngsựdãnnởcủavũtrụlàđangtăngtốc,chứkhôngphảigiảmtốc!

Pháthiệnkinhngạcnàyđãđượccôngbốvàonăm1998,bởihaitậpthểcácnhàthiênvănhọcquốctế.Cũngmuốnđosựgiảmtốccủavũtrụnhưchúngtôi,nhưnghọđãkhôngdùngcác thiênhàhìnhelipkhổnglồ làmcọc tiêu,màdùngnhữngvụnổcủaxáccácngôisaođãchết,tứccácsaolùntrắng,bịtiêuhủytrongcácvụnổnhiệthạchkhổnglồ,đượcgọilà“saosiêumớikiểuIa”.Vàcảhainhóm,độclậpnhau,đềuđitớimộtkếtluậnlàmtấtcả(hoặchầunhưtấtcả)mọingườikinhngạc:vũtrụđãgiảmtốc,nhưngchỉtrongbảytỉnămđầutiêntồntạicủanó,rồisauđó,sựdãnnởcủavũtrụ,thayvìchậmlại,lạibắtđầutăngtốc!Làmthếnàovũtrụcóthểchuyểntừgiảmtốcsangtăngtốc?Nếuvũtrụchỉchứavậtchấtthôi,dùnhìnthấyđượchaykhông,thìvậtchấtnàychắcchắnsẽtạoralựchúthấpdẫn,vàvũtrụsẽluôngiảmtốc.Đểgiảithíchchosựtăngtốccầnphảithừanhậnsựtồntạitrongvũtrụmộtcáigìđókhácvớivậtchất(hayánhsáng)cótácdụngtạoramộtlựcđầylớnhơnlựchútcủavậtchất.Dothiếuthôngtinvàđểchegiấusựthiếuhiểubiếtcủamình,cácnhàthiênvăngọi“cáigì”đólà“nănglượngtối”.

Đólànhữnggìchúngtacóthểnóingàyhômnay,vàchúngtôikhôngthểtưởngtượngđượcđiềunàykhichúngtôithựchiệncácquansáttạiCaltech:tất cảmọi thứ chúng ta thấy lấp lánh trênbầu trời, tứcvật chất phát sángtrong100tỉcácthiênhàtrongvũtrụquansátđược,mỗithiênhàchứa100tỉngôisao,tấtcảchỉchiếm0,5%tổngsốđượcchứaởtrongvũtrụ!Phầnlớncònlạilànănglượngtối(chiếm74%)khôngphátrabấtkìloạinănglượngánh sáng nào,mà bản chất của nó vẫn còn chưa biết, và loại vật chất tối“ngoại lai” (chiếm22%)cóbảnchấtcũngbíẩnkhôngkém.Người tachorằngloạivậtchấttốinàybaogồmcáchạtnặngsinhratrongnhữngkhoảnhkhắcđầutiêncủaBigBang.Vậtchất“bìnhthường”,tạonêntừcácnguyêntử,vàcấuthànhnênchúngta,chỉchiếmcó4%,trongđó0,5%làvậtchấtphátsángvà3,5%làvậtchấttối(cóthểlàkhíhyđrôlạnhtrongkhônggian

giữacác thiênhàvànóngởcáccụmthiênhà).Vũ trụcủachúng tagiốngnhưmộttảngbăngtrôikhổnglồ,cáimàchúngta thấychỉ làmộtphầnrấtnhỏnổibêntrên.Nhưngcómộtsựkhácbiệtcơbảngiữacáctảngbăngtrôivàvũtrụ:nếuchúngtahiểurõvềphầnnổicủavũtrụthìbảnchấtcủanănglượng tốivàvậtchất tốivẫn làmột thách thức lớnđốivới trí tuệcủaconngười.Nóicáchkhác,chúngtacònchưahiểugìvề96%cònlạicủavũtrụ!ChúcáocủaSaint-ExuperykhôngnghĩrằngmìnhđãnóiđúngkhinótâmsựvớiHoàngtửbé:“Cáiquantrọnglàthứmàmắtkhôngnhìnthấyđược”.

Dolựcđẩycủanănglượngtối,vũtrụsẽdãnnởmãimãi.Tươnglaicủanhânloại-nếuthựcsựnócóthểkéodàihàngtỉnămnữa,màđiềunàykhócóthểxảyra,sẽthoátkhỏinỗisợhãicảnhchậthẹpmàmộtvũtrụ“đóng”sẽgâyra,vũtrụnàysẽcolạidướitrọnglượngcủachínhnóvàsẽngàycàngthunhỏlại.Concháucủachúngtasẽkhôngnhìnthấycácthiênhàvàcácngôisaongàycàngtiếnlạigầnnhau,hợpnhấtvớinhau,mấtđidanhtính,bayhơithànhánhsángvàcáchạttrongmộtvụnổhạtnhân.Họcũngsẽkhôngthấysựbiếnmấtcủamànđêm,bị thay thếbằngánhsángchói lòacủamột thếgiớiquánóngvàquáđặc.Họsẽkhôngbịtiêutantronglòlửanóngrựcnhưđịangục.

Trái lại,vũ trụ sẽngàycàngbị loãng radosự tăng tốccủavũ trụ.Khônggiansẽmởrộngranhanhtớimứchầuhếtcáchạtkhôngcókhảnănglắprápđượcvớinhauvàdođócũngchẳngcócấu trúcnàođượchình thành.Khitiếngchuôngđồnghồvũtrụđiểmhàngchụctỉnămtuổi(hãynhớrằngtuổihiệnnaycủavũtrụlà13,7tỉnăm),dảiNgânHàchỉcònlàmộthònđảonhỏxíubịlạctrongkhoảngmênhmôngbaolacủavũtrụ.Hàngtrămtỉthiênhàmàbâygiờtacóthểthấyđượcbằngkínhthiênvănkhiđósẽởrấtxađếnmứckhôngthểnhìnthấyđượcnữa.ChỉcònvàitrămthiênhàthuộcsiêuđámViergemàdảiNgânHà làmột thànhviên là còncó thểquan sát thấymàthôi.Vànhữngnghiêncứuthiênvănhọcmànhữnghậuduệxalắcxalơcủachúngtacóthểthựchiệnđượcsẽlàrấthạnchế,bởicórấtítđốitượngnhìn

thấyđượctrênbầutrời.

Maymắnđượcsốngtrongthờikìcórấtnhiềubíẩnvẫncòntồntại,đặcbiệtlà có thể sử dụng các công cụ tinh vi và có hiệu năng cao cho phép tôinghiêncứuchúng,hainămnghiêncứusautiếnsĩcủatôitạiCaltech,từ1974đến1976,đã trôiqua rấtnhanh.Một lầnnữa,nhưvớiSpitzer, sốphậnđãđưađếnchotôimộtngườithầyxuấtsắc.JamesGunnlàmộtngườicựckìtàinăng.Tôiđãkinhngạctrướckhảnăngchuyểnnhiềukháiniệmtrừutượngvàkhókhănnhất,cũngnhưchuyểncácphươngtrìnhphứctạpnhấtsangxâydựngcácmáydòđiệntửcựckìtínhxảocủaông.Nóichung,nhưtôiđãgiảithích,nhàvậtlíthiênvănhoặclàngườichuyênquansáthoặclàlíthuyếtgia,hoặcngườichếtạoracácdụngcụ.NhưngGunngiỏitrongcảbavaitròđó.Đã qua rồi cái thời xa xưa khi các nhà khoa học nghĩ rằng việc động tayđộngchânlàkhôngxứngtầmvớimộtgiáosưlớn.Ngoàira,cũnggiốngnhưnhữngnhàkhoahọclớnkhác,ôngcũngcómộttrựcgiácđặcbiệtvớinhữnggìliênquanđếnvậtlíthiênvăn.

NgoàinghiêncứucủatôivềđộgiảmtốccủavũtrụvànhiềuchuyếnđicầnthiếttớiPalomar-màtôirấtthích!-tôicònsửdụngcảcácmáytínhlớncủatrườngđểtínhtoáncácmôhìnhcủacácthiênhà.Máytínhđóngvaitròrấtquantrọngtrongvật lí thiênvăn.Dokhôngthểtiếnhànhthínghiệmtrongphòng thínghiệmnhưmộtnhàhóahọchay sinhhọc,nhàvật lí thiênvănphảilàmcácthínghiệmsốvớimáytínhmạnhđểmôphỏngvànghiêncứusựtiếnhóacủacáccấutrúc.Cácsao,thiênhà,cácđámvàsiêuđámthiênhà,vũtrụ,máytínhđềucókhảnăngtạoratấtcảcácmôhìnhcủathiênhàhayvũtrụmàbạnyêucầu.Khicómộtvấnđề,nhàvậtlíthiênvănđếnvàđặtcâuhỏichomáytínhnhưmộtgiáosĩthờicổđạiđếnđềnDelphiđểnghelờisấm.

Cómộtvấnđềđặcbiệtluônluẩnquẩntrongđầutôi:làmthếnàogiảithíchđượccácloạithiênhàkhácnhautrongvũtrụ?Cácthiênhàcóbaloạichính.Thứnhấtlàdạng“xoắnốc”-đượcgọinhưthếvìchúngcóhaicánhtayxoắn

ốc rất đẹp - dung chứa cả sao trẻ lẫn sao già.DảiNgânHà của chúng tathuộcdạngnày.Trongnhữngthiênhàxoắnốc,cácngôisaotrẻrađờitrongcácvườnươmsaođịnhcưdọctheohaicánhtayxoắnốc,nằmtrongmộtđĩadẹtcóđườngkínhkhoảng100ngànnămánhsáng,vàcùngtồntạivớinhữngđámmâykhívàbụi.Trongkhiđó,cácngôisaogiànằmtrongmộtquầnghìnhelipbaoquanhđĩađó.Tiếptheolàcácthiênhà“elip”,thườngkhôngcóđĩahayvườnươmcácngôisao,cũngchẳngcókhívàbụi.Thuộcloạithứbalà toàn bộ các thiên hà không phải xoắn ốc cũng không phải elip, và gọichúnglàcác“thiênhàbấtthường”.

Taisaolạicósựphânđôinhưthếgiữacácthiênhàxoắnốcvàthiênhàelipvề các quần thể sao của chúng?Qua tính toán, theo cácmô hình của cácthiênhà, tôiđãnhậnđượccâutrả lờirất rõràng:hìnhdạngcuốicùngcủacácthiênhàphảiphụthuộcvàokhảnăngcácphôithiênhàchuyểnđổivậtchấtkhí,baogồmkhíhyđrôvàhêli,tạorabởiBigBangthànhcácngôisao.Một số phôi hiệu quả tới mức toàn bộ khí của chúng nhanh chóng đượcchuyểnđổihết(chưađầymộttỉnăm)sauvụnổlớn:chúngsẽtrởthànhcácthiênhàelip,khôngcònkhívàchỉchứacácngôisaogiàcỗi,sinhratừcáchđâykhoảng13tỉnămtrước.Cácphôikhác,kémhiệuquảhơn,chỉchuyểnđổiđượckhoảng80%lượngkhíthànhsaotrongmộttỉnămđầutiên,20%còn lại tạo thànhmột chiếc đĩamỏng và dẹt tự quay xung quanh nómỗivòngmất200triệunăm,vàchiếcđĩakhínàytiếptụcchuyểnđổithànhcácngôisao,dọctheohaicánhtayxoắnốcvới tốcđộchậmhơnrấtnhiều,vàquátrìnhnàyvẫncòntiếpdiễnchotớingàynay,13,7tỉnămsauvụnổlớn:đó chính là các thiênhàxoắnốc.Nhữngphôi khácnữa, hoàn toànkhônghiệuquả, chúngmất rất nhiều thời gianđể chuyểnhóakhí thành sao: sau13,7tỉnăm,lượngkhícủachúngvẫnlớnhơnnhiềukhốilượngcácsaosinhra:chúnglàcácthiênhàbất thường.Nhưngtạisaocácphôilạikhácnhauđếnthếvềhiệuquảchuyểnđổivậtchấtkhíthànhcácsao?Cóvẻđiềunàyliênquanđếnmậtđộbanđầucủachúng.Vớicácphôithiênhàcómậtđộrấtcao,nhữngphôinàysẽtrởthànhthiênhàdạngelip,khíbịnénmạnhhơnvà

trởnênnónghơnsẽdễdàngchuyểnbiếnthànhcácsao.Vớicácphôithiênhàcómậtđộthấphơnchúngsẽtrởthànhcácthiênhàdạngxoắnốc(vàdạngbất thường),khíbịnén íthơn, sẽmấtnhiều thờigianhơnđể thựchiệnsựchuyểnđổinày.

TinxấutừViệtNam

Trong thời gian rất bận bịu với côngviệc này, các sự kiện diễn ra ởViệtNamdồndậphơn,khiếntôingàycànglolắng.Đólàvàođầutháng3năm1975.Báochí thôngbáo,một lượnglớnquânđộiBắcViệtđãvượtquavĩtuyến17,vĩtuyếnchiađấtnướcthànhhai,tiếnvàoNamViệtNamvàtungramộtcuộctấncônglớn.TạicănhộcủamìnhởPasadena,tôingồihànggiờdánmắtvàomànhìnhtivi,bồnchồntheodõinhữngtintứcđánglongại.Ngàyquangày,cácbảntincàngtrởnênthảmhại:quânBắcViệtồạt tiếnvàophíabắccủaNamViệtNam,cácthànhphốmiềnTrung-Huế,ĐàNằng- lần lượt thất thủhầunhưkhôngcókhángcự,vô sốngười tị nạn tràn rađườngcốgắngthoátkhỏicuộcchiến,cơcấuquânsựcủamiềnNamsụpđổ,quân đội Bắc Việt tiến không ngừng, trong vòng chưa đầy hai tháng đãchiếmhaiphầnbacủaNamViệtNam.Sauđólàsựsụpđổhoàntoàn:quânđội Bắc Việt cómặt tại cửa ngõ Sài Gòn, pháo đài cuối cùng đầu hàng,không thể diễn tả nỗi hoảng sợ của người dân SàiGòn.Và tôi hoàn toànkhôngcótintứcgìtừgiađìnhnữa!Mộttuầntrướckhithànhphốthấtthủ,tôi đã cố gắng liên lạc với chamẹ bằng điện thoại để thúc giục họ ra đi,nhưngvôích.CácmạngđiệnthoạiđãhoàntoàntắcnghẽnbởitấtcảngườiViệtởnướcngoàiđềucốgắngliênlạcvớithânnhâncủahọ.

Vôcùnglolắngvềsốphậncủagiađình,tôichứngkiếnmộtcáchbấtlựccácsựkiệndiễn ra.Hìnhảnhxe tăngcủaquânđộiBắcViệtNamxôđổcánhcổngdinhtổngthốngvàlácờđỏsaovàngtungbaytrênnócdinhtổngthốngsẽmãimãikhắcsâu trong trínhớcủa tôi.Tôisẽcònnhớmãicảnhhoảngloạncủađườngphốthủđôvàocáingàyđịnhmệnh30tháng4năm1975ấy.

Mọingười chạy tán loạn, tìmmọi cách rời khỏiSàiGòn trướckhi nhữngngườiCộngSảntới.Sânbayđãrơivàotaycủađốiphương.Trừphilênmộtchiếctàucũnát,vàchấpnhậnmọimốinguyhiểmcủanó,cònthìhivọngduynhấtvẫn lànhữngmáybaytrực thăngMỹ.Mộtđámđôngrất lớnvâyquanhđạisứquánHoaKì.Cácmáybaytrựcthăngliêntụcđếnvàđi,vậnchuyểnhàngngàncôngdânMỹvàdânthườngViệtNamtừnglàmviệcchochếđộcũtớitàusânbayMỹđậungoàikhơibiểnĐông-đólàmộtcuộcditảnbằngmáybaytrựcthănglớnnhấttronglịchsử.Xungquanhđạisứquán,hàng ngàn ngườiViệtNam tuyệt vọng cố trèo qua bức tường tua tủa dâythépgaibaoquanhtòanhà,vớihivọngđượcditản.Sựhỗnloạnnàykhôngthểdiễn tảbằnglời.Ngườidâncốbámvàocácmáybay, trongkhinhữngngườilínhMỹ(GI)tìmmọicáchdùngbángsúngđẩyhọxuốngđểmáybaycóthểcấtcánh.

Bamươi nămchiến tranh liênmiên đã kết thúc như thế.Một kết thúc rấtbuồnvàkhôngvẻvanggìchocuộcphiêulưucủangườiMỹởViệtNam.Sựthốngnhấtđấtnướcmàlẽracóthểđượcthựchiệntừ19nămtrướcđó,vàonăm1956,nếuHoaKìchấpnhậntổchứccuộctổngtuyểncửtoànquốc,thìđãkhôngphải trảgiábằngvôsốđau thương,mấtmátvà tànphánhư thếnày.

“Thấtbại”đầutiêntronglịchsửnàyđãgâyramộtchấnthươngsâusắcởMỹ.Ngaytừkhibắtđầu,ngườiMỹđãkhônghiểurằngcuộcchiếndoHồChíMinhlãnhđạochủyếuđượcthúcđẩybởichủnghĩadântộc-cầnphảiđánhđuổingườinướcngoàibằngmọigiá-hơnlàchủnghĩaCộngSản.HồChíMinhdựavàoLiênXôvàTrungQuốc,khôngphảibởiýthứchệ,màvìôngcầnviệntrợquânsựvàkinhtếđểhỗtrợchocuộcđấutranhchốngthựcdânPháp.ÔngcũngđãhướngvềphíaWashington,vàtôithườngtựhỏiđiềugìsẽxảyranếuHoaKìđồngýủnghộông.Nhưngđâylàmộtđiềukhôngtưởng,bởivìPháplàmộtđồngminhmớibắtđầuhồiphụcsausựtànphánặngnềcủaThếchiếnthứhai.MộtsailầmtolớnkháccủaMỹlànghĩrằng

chỉcầnnhậpkhẩucácgiátrịdânchủ,khôngcầntínhđếnmộtnềnvănhóacóhàngngànnămlịchsử,lànhữnggiátrịnàycóthểđơmhoakếttráitrênmảnhđấtViệtNam.Nềndânchủcầnđượchọchỏi,đượcvuntrồngvàthíchứngvớivănhóabảnđịa.ThậtbấthạnhlàbàihọcởViệtNamđãkhôngđượcrútra,bằngchứnglàcuộcxâmlượcIrắcvàonăm2005.

TrongkhinhữnghìnhảnhkhủngkhiếpvềsựthấtthủSàiGòndiễnratrướcmắt,mộtcâuhỏidaidẳngámảnhtôi:liệuchamẹvàemgáitôicókịprờikhỏiđấtnước?Tôiđãrấtlolắngbởivìtấtcảbáochíđềudựđoánvềsựtrảthùmộtcáchtànnhẫnđốivớicácquanchứcvànhữngngườicộngtáccủachếđộcũnếuđốiphươnggiànhchiếnthắng.

Chatôi,chủtịchcủaTốicaoPhápviện,mộttrongnhữngquanchứccaocấpnhấtcủachínhphủ,hẳnsẽđặcbiệtcónguycơcao.Trongchuyếnvềthămnhàcủatôivàomùahènăm1974,khitôiđặtvấnđềnày,chatôiđãtrấnantôirằngchẳngcógìphảilosợcả:ĐạisứquánMỹđãđảmbảosẽđưaôngcùngvớimẹvàemgáitôiđiditản,nếutìnhhìnhxấuđi.Đểđảmbảochắcchắnhơn,tôicũngđãyêucầuchủtịchcủaCaltech,ngườicónhiềumốiquanhệởWashington,canthiệpvàliênhệvớiĐạisứquánMỹởSàiGòn.Tôikhôngbaogiờbiếtđượcthưđềnghịgiúpđỡcủaôngcóđếnđứngnơicầnđếnkhông.Trongkhiđó,nhiềutuầnlễ,tôihoàntoànkhôngcótintứcgìcủagiađình.Tấtcảthôngtinliênlạcđềubịgiánđoạn.Tôilolắngmấtănmấtngủ.Truyềnhìnhchiếucảnhkinhhoàngcủacácthuyềnnhânchạytrốnbằngđườngbiển,nhồinhéttrênnhữngcontàumayrủi, thườngrấtmongmanh,lạicònphảiđươngđầuvớibãotốvàcướpbiểnhoạtđộngngoàikhơivớihivọngđượcmộtcon tàunàođócủanướcngoàicứusống.Vớimột trái timnhứcnhối,tôiluôntựhỏi,liệugiađìnhtôicóthuộcsốnhữngkẻbấthạnhấykhông.

Tinxấuđếntừmột lá thưcủamẹcủatôi:ngày30tháng4,chatôiđãđếnĐạisứquánHoaKìđểđượcđiditản,nhưngsựhỗnloạnvànhốnnháocủa

đámđôngdàyđặcđãngănôngkhôngthểđếngầnđượctòanhà.BênthắngcuộcđãlấyngôinhàcủachúngtôitạiSàiGòn(ngaylậptứcđãđượcnhữngngườichiếnthắngđổitênthànhThànhphốHồChíMinh).Mẹvàemgáitôibịgiamgiữtrongmộtcănphòng,phầncònlạicủangôinhàđượcphânchiachocácgiađìnhkhác.Chatôiđãbịđưatớitrại“cảitạo”.Lúcđóôngđã62tuổi,vàôngđãphải trảiqua32 thángkhủngkhiếp:côngviệc taychânvôcùngnặngnhọctrêncáccánhđồnglúa,hằngngàytựphêbìnhvà“thúnhậntộiác”chốngđối, tẩynãovàhọc tậpchủnghĩaMác-Lê-nin,điềukiệnvệsinh tồi tệvàkhẩuphầnduynhất làmộtbát cơmmộtngày.KhônggiốngnhưPol Pot vàKhmer đỏ ởCampuchia, những người của chế độmới đãkhôngxửlícácnhà trí thứcvà lãnhđạocủachếđộcũbằngmộtviênđạnvàođầu,nhưnghọđãbịgiamcầmtrongcáctrạicảitạovớinhữngđiềukiệnrấtkhắcnghiệt.Phầnlớncácđồngnghiệptưphápcủachatôi,nhữngngườicùngchịuchungsốphận,đãchếtvìsuydinhdưỡngvàbệnhtật,cònchatôithoátrađượcnhưngtrongtìnhtrạngthậtđángthương.

ThomasJeffersonvàĐạihọcVirginia

Mặcdùxảyranhữngsựkiệnbithảmnày,nhưngcuộcsốngnghiêncứucủatôivẫndiễnrabìnhthường.Hainămnghiêncứusautiếnsĩsắphoànthành,đãđếnlúcphảisuynghĩvềbướctiếptheo.Conđườngtốtnhấtlàtrởthànhgiáosưtạimộttrườngđạihọccótiếngnàođó.Đểtiếptụclàmnghiêncứu,cầnphảigiảngdạy,bởivìởHoaKì,cảhaihoạtđộngnàygắnkếtrấtchặtchẽ.KhônggiốngnhưhệthốngcủaPháp,haihoạtđộngnàycóthểtáchrời,ởMỹcórấtíttổchứckiểunhưCNRS,nơicácnhàkhoahọccóthểtậptrunghoàntoànvàocôngviệcnghiêncứu.TriếtlícơbảncủahệthốngMỹlà:mộtnhànghiêncứugiỏi,nắmbắtđượcnhữngpháttriểnmớinhấttronglĩnhvựccủamình,sẽ làmộtgiảngviên tốthơn.Mộtmặt,bằngcáchnhậncácsinhviênlàmnghiêncứusinh,ngườithầychuẩnbịchothếhệcácnhànghiêncứutiếptheođểtiếpnốisựnghiệpcủamình.Mặtkhác,nghiêncứusinhkhithực

hiệnnhiệmvụmàgiáoviênkhôngcóthờigianđểlàmnhưphântíchdữliệuhoặcviếtmộtchươngtrìnhmáytính-sẽgiúpngườithầyđẩynhanhtiếnđộnghiêncứu,nhưngđồng thờiquađóanh ta cũnghọcđượccáchvậnhànhcủa quá trình nghiên cứukhoa học.Mỗi người đều nhận được phần xứngđángcủamình.

Tôithamkhảodanhsáchcácvịtrígiảngviênchonămhọcmớivàotháng9năm1976vànộphồsơđăngkíchomộtsốtrườngđạihọc.Nhữngthángtiếptheotôithựcsựlolắng.Bịámảnhbởisốphậncủagiađình,tôisốngtrongkhắckhoảiđợichờbứcthưquyếtđịnhtươnglainghềnghiệpcủamình.Maymắnthay,tôinhậnđượcphảnhồiđồngýtiếpnhậncủaĐạihọcChicago,ĐạihọcTexasởAustin,vàĐạihọcVirginia.

CuốicùngtôiđãchọnđạihọcVirginia,đặttạiCharlottesville.Cómộtsốlído giải thích cho lựa chọn này.Khoa thiên văn học ở đây chỉ có các nhànghiên cứu trẻ, chứ không có những người đã nổi danh bởi thâmniên vàthànhtích,vàdovậytôithấymìnhcócơhộipháttriểnkhoahọcmộtcáchtựdo,khôngởdướicáibóngcủabấtcứai.Mộtyếutốcótínhquyếtđịnhkhác,đólà“đạibảndoanh”củaĐàiThiênvănVôtuyếnQuốcgia(NRAO)nằmngaytrongkhuônviêntrường.ĐàithiênvănnàyđượccấpkinhphíbởicácquỹdoQuốchộiHoaKìphânbổ,nócócáckínhthiênvănvôtuyếnlớnnhấtthếgiới.Đặcbiệt,hệthốngVeryLargeArray,ởtrênmộtcaonguyênthuộcbangNewMexico,cótới27kínhthiênvăn,mỗikínhvớiđườngkính25m,đangđượcxâydựngtạithờiđiểmđó.Khiđượcđưavàovậnhành,dựkiếnnăm1980,nósẽlàgiaothoakếvôtuyếnmạnhnhấtthếgiới.TôinghĩrằngkhiởgầnNRAO,tôisẽcóthểsửdụngcácthiếtbịtốitânnàychocácnghiêncứuthiênvăncủamình.

Yếutốthứba,cótínhchấtcánhânhơn,liênquanđếnthiênhướngquantâmtớilịchsửvàtriếthọccủatôi.ĐạihọcVirginiadoThomasJefferson,vịtổngthống thứbacủaHoaKì, thành lập.Ôngchính làngườihùng trí thứcMỹ

củatôi.LàtácgiảchínhcủaTuyênngônĐộclậpnăm1776,mộtconngườikhai sángvànhà chínhkhách, ôngđã làmviệckhôngmệtmỏi đểbảovệquyềnconngườiởđấtnướcmình,vàđặtnềntảngchínhtrịvữngchắcchoquốc gia non trẻmà ông làmột trong những người cha sáng lập. LàmộtngườithânPháp,bạncủaHầutướcdeLaFayette,ôngđãlấycảmhứngtừcác tácphẩmcủaMontesquieuvàRousseauđểsoạn thảobảnTuyênngônĐộclập.ÔngcũngđãtừnglàmđạisứcủaHoaKìởParistừ1785đến1789,thườngxuyêngiaoduvớid’AlembertvàCondorcet,vàchứngkiếnnhữnggiâyphút cuối cùngcủa chếđộquânchủvà thờiđiểmkhởiđầu của cuộcCáchmạngPháp.HailầnđượcbầulàmTổngthốngHoaKì,chínhJeffersontrongnhiệmkìtổngthốngđầutiêncủamìnhđãđàmphánvớiNapoléonđệNhấtmualạiLouisianathuộcPhápvớimộtkhoảnphínhỏ,vàlàmtănggấpđôi diện tích củaHoaKì.Không lĩnh vực nào Jefferson không quan tâm:kiếntrúc,ngônngữ,âmnhạc,khảocổhọc,thựcvậthọc,địalí,sảnxuấtrượu(ônglàngườiđầutiêntrồngnhoởVirginiađểsảnxuấtrượuvangchoriêngmình,nhưngkếtquảkhôngmấythuyếtphục),rồicảnôngnghiệp,khoahọc(baogồmcảthiênvănhọc)vàkĩthuật.

Tintưởngvàohiệulựccủagiáodục,năm1819,ôngđãthànhlậptrườngĐạihọcVirginia,gầndinhthựcủaôngtạiMonticello,nơinghỉhưucủamìnhđểđàotạothếhệlãnhđạotiếptheo.Đíchthânôngvẽthiếtkếcủatrường,nơiôngquanniệmnhưmột “lànghọc thuật”, trongđógiáoviênvà sinhviênsốngtrongmộtcộngđồng,cùngkhátkhaokiếnthứcvàsựhiểubiết.ĐâylàtrườngđạihọccôngđầutiênởHoaKìkhôngliênquangìvớinhàthờ.Giaithoạikể lại rằng, từ trênnúi, Jefferson rất thíchdùngkínhviễnvọngxemhọc sinhđi bộ trongkhuônviên trường.TrênmộcủaÔng tạiMonticello,chúngtacóthểđọcvănbiadochínhôngsoạnthảo:

“NơiđâyyênnghỉThomasJefferson,

TácgiảTuyênngônĐộclậpcủaHoaKì,

TácgiảcủaluậtvềquyềntựdotôngiáoởVirginia,

NgườisánglậptrườngĐạihọcVirginia.”

Hoàntoànkhôngđềcậpgìđếnhainhiệmkìtổngthốngcủamình.

MặcdùhếtsứcngưỡngmộJefferson,tôivẫnphảiđềcậpđếnmộtkhoảngtốitrongcuộcđờiôngluônkhiếntôibănkhoăn:đólàtháiđộcủaôngvớichếđộnôlệ.Làmộtnhàchínhtrịsángsuốt,tácgiảcủanhữngdòngbấthủ:“Tấtcảmọingườisinhrađềucóquyềnbìnhđẳng.Tạohóachohọnhữngquyềnkhông ai có thể xâm phạm được; trong những quyền ấy, có quyền đượcsống,quyềntựdovàquyềnmưucầuhạnhphúc”trongbảnTuyênngônĐộclập, nhưng lại vẫn luôn sử dụng nô lệ da đen trong lãnh địa củamình ởMonticello.Tệhơnnữa,saucáichếtcủavợ,ngheđồnôngđãcómốiquanhệvụngtrộmvớimộtngườinôlệ,tênlàHemmingsSally,màôngđãkhôngbaogiờgiảithoátcholúcbàcònsống,mặcdùbàđãsinhchoôngnhiềuđứacon.Làmộtngườikhaisáng,nhưngkểcả trongcuộcsốngcôngcộnghaycuộc sống riêng tư, Jefferson đã không có can đảm chính trị để lên tiếngchốnglạichếđộnôlệ.

Ý tưởng được làm việc trong khu đại học của Jefferson, được hằng ngàychứngkiếnvẻđẹpkiếntrúccủanóvàđidạogiữacáchàngcộttheokiếntrúcPaladiotrong“làngđạihọc”làmtôirấthứngthú.Hơnnữa,vớimộtngườiyêuthíchlịchsửnhưtôi,đượcpháttriểnởnơicaocấpnàycũngrấtphùhợp.CócộinguồntừnềnvănhiếnngànnămcủaViệtNam,đượcthấmđẫmnềnvănhóaPhápcũngcổxưanhư thế, tôicócảmxúc lẫn lộnkhi sống trongmộtquốcgia có lịch sửchỉmớibắtđầuvàonăm1776 (nếukhôngkể tớingườiMỹdađỏ).Tấtnhiên, tôiđãnhận thứcđượcnhững lợi thếcủamộtquốcgiamới.SựnăngđộngvàthiếucáccấutrúcxãhộicứngnhắcởHoaKìsẽkhuyếnkhíchsángtạovàđổimới,chophépconngườikhẳngđịnhmìnhbằnghànhđộngvàthànhtíchcủabảnthânchứkhôngphảinhờvàonguồngốccủaanhta,vàđóchínhlàcácyếutốmàcáctrườngđạihọcMỹđãhấp

dẫntôi,giữ tôiở lạinơinày.Tuynhiên, tôivẫnnhớsự tinh tếvà lớpsơnbóngbẩycủamộtnềnvănhóacổxưa.Vìvậy,tôiđãrấtvuimừngkhiđượclàmviệctạimộttrườngđạihọccóhơn150nămtuổi(mộtthờigianrấtdàiđốivới lịch sửnướcMỹ!),mà lại cóngười sáng lậpđãđóngvai tròquantrọngđốivớiđấtnước.MặcdùJeffersonđãmấthơn180năm,nhưngtinhthầncủaôngvẫnhiệnhữutrongkhuônviêntrường,vàcácsinhviênvẫnnóivề“NgàiJefferson”nhưôngvẫncònởngaybêncạnh.

Tôi đã trải qua hơn 30 năm - hơn nửa cuộc đời - trong khuôn viên ngôitrườngcủaNgàiJefferson.Tôiđãthamdựmộtsựbiếnchuyểnsâusắccủatrường,màvàonhữngnăm1950và1960vẫncònlàmộtkhuônviênbuồntẻchủyếudànhchocontrainhàgiàucủagiaicấptưsảnmiềnNam,mớichỉchấpnhậnsinhviêndamàuđầutiênvàonăm1950,vàchỉtừnăm1970mớichấpnhậnphụnữ.Maymắnthay,nhờkhảnăngquảnlítàichínhtốtvàcóchínhsách tuyểndụngcácgiáoviên trìnhđộcao, trườngđã trở thànhmộtđạihọcdanhtiếngquốctế,vớicáctiêuchuẩnkhắtkhevềhọcthuật,ngàynaynóđãthuhútgiáoviênvàhọcsinhtừkhắpnơiởHoaKìvàcácnướckháctrênthếgiới.Ngàynaytrườngđượccoilàmộttrongcácđạihọccônglậpđầu tiên tạiHoaKì.Trongcuộc cạnh tranhquốcgia, tính toànbộ cáctrườngđạihọc,thìtrườngxếpthứhạng25,cáctrườngđạihọctưnhânnhưHarvard,Princetonchiếmcácvịtrídẫnđầunhờcócácnguồnlựctolớn.

TạisaolạilànướcMỹ

Một sự kiện khác gắn tôi với Jefferson.Do sự biếnmất của quốc gia tôi,miềnNamViệtNam,hộchiếuViệtNamcủatôikhôngcòngiátrịnữa,vàtôiđã trở thànhngườikhôngquốc tịch.Đểđidu lịchvà tiếp tục làmviệc tạiMỹ,tôiđãphảixintịnạnchínhtrị,sauđóxinthườngtrú,vàcuốicùngxinnhậpquốctịchHoaKì.Ngày4tháng7năm1981,ngàyQuốckhánhMỹ,tôiđãđượcnhậpquốctịchtrongmộtbuổilễrấtcảmđộngtạiMonticello,ngaytại nhà của Jefferson gần Charlottesville. Không nơi nào mang tính biểu

tượnghơnvàthíchhợphơnđểtrởthànhmộtcôngdânMỹchínhthức.

Trong lòng tôi trànđầy tình cảmbiết ơn sâu sắcđối với đất nướcđãđónnhậntôisaukhiđãphảivượtquacuộckhủnghoảngchínhtrịvàquânsựdocuộc chiến tranh ởViệtNam. Cha tôi đã bị đưa vào trại “cải tạo” và tôikhông thể trở về sống tại quê hươngmình.Là con trai củamột cựu quanchứctrongchínhphủNamViệtNam,tôicóthểsẽbịmấttựdonếutôiquayvề,ítnhấtlàtrongthờigiankéodàitừnăm1975đếnđầunăm1990,saukhithốngnhấtđất nước.Vả lại, sốngdưới chếđộmới cũngkhônghoàn toànthíchhợpvớitôi.ChodùmiềnNamViệtNamchưaphảilàmộtnềndânchủthựcsự,thìtôicũngđãcómộtsựtựdocánhânnhấtđịnhtrongthờithơấuvàniên thiếu.Tôicũngđãđượcnếmtrảiđầyđủcácquyềnvà tựdo trongnhững năm tháng sống ởMỹ và các chuyến sang Pháp thường xuyên rồiquaytrởlại.TrởthànhmộtcôngdânMỹcónghĩalàtôicóthểthamgiavàođời sốngchính trịvà thựchiệnquyềndânchủcủa tôibằngcáchchọncácnhà lãnhđạocóảnhhưởngtrực tiếpđếncuộcsốngcủamình.Bởivìcuộcchiến tranhViệtNamđãdạy tôi rằng, trongmộtnềndânchủthựcsự,nếutổngthốngkhôngcósựủnghộcủadânchúng,ôngtasẽphảithayđổichínhsách,dùquyềnlựccólớnđếnđâuchăngnữa.

Mặtkhác,toànbộkiếnthứckhoahọccủatôiđềuđượclĩnhhộiởMỹ,vậycònnơinàocóthểchophéptôithựchànhvậtlíthiênvănởcấpđộcaonhất,trongnhữngđiềukiệntốthơn?Mỹthốngtrị thếgiới trongnhiềulĩnhvực,đặcbiệtlàkhoahọc.CácnhàkhoahọcchâuÂu,chủyếucónguồngốcDoThái,bịxuađuổibởitưtưởngbàiDoTháicủaĐứcquốcxã,đềuđếntịnạnởHoaKì,vàhọtìmđượcviệclàmtrongcáckhoavậtlívàvậtlíthiênvănthuộccáctrườngđạihọclớncủaMỹ,đãkhiếnchotrungtâmkhoahọcthếgiớidịchchuyểntừchâuÂusangMỹ.ChínhhọđãđàotạoramộtthếhệtrẻcácnhàvậtlíMỹkếtiếp.Mặtkhác,dosớmnhậnthứcđượcrằngsứcmạnhkinh tế và quân sự của quốc gia phụ thuộc rất nhiều vào sự vượt trội củakhoahọcvàcôngnghệ,Mỹđãđầutưmạnhvàocáclĩnhvựcnày.Mộtđiều

kiệnthuậnlợikhác:saukhichếtạothànhcôngbomnguyêntử,cácnhàvậtlíđãcóđượcuytínđángkểvớicácchínhtrịgia,họcóthểtrởthànhnhữngngườivậnđộnghànhlangcóhiệuquảđểxinkinhphíchocácnghiêncứucủamình.Rồicáccôngticũngthamgiavào:họtàitrợnghiêncứucảứngdụnglẫncơbản,vìhọđãnhậnthứcđượcrằnghailĩnhvựcđógắnkếtmậtthiết với nhau, và nếu không có cơ bản thì việc cải tiến kĩ thuật cũng sẽkhôngcónhữngđộtphá.MộtvídụnổibậtlàcôngtiđiệnthoạiBell:chínhtrong các phòng thí nghiệm của công ti này đã thực hiện được phần lớnnhữngnghiêncứucơbảnchophépchếtạoracáclaservàmaser,vàđãgiànhđượcchocôngtinhiềugiảithưởngNobelvềvậtlí.Cuốicùng,đâylàquốcgiathựcsựcótruyềnthốngtừthiện,đượckíchthíchbởiluậtthuếthuậnlợicho sựhiến tặng, điềunàyđã thúcđẩy cácđại gia là trùmcủa cácngànhcôngnghiệptàitrợchonhữngnghiêncứucơbảntrongcáclĩnhvựcmàcánhânhọquan tâm.Đó là lídoAndrewCarnegie,ông trùmngành thép,vàJohnRockefeller,ngườisánglậpStandardOil,đãcấptiềnđểxâydựngcáckínhthiênvănlớnnhấtthờiđó.

Ngoàicácnguồnkinhphíđángkểcấpchokhoahọcnóichungvàthiênvănhọcnóiriêng-điềukiệntiênquyếtchosựpháttriểnmạnhmẽcủakhoahọc,cònmộtyếutốnữaquyếtđịnhsựlựachọnnướcMỹcủatôi:đólàcôngcuộcchinhphụckhônggian.SựpháttriểncủaNASArấtcólợichothiênvănhọc.Thám hiểmHệMặt Trời bằng các con tàu vũ trụ đã bắt đầu sôi động từnhữngnăm1960,đạtđếnđỉnhđiểmvớisựphónglênquỹđạokínhthiênvănkhônggianHubblevàonăm1990.LàmviệcởMỹ,tôisẽcóquyềntiếpcậnvới các kính thiên văn lớn nhất thế giới, cả dướimặt đất lẫn trong khônggian,điềunàychophéptôinhìnđượcxanhấtcóthểtrongkhônggianvũtrụvàcũngcónghĩalàlầnngượctrởlạixanhấtcóthểtrongthờigian.Hỏitôicònmongmuốngìhơn?

Tuynhiên,tôicũngnhậnthứcđượcởđâykhôngphảicáigìcũngtốtcả.Nạnphânbiệtchủngtộckhiếntôibănkhoănsâusắc.Mộtvàinămtrướckhitôi

tới,vàonăm1967,ởmộtsốbangmiềnNamnhưAlabama,hayMississippi,ngườidađenkhôngđượcquyềnsửdụngchungnhàvệsinhhoặcngồicùngghế trênxebuýtvớingườida trắng.Ngaycả tại thủđôWashington,giápbiêngiớivớiVirginia,khôngthiếucácbiểnhiệughi:Chỉdànhchongườidatrắng(Whitesonly).ChỉnhờphongtràođấutranhbấtbạođộngcủamụcsưMartin Luther King và các nhà lãnh đạo khác mà các quyền dân sự củangườidađen-đặcbiệtlàquyềnbầucửvàquyềnđượchọctập-cuốicùngmớiđượcghivàoluật.Tuynhiên,việcthựchiệnluậtnàylúcđầucũngvôcùngkhókhăn tại cácbangmiềnNam.Tôinhớmìnhđãchoángvángkhixemnhữngcảnhtrêntruyềnhìnhvềmộtsốcơsởgiáodục,ởđó,cácsinhviêndađenphảiđượcbinhlínhcủalựclượngcảnhvệquốcgiahộtốngmớicóthểđiđếnlớphọc.

Tấtnhiên,trongsuốtthờigian40nămởMỹ,tôithấytìnhhìnhnàyđãđượccảithiệnđángkểđốivớingườidađen-vàđốivớicácdântộcthiểusốkhácnóichung.Ngàynay,chúngtathấyngườidamàucóthểngồiởnhữngvịtrícaocấpnhấtcủanhànướchoặc lãnhđạocáccông ti lớnnhất trongnước.Nhưngconđườngphíatrướcvẫncònrấtdài.Thốngkêchothấy,trungbình,ngườidađenvẫnkiếmđượcíthơn,họthườngxuyênthấtnghiệphơnhoặcbịtùnhiềuhơn,vàíthọchơnngườidatrắng,vềphầntôi,làmviệctrongmôitrườngđạihọctựdovàcởimở,tôichưabaogiờlànạnnhântrựctiếpcủatệphânbiệtchủngtộc,mặcdùkhôngloạitrừmộtsốhìnhthứctinhtếhơncóthểxảyra.VớisốlượngtươngđốiítỏivàdothấmđẫmcácgiátrịNhogiáovềlàmviệcvàgiáodục,nhómthiểusốchâuÁnóichunghòanhậpkhátốt.

ChúngtađềubiếtMỹlàquốcgiacủanhữngsựcựcđoan.Nócóthểđạtđếntầmcaocủa trí tuệ,đổimới,cởimởvàsáng tạo -nhưđưangười lênMặtTrăng,pháttriểnInternet,phátminhranhạcjazz-nhưngcũngcóthểchạmtớiđáycủavôminh,nguxuẩnvàcốchấp.TạimộtquốcgiacónhiềugiảithưởngNobelkhoahọcnhất trênthếgiới, tôiđãbịsốckhivàonăm2009,

nămkỉniệm150nămrađờicủacuốnsáchkinhđiểnNguồngốccácloài[2]

củaCharlesDarwin,theomộtcuộcthămdòcủaViệnGallup,chỉ39%ngườiMỹtinvàothuyếttiếnhóa(25%khôngtinvà56%khôngcóýkiến).Tệhơnnữa,mộtsốngườicònquyếtliệtbảovệcáchgiảithíchtheonghĩađencủaKinhThánhvàtintưởngchắcchắnrằngthếgiớivàconngườiđượctạoratrongsáungàycáchđâykhoảng5ngànnăm.Mặcdùnhữngkếtquảnghiêncứucổsinhvậthọcnóivớichúngtarằngvikhuẩnhóathạchlâuđờinhấtđãtồntạiítnhấtlà5,5tỉnăm,hoặcnghiêncứuthiênvănhọcchothấytuổicủaTráiĐấtlà4,5tỉnăm,vàtuổicủavũtrụlà13,7tỉnăm,tấtcảnhữngconsốđó đối với họ đều không có ý nghĩa. Họ thuộc trào lưu có tên “sáng thếluận”,haycòngọilà“thiếtkếthôngminh”(IntelligentDesign),tràolưuđấutranhmộtcáchhunghãnvàdaidẳngtrongnhiềuthậpkỉđể“khoahọcSángthế”đượcgiảngdạytrongcáctrườngcôngnganghàngvớithuyếttiếnhóacủaDarwin.Maymắn thay,mộtđạo luật từnăm1981củabangArkansasnhằmbảovệsángthếluậnđãbịTốicaoPhápviệncủaHoaKìtuyênbốlàvihiến.Cơquannàyđãđánhgiámột cáchđúngđắn rằng sáng thế luận chỉthuộc phạmvi tôn giáo chứ không phải là khoa học.Mặc dù vậy, sự vậnđộngchosángthếluậnvẫnchưacódấuhiệutừbỏ.

Mộtthựctếkháctácđộngmạnhtớisựnhạycảmcủatôi:đólàviệclưuhànhsúngốnggầnnhư tựdo.Tôi luôn tựhỏivềsựgắnbósâusắccủamột sốngườiMỹ(kểcảmộtsốđồngnghiệpcủatôitạitrườngđạihọc)vớithứvũkhígiếtngườiđó.Tôikhôngsaohiểuđượctrongmộtđấtnướccó300triệungười, lại có tới 223 triệu khẩu súng được lưu hành, hầu như tất cảmọingườiđềucóthểmuađượcsúngnếumuốn.Bạolựcdochúnggâyrarấtlớn,kểcảởcáctrườngtrunghọcvàđạihọc.AimàkhôngnhớcácvụthảmsáthọcsinhvàgiáoviêntạitrườngtrunghọcColumbineởColoradonăm1999hoặcởĐạihọcKĩ thuậtVirginia (cáchCharlotteville250km)năm2007?Cácchínhtrịgia(nhưBillClinton),nhữngngườilêntiếngchốnglạinềnvănhóavũkhíđó,vàcốgắngápđặtmộtphápluậtchặtchẽchoviệcmuabánvũkhí, đã liên tục vấp phải sự vận động hành lang mạnh mẽ của NRA (NationaRifleAssociation -Hội súngQuốcgia).Tôi thường tựhỏi, liệucó

phảiniềmđammêvũkhí,niềmđammêbạolựcchínhlànguồngốccủaviệctừchốibãibỏántửhìnhcủamộtsốtiểubang,nhưTexas,California.

Mộtđiều tương tựnữacũngkhiến tôiphiềnmuộn-đó làsự thống trịcủađồng tiền.TạiMỹ,việc làmgiàugầnnhưđượcnhất tríxemnhưdấuhiệucủa sự thànhcông trongcuộc sống,bất chấp cácgiá trị khác.Hơnnữa,ởquốcgiagiàunhấtthếgiớinày,sựgiàucóđượcphânphốirấtkhôngđồngđều:vềthunhập,khoảng300ngànngườiMỹgiàucónhất(chiếm1%dânsố) kiếm được bằng cả 150 triệu người nghèo (chiếm 50% dân số). Vàkhoảngcáchđóngàycàngrộngra,từnămnàysangnămkhác.Chođếngầnđây,cứmột trongsáungườiMỹlàkhôngcóbảohiểmvàkhôngthểđượcchămsócy tế.Năm2010,Tổng thốngBarackObamacuối cùngđã thôngquamộtđạoluậtnhằmthiếtlậpchínhsáchbảohiểmytếchomọingườidânMỹ.Điềunàyđãkhiếnmộtsốbangđâmđơnkiệnvìvihiến!

Khiđiềukhôngthểtinđượcxảyra

Tháng9năm1976, tôibậnrộnchuẩnbịchokhóahọcđầutiênvàbắtđầucácnghiêncứu thiênvănmới.Mônhọccủa tôi,mang tên“Thiênvănhọcchocácnhàthơ”,khôngphảidànhchocácnhàkhoahọcmàlàchocácnhàthơ.Ởcấpđộđạihọc,bốnnămđểlấybằngcửnhânsinhviênđượcdànhhainămđầuđể học cácmôn thuộc các lĩnh vực rộngnhất có thể, và chỉ họcchuyênngànhvàohainămcuối.Dođó,mộtnhàvậtlíphảihọccácmônvềvănhọc,vàngượclại,mộttriếtgiaphảighidanhhọccácmônkhoahọc.Ýtưởngnàyphùhợpvớiýtưởngvềmột“chínhnhân”,nhằmđàotạocáccánhân,khiratrường,cóđượckiếnthứcvănhóachungvềnhiềulĩnhvựckhácnhau.Lớphọccủatôigồmhơn100sinhviên.Giớitrẻrấttòmòvàhamhiểubiếtvềnhữngkhámphácủavậtlíthiênvănđươngđại.Ngaycảtrongtrườnghợphọkhôngcóýđịnhchọnnghềlàmkhoahọc,họvẫnhammuốntìmhiểutấtcả thông tinvềvụnổBigBang,cácquasar,pulsar, lỗđen,vàcáchiệntượngngoạnmụckhácthườngđượcnóiđếntrêncácphươngtiệnthôngtin

đạichúng.Đốivớitôi,giảngdạyvậtlíthiênvănchonhữngngườikhôngcócănbảnkhoahọcvàbằngngônngữdễhiểu,khôngcầndựavàotoánhọc-đólàniềmvuimàcũngđầytháchthức.Tráchnhiệmcủatôilàgiảithíchcácphươngphápkhoahọcvàchứngtỏchosinhviênthấyđượctạisaokhoahọcnóichungvàthiênvănhọcnóiriênglạilàmộtbộphậnhợpthànhcủavănhóanhânloại,vànóđãsoisángchoquanđiểmcủachúngtavềthếgiớinhưthếnào.

Trongthờigianđó,tìnhhìnhcủachatôivẫnchẳngcógìsángsủahơn.KhiđãổnđịnhởCharlotteville, tôinhậnđược thưcủamẹnănnỉ tôihãyhànhđộngnhanhchóngđểcứuôngra.Sứckhỏecủaôngđãxấuđitừngngày.Tôiđãviết thưchoBộNgoạigiaoMỹyêucầucan thiệp,nhưngnhữngnỗ lựccủatôilàvôích,vìHoaKìvàViệtNamđãchấmdứttấtcảcácmốiquanhệngoạigiaokểtừkhiSàiGònsụpđổ.Khôngcònmộtkênhthôngtinnàonữa.Khitấtcảdườngnhưđãbếtắcthìmộtloạtcácsựkiệndồndậpxảyrakhiếntôiluônkinhngạc,mỗikhinghĩlại,cứnhưlàcóphéplạvậy.

Mộtnhàvậtlíthiênvănđồngnghiệpmờitôitớilàmviệcsáutháng,từtháng6đếntháng12năm1978,tạiViệnThiênvănParis,nơiôngmớinhậnchứcgiámđốc.Cơhộithậtbấtngờvàtôichấpnhậnngaylậptức,bởinghĩrằngcácmốiquanhệngoạigiaomàPhápvẫnluônduytrìvớiViệtNamcóthểsẽlàmộtsựtrợgiúplớnchotôi.ĐếnParis,ngaylậptứctôilàmđơnđềnghịtớiĐạisứquánViệtNam,nhưng,nhưtôiđãdựliệutrước,chẳngmanglạikếtquảgì.Đạisứquánchắcđãnhậnđượchàngngànđềnghịnhưvậyvàcólẽtấtcảđãkếtthúcởthùngrác.Khôngcógìnhúcnhíchcả,màchatôithìsắpchết.

Vàrồi,sốphậnđãđưatớimộtđồngnghiệpvàcũnglàbạncủatôi,côđãgiớithiệutôivớiHenryVanRegemorter,mộtnhàvậtlíthiênvănlàmviệcởĐàithiênvănMeudon,ngườicómốiliênhệchặtchẽvớiôngPhạmVănĐồng,lúcđólàThủtướngViệtNam,mộttrongnhữngtácgiảlàmnênchiếnthắng

củacuộckhángchiếnchốngMỹ.VanRegemorterđãâncần lắngnghe tôitrìnhbàymộtcáchđầycảmthông.Khôngngầnngại,ôngđãđềnghịgiúptôibằngcáchviếtmộtbứcthưchovịthủtướng,bạnông,yêucầuvìnhữnglídonhânđạovàgiađình,hãythachochatôivàchophépôngsangPhápcùngvớimẹvàemgái tôi.Sauđóôngđưacho tôibức thưvànói tôi tìmcáchchuyểntớitậntaythủtướng.ÔnggiảithíchsởdĩôngthânvớithủtướnglàbởivìnhiềunămôngphụtráchviệctraođổivănhóavàgiáodụcgiữaPhápvàViệtNam.BảnthânôngđãnếmtrảirấtsâusắcsựchiếmđóngcủaquânĐứcởPháptrongThếchiếnthứhai,nênôngđãtìmcáchgiúpđỡViệtNam,theolốiriêngcủamình,mộtđấtnướcđãbịtànphánặngnềtronghaicuộcchiếntranhliêntiếp.Đúngvàothờiđiểmđó,mộtngườicôcủatôitrởvềHàNội.Tôiđưabứcthưchocô,tuytronglòngkhônghivọnglắmlànósẽtớiđúngđịachỉ.Vàthậmchínếunócóđếnđượctậntaythủtướng,thìchắcgìôngđãchấpnhậnlờiđềnghịcủaVanRegemorter.Rồichuyếncôngtáccủatôi ởViệnVật líThiênvănParis cũngkết thúc, lòngnặng trĩu, tôi trởvềVirginia,vớitâmtrạngkhônggìphấnchấnhơn.

Nhiềuthángtrôiquatôivẫnkhôngnhậnđượctintứcgì.Cuộcsốngcứtrôiđivớicôngviệcgiảngdạyvànghiêncứuthườngnhật.Rồivàomộtngàyđẹptrờitháng3năm1979-ngàyđóđãkhắcsâutrongtâmtrítôi-tôinhậnđượcmộtbứcđiệntừchamẹthôngbáorằng,theolệnhcủathủtướng,nhàchứctráchViệtNamvừacấpchohọVisađểsangPháp,vàtôisẽđónhọtạisânbayRoissy vào tháng sau.Tôi suýt ngất vì vui sướng.Thật không thể tinđược! Cơn ácmộng cuối cùng đã kết thúc, số phận đã cho tôi gặp đượcngườiduynhấtcóthểgiúpmình.Chatôiđãđượccứusốngvàophútchót.Khinhìnthấyôngởsânbay,tôihầunhưkhôngcònnhậnraôngnữa.Gầygòđếncùngcực(ôngbịsụtmất32kg),tócbạctrắngvàhầunhưkhôngcònsứclựcđểbướcđi,nhìnông thậtmongmanhở ranhgiớigiữa sự sốngvàcáichết.Tôikhẩncấpđưaông tớibệnhviệnBoucicaut,vàphảimấtba thángcácbácsĩmớigiúpônghồisứctrởlạiđược.

Chatôimấtnăm1994.Tôirấtmừngvìchatôicóthểtrảiqua15nămcuốiđờimộtcáchyênbình,trongmộtđấtnướcvàmộtnềnvănhóamàôngrấtngưỡngmộ,bởiôngcũngđượcgiáodục theokiểuPháp.Cho tới tậnphútcuốicùngcủađờimình,ôngđãsốngmộtcuộcsốnggiảndịvàthanhthản,khôngchúthậnthùnhữngngườiđãlàmchoôngđaukhổ,vàcũngkhônghềcảmthấycayđắngvìnhữnggìôngđãmất.Tôingưỡngmộsựminhtriếtcủaông.

Từcácthiênhàsơsinhtớivậtchấttốicủavũtrụ

TrườngĐạihọcVirginieđãchotôimộtmôitrườngđểcóthểtriểnkhaicácđề tàinghiêncứuvàphát triểnvềmặtkhoahọc.Tôi tập trungvàonghiêncứusựhìnhthànhvàtiếnhóacủacácthiênhà,mộttrongnhữngvấnđềlớncủavậtlíthiênvănhiệnđại.Tôiđặcbiệtquantâmtớicácthiênhà“lùn”,dochúngchỉcókíchthướckhoảng15đến30ngànnămánhsáng(dảiNgânHàcókíchthướccỡ100ngàn)vàchứakhoảng100triệutới10tỉMặtTrời(dảiNgânHàchứatới100tỉ).Dướitácdụngcủalựchấpdẫn,nhữngngôisao-mặttrờinàykếttụvớinhautheothờigianđểtạonêncácthiênhàxoắnốckìvĩ(trongđócódảiNgânHàcủachúngta)vàcácthiênhàeliptrênbầutrời.Nhưvậy,cácthiênhàđượctạoratheomộttiếntrìnhtăngtrưởngcóthangbậc, từbé tới lớn.Cũngnhưcácproton,nơtronvà electron lànhữngviêngạchcủavậtchất,cácthiênhàlùnlànhữngviêngạchxâynêncácthiênhà.Ngườitachorằngcácthiênhàlùn(cũngđượcgọilàcácthiênhà“nguyênthủy”)đượcsinhravàokhoảngđâuđógiữanăm380.000sauBigBang,thờikìsinhracácbứcxạhóathạchhaybứcxạnền(nhiệtcòndưlạitừvụnổBigBang) cho tới cuối tỉ năm đầu tiên. Vũ trụ có 13,7 tỉ năm tuổi, như vậychúngđãđượcsinhracáchđâyhơn13tỉnăm.

Trongvậtlíthiênvăn,nhưtađãthấy,cácvậtởxatrongthờigiancũngởxa

trongkhônggian,dođócóđộsángrấtyếu.HiệntạicáckínhthiênvăntrênTráiĐấtvàtrongkhônggianvẫnchưacókhảnăngnhìnthấycácthiênhàlùnnày.Dođótôiđãphảisửdụngmộtchiếnthuậtkhácđểtìmhiểuthêmvềchúng.Tôinghĩrằngngaycảkhiđasốnhữngthiênhànàyđượcsinhravàothờikìđầucủavũ trụ, thì cácmôhìnhcủachúng tavề sựhình thànhcácthiênhàcũngsẽdựđoánrằngcầnphảitồntạimộtsốcácthiênhàlùnđượchìnhthànhtươngđốigầnđâyhơn.Nóicáchkhác,thayvìcóhơn13tỉnămtuổichúngchỉrađờicáchđâykhoảng1tỉnămhaycũngcóthểmuộnhơn.Chúnggiốngnhưcác thiênhàsơsinhsovớicác thiênhàđã trưởng thànhnhưdảiNgânHàcủachúngta.Nhưnglàmthếnàođểpháthiệnracácthiênhàsơsinhnàytrênbầutrời?Docònnontrẻnênchúngchưachuyểnđượcnhiềulượngkhíthànhcácngôisao.Màchínhcácngôisao,bằnglòluyệnhạtnhâncủamình,đãlàmgiàuchokhínàybằngcácnguyêntốnặng(nặnghơnhyđrôvàhêliđượcsinh ra từvụnổBigBang). Íthình thànhcácngôi saocũngcónghĩalàítcácnguyêntốnặng,từđótôisuyrarằngtrongthếgiớicácthiênhà,tôiphảitìmkiếmnhữngthiênhàrấtthiếucácnguyêntốnặng(haythiếucáckimloại).Cácthiênhànontrẻnàydomớiđượcsinhranênsựdãnnởcủavũtrụchưacóthờigianđểđẩyđượcchúngđiquáxa.ChúngcầnphảinằmđâuđógầndảiNgânHà.Vàtôi,cùngvớicácsinhviênvàđồngnghiệp,bắtđầucuộctruytìmcác thiênhàcóchứaítkimloại trongvũtrụ“địa phương”, tức là trong vùng có bán kính nhỏ hơn 100 triệu năm ánhsáng.

Tôiđãtrảiquanhiềunămnghiêncứucácthiênhàsơsinhnàymàngườitacòngọi làcác thiênhà“lùnxanhcompact” (vìchúngchứanhiềungôisaonặng và nóng, phát ra ánh sángmàu xanh, được gọi là compact bởi vùnghìnhthànhcácngôisaocủachúngrấtđặc).Tôiđãkhảosátcácthiênhànàydướimọigócđộvàquamọithứánhsángcóthể,từtiaXtớisóngradio,quatiacựctím,ánhsángnhìnthấyvàtiahồngngoại.Vàotháng12năm2004,nhờcácquansátđượcthựchiệnquakínhthiênvănkhônggianHubble,vàvớisựcộngtáccủamộtđồngnghiệpngườiUcrainatênlàIouriIzotov,tôi

đãpháthiệnđượcthiênhàtrẻnhấttừngđượcbiếttớitrongvũtrụ.NóđượcđặttênlàIZwichky18,khoảng1tỉnămtuổi,vàthựcsựlàmộtthiênhàsơsinh!

Việcnghiêncứucácthiênhànàyliênquantớimộtvấnđềlớnkháccủavậtlíthiênvănmàtôiphảiđốimặt:đólàvậtchấttối.Nhưtôiđãnói,vậtchấtsángcủa các ngôi sao và các thiên hà chỉ chiếm 0,5% thành phần của vũ trụ.Chúngtađangsốngtrongmộtvũtrụkiểutảngbăngtrôivới95%khốilượngcủanóchúngtakhôngnhìnthấyđược.Saukhicơnsửngsốtđãqua,chúngtacầnphảibìnhtĩnhtìmhiểukĩhơnvềthứvậtchấttốikìbínày.Bảnchấtcủanólàgì?Liệunócóđượctạoratừvậtchấtbìnhthườngtứclàtừprotonvànơtron,nhữnghạttạonênconngười,cánhhoahồnghaybứctượngcủaRodinhaykhông?Haynóđượctạoratừthứvậtchấtngoạilaimàchúngtachưahềbiếttới?Hìnhtháicủanólànhưthếnào?Dướidạngcáchạtcơbảnhaycácthiênthểngoạilainhưcáclỗđen,hoặccácngôisaobịthuichột?

Thiếu ánh sáng,nhà thiênvăn thực sựnhưở trong…bóng tối.May thay,thiênnhiênđãchochúngtamộtcôngcụđểđolượngvậtchấtthôngthườngcủavũ trụ,vàcôngcụnàycó liênquanđếncác thiênhàsơsinh,cầnbiếtrằngtrongbaphútđầutiênsauBigBang,cácviêngạchcủavậtchấtthôngthườnglàcácprotonvànơtron(màngườithườnggọichunglàcác“baryon”)đãtổnghợpvớinhauđểtạothànhhạtnhânhêli.Nhưvậy,chỉcầnđotổnglượnghêli(cóhạtnhângồmhaiprotonvàhainơtron)đượcsinhraởnhữngkhoảnh khắc đầu tiên của vũ trụ là có thể biết được tổng lượng vật chấtthôngthường.Hêlinguyênthủysẽcàngnhiềunếucàngcónhiềucácbaryonđểtạonênhạtnhânhêli,vàdođócàngcónhiềuvậtchấtthôngthường.Điềunàygiốngnhưbạnmuốnbiếttổnglượnggạchcầnthiếtđểxâydựngmộtkhuphố,bạnchỉcầnđếmsốnhàvànhânnóvới tổngsốgạchcầnđểxâymộtngôinhà.

Tuynhiên,trongthựctế,việcxácđịnhlượnghêlinguyênthủykhôngphải

dễdàng.Tôihiểurõđiềunàyvìtôiđãmất16nămcuốisựnghiệpkhoahọccủamìnhđểgiảiquyếtvấnđềnày.Sởdĩnóphứctạpbởivìcácngôisao,bằnglòluyệnhạtnhâncủamình,cũngcóthểtạorahêlivàdođólàmthayđổi lượng hêli nguyên thủy. Chẳng hạn, mỗi giây trôi qua,Mặt Trời củachúngtađềuđangliêntụctạoracáchạtnhânhêlimới.Đểxácđịnhlượnghêlinguyênthủy,chiếnlượcđặtralàphảinhậndạngđượccácvậtthểvũtrụítchịubiếnđổinhất,vàdovậythànhphầnhóahọccủanóphảnánhchínhthànhphầnmànócóởnhữngkhoảnhkhắcđầutiêncủavũtrụ.Đâychínhlàlúccầntớicácthiênhàsơsinh,bởichúngmớichỉchuyểnđổimộtphầnnhỏlượngkhí củachúng thànhcácngôi sao (dưới0,01%).Trongcác thiênhànàychưacónhiều lò luyệnhạtnhânvà lượnghêlicủachúngchưabị thayđổimộtcáchđángkểsovớilượnghêlinguyênthủy.

Sau nhiều nỗ lực to lớn, tôi đã cùng với Iouri Izotov đo được lượng hêlinguyênthủytrongcácthiênhàsơsinh.Nóđãphátlộchochúngtabiếtrằngvậtchấtthôngthường-tạotừprotonvànơtron-chỉchiếmkhoảng4%tổngthànhphầncủavũtrụ.Dolượngvậtchấtnhìnthấyđượctừcácngôisaovàcác thiênhàchỉchiếmkhoảng0,5%,điềunàycónghĩa là3,5% lượngvậtchất thông thường còn lại không phát sáng.Các nhà vật lí thiên văn nghĩrằng3,5%lượngvậtchấtnàybaogồmchủyếulàkhírấtnóngtrongcácđámthiênhà,vớinhiệtđộlêntớihàngtriệuđộ,phátratiaX,vàmộtphầnnhỏlàkhíhyđrôlạnhtrongkhônggiangiữacácthiênhà,phátrasóngradio.Cònvề96%cònlạicủavũtrụ,tađãthấycó22%làvậtchấtngoạilaikhôngtạobởi proton và nơtron và bản chất còn hoàn toàn là bí ẩn, và 74% là nănglượng tối, tác nhân gây ra sự tăng tốc dãn nở của vũ trụ và bản chất củachúngcũngbíẩnkhôngkém.

Cuộcsốngcủamộtnhànghiêncứukhôngcònnhưxưa

Nghiêncứulàmộthoạtđộngrấtcuốnhút,vàviệcsăntìmcáckếtquảmới,khátkhaotìmramộtcáchnhanhnhấtlờigiảichomộtvấnđềthườnglànỗiámảnh.Khoahọcgiốngnhưmộtngườitìnhluônđòihỏi,yêucầuphảiđượcquantâmmọilúc.Ngàyhayđêm,đôngcũngnhưhè,nóluônđeođuổibạnkhôngrời.Cuộcsốngcủamộtnhànghiêncứukhôngthể tổchứctheolịchđịnhtrước:họkhôngthểbắtđầulàmviệcvào9giờsángvàthudọnđểravềvào5giờchiềuvới tâm trạng thảnh thơikhivềđếnnhà.Khi tôigặpphảimộtvấnđề,nósẽluônámảnhtôi.Ngaycảkhitôikhôngsuynghĩvềnómộtcáchcóýthức, thì tiềmthứccủatôicũngvẫnsẽtiếptụctìmkiếmlờigiảichovấnđềđó.Đãbaolầntôilêngiườngvớitâmtrạngchánnảnđểrồithứcdậyvớilờigiảitrongđầu,mộtlờigiảihiểnnhiênvàđơngiảntớimứcnhiềukhitôitựhỏitạisaotrướcđómìnhlạikhôngnghĩra.

Điềunàykhôngchỉxảyravớimìnhtôi.Rấtnhiềunhàkhoahọcđãkểrằngsựkiện“Eureka”củahọđãxảyravàonhữnglúcbấtngờnhất.NhưSpitzer,người hướng dẫn luận án của tôi, đã có ý tưởng giữ khí plasma trong từtrườngđểtáitạolạitrênmặtđấtphảnứngnhiệthạchtrongcácngôisaovàđểthỏamãnnhucầuvềnănglượngcủaconngười,khiôngđangtrượttuyếtởColorado.NhàtoánhọcnổitiếngngườiPhápHenriPoincarrétừngkể,lờigiải củamộtbài toánđã làmôngđauđầunhiều tuầnđộtnhiênhiện ra rõràngkhiôngbướcchânlênxebus!Khôngnghingờgìnữa,vôthứccóvaitròhàngđầutrongcácphátkiến.

Vậylàmthếnàođểtrạngtháicăngthẳngthườngtrựcnàydunghòađượcvớicuộcsốngđờithường?Tấtnhiên,việcluônsuynghĩvềmộtvấnđềnàođóđôi khi làm cho người ta khó có thể để tâmhoàn toàn vàonhững chuyệnthườngnhật, và chínhđiềunàyđã tạonênhình ảnhvềmột nhàkhoahọcđãng trí luônchìmđắm trong suy tưcủamìnhnhưgiáo sưTournesol.Dophảisuynghĩcảngàyvềcácvấnđềkhoahọc,cuộcsốngcủahọhẳnphảikhổhạnhcáchxacuộcsốngtrầntụchàngvạndặm.Côngviệccủahọđòihỏisự tập trung nội tại khó ăn nhập với các buổi dạ tiệc hay những tối chơi

khuya,vềphầnmình,tôirấtmaymắn,bởivợtôi-ngườimàtôiđãgặptrongmộtchuyếnđiLondon,nơivợtôisốngcùnggiađình-cũnglàmộtgiáoviênkhoahọctựnhiênởmộttrườngtrunghọc,côấycoitrọngýnghĩacôngviệcvàthônghiểuniềmđammêcủatôi.Nhờvợ,tôiđãcómộtgiađìnhổnđịnhvàbìnhyên,điềukhôngthểthiếuđượcđốivớicôngviệcnghiêncứu.Vàcòngìhayhơnkhiđượcchiasẻvớivợcáckhámphácủamình?

Niềmvuikhámphálàmộttìnhcảmgầnnhưsiêuhình.Đầutiên,đólàcảmgiáctrútđượcgánhnặngkhicuốicùngđãtớiđích,saukhiđãtrảiquathờigiandàicăngthẳngđắmđuốivớimộtbàitoán.Đócũnglàcảmgiácvôcùngthỏamãnkhihoànthànhmộtcôngviệc:đặtdấuchấmcuốicùngchobàibáomôtảkếtquảcôngviệccủabạn,gửichomộttờbáochuyênngànhđểđăngvàcôngbốkếtquảđóvới toàn thểcộngđồngkhoahọc.Đócũng làniềmkiêuhãnhkhôntảkhicóthểvénlênmộtchúttấmmànbímật,vàlàngườiđầutiênnhìnthấymộtkhíacạnhnàođócủavũtrụmàtrướcđóchưaaithấy.

Khi tôibắtđầu sựnghiệpcủamình,vật lí thiênvănvẫncòn làmột trongnhữngngànhhiếmhoicònlạicóthểnghiêncứumàkhôngcầntớimộtê-kípđôngđảo.Đólàmộtngànhkhoahọcvẫncònmangtínhcánhân.Trongcácchuyếnđilàmviệccủatôitạicácđàithiênvănđểthuthậpánhsángvũtrụ,tôithườngđimộtmìnhhoặccùngvớimộtđồngnghiệphaymộtsinhviên.Sựtươngđốicôđộcnàycũngcóíchlànóchophéptacảmthấymìnhhiệpthôngmộtcáchsâusắchơnvớivũtrụ.Saukhiquansátxong,tôilạitrởvềtrườngphântíchcácdữliệuvàsuytưmộtmìnhtrongvănphòng,haytraođổinhiềulắmlàvớimộthoặchaiđồngnghiệpvàsinhviên.Cáchlàmviệcnàyhoàntoànphùhợpvớicátínhcủatôi.Tôisẽkhólàmviệctrongmộtê-kíplớn,nơingườitatốnnhiềuthờigiantrongcácbuổihọpdàilêthêđểđạtđượcsựnhấttríkhôngphảilúcnàocũngvừaý.Tôimuốntựmìnhlàmchủcácquyếtđịnhkhoahọccủamình.

Tìnhhìnhsẽ rấtkhác trongcác lĩnhvựckhác,đặcbiệt làvớivật líhạtcơ

bản,lĩnhvựcmàmỗithínghiệmcầntớihàngtrămnhànghiêncứuởnhiềunướctrênthếgiớithamgia,vàdanhsáchtácgiảcủamộtbàibáocókhidàitớivàitrang!Hầunhưkhôngcònthấydấuấncánhânởđónữa.Thêmvàođó,tôiluônthấybấtcôngkhikếtquảthườngđượcghicôngđầuchotrưởngnhóm,thườnglàtácgiảđầutiêntrongchuỗidàinhữngngườithamgia.Vàkhicácủybanxétchọntraogiảithưởng(kểcảgiảiNobel)thìchỉmìnhanhtađượcnhận.Tôithườngtựchúcmừngmìnhđãchọnvật lí thiênvănlàmlĩnhvựcnghiêncứu,bởinómiễnnhiễmvớixuhướngxóabỏtínhcánhânnày.

Nhưngtừhaithậpkỉgầnđây,vậtlíthiênvănđãngàycàngtiếngầntớimẫuhìnhcủavậtlíhạt,điềunàyđãgâychotôinhiềucảmxúclẫnlộn.Cáicáchcácnhàvậtlíthiênvănlàmviệchiệnnayđãthayđổimộtcáchđángkểvàđánglongại.

Thậtvậy,cácdựánvậtlíthiênvăncógiátrịhiệnnayngàycàngtrởnêntốnkém.Chúngcó thể tiêu tốnhàng trăm triệu thậmchíhàng tỉđô la.Khôngmột trườngđạihọcnào tựcócáckhoản tiền lớnđếnnhư thế.Vìvậy,cầnphải hợp tác với các trường khác, các tổ chức chính phủ và các quốc giakhác.Vậylà,sựtoàncầuhóađãtrựctiếpchạmtớivật lí thiênvăn.Trongsuốtbathậpkỉgầnđây,nóđãbànhtrướngmộtcáchngoạnmục,nhấtlàởchâuÂu.Tôicònnhớvàonăm1978,trongchuyếnthămđầutiêncủatôitớiViệnVậtlíThiênvănParis,cácđồngnghiệpngườiPhápđasốđềulàmviệcvề các vấn đề liên quan tới các ngôi sao gần trong dảiNgânHà, còn cácnghiêncứuởngoàithiênhà(liênquantớicácthiênthểnằmngoàiNgânHà)thìrấthiếmhoi.Bởitrongmộtthờigianrấtdài,châuÂukhôngcócáckínhthiênvăncỡlớn:họkhôngthểquansátđượccácánhsángyếu,tứclàkhôngnhìn được xa trong không gian cũng như trong thời gian như ngườiMỹ.NhưngviệcxâydựngđàithiênvănNamÂu-mànướcPhápcóthamgia-ởChilênăm1962,vànhất làviệcđưavàohoạtđộngcủaVLT(VeryLargeTelescope-kínhthiênvănrất lớn),mộtdãy4kínhthiênvănkhổnglồvới

đườngkính 8,2mnằmởđộ cao 2.600m, giữa trung tâm samạcAtacama,trêndãyAndesthuộcChilêcuốinhữngnăm1990đãlàmthayđổihoàntoàncục diện.Vũ trụ học và thiên văn học ngoại thiên hà đã trở thành chủ đềnghiêncứucủa thiênvănhọcPháp.Mộtsựphát triển tương tựnhưnggầnhơncũngđãxảyraởchâuÁ,đặcbiệtlàởNhậtBảnvàTrungQuốc.Khôngcònnghingờgìnữa, thiênvănhọcsẽngàycàngđượctoàncầuhóa,vàsựhợptácgiữacácquốcgiasẽtrởnênphổbiếnchứkhôngcònlàngoạilệ.

Đốidiệnvớisựquốctếhóavàquymôngàycànglớncủacácdựán,cácnhàthiênvănhọc,thườngvẫnquencáchlàmviệccôđộcvớicácdựánmàhọhiểurõtừngchântơkẽtóc,bỗngnhiênphảithamgiavàonhữngê-kípđôngtớihàngtrămngười.Họbắtbuộcphảilàmviệcnhưnhữngcôngnhântrongmộtdâychuyềnsảnxuất,mỗingườiđủđảmnhậnmộtphầnnhỏtrongmộtnhàmáy khoa học thực sự được tổ chức sao cho đạt được tối đa kết quảtrong thời gian ngắn nhất.Họ bắt buộc phải chấp nhận trong đội ngũ củamìnhsựcómặtcủacácnhàquảnlíchuyênnghiệp,vớilịchlàmviệcphứctạpvàcácbiểuđồdàilêthê.Cácbàibáosinhratừcácdựánkhổnglồnàybắtđầugiốngvớicácbàibáocủavậtlíhạt,đượcviếtbởihàngchục,thậmchíhàngtrămtácgiả.

Đồngthời,cộngđồngcácnhàthiênvănhọccũngđượcmởrộngmộtcáchđángkể.Cácpháthiệnđángkinhngạc liên tụcđượcđưa trêncácphươngtiện thông tinđại chúng,khiếncho tiếnggọi lãngmạncủabầu trờikhôngngừngthuhútgiớitrẻđếnvớithiênvănhọc.Vìsứcsốngcủathiênvănhọccũngnhưvìthiênvănhọcliênquantớihàngloạtcáclĩnhvựctrithức,nênnókhôngngừngthuhútcáctàinăngtừcácngànhkhoahọckhácnhưvậtlíhạt (trong thuyết Big Bang, vũ trụ là một món súp các hạt cơ bản trongnhữngkhoảnhkhắc tồn tại đầu tiên củanó) hay sinhhọc (làm thếnàođểpháthiệnrasựsốngởcácHệMặtTrờikháclàmộttrongnhữngcâuhỏilớncủasinhhọcthiênvăn).ỞMỹ,sốlượngcácnhàthiênvănhọcđãtănggầngấp đôi sau 25 năm, từ 4.200 người năm 1984 lên đến 7.700 người năm

2009.ĐộingũthiênvănhọcMỹchiếmkhoảng1/4Hiệphộithiênvănhọcquốctế-tổchứctậphợptoànbộcácnhàthiênvănchuyênnghiệptoànthếgiới-tứclàthiênvănhọccókhoảng30.800thànhviêntrêntoàncầu.Mộtsựgiatăngđãlàmthayđổisâusắcxãhộihọccủangành.

Thiênvănhọccũngđã thayđổiđángkểvềphương thứcquansát.Hết rồihìnhảnhlãngmạncủamộtnhàthiênvănngồiquansáttrongbóngđêm,kiêncườngchốnglạicáilạnhvànhữngcơnbuồnngủ!Thếnhưngđólạichínhlàviệctôiđãlàmkhimớichậpchữngvàonghề,vàtôiđảmbảorằngviệcđókhônghềdễ chịu chút nào.Ngàynay, việcquan sát được tiếnhành trongđiềukiệntiệnnghihơnrấtnhiều:mộtcănphòngđầyánhsángvàcólòsưởi,vớicácbứcrèmđượctrangbịđểđảmbảoánhsángnhântạokhônglàmảnhhưởngtớicácquansát.Tôi lướt tay trênbànphímmáytínhđểđiềukhiểnkính thiênvănhướngvềngôi saohay thiênhàmà tôi cầnnghiên cứu, vàchúngsẽhiệnratrướcmắttôinhờnhữngphápthuậtđiệntử.Tấtcảnhữngthông tin cần thiếtđể có thểkiểmsoát tốtmọihoạtđộngđềuhiện ra trênmànhình:ảnhcủađốitượng,tọađộcủanótrênbầutrời,độtrongsuốtvàđộẩmcủakhôngkhí,lượngbụitrongkhíquyển,vậntốcgió,cácđặctínhcủabộdòđiện tửđangsửdụng, thờigianphơi sáng…Việcmất tiếpxúc trựctiếpvớibầutrờiđượcđềnbùxứngđángbởisựchínhxácvàhiệuquảcủacácquansát,nhưngthựcsựtôivẫnthấythiếuvắngmốiliênhệvớivũtrụ.Đêmxuống,đểtìmlạimốiliênhệnày,thỉnhthoảngtôibướcrakhỏitòanhàchứakínhthiênvănđểngướclênbầutrờivàđắmmìnhtrongánhsángcủamuônngànvìsaolấplánhtrênvòmtrờithơmộng.

Nhưngcònhơnthế,thậmchívớimộtsốkínhthiênvăn,tôikhôngcầnphảiđitớitậnđàithiênvănđểsửdụngchúng!Nhờvàonhữngphápthuậtcủatinhọc, tôicóthểđiềukhiểnmọithứngaytạivănphòngcủatôiởtrườngđạihọc, hay ngay tại nhàmình. Tôi làm việc cùng vớimột nhân viên tại đàithiênvăn,ngườinàycónhiệmvụquansátbầutrờivàđóngcửatrầnđểbảovệkínhthiênvănkhithờitiếtxấu,vàđảmbảosựvậnhànhtrơntrucủacác

thiết bị.Màn hình ở phòng làm việc hay ở nhà đều cho tôi các thông tinchínhxáchệtnhưtôicómặttạichỗ,vàtôicũngthựchiệncácbướcquansátmộtcáchnghiêmcẩnnhư tôiđangcómặt tạiđài thiênvăn.Toànbộcôngviệcđượcthựchiệnởnơicáchxachỗđặtthiếtbịhàngngànkm!Cáchquansáttừxanàycónhiềuưuđiểm:tiếtkiệmthờigian,tiệnnghihơn,ấylàchưanói tới tiếtkiệmchiphíđi lại.Saukhikết thúcquansát, tôicó thể trởvềgiườngcủamình,ấmáphơnhàngngànlầngiườngngủởphòngngủnộitrúcủađài.Hoạtđộng thườngngày,vì thế, cũngkhônggặpbiếnđộngvà tôikhôngphảinhờđồngnghiệpdạythay.Nhưngtôilạimấtđicơhộitớicácđàithiênvăn,thườnglạiđượcđặttạicácđịađiểmtuyệtvời,nhưđỉnhnúilửađãtắtMaunaKeatrênđảoHawaii,trênsamạcArizonahaytrêndãyAndesởChilê.Đólànhữngnơihẻolánhmàconngườicóthểkếtnốivớivũtrụ,lạicáchxasựônhiễmvàánhđènnhântạovốnchiacắtconngườivớibầuhòi.Khôngcònđượcthấynhữngcảnhthiênnhiênhùngvĩ,cũngnhưbầutrờisaohuyhoàng tớimức làmnghẹt thởkhiến tôicảmthấynhớ tiếcvôcùng.Vìthế,tôithườngsắpxếpđểmộtnămítnhấtcóthểmộthailầnđượctrởlạicácđàithiênvănthânthương.

Việcquansáttừxađãđượcđẩytớicựchạnkhikhôngchỉsửdụngcácđàithiênvănmặtđấtmàcảcáckínhthiênvăntrongkhônggianvũtrụnữa.Nhưtôiđãkể,khisửdụngkínhthiênvănHubble,tôithậmchícònkhôngđượcđiềukhiển trực tiếp.Việcđiềukhiểnphức tạp tớimức tôi phải thôngquaNASA để có được các dữ liệu củamình. Tôi phải gửi qua Internet trướchàng tháng chương trình quan sát cho nhân viên của viện kính thiên vănkhônggian tạiBaltimore, bangMaryland, chuyên tráchviệc sửdụngkínhthiênvănHubblechokhoahọc.CácquansátnàysauđóđượctíchhợpvớicácquansátcủacácnhàthiênvănkhácđểtốiưuhóaviệcsửdụngHubble.Saukhicódữliệu,chúngđượcgửidướidạngsốhóabằngsóngradioxuốngmặtđấtvàđượcxử líbằngmáy tínhcủaviện trướckhigửi tới trường tôibằngInternet.Lầnnàotôicũnghồihộpmỗikhinhìnthấychúnglầnđầutiênhiểnthị trênmànhìnhmáytính.Liệutôisẽkhámphárađiềugìđây?Sau

nhữngxúccảmbanđầu,tôibìnhtĩnhxemxétcácdữliệuvàphântíchchúngnhưtôimuốntạivănphòng.

Cáchthứcnghiêncứubầutrờiđãtiếnhóamộtcáchvượtbậc,vàcuộccáchmạngnàyvẫnchưadừng lại.Càngngàycácdữ liệucàngđếnvớicácnhàthiênvănmộtcáchtựđộng.Tươnglai,mỗiđêm,trongkhihọvẫncònđangngongiấc,cáckínhthiênvănđượcđiềukhiểntựđộngsẽquétbầutrời,vàgửitớimạngmáytínhvôsốcácdữliệusốhóavềvũtrụ.Cácmáytínhsẽsửdụngcơsởdữliệunàyđểtìmracáchiệntượngthiênvănđángchúý,chẳnghạnnhưcái chếtbùngnổcủamộtngôi saonặng (hay sao siêumới), xuấthiệnnhưcácchấmsángmớitrênbầutrời.Chúngcũngthuthậpcácthôngtincungcấpbởicáccơsởdữliệukháctrênthếgiới,đượcthuthậptrướcđóbởicáckínhthiênvănnhạycảmvớiloạiánhsángkhácnhưkínhthiênvăntiaX,hồngngoạihaysóngradio,vànhưthếgiúpchonhàthiênvăncóđượcmộtcáinhìnđaánhsángvềsựkiện.Vànhàthiênvănchỉcòncầnsuynghĩvềýnghĩacủasựkiệnnàykhitỉnhdậy.

Việcsốhóabầutrờiđãchorađờicáimàngườitagọilà“thiênvănhọcảo”.Nóđượcxâydựngdựatrêncácdữliệusốhóađượclưutrữvàcungcấpchocácnhàthiênvăntoànthếgiớitrênweb.Phươngthứcmớinàyđãdẫnđếnsựdânchủhóasâusắctrongthiênvănhọc.Nókhôngcònbịchiacắtgiữakẻgiàu-nhữngngườicóđiềukiệntruycậpcáckínhthiênvănlớn-vàngườinghèo-khôngcóđiềukiệnđểdùng.Đểcóthểtruycậpdữliệulưutrữvềbầutrờinhưbấtcứmộtnhàthiênvănnào,chỉcầncómộtmáytínhbấtkểlàchuyênnghiệphaynghiệpdư.Nhờthếcácnhàthiênvănchuyênnghiệpđãkêugọi tấtcảnhữngaicóphương tiện tinhọcgiúphọsắpxếphàng triệubứcảnhvề các thiênhà.Lờikêugọiđãđượchưởngứngnhiệt tình:hàngtrămngànngườitrênkhắpthếgiớiđãthamgiavàodựáncótênlà“Vườnthúthiênhà”,vàđãtạoranhiềukhámpháthúvị.

Mặcdùcónhữngưuđiểmkhôngthểphủnhậnđó,nhưngtôivẫncảmthấy

buồnkhigặpcácsinhviênnóivớitôirằnghọlàcácnhàthiênvănnhưnglạichưabaogiờđượcđặtchântớimộtđàithiênvănnào.Vớihọ,quansátbầutrờicónghĩalàngồitrướcmànhìnhvàxửlídữliệuđượcthuthậpbởinhữngngườikhác.Giánhưhọbiếtđượcnhữngcảmgiácsẽnhậnđượckhiquansátbầu trờivớivôvàncácvìsao lấp lánh trênđầu tạimộtđài thiênvăn thựcsự…

TạisaotôisửdụngtiếngPháp,tạisaotôiviếtchocôngchúng

Khiđãlàmộtgiảngviênvàmộtnhànghiêncứudosựtrùnghợpmaymắncủanhiềuhoàncảnh,tôiđãtrởnênsaymêviếtsáchphổbiếnthiênvănhọc.Theođềnghịcủa tạpchíLaRecherche, tôiđãviếtnhiềubàibáophổbiếnkiếnthứcvềvũtrụ:BigBang,sựhìnhthànhcácthiênhà,v.v…Chúngđãđượcđánhgiácaovàgâyđượcsựchúývớigiámđốcvănhọccủatủsách“Thờicủacáckhoahọc”thuộcNhàxuấtbảnFayardlúcbấygiờ.ÔngđãliênhệvớitôiởMỹvàđềnghịtôiviếtmộtcuốnsáchtổngkếtlạicáclíthuyếtvềvũ trụ,đặcbiệt là thuyếtBigBang.Đềnghị củaông tới rấtđúng lúc,bởitrướcđótôicũngđangnungnấuýmuốnđưacácphátminhkìdiệucủavậtlíthiênvănhiệnđạiđếnvớicôngchúng.

Tôitậnhưởngtrọnvẹncuộcsốngởmộttrườngđạihọc,nóchophéptôitáchbiệtkhỏithếgiớiđểlàmcôngviệcphântíchvàsuytư,viếtcácbàibáokhoahọcđểchiasẻcácpháthiệncủamìnhvớicộngđồngkhoahọc.Tuynhiên,tôivẫnluôncócảmgiáckhôngmấythoảimáikhibiếtrằngmộtbàibáomàtôiđãdàycôngviết ra trongnhiều tháng, thậmchíhàngnăm trời,màchỉđượcđọcvàhiểubởimộtsốítcácchuyêngia,vìtrithứcgiờđâyđãtrởnênquáchuyênsâu.Mộtsựchuyênmônhóaquámứcnhưthếkhiếntôirấtthấtvọng:càngngàytrithứckhoahọccàngtrởthànhkiếnthứcchuyênsâucủamộtngànhcựchẹp.Màtácgiảnàoviếtralạikhôngmongcóngườiđọc.Tôi

nghĩrằng,mộtcuốnsáchphổbiếnkiếnthứcvềthiênvănhaysẽđếnđượcvớicôngchúngrộngrãihơn,vàxétchocùng,cũngsẽcótácđộnglớnhơn.Biếtđâu, thậmchínócòncóthểlàmthayđổicảthếgiớiquancủamộtsốđộcgiảvàgiúphọđánhgiátốthơnthânphậnconngườitrongvũtrụbaolanày.Cácthanhthiếuniêncóthểnósẽlàmnảysinhnhữngchíhướngkhoahọctrongmộtthờiđạimàkhoahọckhôngđượcbáochícoitrọngvàgiớitrẻthìquaylưnglại.Tôicómộtniềmtinsâukínrằng,nhờvàoviệcphổbiếnkhoahọc,tôisẽđápứngđượclítưởngcủachữnhân,kháiniệmvềtìnhyêuthươngconngườirấtđượcKhổngTửcoitrọng,vànóđãbắtrễrấtsâutronglòngtôi.

Năm1987,mộtnămsaukhikíhợpđồngvớinhàxuấtbản,tôicómộtnăm

nghỉsa-bat[3].TrườngĐạihọcVirginia,cũngnhưtấtcảcáctrườngđạihọckháccủaMỹ,cómộttậpquánrấthaylà,cứsaumỗisáunăm,lạichophépcácgiáosưđượcnghỉdạytrọnmộtnăm.Mụcđíchlàchophéphọhoàntoàntậptrungvàonghiêncứu,hayviếtmộtcuốnsáchtrong12tháng,màkhôngbịgiánđoạnbởicôngviệcgiảngdạyhaycácnhiệmvụhànhchínhkhác.Cácgiảngviêncũngcóthểdùngkhoảngthờigiannàylàmviệcởmộtnơikhác,cộngtácvớicácchuyêngiacùngngànhđểtiếpxúctraođổi,hợptácvàtựlàmmớimìnhvềmặttrítuệ.Cónhiềulídođểtôidànhnămnghỉsa-batnàytớilàmviệcởViệnVậtlíThiênvănParis.Đâykhôngchỉlàmộttrungtâmnghiêncứutốt,nơitôicóthểcộngtácvớicácđồngnghiệpngườiPháp,màđócũngcònlàcơhộichophéptôithườngxuyêntớithămchamẹ,hiệnvẫnsốngởParis.Hơnnữa,thờigianlưutrúởthủđônướcPháp,trungtâmcủavôsốcácdisảnvănhóa,cũngsẽlàđiềukiệntốtđểtôiviếtcuốnsáchcủamình.

MặcdùmangquốctịchMỹ,sốngtrênđấtMỹ,vàsửdụngtiếngAnhhằngngàytừbốnthậpkỉnay,nhưngtôivẫnchỉthấythoảimáinhấtkhisửdụngngônngữcủaMolièređểtrìnhbàynhữngýtưởngtrongcuốnsách.ViệcđọccáctácgiảkinhđiểncủaPhápkhicònhọctrunghọcởSàiGònnhưRacine,

Corneille vàMolière hay các tác giả lớn của thếkỉ 19nhưHugo,Balzac,Stendhal và Flaubert cũng như các nhà thơ như Rimbaud, Verlain vàBaudelaiređãlàmtôisayđắmthứngônngữtrongsáng,đầyắpsắctháivàmộtvốntừvựngvôcùnggiàucónày.Vớitôiđóchínhlàthứngônngữvănhọc tốt nhất.Tôibiết rằngnhữngchủđềmà tôi sẽđề cậpđến trongcuốnsáchcủamìnhđôikhi rấtkhó,và tôi tinrằngviệcviếtbằng tiếngPhápsẽchophéptôiđưavàomộtchútchấtthơđểlàmdịuđithứngônngữđôikhikhôcứngcủakhoahọc.TiếngAnhđốivớitôivẫnlàmộtngônngữkhoahọcmàtôisửdụngđểviếtcácbàibáokhoahọc.Tôicònmộtchút thamvọngvănhọchơnnữavớitiếngViệt,tiếngmẹđẻcủatôi.Tôivẫndùngnótronggiađình,nhưngdonhiềunămrờixaquêhươngnêntôikhôngthểsửdụngnómộtcáchthuầnthụcnhưtôimuốn.

Tôi đã hoàn thành cuốnGiai điệubí ẩn[4] (LaMélodie secrète) vào cuốinămnghỉsa-bat,vànóđượcxuấtbảnkhitôiđangbậnbịugiảngdạytrởlạiởVirginia.HoàntoànvôdanhvớicôngchúngPháp,tôitựhỏiliệucócơhộiđể cuốn sách của tôi được biết tới hay không. May mắn thay, ClaudeDurand,giámđốccủaNhàxuấtbảnFayardđãđánhgiácaocuốnsáchvàquyếtđịnhtungramộtchiếndịchbáochírầmrộđểlăngxê.Báochíđãđápứngngay,cácbàibình luậnđềucóýkhenngợi.Vàđỉnhđiểm làBernardPivotđãmờitôidựchươngtrìnhtruyềnhìnhApostropes.Tôibiếtrằngmìnhđã thànhcông,khihômsau,ởsânbayRoissy, tôiđangchờđểbay trở lạiVirginia,rấtnhiềungườiđãđếnchúcmừngtôivềchươngtrìnhtruyềnhình.Giaiđiệubíẩnđã trở thànhcuốnsáchbest-sellervàđượcdịchsangnhiềuthứtiếng,trongđócócảtiếngAnhvàtiếngViệt.Hơnhaithậpkỉsau,cuốnsáchvẫnbánđượchàngngànbảnmỗinămdướidạngsáchbỏtúi.Vậylàsựnghiệpviếtsáchphổbiếnkhoahọccủatôithựcsựđãbắtđầu.

“Tạisaoônglạichọnphổbiếnkiếnthứckhoahọc?”Tôiđãđượchỏinhưthếrấtnhiềulầntrongcáccuộcphỏngvấn.Vàtôiluônđáprằnglídochínhlàđềtài nghiên cứu của tôi thích hợp với điều đó.Mỗi chúng ta đều đã từng

ngướcnhìnbầutrờiđêmvàđềubịchoángngợpbởisựlộnglẫycủanó.Mỗichúngtacũngđềuđãtừngtựvấnvềsựvôtậncủavũtrụvàđặtracáccâuhỏi về nguồn gốc và số phận của nó. Tôi cómột thếmạnhmà các đồngnghiệptrongcáclĩnhvựcnghiêncứukháckhôngcó:đólànóivềcáchànhtinhdễdànghơnnhiềusovớinóivềcácproton,electronhayquarkmàchưaaingoàicácnhàkhoahọctừngđượcnhìnthấy.Cácngôisaovàcáctinhvânmang chất thơ và vẻ đẹpmà chắc chắn các hạt cơ bản khôngbao giờ có.Việcphổbiếnthiênvănhọcchắcchắnsẽdễdànghơnsovớiphổbiếnvậtlíhạtcơbản,líthuyếtdây,côngthứccủamộtchấthóahọc,sựvậnhànhcủamộttếbàosốnghaymộtvirus.

Còncónhững lídokhácquan trọnghơn thúcđẩy tôiđóngvai trò“ngườitruyềnbákiếnthức”.Khôngnghingờgìnữa,xãhộingàynayphụthuộcrấtnhiềuvàokhoahọcvàcáccôngnghệpháisinhtừnó.Nhữngkiếnthứcđólànềntảngchosựpháttriểnvàtồntạicủanhânloại.Vàcũngchắcchắnrằngkhoahọc,khibịnhữngngườicóquyềnquyếtđịnhsửdụngmộtcáchsailầm,dùhọlànhàchínhtrị,nhàcôngnghiệphaynhàquânsự,đềucóthểgâynênnhững hậu quả khủng khiếp: sự tàn pháHiroshima vàNagasaki, lỗ thủngtrên tầng ozon, sự nóng lên toàn cầu do hiệu ứng nhà kính hay các vếtthươngkhácdochúngtagâyrachoTráiĐấtlànhữngbằngchứngrõràng.Trongmộtthếgiớingàycàngtrởnênphụthuộclẫnnhau,trongđótưtưởngdânchủcàngpháttriểnrộngrãivàcôngchúngngàycàngcótiếngnóiđốivớicácnhàlãnhđạo,thìviệccáccôngdânnắmđượcmộthiểubiếtcơbảnvềkhoahọcvàcôngnghệcàngtrởnêncốtyếutrongmọilĩnhvựccủacuộcsống,họcầnphảinắmđượcnhữnglợiíchcũngnhưcáctáchạicóthểđểlựachọnđứngđắncácnhàlãnhđạocủahọ.Nhữngngườinàycầnphảilựachọntronghàng loạt cácgiảiphápcó thểgâyảnhhưởngđếnhàng triệungười,thậmchícảtươnglaicủahànhtinh.Vìvậyhọcũngcầnphảicậpnhậtthôngtinđểcóthểđưaracáclựachọnđúngđắn.

Báo chí khoa học cũng đóng vai trò quan trạng trong việc phổ biến kiến

thức.Nócungcấpthôngtinchocôngchúnghiệntrạngcủatrithứcvànhữngứngdụng của chúng trongxãhội.Nó cũng là tiếngvang củanhữngphảnứngcủacôngchúngđốivớimộtsốứngdụng-chẳnghạnnhưsựngờvựccủachâuÂuđốivớicácthựcvậtbiếnđổigen.Nhưngcácnhàbáokhoahọckhônglàmkhoahọc,vàvìthếđôikhihọmắcphảisailầmtrongcácbàibáohaycácchươngtrìnhphátthanhtruyềnhìnhcủahọ.Cònaicóthểthíchhợphơn nếu không phải là chính nhà khoa học đứng ra giải thích những phátminh củamình hay của các đồng nghiệp?Nhà khoa học làm việc này làthíchđángnhất:do tự thựchànhchínhphươngphápkhoahọc,anh tabiếtđượcnhữngthànhcônglóesángvàvangdội,nhưngđồngthờicũngbiếtcảnhữnghạnchếvàngõcụt.Ngoàira,anhtacòncóthểtạoramộthìnhảnhhấpdẫnvàkhôngbuồntẻvềkhoahọcnếuanhtabiếttrìnhbàymộtcáchsưphạmvàsaymê.Tôi rấtbuồnkhi thấyởcácnướcphát triểnnhững thanhniêntàinăngnhấtthườngtừbỏconđườngkhoahọcđểđitheonhữngngànhnghềkiếmđượcnhiều tiềnhơnnhư thươngmại, luật hayykhoa, cần cấpthiếtlàmthứctỉnhvàduytrìniềmsaymêkhoahọccủagiớitrẻ,vàgiúphọcólạiđượcnhữngmốiliênhệtíchcựcvớikhoahọc.

Tôinghĩrằnggiớikhoahọcđãngàycàngnhậnrathựctếrằngchínhtiềncủacôngchúngđãtàitrợchocácnghiêncứucủachúngtôivàchúngtôicầnphảibáocáochocôngchúngbiếtkếtquảcôngviệccủamình,nhưtấtcảcácnhânviênphảibáocáovớisếpvềnhữngkếtquảvàtiếnbộđạtđược.Tronglĩnhvựcnghiêncứucủatôi,vớiviệcxâydựngmộtkínhthiênvănmặtđấttiêutốn hàng trăm triệu đô la, hay việc đưa kính thiên vănHubble vào khônggiantiêutốntiềnthuếcủadântớihơn10tỉđôla,thìcàngcầnphảiduytrìsựquantâmvàthuhútsựchúýcủacôngchúngđốivớithiênvănhọc.Bởivìtrongmộtnềndânchủ,ýkiếncủaquầnchúngcóthểgâyáplựclêncáclãnhđạo và ép họ đầu tư nhiều hơn nữa cho nghiên cứu khoa học, hay trongtrườnghợpquyếtđịnhngượcvớilợiíchcủanóthìsẽphảisửađổiýkiếnvàthayđổihànhđộng.

Chẳnghạnnhưvídụsauđây.Năm2004,mộtnămsauvụnổtàuconthoiColumbia làm chết 7 nhà du hành,NASAđã quyết định hủy bỏ việc sửachữa kínhHubble đã được lên kế hoạch từ lâu, với lí do quá nguy hiểm.Thựcra,nhiều thiếtbịcủaHubble-chủyếu làmáyquangphổ,nhiềuconquayhồichuyểngiúpchoviệcđịnhhướngkínhthiênvăn,cáctấmpinmặttrờicungcấpnănglượngđiện-đềuđãhỏnghoặcxuốngcấptrầmtrọng,vànếunhưkhôngđượcsửachữa,Hubblekhôngthểhoạtđộngđược.Việcdừngsửachữagiốngnhưtuyênbốtửhìnhkínhthiênvănkhônggianđãtừnggiúptạo ra cuộc cáchmạng trong thiênvănhọc.Một làn sóngphảnđốiđã lanrộngmạnhmẽtrongcôngchúng,bởicơquanchịutráchnhiệmquảnlíkínhHubbleđãlàmrất tốtchiếndịchquanhệcôngchúng:aimàchẳngchoángngợptrướcsựhuyhoàngcủacácbứcảnhdokínhthiênvănkhônggiannàygửivề?MộtcuộcvậnđộngđểcứuHubbleđãđượctổchức.Mọingườiviếtthưchongườiđạidiệncủamìnhởquốchội,vàhọđãthuyếtphụcgiámđốcNASAthayđổiquyếtđịnh.ChuyếnđigầnđâynhấtđểsửachữaHubblelàvàomùahènăm2009vàđãthànhcôngrựcrỡ.Kínhthiênvănnàysẽtiếptụctrungthànhvớisứmệnhcủamìnhítnhất làchotớinăm2014,khimàkínhthiênvănmangtênJamesWebbsẽđượcđưalênthaythế.Đâylàvídụđiển hình về việc thông tin cho công chúng về một chủ đề khoa học đãđược…đềnđáp!

Nhưngcũngcónhững lídokhácnữa thúcđẩy tôi làmcôngviệcphổbiếnkhoahọc.Ngoàiviệcmôtảcáchiệntượng-từBigBangtớicácđốitượngkìlạvà tuyệtvờinhưcác lỗđen, cácquasar (chuẩn tinh)vàcácpulsar-mộtđiềunữatôiquantâmtrongnghiêncứucủamìnhlàcáchàmýtriếthọcmànócóthểcó.Thiênvănhọckhôngđơngiảnchỉlàviệcnghiêncứucácthiênthểtrongvũtrụ.Ngoàicáccâuhỏithuầntúykhoahọcra,cònnhữngvấnđềsiêuhìnhvàtâmlinhnữa.Thiênvănhọckhiếntanhìnvàcũngkhiếntasuytư.Nólàmthayđổithếgiớiquancủachúngta,haynóitheotriếtgiakhoahọcThomasKuhn,nólàmthayđổichínhmôthức(paradigm)củachúngta.Khiđưaconngườirakhỏivịtrítrungtâmcủavũtrụ,Copernicusđãtạora

mộtcuộccáchmạngmàchúngtavẫncòncảmnhậnđượccáchệquảchotớitậnhômnay.Vũtrụhọchiệnđạiđãlàmthayđổisâusắccácquanđiểmcủachúngtavềbảnchấtcủakhônggianvàthờigian,vềnguồngốccủavậtchất,vềsựpháttriểncủasựsốngvàýthức,vềtrậttựvàhỗnloạn,vềhỗnđộnvàhàihòa,vềtínhnhânquảvàquyếtđịnhluận.Cáccâuhỏimànhàvũtrụhọcđặt ra gần gũimột cách đángkinh ngạc với các câu hỏimànhà thần họcquan tâm:nguồngốccủavũ trụ làgì?Nócó thể tựsinhra?Liệucóđiểmkhởiđầucủakhônggianvàthờigiankhông?Vũtrụcókếtthúckhông?Nótớitừđâuvàđitớiđâu?Sựtồntạicủachúngtaliệucóýnghĩanàođótrongvũ trụ rộng lớnnàykhông?Sựxuấthiệncủa trí tuệvàý thức làdongẫunhiên,một“sựtìnhcờtrênđường”trongcuộctrườngchinhcủavũtrụhaynóđãđượclậptrìnhsẵntrongcácthuộctínhcủamỗinguyêntử,ngôisaovàthiênhà,vàtrongtừngđịnhluậtvậtlíchiphốivũtrụ?Vớiviệcmảimiếtđậpphábứctườngbaoquanhthựctạivậtlíbằngnhữngchiếcbúatạlàcácđịnhluậtvậtlívàtoánhọc,cácnhàvũtrụhọcvàthiênvănhọclạithấymìnhmặtđốimặtvớicácnhàthầnhọc.Vũtrụhọcđãđềcậptớinhữngchủđềmàtừlâuvẫnlàđộcquyềncủatôngiáo.Tôitinchắcrằngkhoahọccóthểsoirọiánhsángmớivàonhữngcâuhỏixaxưađó,vàđiềunày làm tăngsựhammuốnchiasẻnhữngsuyngẫmvàniềmtinsâukíncủatôivớicôngchúng.NhưnhàsinhhọcngườiPhápJacquesMonodđãviếttrongcuốnNgẫunhiênvàTấtyếu(LeHasardetlaNécessité):“Tráchnhiệmđặtra,nhấtlàtrongthờiđiểmhiệnnay,đốivớicácnhàkhoahọclàphảisuynghĩvềlĩnhvựcnghiêncứucủahọtrongtổngthểnềnvănhóahiệnđại,đểlàmgiàuchonókhôngchỉbằngnhữngtrithứcquantrọngvềmặtkĩthuậtmàcảnhữngtưtưởngtớitừ ngành khoa học của họ,mà họ nghĩ rằng có ý nghĩa vềmặt nhân văn.Ngaycảsựngâythơcủamộtcáchnhìnmới(màkhoahọcluônlànhưthế)đôikhicũnglàmsángtỏđượcnhữngvấnđềcũdướimộtánhsángmới…”

Trênbìnhdiệncánhân,cơmayđượclàmmộtnghềmàmìnhyêuthíchđãđemlạicho tôiniềmvuisướngvôbiênđểchiasẻkhôngchỉnhữnggì tôibiết-nhưmộtngườithợthủcôngtựhàokhoesựkhéoléocủamình-còncả

cảmxúcvàtìnhcảmvềsựkếtnốivớivũtrụmàtôicảmnhậnđượcmỗikhitớicácđàithiênvănởkhắpnơitrênthếgiới,đểtiếpnhậnánhsángquýbáutớitừnhữngnơixaxămtrongvũtrụ.Hoạtđộngphổbiếnkiếnthứcđãchotôimộtcuộcsốngmới,ngoàicuộcsốngcủamộtnhànghiêncứuvàgiảngdạy.Thôngquađó tôicó thểgặpgỡrấtnhiềungười trongcácmôi trườngkhácnhau-vănhọc,nghệthuật,chínhtrị…Nhữngcuộcgặpgỡnàyđãlàmgiàuvàmởrộngthêmcáinhìncủatôivềthếgiới.

Trởlạiquêhương

ChínhvớitưcáchmộtngườiphổbiếnkiếnthứcmàtôiđãđượctrởlạiViệtNamcùngTổngthốngFrançoisMitterrand.Vàomộtngàynăm1993,tạivănphòngcủatôiởtrườngVirginia,tôinhậnđượccuộcgọitừđiệnÉlysée.Banđầu tôi cứngỡđó làmột trò đùa.Tổng thốngPhápmời tôi thamdựpháiđoànnhànướcđi cùngông trongchuyến thămquêhương tôi.Ông lànhàlãnhđạođầutiênnốilạimốiquanhệvớiViệtNamsauthờikìdàiđóngcửavớiphươngTây.Tạisaotổngthốnglạimờitôi?Khôngmộtaichotôicâutrảlờicụ thể.Có lẽôngmuốn làmvinhdựchonướcchủnhàbằngcáchmờimộtđứaconnổitiếngquốctế.CũngcóthểcuốnGiaiđiệubíẩnđãlàmhàilòngvị tổng thốngcóhọc thức,ưa tậphợpquanhmìnhcác triếtgiavà tríthứcnày.

LờimờicủaTổngthốngPhápđãlàmtôikhóxử:tôicónêntrởlạimộtđấtnướcđãgiamgiữchatôiởtrạicảitạonăm1975,nơiôngkhómàsốngnổinếukhôngcósựcanthiệpbấtngờcủamộtngườibạn?Tôiđãhỏichatôicâuhỏiđóvàôngđãkhôngphảnđốichuyếnđinày:ôngkhuyêntôihãyđiđểxem tậnmắthiện trạngởViệtNam,và tựphánxét lấy.Đốivớiông,mộtngườinhânhậutừtrongtâmkhảmvàthấmđẫmtriếtlíPhậtgiáo,thìsựthùhằn,oánhậnvàtrảthùlànhữngthứthuốcđộccủatinhthầncầnphảiloạibỏ.

KhôngcầnphảinóichuyếntrởvềthànhphốquêhươngHàNội,nơitôichưa

từngđặtchântrởlạitừnăm1954,đãlàmtôixúcđộngtớimứcnào.Tôiđãthămlạinhữngnơicũchốnxưacủathuởấuthơvàgặpgỡmộtsốthànhviêntronggiađìnhmàtôiđãmất liênlạc từhơnbốnthậpkỉ.Sựnghèokhổvàđauthươngdonhiềunămchiếntranhvẫncònhiểnhiện.Cùngpháiđoàncủatổngthống, tôiđãđượcgặpmặtnhiềunhânvậthuyềnthoạicủaViệtNamnhưcựuThủ tướngPhạmVănĐồng(ngườiđãgiải thoátchocha tôi)hayĐại tướngVõNguyênGiáp,người chỉhuychiến thắngĐiệnBiênPhủvàcuộcchiếntranhchốngMỹcủaViệtNam.ChủtịchHồChíMinhđãmấttừlâu.Ngaycảkhitôikhôngtánđồngvớinềnchínhtrịcủaôngđãhạnchếcácquyềntựdovàcáchhọđốiđãivớitùbinh,nhưchatôi,tôivẫnngưỡngmộdântộcanhhùngnàyđãchiếnthắngđượchaicườngquốclàPhápvàMỹ,mặcdùđãphảitrảgiábằngnhiềumáuvànướcmắt.Đểgìngiữnềnđộclậpcủamình,họđãchứngtỏvớithếgiớirằngcáccôngnghệchiếntranhdùcótiên tiến tớiđâuchăngnữacũngkhông thểkhuấtphụcđược tinh thầnconngười.SauchuyếnđicùngTổngthốngMitterrand, tôiđãquay trở lạiViệtNamnhiềulần,vàtôiluôntựhỏiliệumìnhcóthểgiúpđượcgìchođấtnướctrongcôngcuộctáithiết.Làmộtgiáosưvàmộtnhànghiêncứu,câutrảlờiđãtựxuấthiện:tôicầnphảichiasẻvàtruyềnđạtnhữnggìtôibiếtchogiớitrẻ.ViệtNamđangtrongthờikìpháttriểnkinhtế.Mộtnửadânsốtrongđộtuổidưới30vàkhôngbiết tới chiến tranh, cầnphải cungcấp chohọmộthànhtrangkhoahọcvàkĩthuậtcầnthiếtđểmộtngàynàođóViệtNamsẽtrở thànhmộtconhổnữacủachâuÁ,nhưNhậtBản,HànQuốcvàTrungQuốc.Bấtchấpnhữngbiếnđộngbấtngờcủa lịchsử,vàdosựảnhhưởngcủaKhổnggiáo,ViệtNam,nhưtôiđãnói,vẫncómộtsựtôntrọngsâusắcđốivớicácgiátrịtinhthần,giáodụcvàtrithức.TôiđãtrởvềgiảngdạyvậtlíthiênvăntạitrườngĐạihọcTổnghợpHàNộivàthamdựcáchộithảovềthiênvănhọc.Tôinhậnthấymộtsựkhátkhaohọctậpcháybỏngtừcácsinhviên.Chắcchắnvấnđềkhôngphảidothiếuchấtxámmàlàthiếumộtsựdẫndắttốtcùngvớicácphươngtiệnhọctập.Việcthiếucácphòngthínghiệm,máytínhvàđịađiểmlàrấttrầmtrọng.Tôicũngcómộtloạtcácbuổithuyết

trìnhvềlịchsửcủavũtrụ.TừSàiGòntớiHàNội,mọingườiđềumuốntớinghe tôinói.Côngchúngđã tỏ rõsự tòmòhamhiểubiếtmộtcáchmãnhliệt,đượcthổibùnglênvớisựxuấthiệncủaInternetđãđưacácphátminhmớitớitầmtaymỗingười.NhiềucâuhỏiđặtravềBigBang,lỗđenvàcácpulsar.Rấtnhiềuthínhgiảđãđọcsáchcủatôi,đasốđềuđãđượcdịchsangtiếngViệt.

VậtlíthiênvănlàchuyênngànhchưacótrongcáctrườngđạihọccủaViệtNam,vàởđâycũngchưacócáckínhthiênvănlớn.Câuhỏiđặtralà:liệumột nước đang phát triển nhưViệtNam có nên dấn thân vào con đườngnghiên cứu khoa học cơ bản, tức là để đạt được tri thức vì tri thức, chứkhôngphảivìmụctiêuứngdụngngaylậptức?Việctìmhiểunguồngốcvũtrụ,cácthiênhàvàcácngôisaochắcchắnsẽkhônglàmtăngmứcsốngcủadânchúngcũngnhưkhôngkíchthíchtrựctiếpsựpháttriểnkinhtếcủađấtnước.Tôihiểuđượcviệcchínhphủthíchđầutưvàocáckhoahọcứngdụngnhưcôngnghệnano,tinhọchaycôngnghệsinhhọchơn.TôicũngýthứcđượcrằngViệtNamtrướchếtcầnphảipháttriểnhạtầng(nhấtlàgiaothôngđườngbộvàđườngsắt)đểtạođiềukiệnthuậnlợichothươngmạivàcôngnghiệp,vàgiáodụcphổthôngđểchuẩnbịchogiớitrẻ.

Tuynhiên, nghiên cứu cơbản là điều kiện tiên quyết cho sự thịnh vượngkinhtếcủatấtcảcáccườngquốc.NgườiTrungQuốcđãhiểuđượcđiềuđó.Để đạt và giữ được thứ hạng cường quốc của mình, họ đã nhận ra rằngnghiêncứuvàsángtạolàkhôngthểthiếu,vàmộtnướcmạnhphảilànướcdẫnđầutrongnghiêncứuởtầmquốctế.Tôiđãrấtngạcnhiênvớisựpháttriển hết sức nhanh chóng của chương trình không gian của TrungQuốc.TrungQuốcđãtrởthànhmộttrongsốítcácquốcgiacókhảnăngđưaconngườivàokhônggian.ThamvọnghiệntạicủahọlàMặtTrăng,đúngvàolúcNASAđãrútkhỏicuộcđuadothiếungânsách.ThựcsựởTrungQuốcđãcómộtquyếttâmchínhtrịvềnghiêncứucơbản.ThanhniênTrungQuốcđượcgửi rađào tạoởnướcngoài tạicácphòng thínghiệmnghiêncứu tốt

nhất,đặcbiệtlàởchâuÂuvàMỹ.Họcũngcóchiếnlượcthựcsựđểđóncácsinhviênnàytrởvềsaukhihọcxong.CácnhàlãnhđạoTrungQuốcđãhiểurõrằngmuốnchặnđượcsựchảymáuchấtxámcầnphảicócácphòng thínghiệmđược trangbịhiệnđạichophépcácsinhviênmới tốtnghiệppháthuyđượctàinăngcủahọ.Lươngcủacácnhànghiêncứucũngđãđượctănglên,trongmộtsốtrườnghợpthậmchícònngangtầmthếgiới.ĐiềunàyđãthuhútnhiềugiáosưHoakiều từbỏvị tríởcác trườngđạihọcnổi tiếngnhấtcủaMỹvàÂutrởvềphụcvụđấtnước.

Xahơnnữa,NhậtBản làmột tấmgươngnổibật.QuyếtđịnhmởcửavớiphươngTâycủaNhậthoàngMinhTrịcuốithếkỉ19vàgửicácthanhniênNhậtđiđào tạoởcác trườngđạihọccủaphươngTâyđã làđộng lực thúcđẩysựphát triểnkinh tếmạnhmẽchưa từngcóởđấtnướcmặt trờimọc.Khi trởvềquêhương,ngườiNhậtđãbắt chướcnhữngngười thầycủahọtrongmộtkhoảngthờigiantrướckhivượtlênởnhiềulĩnhvực.HànQuốccũngđi theoconđườngnhưthế.Tôi tinrằngvớisựquảnlí tốtcủanhữngngườilãnhđạo,ViệtNammộtngàynàođósẽđứngnganghàngvớinhữngconhổchâuÁnày.Nhưngcũngcầnchúýrằngpháttriểnnhưngvẫnphảitôntrọngmôitrường.ViệtNamcórấtnhiềuđịađiểmtuyệtđẹp,cónơivẫncònnhữngđộngthựcvậtduynhấtsinhsốngmàkhôngnơinàokháctrênthếgiớicóđược.Thếnhưngsựphát triểndu lịchvàkháchsạnđanglàmbiếndạngvàônhiễmmột sốđịađiểmgiàumàusắchuyền thoại,nhưvịnhHạLong,nổitiếngvớivôsốnhữngnúiđávôinổitrênmặtđạidươngvươnlênbầutrời.Vàokỉnguyêncủasựtoàncầuhóa,manglạinhiềuhứahẹnhivọngnhưng cũng coi đồng tiền là vua,ViệtNamcầnphải phát triểnmàkhôngđánhmấtcácgiátrịtruyềnthốngcủaPhậtgiáovàNhogiáo,luôntôntrọngtựnhiên,lòngtrắcẩnvàtráchnhiệm.

TướngGiápđãtừngtâmsựvớitôi:“ViệtNamđãchothếgiớithấyđượcsựanhhùngtrênchiếntrường.Giờhãychohọthấyđấtnướcnàycũngcóthểchiến thắng trênmặt trận kinh tế”.Tôimuốn thêm câu này: “Và hãy làm

điềuđómàkhôngmấtđilinhhồncủađấtnước”.

Conngườivàsốphậncủanó

TôinuôiýđịnhsẽchuyểntớisốngởParissaukhingừnggiảngdạyvàtậptrungthờigianđểviết.TôivẫnluôncảmthấymìnhgầngũivớisựnhạycảmcủangườiPháphơnlàMỹ.QuanđiểmcủangườiPhápvềcácmốiquanhệconngườivàcuộcsốnghợpvớitôihơn.TôiđãlàngườiViệtvàngườiMỹ.TrởthànhngườiPhápsẽkhéplạimộtvòngkíntrọnvẹn.

Tôithườngtựhỏi,liệucótồntạisựtổchức,trênnhữngnétlớn,củasốphậnmột conngườimàvẫnkhông làmmất đi tự doý chí, tựanhư sự tổ chứctrongvũtrụmàtôiđãnóitới.Càngdấnthântrênđườngđời,tôicàngnghĩrằngmộtsốsựkiệnvàcáccuộcgặpgỡkhôngthểchỉlàkếtquảthuầntúycủasựngẫunhiên.Chẳnghạn,liệutôicótrởthànhnhàthiênvănhọckhôngnếuCharlesdeGaulekhôngcóbàiphátbiểuởPhnomPenhvàkhônglàmtôiphảichuyểnhướngsangmộttrườngđạihọccókínhthiênvănlớnnhấtlúcbấygiờ?ChatôiliệucómấttrongtrạicảitạokhôngnếunhưtôikhôngmaymắngặpđượcnhàvậtlíthiênvăntạiMeudon?Tôikhôngthểkhôngsosánh sự tổ chứcmà tôi nhận thấy trong cuộc sống của tôi với khái niệmnghiệpcủaPhậtgiáo.TheođạoPhật,nhữngđiềutagặptrongcuộcđờinàylàhệquảcủatấtcảnhữnghànhđộngvàýnghĩcủanhữngcuộcđờitrướcđócủachúng ta.Nógiốngnhưmộtkiểuđịnh luậtnhânquảkếtnốicuộcđờihiệntạicủachúngtavớitấtcảnhữngcuộcđờitrướcđóvàsaunày.Mộtsốgiaiđoạntrongcuộcđờitôi,khinghĩlại,cóvẻquáthầnkìtớimứctôikhôngthểkhôngngạcnhiêntrướcsựxếpđặtcủachúng.

PHẦNIITÔI NGHIÊN CỨU GÌ: KHOAHỌCỞMỌITRẠNGTHÁICỦANÓ

Thếgiớikhôngphảilàmộtgiấcmơvàánhsánglàsứgiảcủanó

Khoahọc làkếtquảcủasựđốiđầugiữaconngườivới thực tế.Nókhôngngừngđượcnuôidưỡngbởicácquansátvàthôngtinthuđượcbằngnhiềuphương tiện khác nhau từ thiên nhiên, từ các thí nghiệm trong phòng thínghiệm,tớicáccôngcụquansáttốitânnhất.Khởiđầucủamọicuộcphiêulưukhoahọcđềuxuấtpháttừquanđiểmchorằngthếgiớithựcsựtồntại,chứkhôngphảisảnphẩmcủatrítưởngtượngcủachúngta.Thếgiớikhôngphải làmộtgiấcmơhayảoảnh.TriếtgiangườiĐứcGottfriedLeibnizđãtừngtựhỏivềsựtồntạimộtsựthựcđángngạcnhiên:“Tạisaocócáigìđólạihơnlàchẳngcógì?”Thựctếrằng,thựctạithựcsựcóhiệnhữuđãthúcđẩycácnhànghiêncứuhammuốntiếpxúcvớinóvàmởrakhảnăngnhậnthứcthếgiới,nhờđómàcókhoahọc.

Thiênvănhọclàngànhkhoahọcduynhấttakhôngthểlàmthựcnghiệm:takhôngthểtáitạolạiBigBangtrongphòngthínghiệmhaysinhracácngôisaotrongốngnghiệm.Vậylàmthếnàođểcóthể tìmhiểuvềvũtrụ?Ánhsángsẽhỗtrợchúngta.Ánhsánglàsứgiảtuyệtvờicủavũtrụ.Nólàbạnđồnghànhcủatôi.Nóchophéptôihiệpthôngvớivũtrụvànghiêncứunó.Chínhánhsángđãmangtớinhữngnốtvàcácđoạnnhạcrờirạccủagiaiđiệubíẩncủavũtrụmàconngườiđangcốgắngtáidựnglạitrongtoànbộvẻđẹphuyhoàngcủanó.

Ánhsángđóngvai tròsứgiảcủavũ trụnhờbađặc tínhcơbản.Thứnhấtnhưtôiđãnói,nókhôngtruyềnngaytứcthìmàphảimấtmộtkhoảngthờigianhữuhạnmớitớiđượcchúngta.Vìthế,chúngtaluônnhìnthấyvũtrụvớimộtđộ trễnhấtđịnh,vàcáckính thiênvănchochúng takhảnăng lầnngượctrởlạitheothờigianvàdựnglạiquákhứ.

Ánhsángcũngmangtheonómậtmãcủavũtrụmàmộtkhigiảiđượcsẽcho

phépchúngtakhámphárabímậtvềthànhphầnhóahọccủacácngôisaovàthiênhà,cũngnhưbímậtvềsựchuyểnđộngcủachúng.Sởdĩnhưvậybởivìánhsángtươngtácvớicácnguyêntửlàthànhphầncủavậtchấtthấyđượctrongvũtrụ.Thựcchấtánhsángchỉthấyđượckhinótươngtácvớimộtvậtthể.Thậtlàđỉnhđiểmcủanghịchlí:ánhsángsoitỏmọithứnhưngchínhnólạikhôngnhìnthấyđược.Đểcóthểbiểuhiện,trênquỹđạocủanóphảibịchắnbởimộtvậtthể,dùđólàmộtcánhhoahồng,nhữngchấtmàutrênbảngmàucủahọasĩ,võngmạctrongmắtchúngta,haygươngcủamộtkínhthiênvăn.Tùytheocấutrúcnguyêntửcủavậtchấtmànótươngtác,ánhsángbịhấpthụởmộtsốnănglượngrấtxácđịnh.Dovậy,khitanhậnđượcquangphổcủaánhsángphátratừmộtngôisaohaymộtthiênhà-nóicáchkhác,nếutaphântíchnónhờmộtlăngkínhthànhcácthànhphầnnănglượnghaymàukhácnhau- tasẽthấyphổnàykhôngliêntụcmàbịbămthànhnhiềuvạchhấp thụ, tươngứngvớicácnăng lượngbịcácnguyên tửhấp thụ.Sựsắp xếp của các vạch này không phải ngẫu nhiên,mà phản ánhmột cáchtrungthựcsựsắpxếpcácquỹđạocủacácelectrontrongcácnguyêntửvậtchất.Sựsắpxếpnàylàduynhấtđốivớimỗinguyêntố.Nótạothànhmộtkiểuvântayhaythẻcăncướccủanguyêntốhóahọc,chophépnhàthiênvănnhậnrangaymộtcáchchínhxác.Ánhsángđãcho tabiết thànhphầnhóahọccủavũtrụnhưthếđấy.

Ánhsángcũngchophépnghiêncứusựchuyểnđộngcủacáchànhtinh.Bởikhônggìlàbấtđộngtrênbầutrời.Lựchấpdẫnlàmchomọicấutrúccủavũtrụ-cácngôisao,thiênhà,đámthiênhà…-hútvà“rơivào”nhau.Chuyểnđộngrơinàycộngvớichuyểnđộngdãnnởchungcủavũtrụ, tấtcảđềulàchuyểnđộngvàthayđổi.QuanđiểmbầutrờilàbấtđộngcủaAristotlethựcsựđãchếttừlâu.Sởdĩchúngtakhôngnhậnracácchuyểnđộngnáonhiệtnàybởicáctinhtúởquáxamàcuộcđờiconngườilạiquángắnngủi.Cũngchínhánhsángđãphátlộchochúngtabiếtvềtínhvôthườngnàycủavũtrụ.Nóđổimàukhinguồnsángdịchchuyểnđốivớingườiquansát.Nódịchvềphíađỏ(cácvạchhấpthụdịchvềphíanănglượngthấphơn)nếunhưvậtthể

chuyểnđộngraxa,vàdịchvềphíaxanh(cácvạchhấpthụdịchvềphíanănglượngcaohơn)nếuvậtthểtiếnlạigần.Bằngcáchđosựchuyểndịchvềphíađỏhayphíaxanhnày,nhàthiênvăncóthểtáidựnglạicácchuyểnđộngcủavũtrụ.

Bằngcáchthuthậpánhsángcủavũtrụnhờcáckínhthiênvănkhổnglồ,tôiđãcốgắnggiảimãgiaiđiệubíẩncủavũtrụ,cóđượcnhữngphácthảocủacâu trả lờivà thấyđược rõhơnmộtchút.Tim tôi luônđậpmạnhmỗikhinhữnghìnhảnhtuyệtvờivềnhữngcánhtayxoắncủamộtthiênhàởcáchxahàngtỉnămánhsánghiệnlênmànhìnhnốitớikínhthiênvăn.Ánhsángđãkết nối tôi với vũ trụ.Nó cho phép tôi lần ngược trở lại quá khứ, tới tậnnhữngthờixaxưavàthấyđượcthếgiớikhiđanghìnhthành.

Thếgiớituyệtđẹp…

Trongýnghĩcủacôngchúng,hoạtđộngkhoahọcthườngđượccoilàmộtviệclàmhoàntoànduylí,chỉdựatrênlogicthuầntúyvàtướcbỏmọicảmxúc, và vật lí cũng là một môn khoa học nên hoàn toàn không biết đếnthưởngngoạncáiđẹp.Nókhôngcóquyềnđưaranhữngđánhgiátốt,xấu,mà chỉ tính đến những sự kiện chính xác, lạnh lùng và khách quan. Tuynhiên,dùlàmộtnhàkhoahọcnhưngtôivẫnnhạycảmvớicáiđẹpvàsựhàihòacủathiênnhiênnhưmộtnhàthơhaymộthọasĩ.Trongcôngviệc,ngoàinhữngsuyngẫm,cânnhắcởcấpđộlítríra,tôivẫnthườngđểmìnhbịdẫndắt bởi những suy ngẫmmĩ học.Ý nghĩ cho rằng công việc củamột nhàkhoahọchoàntoànkhôngcóxúccảmlàhếtsứcsailầm.Conngườiluôncólí trívà tìnhcảm,vànhàkhoahọc,cũngnhưbấtkìai,không thể tách rờinhữngcảmxúccủamìnhrakhỏi lí tríkhi tìmcáchđối thoạivới tựnhiên.Cácnhàbáchọcvĩđạinhấtcũngđềuđưaraýkiếnrõràngvềvaitròcủacáiđẹpđốivớikhoahọc.Chẳnghạn,nhàtoánhọcngườiPhápHenriPoincaréđãnói:“Nhàkhoahọckhôngnghiêncứutựnhiênvìmụcđíchvụlợi.Anhtanghiêncứunóvìtìmthấyởđóniềmvuisướng;vàanhtatìmthấyniềmvui

sướngbởivìtựnhiênrấtđẹp.Nếutựnhiênkhôngđẹp,nósẽkhôngđángđểnghiêncứu,vàcuộcđờicũngsẽkhôngđángsống.”Tôihoàntoàntánthànhýkiếnnày.Đốivớitôi,niềmđammênghiêncứuthựctại,khôngnghingờgìnữa,đượcthúcđẩytrướctiênbởisựcảmnhậncáiđẹpcủathếgiới.

Vậycáiđẹptrongkhoahọclàgì?Trướchếtđóchínhlàvẻđẹpvậtchấtcủathếgiới,nóđậpngayvàomắtchúngtavàlàmchúngtachoángngợp.NhưMặtTrờikhôngphảichỉlànguồnsống,làánhsángvànănglượng;nócònlànguồncủasựlộnglẫyvàkinhngạc.Khiđùagiỡnvớibụinước,vớicácphântửkhívàcáctinhthểbăng,khiphảnxạtrênbềmặtcáchạtbụi,câycối,núinon,khisoimìnhtrênmặtnướcđạidươngvàaohồ,haykhiluồnláchgiữacácđámmây,trongsươngmù,MặtTrờicủachúngtađãtạoranhữngkhungcảnh thiênnhiên tuyệtvời, làmdịu trái timvàanủi tâmhồn.Mộtvẻđẹpthườngxuyênanủivàđôikhithậmchícòncứurỗichúngta.

Thếgiớikhông“bắtbuộc”phảiđẹp,nhưngnóthựcsựlànhưthế.Chúngtasốngtrongmộtthếgiớiđầynhữngkìquanquanghọc,vàbầutrờilàmặtbứctranhhoànhtrángnơimàusắcvàánhsángtácđộngvàphôdiễnmộtcáchbấtngờnhất.Bạnkhôngthểkhôngấntượngvớicầuvồng-cáivòngcungđasắckhổnglồxuấthiệngiữanhữnggiọtnướcmưaởcuốimộttrậnmưadông,sựhàihòavềsắcmàuvàsựhoànhảocủacáccungtrònđãtạonêncâycầunốigiữahaibờthơcavàkhoahọc,khiếnngườitaphảikhâmphụcvàsùngkính.Rồicảnhhoànghôn,mộtlễhộicủasắcvàng,camvàđỏchiếurọibầutrờingaytrướckhivầngdươngbiếnmấtdướichântrời.Khichúngtabuồn,đôikhichỉcầnnhìnbầutrờixanh,đầynắngkhôngmộtgợnmâycũngđủđểvơibớtnỗimuộnphiền.Nhữngcảnhcựcquang,khiánhsángbịkhuếchtánvớinhữngsắcmàu,hìnhdạngvàchuyểnđộngbiếnhóadườngnhưvôtận,mà chúng ta chỉ quan sát thấy ở những vùng vĩ độ cao, quả làmột cảnhtượngthầnkìkhiếntaphảinghẹtthở.Chúngtasốngtrongmộtthếgiớicựckìphongphúvàđadạng,vớimộtthiênnhiênkhôngngừngtựdosángtạovàđổimới.Trongcácchuyếnđithườngxuyêntớicácđàithiênvănởkhắpnơi

trên thế giới, tôi luôn kinh ngạc trước những rừng xương rồng trongmôitrườngkhôcằnhoangdãvàuynghicủasamạcArizona,nơicóđàithiênvănKittPeak,haysựhùngvĩcủadãyAndesởChilênơiđặtđàithiênvănNamÂu.Dokhôngthểcạnkiệt,sựtránglệcủatựnhiênkhôngbaogiờlàmtôihờhững.

…vàcótrậttự

Nhưngvẻđẹpcủathếgiớicònvượtquánhữnggìmắttanhìnthấy.Tôicũngcảmthấymộtvẻđẹpởcấpđộtrừutượnghơnrấtmạnhmẽ,màsựgắnkếtvàtrậttựcủanóđãgâychotôinhiềucảmhứng.Nếuvũtrụlàhoàntoànhỗnđộn,vànếunókhôngchứamộttínhquyluậtnàothìtôikhôngthểlàmkhoahọcđược.Nhữngthànhcôngđầyấntượngcủakhoahọc,đượcbáocáovàphổ biến hầu như tức thời trên Internet, đã làm chúng ta quên rằng để cóđượckhoahọcquảlàmộtsựthầnkì.Bởitựnhiêncótínhquyluậtvàhànhvicủanócóthểđượcmôtảbằngcác“địnhluật”.

TheotừđiểnPetitLarousse,địnhluật“làmộtmệnhđềtổngquátphátbiểuvềnhữngquanhệtấtyếuvàkhôngđổigiữacácsựkiệnkhoahọc”.Cáiđẹpthuhút tôiở thực tế là từmộtsố ítcácđịnh luậtđơngiảnvàcó tính tổnghợp, tựnhiênđãbiết tạorasựphức tạpvàđadạng tuyệtvờicủa thếgiới.NhàtựnhiênhọcCharlesDarwinđãdiễnđạtmộtcáchđángkhâmphụcsựmê hoặc này khi ông viết trong cuốnNguồn gốc các loài trình bày về líthuyết tiếnhóa cácdạng sự sốngcủaông: “Xuấtphát từmột sựkhởiđầugiản đơn,một số lượngvô hạn các dạng, tất cả đều đẹp và tuyệt vời nhưnhau,đãđượcpháttriểnvàtiếptụctiếnhóa”.

Phảirấtlâumớixuấthiệnkháiniệm“địnhluậtcủatựnhiên”.Cáchđâyvàichụcngànnăm,tổtiênxaxưacủachúngtađãpháthiệnratínhquyluậtcủacáchiện tượng trênbầu trời,mộtsựbấtbiếnrấthiếmthấy trongcáccôngviệcvàcácmốiquanhệcủaconngười.Tínhquyluậtkhôngthểlaychuyển

đượccủahànhtrìnhMặtTrờingangquabầutrờivàobanngày,MặtTrăngthayđổihìnhdạngcủanótrongnhữngkhoảngthờigianđềuđặnhằngtháng,rồicácmùakếtiếpnhaubấtdibấtdịchtừnămnàysangnămkhác:sựdiễnra đều đặn đó trên bầu trời, không bao giờ sai lệch, tựa như sự đảm bảochốnglạisựbấtđịnhcủangàymai.MặtTrờitrởlạichiếusángbanngàytiếpsausựtốitămcủabanđêmnhưđánhdấumộtsựhồisinhsaucáichết.

Ngườicổđạixemtínhquyluậtcủabầutrờilàthứđảmbảochosựbấttửcủalinhhồn.Cácmộđá(dolmen)vàđàiđá(menhir)ởStonehenge(Anh)đượcxây dựng vào thiên niên kỉ 3 trước Công Nguyên, thời điểm vuaHammourabitrịvìBabylonvàcácpharaoncủathờiMiddleKingdom(2055-1650trướcCôngnguyên)ởAiCập,đượcgiónghàngtheohướngMặtTrờimọcvàlặnvàomộtsốkìtrongnăm,lànhữngbằngchứngkhônglờivềtrithứcnày.Nhưngvẫncònnhiềuhiện tượng tựnhiênkhácđốivớihọcũngthầnbívàkhông thểdựđoánđược.Chẳnghạn, sựphun tràocủanúi lửa,độngđất,bãolũ,cóvẻxuấthiệnmộtcáchđộtngộtkhôngbáotrước.Vìvậy,conngườithờihangđộngđãgánchothếgiớicácthầnlinhnhữnghànhvicóthểdựđoánđượcvàcảnhữnghànhvi thất thường.Tổ tiênchúng tasốngtrongmột thếgiới thần linhvới thầnMặtTrờichiếu rọi thầnMặtĐấtbanngày,vànhườngcho thầnMặtTrăngvàobanđêm; thầnCâycốimang lạichohọhoaquảvàhọvấpphảithầnĐá.Nhưthếvũtrụquảlàđơngiảnvàquenthuộcvớichiềukíchconngười.

Sựquenthuộcvàngâythơnàyđãbiếnmấtcùngvớisựtíchtụtrithức.Cáchđây khoảng 10.000 năm, thế giới thần linh bị thay thế bởi thế giới huyềnthoại.Cácthầnrờibỏcâycối,hoatráivàsôngngòinhườngchỗchocácvịthầncóquyềnnăngsiêunhiên.Mọihiệntượngtựnhiên,kểcảviệcsángtạorathếgiới,từnayđềulàkếtquảcủanhữngthủđoạn,tìnhyêuvàhônphối,thùhậnvàchiarẽcủacácvịthầnđó.

Thếnhưng,ởngaygiữa thếgiớihuyền thoạinày,vàokhoảngthếkỉ thứ6

trướcCôngNguyên,đãxuấthiệnsựthầnkìHiLạp,gieonhữnghạtgiốngđầutiêncủavũtrụkhoahọc,nhưchúngtabiếtngàynay.NgườiHiLạpđãcó một ý tưởng mang tính cách mạng cho rằng các hiện tượng tự nhiênkhôngchỉthuộcquyềnnăngcủacácvịthần,màlítríconngườicũngcóthểlĩnhhộiđược.Họđãphóngcáinhìn tòmòvà truyxétvàocácchủđề rấtkhácnhaunhưcấutrúccủavũtrụ,thànhphầncủavậtchất,bảnchấtcủathờigian,hìnhhọcvà toánhọc,cáchiện tượngsinhhọc,khí tượnghọcvàđịachấthọc.Thếnhưng,họvẫncònchưabiếttớikháiniệmđịnhluậttựnhiênnhưchúngtanhậnthứchiệnnay.Aristotlegiảithíchhànhvicủamộthệtựnhiênkhôngphải theo cácđịnh luậtmà theomụcđích.Theoông,mộthệthốngvậtlí,cũngnhưmộtcơthểsống,đềucóhànhvimangtínhmụcđích,tứclànóđượcdẫndắttheocáchđểđạtđượcmộtmụcđíchnhấtđịnh.Triếtgianàyđãxâydựngmộthệthốngnhânquảrấtkìcôngvàphânbiệtbốnloạinguyênnhânkhácnhau.Chẳnghạn,đểtrảlờichocâuhỏi:“Tạisaotrờilạimưa?”,ôngkhôngtrảlờimộtcáchđơngiảnlàdokhôngkhíkhihóalạnhsẽgâyrasựngưngtụhơinướctrongkhíquyểnthànhcácgiọt li ti rơixuốngmặtđất,dưới tácdụngcủa trọng lựcnhưmộtnhàkhí tượnghọchiệnđại;ôngphânbiệtranguyênnhânvậtchấttạoracáchạtnước,nguyênnhânhiệuquảlàmchohơinướcngưngtụthànhgiọtmưa,vànguyênnhânhìnhthứclàmchocácgiọtnướcrơixuốngđất.NhưngthayvìviệndẫntàilựchấpdẫncủaTráiĐấtlàmcáchạtmưarơi,Aristotleđãviệnđếntínhmụcđích:cácgiọtmưarơixuốngđấtbởivìcâycối,độngvậtvàconngườicầntớinướcđểsinhsốngvàtăngtrưởng.Ôngquantâmtớicâuhỏi“vìsao”chứkhôngphảicâu hỏi “thế nào” vềmọi sự vật.Với ông, các định luật vật lí vẫn chỉ lànhữngkếtcấutrítuệ,vàônghoàntoànxalạvớiýtưởngvềmộtkhoahọcđượcxâydựngtrênthựcnghiêmvàquansát.

KháiniệmđịnhluậtmàtaquenthuộcxuấthiệnởphươngTâycùngvớisựxuấthiệncủacáctôngiáođơnthần.CácđịnhluậtchiphốihànhvicủacáchệvậtlíkhôngphảilàcốhữumàbịápđặttừbênngoàibởimộtĐấngtốicao.TựnhiêntrởthànhlãnhđịangựtrịbởiChúaTrờitheocácsắclệnhthần

thánh.KhikhoahọchiệnđạixuấthiệnởchâuÂuvàothếkỉ16,nhữngconngườiđầutiêncủakhoahọcvẫnlàmviệcvớiđứctinrằngtrậttựvàtínhquyluậtcủatựnhiênphảnánhbảnthiếtkếvĩđạicủamộtĐứcChúasángtạovàphânphátcácđịnhluật,vàhọcangợivinhquangcủaNgàibằngcáchphátlộbảnthiếtkếnày.NhàthiênvănmộđạolớnngườiĐứcJohannesKeplerđãtìmkiếmsựhoànhảocủaChúaTrờitrongchuyểnđộngcủacáchànhtinh.ĐốivớinhàvậtlíhọcngườiAnhIsaacNewton,vũtrụlàmộtcỗmáykhổnglồđượchiệuchỉnhmộtcáchcựckìchínhxácbởimộtChúaTrời-kĩsưthuầnlí.Ngài lànguồngốcvàsựbảođảmcho toànbộ tínhduy lícủa tựnhiên,tínhduylínàychophéplítríconngười-cũnglàmộtmónquàcủaChúa-lĩnhhộiđượcvũtrụ.Galileiđưaraphươngphápkhoahọcđồngthờikhẳngđịnhrằngmụctiêucủakhoahọclànghiêncứucácquanhệđịnhlượnggiữacáchiệntượngvậtlíbanđầutưởngnhưrờirạc,khôngliênquangìvớinhau,vàsựnghiêncứunàyphảidựatrênquansátvàthựcnghiệm.

Vìmáymócmộtkhiđãđượclêndâycótnósẽtựhoạtđộng,nênChúaTrờingàycàngrờixa.Sựthốngtrịcủalítríđãđẩyniềmtinxuốnghàngthứyếu.Cuốithếkỉ18,khibịNapoléonBonapartetráchlàđãkhônglầnnàonhắctớinhàkiến trúcvĩđại trong tácphẩmCơhọc thiên thể(MécaniqueCéleste),hầutướcSimondeLaplaceđãtrảlời:“Tâubệhạ,tôikhôngcầntớigiảthiếtđó!”Kểtừđó,khoahọcvàtôngiáokhôngngừngrờixanhau.Ngàynay,đaphầncácnhàkhoahọcnghiêncứunhữngquyluậtcủatựnhiênmàhọgọilàcác “định luật” đã khôngđặt câu hỏi - ít nhất làmột cách côngkhai - vềnguồngốccủachúng.

Linhhồncủacácđịnhluật

CácđịnhluậttựnhiêncómộttậphợpcácthuộctínhthườngđượcchấpnhậnlàmtaliêntưởngtớicácthuộctínhđượcgánchoChúa.

Trướchết,chúngcótínhphổquát,ápdụngđượcởmọinơitrongvũtrụ.Tôi

vẫnluônthánphụctrướctínhthốngnhấtcủatựnhiênkhithấyrằngcácđịnhluậtvậtlíchiphốimộtthiênhàởtậnbiêncủavũtrụ,màánhsángphátratừnócòntrướccảkhimộtsốnguyêntửtạothànhcơthểtôiđượchìnhthànhtừlòluyệnhạtnhâncủamộtngôisaonàođó,cũnggiốngnhưcácđịnhluậtápdụngchocáixóxỉnhTráiĐấtnhỏbécủachúng ta,mộthạt cát trongđạidươngvũtrụmênhmôngnày.Bấtcứđâutachĩakínhthiênvăntới,đềucócáchiệntượngvậtlítươngtựxảyra.

Thứ hai, các định luật tự nhiên là tuyệt đối. Chúng không phụ thuộc vàongườinghiêncứucũngchẳngphụthuộcvàotrạngtháicủahệđượcquansát.Một nhà vật lí thiên vănMỹ sẽ suy ra cùngmột định luật nhưmột đồngnghiệpngườiViệt.MộtngườingoàihànhtinhtrongmộtthiênhàkháccũngsẽxâydựngnêncùngcácđịnhluậtnhưngườiTráiĐất.

Thứba,cácđịnhluậtlàvĩnhcửuvàphithờigian.Mặcdùcácđịnhluậtliênhệmột tậphợpcác trạng tháikhácnhaucủacùngmộthệởcác thờiđiểmkhácnhau,nhưngchínhchúnglạibấtbiếntheothờigian.Chúngtabiếtđượcđiềuđólàbởivì,nhờcáccỗmáythờigianlàcáckínhthiênvăn,chúngtabiếtđượcnhữngthuộctínhcủacácthiênhàxaxôi,đượcnhìnthấyvàolúccònnon trẻ,cũngcó thểđượcgiải thíchbằngcùngcácđịnh luậtvật líchiphốicácthiênhàgầnmàtanhìnthấynólúctrưởngthành.

Thứtư,cácđịnh luật tựnhiênhiệndiệnkhắpnơi.Khôngđâutrongvũ trụthoátkhỏisựchiphốicủachúng,từcácnguyêntửbétítớicácđámthiênhàkhổnglồ.

Vàcuốicùng,cácđịnhluậtvậtlílàtoàntrí,theonghĩalàcáchệvậtlítrongvũtrụkhôngcầnphải“thôngtin”vềcáctrạngtháicụthểcủachúngđểcácđịnhluậtnàycóthểchiphốicáchệđó.Cácđịnhluậtnàyđãbiết trướccảrồi.

Haicấpđộcủathựctại

Khicốgắngtìmhiểuthếgiới,ngaylậptứctôiphảiđốimặtvớimộtsựlưỡngphânsâusắc:giữathờigianvàphithờigian,tiếnhóavàthựcthể,haytheongônngữPhậtgiáo,giữavô thườngvàvĩnhhằng.Khôngcònnghingờgìnữa,cótồntạimộtyếutốvĩnhhằngtrongcuộcsống:chúngtaluônnhậnramìnhtronggươngmỗisáng;cómộtsựbấtbiếnnhấtđịnhtrongnhâncáchcủanhữngngườixungquanhchúngta;cácđồvậttrongnhà,câycốitrongvườn,khuphố,núinonchạyphíachân trời,MặtTrờimọcmỗi sáng,MặtTrănglạitrònhằngtháng,màusắcnâuvàngvàtímhoacàcủamùathutrởlạimỗinăm,tấtcảđềucóvẻhầunhưbấtbiến.Tuynhiên,dướicáivẻngoàihầunhưbấtbiếnđó luônẩngiấumộtsựbiếnđổi liên tục,mộtdòngchảykhôngngừngcácđổithay,mộtlễhộikhôngngừngcủanhữngbiếnhóa:theonămtháng, tócchúng tabạcdần,dadẻnhănnheo;nhữngconngườixungquanhtakhôngchỉbiếnđổivềsinhlímàcảvềtâmlí;cácđồvậtxỉnđihaygãyvỡ,câycốiúavàngvànúinonbịxóimòn;rồiMặtTrăngsẽkhôngcònchiếuánhsángdịudàngvàmùathusẽkhôngbaogiờtrởlạikhiMặtTrờibiếnmấtvào4,5tỉnămnữa.Vũtrụcũngluôntiếnhóakhôngngừng:sinhratừmộtchânkhôngchứađầynănglượngcáchđâykhoảng13,7tỉnăm,nósẽcòntiếptụcdãnnởvàlạnhdầnchotớilúcthờigiancáochung.

Nhưvậy,cácđịnhluậtbấtbiếnvàvôhìnhchiphốihànhvicủatựnhiên,làmchonócóvẻgầnnhưvĩnhhằnglạiđượcápdụngvớimộtvũtrụluônbiếnhóa.Vậylàmthếnàocóthểdunghòasựvôthườngvớivĩnhhằng?

Đểcốgắngtrả lờicâuhỏinày, tôi tìmvềvớiPlaton.Ôngchorằngcóhaicấpđộthựctại:thựctạivậtlímàtacóthểcảmnhậnbằnggiácquanvàđođạcbằngcácdụngcụ,mộtthếgiớinhấtthời,luônbiếnđổi,phùduvàhãohuyềnvàthựctạicủathếgiớithựccácýniệm,vĩnhviễnvàbấtbiến.TheotriếtgiaHiLạpnày,thếgiớicảmnhậnđượcvànhấtthờichỉlàsựphảnánhmờnhạtcủathếgiớicácýniệm.Đểminhhọasựlưỡngphânđó,Platonđã

đưa vào tác phẩm đối thoại Nền cộng hòa (La République) của ông câuchuyệnphúngdụnổitiếngvềnhữngngườibịgiamtronghang:ởbênngoàihang tồn tạimột thế giới đầymàu sắc, hình dạng và ánh sángmà nhữngngườisốngtronghangkhôngthểnhìnthấyvàcũngkhôngthểtiếpcận.Tấtcảnhữnggìhọnhìnthấychỉlànhữngcáibóngcủacácvậtthểvàcácsinhvậtsốngởthếgiớibênngoàiđượcphóngchiếulênthànhhang.Thayvìsựrựcrỡsắcmàuvàsựsắcnétcủacáchìnhdạngcủathựctạivinhquang,họchỉnhìnthấynhữngbóngđenbuồnthảmvàđườngviềnmờnhạtcủanhữngcáibóng.

Docóhaicấpđộthựctại,conngười,theoPlaton,cũngcóbảnchấtkép:cómộtcơthểvậtchất,thayđổivàgiàđitheothờigian,vànhờnóconngườitiếnhóavàtiếpxúcvới thếgiớikhônghoànhảovànhất thờicủacáccảmgiác,nhưngđồngthờiconngườicũngcómộtlinhhồnbất tử,cólí trí tiếpcậnđượcvớithếgiớicácýniệm.Linhhồntồntạitrướcthểxác,nhưngmộtkhinótíchhợpvớilớpvỏxácthịt,nóquênmấtrằngnóđãtừngtiếpxúcvớithếgiớicácýniệm.Trongquátrìnhpháthiệnracáchìnhtháitựnhiêncủathếgiớicảmgiác,mộtkíứcmơhồvàxaxămvềthếgiớicácýniệmsẽquaytrởlại.Conngườisẽnhậnrarằngkhinhìnthấymộtđóahoahồng,anhtachỉthấyđược trướcmắt sự thểhiệnkhônghoànhảocủaýniệmvềmộtbônghoahoànhảo.Từđómớixuấthiệnmộthoàiniệmthườngxuyênvềsựhoànhảo,vàmộthammuốnkhátkhaocủalinhhồn(Platongọihammuốnnàylàéros)đượcquaytrởlạithếgiớihoànhảocủacácýniệm,nơicưtrúđíchthựccủalinhhồn.

ĐốivớiPlaton,thếgiớibiếnđổi,vôthường,phùduvàhãohuyền,màcácgiác quan của chúng ta cảm nhận được giống như thế giới của những cáibóng,nóchỉlàsựphảnánhnhợtnhạtcủathếgiớicácýniệm.Màthếgiớicácýniệm,“đượcchiếurọibởimặttrờicủalítính”,cũngchínhlànơingựtrịcủacáchệthứctoánhọcvàcáccấutrúchìnhhọchoànhảo.Đốivớitôi,cácđịnhluậtvật lícũngtrúngụtrongthếgiớicácýniệm,dođặctínhbất

biếnvàvĩnhcửucủachúng.

Các định luật vật lí được phát hiện hayphátminh?

Nếucósựđồngthuậnnàođóvềcáctínhchấtcủacácđịnhluậttựnhiên,thìđiềuđókhôngcònđúngnữakhinóivềđịavịcủachúng:cácđịnhluậtnàyphát lộ cho ta biết tính quy luật thực sự trong tự nhiên - quan điểm “duythực”-haychúngchỉthuầntúylànhữngsảnphẩmcủatrítưởngtượngcủacon người - quan điểm “kiến thiết luận”? Định luật vạn vật hấp dẫn củaNewtonhaycácđịnh luật của thuyết tươngđối củaEinsteinphảnánhcácmối quan hệ cốt yếu và khách quan trong tự nhiên hay chỉ là những phátminhtàitìnhcủahainhàvậtlínàyđểmôtảtínhquyluậtmàhọcảmnhậnđượcmộtcáchchủquan?QuanđiểmduythựcđitheotưtưởngcủaPlatonvàkhẳngđịnhcácđịnhluậtđãtrúngụsẵntrongthếgiớicácýniệm,thếgiớicómộtthựctạitáchbiệtvớithếgiớicảmnhậnđược.Ngượclại,quanđiểmkiến thiếtquảquyết rằngcácđịnh luật tựnhiênchỉ tồn tại trong trí tưởngtượngphongphúcủacácnhàvậtlívàchỉtồntạithựcsựtrongcácnơronvàcáckhớpthầnkinh(xinap)củacácnhàkhoahọc.

Giữahaiquanđiểmđốilậpnày,tôihoàntoàntheoquanđiểmcủacácnhàduythực.Tôitinrằngnhữngquyluậtmàtôicảmnhặnđượctrongvũtrụnhờkínhthiênvănkhôngphảilànhữngsảnphẩmcủatrínãotôi.Tôikhôngphátminh ra các ngôi sao trẻ sinh ra từ nhà trẻ của sao, cũngnhưnhữnghìnhdạngxoắnốccủamộtsốthiênhà.Nhữngngườitheoquanđiểmkiếnthiếtcóthểphảnbácrằng, trínãoconngười thườngcóxuhướngnhìn thấynhữngquyluậthaycácmôtípởnhữngnơimàchúngkhôngtồntại.Họcóthểđưaranhữngdẫnchứngvềcácmôtipmàngườicổđạinghĩrằngnhìnthấyởcácchòmsaotrênbầutrời,nhữngmôtipnàychỉ tồntại trongtríócconngườibởivìcáchìnhdạngđượcgánchocácchòmsaonày -nhưhìnhcongấu,

thiênngahaycâyđànlia-thayđổitùytheothờiđạivàcácnềnvănhóa.Bấtchấpxuhướngtưởngtượngcủabộócconngười,tôitinrằngnhữngngườitheoquanđiểmkiếnthiếtđãsailầmkhinghĩvềcáimàtagọilàcác“địnhluật của tự nhiên”.Các định luật này phản ánh tính quy luật thực sự chứkhôngphải là sảnphẩmcủa trí tưởng tượng,và chúng tồn tại độc lậpvớichúngta.

Cónhiều lí do nữa để tôi theo quanđiểmduy thực.Trướchết, hoạt độngkhoahọccủatôisẽkhôngcònýnghĩagìnữanếutínhquyluậtmàtôiquansátđượcchỉlàsảnphẩmcủatrítưởngtượng.Saunữa,cácđịnhluậtđượcrútratừtínhquyluậtquansátđượcnàykhôngchỉhạnchếtrongnhữngthứmàtrínãođãbiết.Chúng thườngmang tớinhữngđiềumớimẻ,mở ranhữngmôtip chưa từng biết đến và bất ngờ của tự nhiên, làm sững sờ cả nhữngngườiđãpháthiệnrachúng.Thựcvậy,cáclíthuyếtvậtlílớnkhôngchỉgiớihạntrongviệcmôtảnhữngquyluậtmàtrínãođãbiết,màchúngcònđưatatớinhữngvùngđấtchưatừngđượckhámphá,theonhữngconđườngchưaaibiếtđếnvàtớinhữngsựhàihòakhácđầybấtngờ.Khixâydựngthuyếttươngđốihẹp,Einsteinkhôngthểngờnólạichoôngbiếtrằngvậtchấtcóthểchuyểnhóathànhnănglượngvàsựtươngđươngvậtchất-nănglượngnàylàmchoMặtTrờichiếusáng,nhưngcũnglạisẽlànguyênnhângâyrasự tàn phá ở Hiroshima và Nagasaki. Einstein đã không thể tưởng tượngđượcrằngthuyếttươngđốirộngcònchobiếtvũtrụđangdãnnở,vànósẽdẫntớinhữngđối tượngtuyệtvờivàkì lạnhưpulsar, lỗđenhaycác thấukínhhấpdẫn.Lídothứbalàmtôitinrằngcácđịnhluậttựnhiênkhôngphảilànhữngkếtcấuthuầntúycủatrínão,đólàchúngđềuđượcdiễnđạtbằngmộtngônngữchung,ngônngữtoánhọc.Vàcónhiềulídođểtinrằngtoánhọckhôngphảilàphátminhcủaconngười,nóđãtrúngụsẵntrongthếgiớicácýniệmcủaPlaton,hoàntoànđộclậpvớithếgiớicảmgiácđược.

Thiênnhiênnóibằngtoánhọc

Tựnhiênđẹpbởinócómộttrậttự,vìnóbịchiphốibởicácđịnhluật.Điềungạcnhiênhơnnữa làcácđịnh luậtnày lạicó thểbiểu thịbằng toánhọc.“Consốlànguyênlívànguồngốccủamọisự”-Pythagorasđãnóinhưthếvào thế kỉ thứ 6 trướcCôngNguyên.Khoảng 22 thế kỉ sau,Galilei cũngtuyênbốtươngtự:“Cuốnsáchcủatựnhiênđượcviếtbằngngônngữtoánhọc”.Thànhcôngđầybấtngờcủatoánhọctrongviệcmôtảthựctạilàmộttrongnhữngbíẩnsâukínnhất,bởichẳngcólídorõràngnàođểnóphảinhưthế.Tạisaonhữngthựcthểtrừutượng,sảnphẩmtừtríóccủacácnhàtoánhọc,vànóichung,hoàntoànkhôngcóíchlợigìđốivớichúngtatrongcuộcsốngthườngnhậtlạitìmthấysựcộnghưởngtrongcáchiệntượngtựnhiên?Tạisaotưtưởngthuầntúylạicóthểkếtnốivớicáicụthể?NhàvậtlígốcHungaryEugeneWignerđãbiểu lộsựngạcnhiên trướcsự tươnghợpnàykhinóivề“tínhhiệuquảđếnphi lícủatoánhọc”khimôtả tựnhiên.Bảnthân tôicũng luônkinhngạcvà thánphụcmỗikhinghĩ rằngvớicácđịnhluậtvậtlíđượcdiễnđạtbằngtoánhọc,NASAđãcóthểđưaconngườilênđượctậnMặtTrăng.

Khôngainóirằngthànhcôngcủatoánhọctrongviệcmôtảthếgiớichỉlàmộthiện tượngvănhóa:sự tiếnhóa theoDarwinđãnhàonặnnênbộnãocon người yêu thích toán học, thúc đẩy họ chỉ nghiên cứu những phươngdiệncủatựnhiêncóthểmôtảbằngngônngữnày.Nhữngngườingoàihànhtinhcóthểtrảiquamộtsựtiếnhóasinhhọchoàntoànkhácvàcónhữngbộnãokhônggiốngvớichúngta,cólẽsẽkhôngnghĩrằngtựnhiênlàtoánhọc.Đúnglàtrongsốtấtcảnhữngvấnđềmàthếgiớiđặtrachohọ,cácnhàkhoahọcsẵnsànglựachọnnhữngvấnđềcókhảnănggiảiđượcbằngtoánhọc.Nhữngvấnđề ít thíchhợpvới cáchnày thườngbị bỏquavàkhôngđượcquan tâmđến.Một sốnhànghiên cứu thậmchí còn tớimức cho rằng chỉnhữngphươngdiệncóthểxửlíbằngtoánhọcmớilà“cơbản”,vàđiềunàydẫntớikết luận tươngtựrằng“nhữngphươngdiệncơbảncủa tựnhiên làtoánhọc!”Mộtsốngườikhácđềxuấtrằngsựtươnghợpkìlạgiữatoánhọcvàtựnhiênlàdothếgiớitựnhiênchophépcácphéptínhsốhọcnhưcộng,

trừhaynhân.Tổtiênchúngtasửdụngsốhọcchonhữngmụcđíchrấtđờithườngnhưđếmsốcừutrongđànhaysốtiềntrongtúi.Đếm,cộnghaytrừvớichúngtacóvẻrấttầmthườngvàtựnhiên,tớimứcchúngtakhôngthểhìnhdungnổimộtthếgiớimàởđónhữngphéptínhấytrởnênkhôngthể.Tuynhiên, trongmột thếgiớimàcácđối tượngvậtchấtkhôngthểtáchrathànhcác thực thể riêngbiệt,nơinhữngconcừuvàcácđồng tiền tạonênnhững đối tượng liên tục, không thể tách chia, như nước trongmột dòngsông,thìcácphéptínhnàysẽkhôngthểxảyra.

Thựctếthếgiớivậtlíchophépcácphéptínhsốhọccómộthệquảvôgiá:nócóthểtínhđược,vàđiềunàychophépkhoahọcrađời,điềunàytôithừanhận.Nhưngkhôngvìthếmàtôinghĩrằngđặctínhtoánhọccủathếgiớilàmộthiệntượngvănhóathuầntúy,vànóchỉlàkếtquảcủaviệcchúngtacóthểđếmđượccácthựcthểriêngbiệthaysựưathíchđặcbiệtcủaconngườiđốivớitoánhọc.Theotôi,“tínhhiệuquảđếnphilícủatoánhọc”trongviệcmôtảthếgiớitựnhiênlàdocácđịnhluậttựnhiênnàytrúngụsẵntrongthếgiớicácýniệmcủaPlaton,cácthựcthểthuầntúytácđộngtớithếgiớicủachúngta.Giảthiếtnàycũnggiảithíchvìsaovũtrụlạicóthểhiểuđược.

“Điềukhôngthểhiểuđượcnhấtlạichínhlàcóthểhiểuđượcthếgiới.”CâunóinàycủaEinsteinđãbiểulộsựngạcnhiêncủaôngtrướcviệcconngườiđượcphúchokhảnănghiểuđượcvũtrụ.Xétchocùngthìrấtcóthểchúngtacũngsống trongmột thếgiớiđược tổchứcphức tạp tớimứchoàn toànvượtquákhảnăngcủachúngta,vàchúngtachỉcóthểchấpnhậncácđịnhluậttựnhiênmàkhôngmảymaycóýniệmvềviệcnhữngđịnhluậtđólàgì.Việcchúngtagiảithíchthànhcôngthếgiớibằngkhoahọc,phảichănglàkếtquảcủamộtsựngẫunhiênmaymắn,haylàđãđược“lậptrình”sẵntheomộtcáchnàođó?Vậykhảnăngnhậnbiếtvũtrụcủachúngtacóphảilàmộtsựtìnhcờthuầntúy,hayviệccáccơthểsinhhọcđộtngộtsinhratừtrậttựvũtrụ tôn vinh trật tự này bằng cách hiểu nó là điều không thể tránh khỏi?Nhữngtiếnbộkhoahọctuyệtvờicủachúngtaliệucóphảiđơngiảnchỉlà

mộtsựtìnhcờtrênconđườngdàilịchsửcủavũtrụ,haylàkếtquảcủamộtsựkếtnốimậtthiếtgiữaconngườivàvũtrụ?

Vớimộtngườitheoquanđiểmduythựcnhưtôi,cácđịnhluậtvậtlívàcácthựcthểtoánhọctạonênmộtkhungcảnhrộnglớnmàchúngtacóthểkhámphávàpháthiệnbằng lí trí củachúng ta, tương tựviệckhámphá samạcSaharahayrừngrậmAmazon.Cácsốnguyênvàhìnhdạnghìnhhọckhôngnảysinhtừtrínãocủachúngta.Chúngđơngiảnlàtồntạiđó,bấtchấpconngườicóbiếttớichúnghaykhông.TrongtácphẩmSuyngẫmvềsiêuhìnhhọc(Méditationsmétaphysiques),RenéDescartes,mộtnhàduythực,đãviếtvềhìnhtamgiáctronghìnhhọc:“Khitôitưởngtượngmộthìnhtamgiác,kểcảkhikhôngmộtnơinàotrênthếgiớingoàitrínãotôicómộthìnhnhưthếvàhìnhđócũngchưabaogiờtồntại,thìvẫnchắcchắnrằngcómộtbảnchấthayhìnhdạngnàođóxácđịnhhìnhnày,bấtbiếnvàvĩnhhằng,chứtôihoàntoànkhôngphátkiếnravànócũngkhôngphụthuộcgìvàotrínãocủatôi”.Nhà toánhọcngườiAnhRogerPenrose thìnói rằng:“Cáckháiniệmtoánhọcdườngnhưcómộtthựctạisâusắc…Cũnggiốngnhưtưduyconngườiđượcdẫndắttớimộtchânlíbênngoài,mộtchânlícóthựctạiriêngcủanóvàthựctạiấychỉđượctiếtlộmộtphầnchomỗichúngta”.

Đối với tôi,một nhà khoa học khám phá khung cảnh toán học hay vật lítrongkhônggiantríóccũnggiốngnhưmộtnhàthámhiểmtớinhữngvùngđấtmới,nhưthuyềntrưởngCousteaupháthiệnravẻhuyhoàngcủathếgiớidưới biển, hay Sir EdmundHillary chinh phục đỉnh Everest. Nhưmọi sựthámhiểm,nhữngvùngđấtlạxuấthiện,cáchiệntượngmớinảysinh.Chânlíhiệnratừviệcnghiêncứucủamộtsốthựcthểtoánhọcvàvậtlílàvôcùngphongphúvàdồidàosovớinhữnggìnhàtoánhọccólúcbanđầu.NhàvậtlíngườiĐứcHeinrichHertzđãmôtảsựmớilạnàycủatoánhọcnhưsau:“Chúng takhông thểngănmìnhnghĩ rằngcáccông thức toánhọccómộtcuộcsốngriêng,rằngchúngbiếtnhiềuhơnlànhữngngườiđãpháthiệnrachúng, và chúngmang lại cho chúng ta nhiều hơnnhữnggì chúng ta cho

chúng”.

Chớpsángkhoahọc

Trongsuốtcuộcđờikhoahọc,thườngcómộtvàithờiđiểmmaymắnhiếmhoikhisựtiếpxúcvớithếgiớicácýniệmđượcthiếtlậpmộtcáchbấtngờ:độtnhiênbóngtốibaophủxungquanhbạnhàngthángtrờibỗngtandầnvàbạnchợt thấy“mặt trờicủa trí tuệ”soi sáng.Bỗngnhiên,bứcmànbímậtđượcvénlênvàlờigiảicủavấnđềmàbạnđangvậtlộnhàngthángthậmchíhàngnămhiệnratrướcmắt,rõràngvàchóilóa.Đóchínhlàphátminhkhoahọc.

Cuộctiếpxúcngắnngủivớithếgiớicácýniệmnàydườngnhưrõràngnhấttronglĩnhvựctoánhọc.RogerPenroseđãmôtảnónhưsau:“Tôihìnhdungrằngkhitríóccảmnhậnđượcmộtýtưởngtoánhọc,nósẽtiếpxúcvớithếgiới Platon của những khái niệm toán học…Những chân lí vĩnh cửu nàydườngnhưđã tồn tại từ trước trongmột thếgiới thanhkhiết”.Sự tiếpcậnchânlídiễnramộtcáchchớpnhoáng,đầybấtngờ,vàothờiđiểmngườitaítmongđợinhất.NhàtoánhọcngườiĐứcCarlGaussđãmôtảcảmhứngbấtngờcủaôngsaunhiềunămvôvọngnghiêncứuvềmộtđịnhlícủasốhọcnhưsau:“Giốngnhưmột tiachớp,câuđốđãđượcgiảiđáp.Thậmchí tôicũngkhôngthểnóiđượckếtnốinàođãdẫndắttừnhữngcáitôiđãbiếttớinhữngcái làmnên thànhcôngcủa tôi”.Sựbất ngờ, chớpnhoángvà chắcchắnngaylậptứclànhữngđặctínhcủachớpsángtoánhọc.VídụvềnhàtoánhọcngườiPhápHenriPoincaréđángđểtanhắclạithêmmộtlầnnữa.Ôngđãkểlạilờigiảichomộtbàitoánmàôngmấtnhiềutuầntìmkiếmđãđộtnhiênxuấthiệnrõnhưbanngàynhưthếnào:“Vàothờiđiểmđó,tôirờiCaen,nơitôiở,đểtớithamgiamộtkhóahọcvềđịachấtdotrườngMỏtổchức.Nhữngdiễnbiếncủachuyếnđiđãlàmtôiquênkhuấymấyvấnđềtoánhọcmàtôiđangnghiêncứu.KhitớiCoutances,chúngtôilênmộtchiếcxebuýt,đểđiđâuđó.Đúngvàolúctôiđặtchânlênbậccửaxe,thìýtưởngđã

vụtđếnvớitôi,mànhữngýnghĩtrướcđóhoàntoànkhôngchuẩnbịgìcả…Tôikhôngkịpkiểmtralại;màcũngkhôngcóthờigianđểlàmđiềuđó,bởivì ngaykhi ngồi vàoghế tôi lại tiếp tục cuộcnói chuyệnbỏdở trướcđó;nhưng ngay lập tức tôi cảm thấy hoàn toàn chắc chắn…Khi quay trở lạiCaen,tôiđãkiểmtralạimộtcáchcẩnthậnchoyêntâm…”.

Tôitinrằng,dùbềngoàicóvẻlàthầnkì,nhưngsựtiếpxúcngắnngủivớithếgiớicácýniệmkhôngphảixảyramộtcáchngẫunhiên,vànóchỉxuấthiện trong những trí óc được chuẩn bị kĩ lưỡng. Nhưng sự chuẩn bị nàykhôngphảidiễnramộtcáchcóýthức;nólàthànhquảcủamộtquátrìnhlaođộngdàicủavôthức.

Quátrìnhsángtạokhoahọcgầngũimộtcáchđángngạcnhiênvớisángtạonghệthuật.Nhàkhoahọc,khipháthiệnramộtphươngdiệnẩngiấucủatựnhiên,vàngườinghệsĩ,khisángtạoramộttácphẩmnghệthuật,cảhaiđềucảmnhậnđượcmộtcảmgiácphấnkhích,vìtrongmộtthờikhắcngắnngủi,đãđượctiếpcậnvớichânlívĩnhcửu,vàđãvénlênđượcmộtmẩunhỏcủabứcmànbíẩnvĩđại.Nhưngcómộtsựkhácbiệtlớngiữasángtạokhoahọcvàsángtạonghệthuật.Cácđịnhluậtcủatựnhiênvàtoánhọcmangtínhphổquát.Khihoànthành,nóhoàntoànkhôngmangdấuấncủatácgiả,trongkhimột tác phẩm nghệ thuật lạimang đậm phong cách và các đặc điểm củangườinghệsĩ.ChúngtanhậnrangaytứckhắccáctácphẩmđiêukhắcvớinhữngtaychândàingoẵngcủaGiacometti,mộtbứctranhtheotrườngpháiđiểmhọacủaSeurathaylậpthểcủaPicasso.Tráilại,cácnhàtoánhọcthuộccácnềnvănhóavàtruyềnthốngkhácnhau,làmviệctrongcácxãhộikhácnhau và sử dụng các phương pháp chứngminh không phải lúc nào cũnggiốngnhau,nhưngđềuđitớicáckếtquảtươngtựvàcùngcácđịnhlí.

Đểgiảithíchsựtrùngkhớpnày,tôitánđồngvớiPenrosechorằngmỗinhàtoánhọc(rộnghơnnữa làmỗinhàkhoahọc)“đềuđược tiếpcận trực tiếpvới chân lí vàđược tiếpxúcvới cùngmột thếgiới cácýniệm”.Tôinghĩ

rằngthậmchínếuNewtonvàEinsteinkhôngtồntại,thìcáclíthuyếtvạnvậthấpdẫnvàthuyếttươngđốicủathờigianvàkhônggiancũngvẫnsẽđượcpháthiện,cóthểkhôngcócùngmộtdạngchínhxácnhưlíthuyếtđượcxâydựng bởi hai nhà vật lí này, nhưng những nét cơ bản, dù sớmhaymuộn,cũngvẫnsẽđượctìmthấybởicácnhànghiêncứukhác.Sởdĩnhưvậylàbởicácđịnhluậttựnhiêncưtrúsẵntrongthếgiớicácýniệm,màmọinhàvậtlícónănglựcđềucóthểtiếpcận.Trongkhiđó,khócóthểtưởngtượngbứcHoasúnglạiđượcvẽbởimộtaikhácchứkhôngphảiMonet,haybảnnhạcCâysáothầnđượcsángtácbởiaiđóchứkhôngphảiMozart,haytácphẩmĐitìmthờigianđãmấtđượcviếtradướingòibútcủamộtnhàvănnàođóchứkhôngphảiMarcelProust.

Các định luật tự nhiên và toán học có đặc tính khách quan, tách biệt vớingườitìmrachúng,trongkhicáctácphẩmnghệthuậtvàvănhọclạiphảnánhcátínhcáctácgiảcủachúng.Nhàkhoahọcthámhiểmthếgiớikháchquan, người nghệ sĩ tập trung nhiều hơn vào thế giới chủ quan, nội tâm.Chínhvìtínhkháchquannàymàtacóthểsẵnlònghợptáctrongkhoahọc,trong khi thường rất khó làm việc chung với nhau vềmột tác phẩmnghệthuật.

Địnhkiếnkhoahọcvàtrithứckháchquan

Khoahọcrađời từsự tiếpxúccủaconngườivới thực tại.Từsự tiếpxúcnày,nhàkhoahọchivọngsẽrútrađượcnhữngtrithứckháchquanvềcáchànhvicủatựnhiên.Tuynhiên,cácthậpkỉgầnđây,mộtsốtrườngđạihọccủaPhápvàMỹđãđặtlạicâuhỏicholuậnđiểmnày:vớihọ,mộtthựctạikhoahọckháchquanlàkhôngtồntại,vàkhoahọctrướchếtlàmộtvấnđềvănhóaphụthuộckhôngchỉvàoxãhộivànềnvănhóatrongđónhànghiêncứulàmviệcmàcònphụthuộcvàocảgiớitínhvànguồngốcdântộc.Theoquanđiểmnày,nhữngcáimàcácnhàkhoahọcgọi là“cácsựkiệncủa tựnhiên”chỉlànhữngkếtcấucủatrítuệchứhoàntoànkhôngcócơsởkhách

quannào.Quanđiểmphảnduythựcnàyvềcácsựvật-cònđượcgọimộtcáchkhoatrươnglà“chủnghĩahậuhiệnđại”,hay“chủnghĩagiảicấutrúc”bởi triết gia người Pháp Jacques Derrida dưới ảnh hưởng của MartinHeidegger,haythậmchílà“chủnghĩađavănhóa”-tuyênbốrằngkhoahọclà sai quấy về mặt chính trị: đó chỉ là một sáng tạo của người da trắngphương Tây, do được phát triển từ châu Âu. Khoa học của nam giới vàphươngTâynàysauđóđãtrànngậpthếgiới,bịtmiệngphụnữvàcácdântộc thiểusố.Khoahọc làkhônghoàn toànxác thực,nóchỉ làvấnđề thờithượng,đihếttừcuộccáchmạngnàysangcuộccáchmạngkhác,khôngcóphươnghướngnào.Nókhôngphải làmột tiến trìnhchophéppháthiệnrachânlítốihậucủatựnhiênmàchỉlàmộtkếtcấuđơngiảnmangtínhxãhộivàbiếnđổitheothờigian.

Tôihoàn toànphảnđốikiểuquanđiểmnhư thế.Đành rằngnhàkhoahọckhông làm việc ởmột nơi cách biệt, và họ thực hiện các nghiên cứu củamìnhtronglòngmộtnềnvănhóanàođó.Tôiđươngnhiêncũngchấpnhậnrằngnhàkhoahọc,ngaykhianhtacốtránh,cũngkhôngthểkhôngchiasẻ,mộtcáchcóýthứchaykhông,nhữngđịnhkiếnsiêuhìnhcủaxãhộimàanhtasống.Cómộtvídụnổibậtvềđiềunày.Cơhọclượngtửđãchứngtỏrằngánhsángcóbảnchấtlưỡngtính,nócótínhsónghaytínhhạttùythuộcvàohànhđộngcủangườiquansát.

Nếuthiếtbịđođượcbật,ánhsángcódạnghạt,cònnếukhôngthìnócódạngsóng.ỞphươngĐông,mộtnhàvậtlítheođạoPhậtsẽkhôngngạcnhiênlắmbởitìnhhuốngnày.Đốivớianhta,ánhsángkhôngcósựtồntạiriêng,bởivìnótươngthuộcvớingườiquansát,sựtươngthuộcvốnlàmộttrongnhữngnguyên lí cơ bản của Phật giáo. Bởi vì mọi vật đều phụ thuộc lẫn nhau,không gì có thể được xác định và tồn tạimột cách tự thân.Do đó đươngnhiênbảnchấtcủaánhsángsẽtùythuộcvàohànhđộngquansátcủanhàvậtlí.Tráilại,ởphươngTây,nơimàýtưởngvềmộtthựctạinộitạivữngchắcđãbắtrễbềnvững,tồntạiđộclậpvớimọithứvàđặcbiệtlàvớingườiquan

sát, thìkhócóthểtưởngtượngđượcviệcánhsángcóbảnchấtlưỡngtính,phụthuộcvàohànhđộngquansát.TôinghĩrằngkhôngphảingẫunhiêncácchađẻcủavậtlílượngtửnhưNielsBohrhayErwinSchrodinger,đãkêugọisựthốngnhấttưtưởnggiữakhoahọcphươngTâyvàtriếthọcphươngĐông.Họđãnhậnra trong tư tưởngphươngĐôngmột lối thoátkhảdĩchophéptránhđượcnhiềunghịchlígắnliềnvớicơhọclượngtửđượchiểutheocáchcủa phương Tây.Đối với Bohr, “song song với các bài học của lí thuyếtnguyêntử[…]chúngtacầnphảiquayvềcácvấnđềnhậnthứcluậnmàcácnhàtưtưởngnhưĐứcPhậtvàLãoTửđãtừngphảiđốimặt,bằngcáchcốgắnglàmhàihòagiữavaitròngườixemvàdiễnviêntrongvởkịchlớncủatồntại”.

Mộtđiềucũngrõràngrằng,trongsựgiảithíchcáckếtquảkhoahọcmàtôinhậnđược,tôicũngkhôngthểtránhkhỏiphảichịuảnhhưởngcủaquátrìnhđàotạo:việctheohọccácthầy,traođổivớicácđồngnghiệp,đọccáccôngtrìnhđượccôngbốtrongcácsáchbáokhoahọc.Đólàbởivìmộtkhihoànthành,cácquansátvềthếgiớibênngoàiđượcthựchiệnbằngkínhthiênvănvàcácdụngcụkhác,sẽđượcphântíchvàdiễngiảidướiánhsángcủathếgiớinộitạicáckháiniệmvàcáclíthuyết.Chẳnghạn,tôisẽdùngthuyếttiếnhóacủacácngôisaohaythuyếtvềsựhìnhthànhcủacác thiênhàđểhiểucáckếtquảcủamình.Việctheomộtlíthuyếtnàythayvìmộtlíthuyếtkháccũng không phải không có các định kiến. Nhà nghiên cứu có thể bị ảnhhưởngbởiquanđiểmcủanhữngngườithầyvàcácđồngnghiệpgầngũi(cáimàngườitagọilàmột“trườngphái”khoahọc),haythậmchíbởicáchiệntượngthời thượng.Màtrongkhoahọccũngnhưtrongbấtcứlĩnhvựcnàokhác,luônphảidèchừngvớithờithượng.Mộtlíthuyếtlôikéođượcnhiềungườiđitheovàomộtthờiđiểmnàođókhônghẳnlàmộtlíthuyếtđúng.Đasốnhữngngườitheonókhôngphảivìsaukhiđãnghiêncứutìmhiểunómộtcáchcóphêphán,màchỉtheonódothóixuthờivàsứcìtrítuệ,haythậmchídolíthuyếtđóđượcbảovệbởimộtvàingườidẫnđầucótàihùngbiệnhoặccótầmảnhhưởng.

Vớitưcáchlàmộtngườibiếtsuynghĩ,tôikhôngthểquansátthựctạimộtcáchhoàntoànkháchquanđược.Tôikhôngbaogiờcóthểchắcchắnrằng,cáckháiniệmtrongtríóctôitươngứngchínhxácvớithựctại.Einsteinđãtừngnói:“Cáckháiniệmvậtlílànhữngsángtạotựdocủatríócconngười,ngaycảkhichúngcóvẻđượcxácđịnhmộtcáchduynhấtbởithếgiớibênngoài.Nỗlựctìmhiểutựnhiêncủachúngtacũnggiốngnhưmộtngườinỗlực tìm hiểu cơ chế củamột cái đồng hồ đóng kín.Anh ta nhìn thấymặtđồng hồ và các kim đang chạy, anh ta nghe thấy tiếng tíc tắc, nhưng lạikhôngcócáchnàomởđượchộprađểnhìnvàobêntrong.Nếugiỏi,anhtacó thểdựngrahìnhảnhmộtcơcấugiải thíchđược tấtcảnhữnggìanh taquansátthấy,nhưnganhtasẽkhôngbaogiờbiếtchắcchắnrằnghìnhảnhđólàduynhấtcókhảnănggiảithíchđượctấtcảcácquansátcủamình.Anhtacũngkhôngbaogiờcóthểsosánhmôhìnhcủamìnhvớicơcấuthực,vàthậmchícònkhôngthểtưởngtượngnổikhảnăngsựsosánhđócóýnghĩa”.

Nhưngngaycảkhichấpnhậnrằngngườitacóthểchịunhữngảnhhưởngvềvănhóavàtâmlívàothờiđiểmgiảithíchcácdữliệuthựcnghiệm,haykhixâydựngmộtlíthuyếtvậtlí,vànhấtlà,nhưtrườnghợpvậtlílượngtử,vàothờiđiểmgiảithíchnó,tôivẫntinmộtcáchsâusắcrằngmọiảnhhưởngvềvăn hóa hay xã hội đều được hoàn toàn loại bỏ khỏi một lí thuyết hoànchỉnh, và lí thuyết này chophépđưa ramộtmô tả đáng tin cậy và kháchquancủathựctại.Bằngchứnglàthếgiớicácnhàvậtlíđãtiếntriểnrấtnhiềutrongcácthậpkỉgầnđây,trongđóngàycàngcónhiềuphụnữthamgialàmkhoa học từ khắp nơi trên thế giới, đặc biệt là châuÁ. Thế nhưng, hai líthuyếttrụcộtcủavậtlíhiệnđại-cơhọclượngtửvàthuyếttươngđối-đượcxâydựngtừđầuchỉbởinhữngngườiđànôngdatrắngchâuÂu,khôngcótiến triểngìnhiều.Cái thayđổiđó làcáchchúng taxemxétphạmviứngdụngcủahailíthuyếtđóvàcáchmàchúngtadiễngiảichúng.Chẳnghạn,từđầu thếkỉ20,chúng tabiết rằng thuyếthấpdẫncủaNewton, theođó thờigianvàkhônggianđượccoi làphổquát,sẽkhôngcònđúngnữakhi tadichuyểnvớivậntốcgầnbằngvậntốcánhsáng.Trongtrườnghợpđó,thuyết

tươngđốihẹpsẽthaythế;thờigianvàkhônggiankhôngcònlàtuyệtđốimàthayđổitheovậntốccủangườiquansát:sovớithờigianvàkhônggiancủamộtngườiđứngim,ngườidichuyểnvớivậntốcrấtnhanhsẽthấythờigiancủamìnhtrôichậmhơnvàkhônggianbịcolại.Nhưngtrongcuộcsốngđờithường,vớicácvậntốcrấtnhỏsovớitốcđộánhsáng,thuyếtcủaNewtonvẫnhoàntoàncóthểđượcdùngđểmôtảthựctại.

Cònvớicơhọclượngtử,khôngphảiphạmviứngdụngmàlàcácdiễngiảitriếthọcđãgâyrarấtnhiềutranhcãi,vàcókhảnăngbiếnđổi.Chẳnghạn,dogắnbóvớiquyếtđịnhluận,Einsteinđãkhôngthểchấpnhậnviệcmôtảbằngxácsuấtthựctạinguyêntửvàhạnguyêntửdovậtlílượngtửđưara.Thuyếtnàynóirằngvịtrícủamộthạtvậtchất,trướckhinóbịbắtbởimộtthiếtbịđo,chỉcóthểđượcmôtảbằngmộtsóngxácsuất.Ôngđãmấthàngnămtrờiđểtìmcácđiểmyếucủalíthuyếtnàynhưngđãkhôngthànhcông.“Chúakhôngchơisúcsắc”,ôngkhôngngừngnhắclạicâunày.ĐiềunàyđãkhiếnBohrbựcmìnhvàmộtlầnôngđãđáptrả:“ĐừngnóiChúacầnphảilàmgìnữa!”CácthựcnghiệmchođếnnayluônchứngtỏEinsteinđãsaivàkhẳngđịnhcáchgiảithíchxácsuấtcủacơhọclượngtử.Thậtra,rấtítnhàvậtlíquantâmmộtcáchnghiêmtúcđếncáchàmýtriếthọccủavậtlílượngtử.Đốivớiđasốcácnhànghiêncứu,đâyđơngiảnchỉlàmộtlíthuyếtvậtlírất thiết dụng, nó chophépgiải thíchmột cách chínhxáchànhvi củavậtchấtởmứchạnguyêntửvàtươngtáccủanóvớiánhsáng.Donócungcấpmộtsựmô tả thực tạikhôngbịhoenốbởibấtcứmộtảnhhưởngvănhóanào,nênvậtlílượngtửđượccoinhưmộtcôngcụhiệuquảchưatừngcóđểtạoracáctransistor,laser,chip,máytínhvàcáccôngcụkháclàmthayđổivàlàmgiàuđángkểlốisốngcủachúngta.

TròlừacủaSokal

Cácbạn đã hiểu, tôi hoàn toàn phản đối nhữngngười theo chủ nghĩa hậuhiệnđạichorằngcácđịnhluậtcủatựnhiênpháthiệnbởicácnhàkhoahọc

chỉlànhữngkếtcấumangtínhxãhộivàvănhóa,vàrằngmọilíthuyếtkhoahọcđềuđángngờdochúngbịhoenốbởichủnghĩaphânbiệtchủngtộc,chủnghĩabiệtgiới tính,chủnghĩa tưbản,chủnghĩa thựcdân,chủnghĩaquânphiệtvàđủthứ“chủnghĩa”kháccóthểtưởngtượngra.“Chủnghĩatươngđốivănhóa”nàyphủnhậnmọisựtiếpcậnvớichânlí,dùởbấtkìlĩnhvựcnào.Chẳnghạn,đốivớilịchsửnướcMỹ,sẽkhôngtồntạilịchsửcủangườidađenmàchỉcólịchsửvềngườidađensovớingườidatrắng;khôngcólịchsửvềphụnữ,chỉcólịchsửvềnữgiớisovớinamgiới…Khithiếuvắngcácgiátrịphổquát,thìchỉcácquanđiểmcánhânhaycácnhómcánhânlàcóquyềnđượckểđến,vàmọiquanđiểmsẽđềucógiátrịngaycảkhichúngđốinghịchnhau.

Bựcmìnhbởicácluậnđiểmnàyđãđụngchạmtớikhoahọc,nhàvậtlíngườiMỹAlanSokalcủa trườngĐạihọcNewYork,một trongnhữngnhàkhoahọchiếmhoiđãtheodõisátsaocáccuộctranhluậncủanhữngngườithuộcchủnghĩahậuhiệnđạivềbảnchấtcủakhoahọc(phảithúnhậnrằngđasốchúngtôiđềuquábậnbịuvớicôngviệcnghiêncứucủamìnhnếnkhôngcóthờigianquantâmtớinhữngtranhluậncótínhhànlâmnày)đãquyếtđịnhlàm chấn động dư luận bằng cách lật tẩy sự trống rỗng vô nghĩa của câuchuyệnnày.Năm1996,ôngđãdựngramộttròlừadướidạngmộtbàibáonhái,đượcviếttheođúngphongcách“tốităm”màcácnhàhậuhiệnđạiưadùng,chứađầynhữngcâuvônghĩavềmặtkhoahọc.Nhưngnhữngđiềunàyđượcgiấukíntrongcáccâuvăncầukìcóvẻsâusắcvàkhôngthểbácbỏđốivớinhữngngườiđọckhôngam tường.Ngaycảnhanđềcủabàibáocũngkhôngthểmùmờhơn:“Vượtquanhữngbiêngiới:hướngtớimộtchúgiảivănbảnbiếnđổicủahấpdẫn lượng tử”.Sokalgửibàibáonày tới tạpchínghiêncứuvănhóaSocialText.Nhữngngườibiêntậpchẳnghiểumôtêgìvàcứthếchoxuấtbản.

TròlừađãđượcchínhSokaltiếtlộtrongbàibáothứhai,xuấthiệntrêntờLinguaFranca,mộttạpchíkhác,trongđóôngđãgiảithíchmụcđíchviệc

làmcủamìnhcốtđểtốcáosựthiếunghiêmtúcvềmặttrítuệcủamộtsốnhànghiêncứukhoahọcxãhộivàcáctriếtgiacangợichủnghĩatươngđốivănhóa.Vớiýđịnhlàmchoángngợpngườiđọcvàcóđượcvaivếnhờvàouytíncủakhoahọc,haynóicáchkháclàvẽvờichomìnhcáivẻbềngoàikhoahọc,nhữngnhànghiêncứuvàtưtưởngnàyđãlợidụngcáckháiniệmkhoahọc,cáchìnhảnhvàẩndụvaymượnởcácngànhkhoahọc“cứng”nhưtoánvàvậtlíđểtriểnkhaicácdiễnngôncủahọ.Thậtkhôngmay,trongđasốcáctrườnghợp,nhữngkháiniệmnàyhọlạichưanắmvữngvàtiêuhóakĩ, tớimứckhi“nhậpkhẩu”vàocáclĩnhvựckhác-nhưcácngànhkhoahọcxãhộivànhânvăn -và lạiđược sửdụng trongnhữngngữcảnhhoàn toànkhác,chúngthườngdẫntớinhữngphảnnghĩakhoahọcthôthiểnnhất,vàđiềuđóchỉ làmtốinghĩa thayvì làmsángtỏnhữngdiễnngôncủahọ.Chẳnghạn,thuyếttươngđối,cơhọclượngtử,líthuyếthỗnđộnhaythậmchíđịnhlícủaGodelthườngđượctríchdẫnbởicácnhàhậuhiệnđạiđểnóivềcácvấnđềchính trị,xãhộivàvănhóasâusắc.Trongbàibáocủamình,Sokalđãrấtkhoáichínhạilạicácýtưởngnày,bằngcáchtríchdẫnJacquesDerridanóivềtươngđối,JacquesLacanvềtopohọcvàlogichọc,hayGillesDeleuzevềlíthuyếthỗnđộn.Theoông,bàibáonàycủaông“chứađầythứvônghĩa”nhưngcácbiêntậpviêncủaSocialTextđãchoinbàibáovềvậtlílượngtửnàymàkhôngthamkhảoýkiếncủacácchuyêngia,bởivìbàibáo“gâyấntượng”tốtvànó“phùhợpvớicácđịnhkiếntưtưởngcủahọ”.BàibáotrênSocialTextđượcbắtđầubằngmộttómtắtđúngtheocươnglĩnhcủacácnhàhậuhiệnđại:“Córấtnhiềunhàkhoahọc,đặcbiệtlàcácnhàvậtlí,vẫntiếptụcchốibỏquanđiểmchorằngcácngànhphêbìnhvănhóavàxãhộicóthểđónggópgìđóchocácnghiêncứucủahọ,cóthểmộtcáchrấtgiántiếp…Ngượclại,họvẫntiếptụccộtmìnhvớigiáođiềuđượcápđặttừkỉnguyênÁnhsángvềtưtưởngtinhthầnphươngTây,màcóthểtómtắtnhưsau:tồntạimộtthếgiớibênngoàivớicácthuộctínhđộclậpvớiconngười,màthựctếlàvớitoànbộnhânloại;cácthuộctínhnàyđượcmãhóatrongcácđịnhluậtvậtlí“vĩnhhằng”;conngườicóthểđạtđượccáctrithứcđángtincậy,

mặcdùkhônghoànhảovàtạmthời,từcácđịnhluậtnàybằngcáchápdụngcácthủtục“kháchquan”vàcácnguyêntắckhoahọcluậnđượcquyđịnhbởicáigọilà“phươngphápkhoahọc””.

Phươngphápkhoahọc

Dùkhôngđồngývớichủnghĩatươngđốivănhóacựcđoancủacácnhàhậuhiệnđại,nhưngtôicũngthừanhậnrằng,nhàkhoahọckhôngthểquansáttựnhiênmộtcáchhoàntoànkháchquan,cómộtsựtươngtácliêntụcgiữathếgiớibênngoàivàchủquancủaanhta,chứađầycáckháiniệm,hìnhmẫuvàlíthuyếtđãlĩnhhộiđượctrongsuốtquátrìnhđượcđàotạovềchuyênmôn.Ngaycảnhữngnhàkhoahọckháchquannhấtcũngcócác“địnhkiến”.SửgiakhoahọcngườiMỹThomasKuhnđãgọichúnglà“cácmôthức”.Thuậtngữnàychỉmộtcáchnhìn,mộtquanđiểmmàđasốcácnhàkhoahọcnhấttrítrongmộtlĩnhvựckhoahọcnàođótạimộtthờiđiểmnhấtđịnh.Tồntạimộtsựđồngthuậnchungvềcáchiệntượngquantrọngnhấtđangnghiêncứuvàvềsựgiảithíchcáchiệntượngđó.Cácmôthứcnàythậmchícònlàđộnglựccủatiếntrìnhkhoahọc.Khôngcóquanđiểmđịnhtrước,thiếuvắnghoàntoànmôthứcthìlàmsaotôicóthểlựachọn,trongvôsốcácthôngtinmàtựnhiêngửi tới cho tôi,những thông tinmangnhiềuýnghĩanhấtvàcókhảnăngcaolàmphátlộcácđịnhluậtvànguyênlímới?Việcchọnlọcthựctại,lựa chọn các hiện tượng để tập trung các nỗ lực làmột bước cơ bản củaphươngphápkhoahọc.Cácnhàkhoahọcvĩđạinhấtlànhữngngườibiếtsửdụngtốtnhấtnghệthuậtnàyđểtậptrungvàocáichínhvàloạibỏnhữngcáikhôngđángkể.

Mặc dù sự thiếu tính khách quan vốn là đặc điểm của phương pháp khoahọc,nhưngtôikhôngnghĩrằngvềbảnchấtnógâyhại.Khoahọcluônđượcbảovệbởimộthànglancanchắcchắn,nhờđónóluônđi“đúngđường”,dùđôikhinóbị lạcđường, cókhiđi vàongõcụt vànhiều lúcphảiđi vòng.Hànglancanbảovệnàychínhlàsựtươngtácliêntụcgiữalíthuyếtvàquan

sát.Cóhai trườnghợpxảy ra:hoặccácquansátvà thựcnghiệmmớiphùhợp với lí thuyết tại thời điểm đó, và như vậy lí thuyết sẽ được củng cốthêm;hoặccósựbấtđồng,vàlíthuyếthiệntạicầnphảiđượcthayđổihayloạibỏvàbị thaythểbởimột lí thuyếtkháccũngtiênđoánđượccáchiệntượngcóthểkiểmtrabằngthựcnghiệm.Nhàkhoahọckhiđólạiquaytrởvềvớikínhthiênvănhaymáygiatốchạt.Líthuyếtmớinàysẽchỉđượcchấpnhậnnếucác tiênđoáncủanóđượckiểmchứng.Sựqua lạikhôngngừnggiữathựcnghiệmvàlíthuyếtchínhlàcơsởcủaphươngphápkhoahọc.

Quantrọnghơnnữa,cácquansátvàphépđokhẳngđịnhhaybácbỏmộtlíthuyếtcầnphảiđượctáitạolại,vàđượckiểmchứngmộtcáchđộclậpbởicácnhànghiêncứukhác,sửdụngcácdụngcụvàkĩthuậtkhác.Phươngthứcnàyrấtcănbản,nhấtlàvớinhữngpháthiệnlậtlạicáclíthuyếtđãđượcchấpnhậnrộngrãi,kéotheosựthayđổimộthìnhmẫu.Cácnhànghiêncứuvốncóbảnchấtbảothủ.Họkhôngthíchmộtngàynàođócáclíthuyếtmớixuấthiệnlàmđảolộnmọitrithứcđãmấtnhiềucôngsứcmớicóđược.Cáimớixuấthiệnrấtkhókhăn.Mọiýđịnhmuốngieorắcsựrốiloạnvàlàmlunglaycông trìnhđãđượcxâydựng luôngặpphảisựkhángcựmạnhmẽ.Nhưngthậtmaymắnchosựtiếnbộcủakhoahọc,bởivìphákhôngchưađủ,còncầnphảixâydựnglại.Màchuyệnxâydựnglạitrênđốngđổnátlàkhôngdễdàng gì. Sự bảo thủ này thường tới mức những sự kiện có vẻ “bất bìnhthường”sẽđượcépđưavàokhuônkhổkháiniệmhiệnhành,bằngcáchthayđổimộtcáchvõđoánlíthuyếthiệncó,khinhữngsựkiệnnàykhôngthểbỏquađược;mộttrongnhữngvídụđiểnhìnhlàtrườnghợpPtolemy,ôngthêmvàohếtvòngngoại luânnàyđếnvòngngoại luânkhác - cácvòngcó tâmchuyểnđộngtrênchínhcácvòngmàtâmcủachúnglạichuyểnđộngtrêncácvòngkhácvàcứthếmãi-đểgiảithíchchuyểnđộngcủacáchànhtinhxungquanhmộtTráiĐấtđứngimởtrungtâmcủathếgiới.Tuynhiên,sựchốnglạicácthayđổinàykhôngtaihạinhưtathoạttưởng:nótạonênmộtcáivanantoànchốnglạiviệcliêntụcđặtlạivấnđề,gâyrasựđảolộnthườngxuyênlàmtrởngạichonghiêncứukhoahọc.Đảmbảochokhoahọctiếntriểnmột

cáchđúngđắnlúcbìnhthường,sựkhángcựnàybảovệchokhoahọctránhđượctrạngtháihỗnđộnliêntụclàmchokhoahọctrởnêntêliệt.

Tuynhiên,cómộtvấnđềđượcđặtra:nếunhưtôiđặtmọisựkiệnmới,mọipháthiệnmới trongmộtkhuônkhổquanđiểmđãđược thiết lậpvàkhôngmuốnlậtlạinó,thếthìlàmsaotôicóthểtiếpcậnđượcchânlí?Khoahọccầnphải tiếnbộ.Khicáckếtquả thựcnghiệmmới tích tụ lại,vàcáchiệntượngkhôngmongđợixảyra,khôngphùhợpvớisơđồcũnữa,haycácmâuthuẫnnộitạixuấthiệntronglòngcáclíthuyếthiệncóthìsẽcómộtsựthayđổivềmôthức,vàgâynênmộtcuộccáchmạngkhoahọc.

Chẳnghạn,năm1666,NewtonđãthốngnhấtmặtđấtvàbầutrờikhichứngminhđượcrằngchínhlựcvạnvậthấpdẫnquyếtđịnhchuyểnđộngcủacáchànhtinhquayxungquanhMặtTrờihaymộttrái táorơixuốngvườncây.KhiđómôthứcNewtonthaythếchomôthứcAristotle-trongđóAristotlechorằngtrờivàđấtbịchiphốibởicácđịnhluậtkhácnhau-mộtmôthứcđãthốngtrịtưtưởngphươngTâytronghơn20thếkỉ.MôthứcNewtonthốngtrị trongsuốt thếkỉ18.Lí thuyếtvạnvậthấpdẫncủaNewtonđãđượcsửdụngđểtínhtoánquỹđạocủacáchànhtinhngàymộtchínhxác,đỉnhcaolàvàonăm1846ngườitađãpháthiệnraHảiVươngtinhkhôngphảibằngcáchsửdụngkínhthiênvănchiếulêntrờimàbằngcáctínhtoándựatrênlíthuyếtcủa ông!Thế nhưng đến cuối thế kỉ 19, vật lí lạimột lần nữa gặp khủnghoảng: trong mô thức Newton với không gian và thời gian là phổ quát,khôngaihiểuđượctạisaovậntốccủaánhsánglạicứngoancốlàmộthằngsố,bấtkểchuyểnđộngcủangườiquansát.Nhưtathấy,Einsteinđãgiảiđápđượcmâu thuẫn đó bằng thuyết tương đối củamình, được phát triển vàokhoảngtừ1905tới1915:thờigianvàkhônggiankhôngcònnhưnhauvớitấtcảmọingườivàbiếnđổi tùy theochuyểnđộngcủangườiquansát,vàcườngđộcủa trườnghấpdẫnxungquanhanh ta.Hơnmột thếkỉ sau,môthứccủaEinsteinvẫngiữnguyêngiátrị.

Giaiđiệubíẩncủavũtrụ

Nhưvậy,khoahọctiếntriểntừmôthứcnàytớimôthứckhác.Vậykhilàmnhưthếliệuchúngtacótớigầnđượcchânlíhơnkhông?Tôinghĩlàcó.VềđiềunàytôikhôngđồngývớiKuhnkhiôngvứtbỏkháiniệmvềmụctiêucủakhoahọc(mặcdùôngchấpnhậnkháiniệmmụctiêucủatiếnbộ).Vớitôi,khoahọcluônhướngtớimộtmụctiêurấtxácđịnh,đóchínhlàchânlí.Nó tiến tới chân límột cách tiệmcận, tức là luôn tiến tới gầnhơnnhưngkhôngbaogiờđạttới.Vídụ,cáchmàthựctạiđượcmôtảtrongthuyếttươngđối củaEinstein là gầnvới chân lí hơn sovới cách của lí thuyếtNewton,nhưnglíthuyếtnàylạisẽkhôngđầyđủbằngmộtlíthuyếttươnglaivềhấpdẫn lượng tử - lí thuyết thống nhất cơ học lượng tử và thuyết tương đối.ThuyếtBigBangmôtảsựrađờivàpháttriểncủavũtrụchắcchắnlàtinhvivàgầnvớithựctạihơnlàvũtrụcóTráiĐấtlàtrungtâmcủaPtolemyhayvũtrụvớiMặtTrời làm trung tâmcủaCopernicus.Mô thứcnàykhi thay thếmộthìnhmẫucũkhôngnhấtthiếtlàvứtbỏhoàntoàncáicũ.Nhưtôiđãnói,môthứcEinsteinphảibaogồmtấtcảnhữnggìđãcócủamôthứcNewtonkhi vận tốc rất nhỏ so với vận tốc ánh sáng và cường độ trường hấp dẫnkhôngquálớn.

VũtrụcủaBigBanglàvũtrụmớinhấttrongchuỗidàicácvũtrụđượcpháthiệnbởiconngười,bắtđầutừvũtrụthầnlinh,quacácvũtrụhuyềnthoại,toánhọcvàđịatâm.Chắcchắnnóchưaphảilàvũtrụcuốicùngđượcsinhratừtrínãoconngười:khócóchuyệnchúngtalàngườiđượccấtlêntiếngnóicuốicùng,haychúngtalàngườiđượcchọnđểpháthiệnrabímậtgiaiđiệubíẩncủathếgiới.Trongtươnglaisẽcònmộtchuỗidàicácvũtrụngàycàngtiếngầnhơntớivũtrụthực.Nhưngliệucóbaogiờchúngtađạttớimụcđíchcuốicùng,liệuchúngtacóchạmđượctớichânlítốihậu,khimàvũtrụsẽphátlộtoànbộsựhuyhoàngcủanó?Tôinghĩlàkhông.Khoahọckhipháttriểncũngsẽpháthiệnrachínhnhữnghạnchếcủanó.Cơhọclượngtửđã

dạychúngtarằngngaycảhànhđộngquansátcũngsẽlàmthayđổithựctại.ĐịnhlíbấttoàncủanhàtoánhọcngườiÁoKurtGodelđãhàmýviệctồntại,ítralàtrongtoánhọc,cácgiớihạncủasựsuyluậnlítính.Thựctạinắmbắtđượcnhờcácdụngcụđođạckhôngtránhkhỏisựdiễngiảivàbiếnđổibởibộnão,cùngvớicácđịnhkiếnvàmôthứccủachúngta.

Nếuvũtrụlàvĩnhviễnkhôngthểvớitới,nếugiaiđiệucủanóvĩnhviễnlàbíẩn,thìliệucónênthấtvọngvàtừbỏcuộckiếmtìmkhông?Tôikhôngnghĩthế.Trongmọitrườnghợp,conngườisẽkhôngbaogiờthoátkhỏinhucầucấpthiếtlàtổchứclạithếgiớibênngoàithànhmộtsơđồgắnbóchặtchẽvàthốngnhất.SauvũtrụBigBang,họsẽtiếptụctạoranhiềuvũtrụkhác,ngàycàngtiếngầnhơntớivũtrụthựcmàkhôngbaogiờchạmđượctới,nhưngchúngsẽsoisángvàtônlênsựtồntạicủanó.

Vẻđẹpcủamộtlíthuyết

Như chúng ta đã thấy, tự nhiên làm ta choáng ngợp bởi vẻ đẹp thị giác;nhưngkhôngchỉthế,còncósựhuyhoàngtrongtrậttựcủavũtrụvàvẻđẹpkhicáchiệntượngmàthoạtnhìncóvẻchẳngliênquangìvớinhaunhưthủytriềucủacácđạidương,chuyểnđộngcủacáchànhtinhvàcácngôisaohaysựdãnnởcủavũtrụ,nhưngthựcralạikếtnốivàthốngnhấtvớinhaubởicùng định luật vạn vật hấp dẫn. Ngoài ra, cònmột kiểu đẹp thứ ba, trừutượnghơn,liênquantớichínhcácđịnhluật,hayđúnghơnlàsựtổchứccácđịnhluậtnàythànhmộtlíthuyết.

Nhàkhoahọcthườngxuyênnóitới“vẻđẹp”củamộtlíthuyếtvậtlí.Nóithếlà có nghĩa gì? Chắc chắn không phải như cảm giác khi đứng trướcmộtngườiđànbàđẹp,mộtbứctranhđẹphaymộtbàithơhay.Cáiđẹpcủangườiphụnữtuântheonhữngtiêuchuẩnphụthuộcvàobốicảnhvănhóa,xãhội,tâmlíhaysinhhọc.Trongkhinhữngngườiđànbàvớidángngười tobéotrongcácbứctranhcủaRubenshayRenoirlàlítưởngcủacáiđẹpởthờiđại

đó, thì chúng không còn phù hợp vớimẫu hình của cái đẹp hiện nay, ưanhữngdánghìnhmảnhmai.Cũngnhưvậy,việccảmnhậncáiđẹpcủacáctácphẩmnghệthuậtcũngthayđổi theothờigian:VanGoghđãchết trongnghèo đói trong khi hiện nay các bức tranh của ông được bán với cái giáhàngchục triệuđô la.Cáccảmnhậnmĩhọccũngkhácnhaugiữacácnềnvănhóa:cáiđẹpkhôngthể tảcủangôiđềnTajMahalởẤnĐộhoàn toànkhác với sự nguy nga của nhà thờ ở Charles; các quy ước hội họa củaHokusai khi vẽ đỉnh Phú Sĩ khác với Cézanne khi ông vẽ núi Sainte-Victorie.Khácvớivẻđẹpcủaphụnữvàcáctácphẩmnghệthuật,vẻđẹpcủamộtlíthuyếtkhôngphảilàtươngđối;nókhôngphụthuộcvàothờiđạihaynềnvănhóamàlàphổquát.MộtnhàvậtlíTrungQuốccũngcóthểcangợigiátrịcủathuyếttươngđốinhưmộtđồngnghiệpngườiPháp.

HenriPoincaréđãnói:“Tôinóivềcáiđẹpsâukínnảysinhtừtrậttựhàihòacủacácbộphậnmàmộttrítuệthuầntúycóthểcảmnhậnđược”.Vàôngđãmô tảvẻđẹpcủa toánhọcnhưsau: “Người tacó thểngạcnhiênkhi thấyphảiviệnđếncảsựnhạycảmđốivớicácchứngminhtoánhọc,bởichúngcóvẻchỉliênquantớitríóc.Nhưthếbởingườitađãquênmấtýnghĩacủavẻđẹptoánhọc,sựhàihòacủacácsốvàcáchìnhdạng,sứcthuyếtphụccủahìnhhọc.Đólàcảmgiácthẩmmĩđíchthựcmàbấtkìnhàtoánhọcthựcthụnàocũngbiết.Vàsựnhạycảmchínhlàởđó”.NhàvậtlíngườiĐứcWernerHeisenbergcũngnhấttrívớiýkiếnnàyvàbổsungthêm:“Nếutựnhiênđưatatớinhữngdạngtoánhọcrấtđơngiảnvàđẹpđẽ-“dạng”màtôimuốnnóitớiởđâylàmộthệthốnggắnkếtchặtchẽcủacácgiảthiết,tiênđề,v.v…-màchưaaitừngthấytrướcđó,chúngtasẽkhôngtránhkhỏinghĩrằngchúnglà thật, rằng chúng phát lộmột phương diện thực nào đó của tự nhiên…Chắcchắnbạncũngđãcảmthấynhưthế:sựđơngiảntớimứcđángsợvàtoànbộsựkếtnốivớinhaumàtựnhiênđộtnhiênphơibàytrướcchúngta,trongkhichúngtahoàntoànchưachuẩnbịgìchođiềuđó”.AlbertEinsteincũngđãviếtởđoạncuối trongbàibáođầu tiênvề thuyết tươngđối rộng:“Tấtcảnhữngaihiểuđượclíthuyếtnàysẽkhôngthoátrakhỏiphépthuật

của nó”. “Trật tự hài hòa”, “sự đơn giản”, “sự gắn kết chặt chẽ”, “phépthuật”:từngấyđịnhnghĩamàcácnhàbáchọclớnđãsửdụngđểnóitớivẻđẹp.

Tớilượtmình,tôicũngsẽđưaranhữnggìtôicoilàmột“líthuyếtđẹp”.Thứnhất,nócóvẻlàmộttấtyếu.Khôngthểthayđổibấtcứđiềugìmàkhônglàm mất đi sự hài hòa và cân bằng của nó. Thuyết tương đối rộng củaEinstein,theoýkiếncủatấtcảcácchuyêngia,làmộtcôngtrìnhtrítuệđẹpnhấttừngđượctríócconngườitạora.Bởivìnólàtấtyếu,khôngthểkhácđược.Saukhiđãchấpnhậncácnguyênlívậtlílàmcơsởcholíthuyếtcủamình,Einsteinkhôngcònlựachọnnữa.Nhưchínhôngđãtừngviết:“Sựlôicuốnchínhcủalíthuyếtnằmởchỗtựbảnthânnóđãlàđủ.Chỉcầnmộtkếtluậnnàođócủanókhôngđúnglàtađãphảitừbỏlíthuyếtấy.Thayđổinómàkhôngphábỏtoànbộcấutrúclàđiềukhôngthể.ĐólàmộtcảmgiáccóthểsosánhvớicảmgiáckhitanghemộtbảnfugacủaBach:khôngthểthayđổimộtnốtnhạcnàomàkhônglàmmấtđisựhàihòacủanó.

Thứhai,mộtlíthuyếtđẹplàmộtlíthuyếtđơngiản.Đơngiảnởđâykhôngcónghĩalàsựđơngiảncủacácphươngtrìnhtronglíthuyết(toánhọctrongthuyếttươngđốiphứctạphơnnhiềusovớithuyếthấpdẫncủaNewton),màlàsựđơngiảncủacácý tưởngcơbảnnằmbêndướinó.Sựđơngiảnnàycũngthườngđượcgọilà“taonhã”.Vídụ,vũtrụcóMặtTrờilàmtrungtâmcủa Nicolas Copernicus là đơn giản và tao nhã hơn vũ trụ địa tâm củaPtolemylấyTráiĐất làmtâmvàcáchànhtinhkhácchuyểnđộngtrêncácvòngtrònngoạiluân.Mộtlíthuyếtđẹpthỏamãnđịnhđềvềsựđơngiảnthểhiệnbằng“lưỡidaocạoOccam”,đượcnhàthầnhọcvàtriếtgiaGuillaumed’Occamđưaravàothếkỉ16,baogồmviệcloạibỏmộtcáchtriệtđểtấtcảcácgiả thiếtkhôngcần thiếtchoviệcgiải thíchmột sựkiện.Khicoi rằngmộtgiảithíchđơngiảnchomộthiệntượngcónhiềucơmayđúnghơnmộtgiảithíchrốirắm:“Mọithứkhôngcầnthiếtđềulàvôdụng”.Tronglịchsửkhoahọc,mỗikhimộtlíthuyếtđơngiảnphảilàmchophứctạplênđểgiải

thíchcácdữliệumới(nhưthuyếtđịatâmcủaPtolemyphảithêmngàycàngnhiềucácvòng trònngoại luânđểgiải thíchcácquansátngàycàngchínhxácnhữngchuyểnđộngcủacáchànhtinh),thìlíthuyếtđócuốicùngcũngsẽbộclộsailầm.

Cuốicùng,mộtlíthuyếtđẹplànótạorasựtrùnghợpcủacáiđẹpvàchânlí,vàphùhợpvớitựnhiên.TheoHeisenberg,“Cáiđẹplàsựphùhợpcủacácthànhphầnvớinhauvàvới toàn thể”.Chẳnghạn, thuyết tươngđối làđẹpbởinókếtnốivà thốngnhất cáckháiniệmcơbảncủavật límà trướcđóđượccoilàhoàntoàntáchbiệt:khônggianvàthờigian,khốilượngvànănglượng,vậtchấtvàchuyểnđộng.Chínhkhátkhaomĩhọccủasựphùhợpđãkhíchlệnhữngnỗlựccủacácnhàvậtlítừhaithếkỉnaytìmramộtlíthuyếtcủatấtcả(haylíthuyếtcủavạnvật)kếtnốitoànbộcáchiệntượngvậtlícủavũtrụ,vàthốngnhấtbốnlựccơbảncủatựnhiên.

Mộtlí thuyếtsẽcàngđẹphơnnếunóphátlộnhữngmốiliênhệbấtngờởmỗikhúcngoặtmới,cácnhànghiêncứukhámphácấutrúccủanómộtcáchchitiếthơn,theocácmứcđộ,nhưngvẫnphùhợpvớitựnhiên.Thuyếttươngđốithỏamãnmộtcáchcaonhấttiêuchuẩnnày.Nókhôngngừnglàmchúngtangạcnhiênbởisựgiàucóbấtngờ.ThậmchíchínhEinsteinlàngườiđầutiênbịbấtngờkhiôngpháthiệnrarằngcácphươngtrìnhcủathuyếttươngđốirộngápđặtmộtvũtrụdãnnởtrongkhicácquansátvàothờiđó(1915)chỉ ravũ trụ là tĩnh.Nhàbáchọcđãkhôngđủniềm tinvàovẻđẹpvà sựđúngđắncủacácphươngtrìnhcủachínhmình.Ôngđãthayđổichúng,điềumàônggọilà“sailầmlớnnhấtcủacuộcđời(ông)”,khinhàthiênvănngườiMỹEdwinHubblepháthiệnrasựdãnnởcủavũtrụvàonăm1929.Từđó,thuyết tươngđối rộngvẫn liên tụcphát lộchochúng tanhữngvật thểphithườngtrongvũ trụ,màsự tồn tạicủachúngluônđượccácquansát thiênvănkiểmchứng:pulsar,lỗđenvàcácthấukínhhấpdẫn.

Tấtyếu,đơngiảnvàphùhợpvới toàn thể:đó là cácđặcđiểmcủamột lí

thuyếtđẹp.Trongtấtcảcáclíthuyếtcạnhtranhđểgiảithíchmộttậphợpcáchiệntượng,tôiluônchọnlíthuyếtđẹpnhất,bởivìtôitintưởngrằngnósẽgầnvớichânlínhất.

Vũ trụ tất định, quy giản củaNewton vàLaplace

Các lí thuyết đẹp, luôn đưa chúng ta tới gần chân lí hơn, sẽ làm thay đổihoàn toàn thếgiớiquancủachúng ta.Trong thếkỉ20, chúng tađãchứngkiếnmộtsựđảolộnthựcsựcáchquanniệmcủachúngtavềthếgiới.SaukhiđãthốngtrịtưtưởngphươngTâyhơn300năm,quanđiểmcủaNewtonvềmộtvũ trụbịphânmảnh,mang tínhcơgiớivà tấtđịnhđãnhườngchỗchomộtthếgiớitổngthể,bấtđịnhvàchứađầysựsángtạo.Đâychínhlàvũtrụmớimàtôiquanniệm.

ĐốivớiNewton,vũtrụchỉlàmộtcỗmáykhổnglồtạobởicáchạtvậtchấttrơì,tuânthủmộtcáchchặtchẽvàmùquángvàocáclựcbênngoàivàhoàntoànkhôngcótínhsángtạo.Vũtrụlàmộtcơcấuđượcbôitrơndầumỡ,mộtchiếcđồnghồđượchiệuchỉnhchínhxác,vàmộtkhiđãđượclêndâycót,nósẽtựhoạtđộngtheocácđịnhluậthoàntoàntấtđịnh.Tựdovàngẫuhứnglànhữngthứhoàntoànbị loạibỏ.Xuấtphát từmộtsốítcácđịnhluậtvật lí,lịchsửcủamộthệhoàntoàncóthểđượcgiảithíchvàdựbáonếunhưtabiếtđượcmộtcáchchínhxáccácđặctínhcủanótạimộtthờiđiểmnàođó.NhàvậtlíngườiPhápPierreSimondeLaplaceđãcangợisựthắnglợicủaquyếtđịnhluậnnàytrongcâutuyênbốnổitiếngcủamình:“Mộttrítuệ,nếuởmộtthờiđiểmnàođó,biết tất cả các lực tácdụng trong tựnhiênvàbiếtvị trítươngứngcủatấtcảcácthựcthểtạonênnó,ngoàiracóđủkhảnăngphântíchtấtcảcácsốliệuđó,vàthâutómchuyểnđộngcủacácvậtthểlớnnhấtcủavũ trụ, cũngnhưcủacácnguyên tửbénhỏnhất trongcùngmột côngthức, thìkhôngcógì làbấtđịnhđốivới trí tuệđó,đồng thờicả tương lai

cũngnhưquákhứđềuhiệnrõtrướcmắtnó…

Đồnghồvũ trụđượcbôi trơn tớimứcnósẽ tựchạymộtcách trơn trumàkhôngcầnsựcanthiệpthầnthánhnào.Chínhvìthế,cócâutrảlờinổitiếngcủaLaplacevớiNaploléonrằngôngkhôngcầntớigiảthiếtvềChúa.Cũngnhưviệcđứctinbịlítrígạtxuốnghàngthứyếu,thờigiancũngkhôngcònchỗđứng,bởitươnglaiđãđượcchứađựngngaytronghiệntạivàquákhứ.Cuốnsáchvĩđạicủatựnhiênđượccoinhưđãviếtxong,vàtheonhưlờicủanhàhóahọcngườiBỉIlyaPrigogine:“Chúabịquyvềvaitròcủamộtngườilưutrữ,chỉđểlậtcáctrangcủacuốnsáchvũtrụ”.Vũtrụbịgiamtrongmộtkhuônkhổcứngnhắc,chốibỏhoàntoànmọisángtạovàđổimới.Mọithứđềuđãđượccốđịnhtừtrước,hoàntoànkhôngcóchỗchosựbấtngờ.Điềunày đã khiếnHegel phải thốt lên: “Chẳng bao giờ có cái gìmới trong tựnhiênnữa!”

Đólàmộtthếgiớibịthốngtrịbởiquygiảnluận.Chỉcầnphântíchmọihệphứctạpthànhcácthànhphầnđơngiảnnhấtrồinghiêncứuhànhvicủacácthànhphầnnàylàhiểuđượctoànthể.Bởivìtoànthểchẳngquachỉlàtổngcủacácthànhphần.Luôntồntạimộtmốiliênhệtrựctiếpgiữanguyênnhânvàhậuquả.Tầmquantrọngcủahậuquảluôntỉlệthuậnvớicườngđộcủanguyênnhânvà có thểxácđịnh trước.Tớimức tựnhiên có thểđược tìmhiểuthôngquacáchạtcơbản,cácthànhphầnđơngiảnnhấtcủanó.Cáchtiếpcậnnàytìmcáchquysựphongphúvàvẻđẹpcủathếgiớivềchỉcòncáchạtcơbản,cáctrườnglựcvàtươngtác.Cáinhìncơgiới,duythựcvàquygiảnluậnđóvềthếgiớiđãtrànsangcảcáclĩnhvựckhác.Trongsinhhọc,các sinhvật sống trở thành các “cỗmáygen”, những tậphợp của cáchạtchịutácdụngcủacáclựcmùquáng.Cáchiệntượngsinhhọcvàtinhthầnchỉcòn là cácquá trìnhvật lí có thểđượcgiải thíchquavật chấtvànănglượng.Cáchtiếpcậnnàychorằngmọisựphứctạpcủathếgiới-nhưhươngthơmcủahoahồng,nụcườicủatrẻthơ,tìnhyêunamnữ-tấtcảđềuđượcquyvềcácđịnhluậtvậtlí.

Sựthâmnhậpcủathờigianvàlịchsử

Quyếtđịnh luậnvõđoánvàcằncỗi,quygiản luậncứngnhắcvàphinhânhóanàyđãthắngthếchotớicuốithếkỉ19.Chúngđãbịlậtđổ,biếnđổivàcuốicùngbịquétsạchbởimột thếgiớiquanhàohứngvà tựdohơntrongsuốtthếkỉ20.Chiềukíchlịchsửđãthâmnhậpvàonhiềulĩnhvựckhoahọc.Tínhngẫunhiênchiếmvịtríquantrọngtrongcácngànhkhácnhaunhưvũtrụhọc,vật lí thiênvăn,địachấthọc,sinhhọc,vàdi truyềnhọc.Thực tạikhôngchỉđượcxácđịnhbởicácđịnhluậttựnhiênápdụngvớicácđiềukiệnbanđầucụthể,nócònđượctạoravànhàonặnbởimộtchuỗicácsựkiệnngẫunhiênvàlịchsử.Mộtsốcácgiaiđoạnđóđãlàmthayđổivàđảolộnthựctạimộtcáchsâusắcnhất,thậmchílànguồngốctồntạicủachúngta.Chẳng hạn, đó là thiên thạch đâmvàoTráiĐất cách đây khoảng 65 triệunămgâyrasựtuyệtchủngcủakhủnglongvàtạođiềukiệnchosựsinhsôinảynởcủacácloàicóvútổtiêncủachúngta,cúsốcngẫunhiênnàyđãtạođiềukiệnchosựxuấthiệncủachúngta.

Theothếgiớiquanmớinày,thựctạiđượcxâydựng,ởmọicấpđộ,bởitácđộngkếthợpcủacáitấtđịnhvàbấtđịnh,cáingẫunhiênvàtấtyếu.Cáitìnhcờvàtấtyếulàhaicôngcụkhôngthểthiếutrongbộ“đồnghề”củatựnhiên.Cácđịnhluậtvàcáchằngsốvậtlíđượccốđịnhtừngaynhữngkhoảnhkhắcđầutiêncủavũtrụsẽhướngnótiếntớimộtsựphứctạpngàycàngtăng.Từ13,7tỉnămtrước,bắtđầutừchânkhôngchứađầynănglượng,tựnhiênđãlầnlượtsinhracáchạtcơbản,cácnguyêntử,phântử,chuỗiAND,cácvikhuẩnvàtấtcảcácsinhvậtbaogồmcảconngười.Trênbảnphácthảovĩđạiđượcxácđịnhbởicácđịnhluậtvậtlíđó,tựnhiênđãbiếtsửdụngsựngẫunhiên để phátminhvà sáng tạo ra sự phức tạp.Cái ngẫunhiên đã cho tựnhiênsựtựdocầnthiếtđểđổimới,đểmởrộngphạmvicủacáckhảnăngcóthểvốnđượcgiớihạnbởicácđịnhluậtvậtlíthườngrấthạnhẹp,vàđểthỏamãnnhucầuđổimớivàsángtạo.Mọithứđềucósựđónggóp:ngẫunhiên

vàtấtyếu,cácsựkiệnngẫunhiênvàcácđịnhluậttấtđịnh.Điềuđóđãgiảithíchtạisaothựctạikhôngbaogiờcóthểđượcmôtảhoànchỉnhchỉbằngcácđịnhluậtvậtlí.Sựngẫunhiênvàlịchsửsẽvĩnhviễnhạnchếmộtsựgiảithíchđầyđủvềthựctại.Đểgiảithíchchosựxuấthiệncủaconngười,tacóthểviệntớithiênthạchnổitiếngđãrơivàoTráiĐấtcáchđây65triệunăm,nhưngchúngtasẽkhôngbaogiờcóđủthôngtinđểgiảithíchtạisaothiênthạchđó lại tớivàđâmvàoTráiĐấtcủachúng tađúngvào thờiđiểmđó.NghĩalàgiấcmơcủaLaplacevềmộtquyếtđịnhluậntuyệtđốiđãvỡtan.

Hỗnđộnđemlạitựdochotựnhiên

Sựthâmnhậpcủalịchsửkhôngphảilàtácnhânduynhấttạorasựtựdochotự nhiên.Mà bản thân các định luật vật lí cũngmất đi sự cứng nhắc củachúng.Vớisựpháttriểncủalíthuyếthỗnđộn,tínhkhôngthểtiênđoánvàtínhbấtđịnhđãrầmrộtiếnvàothếgiớivĩmô.

Nhà toán học Henri Poincaré, một trong những người tiên phong của líthuyếthỗnđộn,đãđáp lại cương lĩnh tấtđịnhcủaLaplacenhư sau: “Mộtnguyênnhânrấtnhỏ,tớimứctakhônghềnhậnthấy,lạitạoramộthậuquảlớntớimứctakhôngthểkhôngthấy;vàkhiđótathườngnóirằnghậuquảnàylàdongẫunhiên.Nếunhưtabiếtchínhxáccácđịnhluậtcủatựnhiênvàtìnhtrạngbanđầucủavũtrụ,chúngtacóthểtiênđoánchínhxáctìnhhuốngcủachínhvũtrụấyởmộtthờiđiểmsauđó.Nhưngngaycảkhicácđịnhluậttựnhiênkhôngcònlàbímậtvớichúngtađinữa,thìchúngtacũngchỉcóthểbiếtmộtcáchgầnđúngvềtrạngtháibanđầu.Nếuđiềuđóchophéptatiên đoán được tình trạng sau đó với cùngmộtmức độ gần đúng, thì vớichúngtathếcũnglàđược.Tanóirằnghiệntượngđãđượctiênđoán,vàrằngnóbịchiphốibởicácđịnhluật.Nhưngkhôngphảilúcnàocũngnhưvậy,cókhinhữngsaikhácnhỏcủacácđiềukiệnđầulạisẽsinhranhữngsaikhácrấtlớnởcáchiệntượngcuối.Mộtsaisốnhỏlúcbanđầulạigâyramộtsaisốrấtlớnởcuối.Vàdovậysựtiênđoántrởnênbấtkhả”.

Cầnphảihiểurõrằngýnghĩakhoahọccủatừ“hỗnđộn”(chaos)khôngliênquangìvớinghĩahỗnloạnhaylộnxộnnóichung.Hỗnđộnởđâygắnvớikháiniệmkhôngthể tiênđoántrướcmộtcáchdàihạn.Chẳnghạn,dựbáothời tiếtdàihơn7ngày làđiềubấtkhả,bởicácmôhình thời tiết rấtnhạycảmvớicácđiềukiệnđầu.Sựgiớihạnnàycủa tri thức làkhông thểvượtqua.Nhữngmầmmốngcủasựbấttriđượcẩngiấungaytrongsựvậnhànhcủatựnhiên.DùcócốgắngphủTráiĐấtvớibaonhiêutrạmkhítượngđichăngnữa,cũngsẽluôntồntạinhữngthănggiángkhíquyểnquánhỏđểcóthểpháthiệnđược.Khiđượckhuếchđại,nhữngthănggiángnàycóthểgâyranhữngcơnbãotànpháhaymộtngàythậtđẹptrời.Đólàlídotạisaolíthuyếthỗnđộnluônđượcminhhọabằngcáimàcácnhàvậtlígọilà“hiệuứng con bướm”, theo đó một cái đập cánh của một chú bướm trên đảoRéunioncũngcóthểgâyramộtcơndôngbãoởParis.

Ngoàikhítượnghọc,cònnhiềulĩnhvựckhác,trongtựnhiêncũngnhưtrongcuộcsốnghằngngày,cósựhiệndiệncủahỗnđộn,tấtcảđềuđượcđặctrưngbởitínhchấtcựckìnhạycảmvớicácđiềukiệnđầu.Hỗnđộncũngđãvượtquagiớihạncủacácngànhkhoahọctựnhiênđểtrànsangcácngànhvàcáclĩnhvựcđadạngkhácnhưnhânchủnghọc,sinhhọc,sinhtháihọc,địachấthọc,kinhtếhọc,sửhọc,kiếntrúcHồigiáo, thưphápNhậtBản,ngônngữhọc, âmnhạchọc, viễn thông,quyhoạchđô thị, vàđộngvậthọc…Danhmụcnàycóthểcònkéodàihơnnữa.Vớikhoahọchỗnđộn,cácđốitượngcủa cuộc sống thường nhật đều là các đối tượng để nghiên cứumột cáchchínhđáng:cáccuộnkhóithuốcláuốnlượn,lácờbaytronggió,cácnúttắcgiaothôngbấttận,cácgiọtnướctí táchcủavòinướcđóngkhôngchặt,sựbất thường của nhịp tim hay thậm chí cả những biến động của thị trườngchứngkhoánđềulàcáchiệntượngcóthểmôtảbằnglíthuyếthỗnđộn.

Hỗnđộnhiệndiệnởmọi lúctrongcuộcsốnghằngngày.Chúngtađềuđãtừngtrảiquanhữngtìnhhuốngtưởngnhưtầmthườngnhưnglạicónhữnghậuquảrấtnặngnề.Dochuôngbáothứckhôngkêu,mộtngườibịlỡhẹnvà

lỡcảcôngviệcmàanhtamongđợi.Dobụitrongxănglàmhỏngxe,mộtcôgáibịlỡchuyếnbayvàđãthoátchếtkhichiếcmáybayđórơixuốngbiểnsauđóvàigiờ.DobàidiễnvăncủatướngdeGauletạiPhnomPenhmàtôiđã cómặtởCaliforniađể sửdụngkính thiênvăn lớnnhất thếgiới và trởthànhmộtnhàthiênvăn!Cácsựkiệncóvẻnhỏnhặtnhấtvàcáchoàncảnhkhácnhaumộtcáchkhónhậnthấynhấtlạicóthểlàmthayđổicảmộtcuộcđời.

Nhưvậy, lí thuyếthỗnđộnlàmộtkhoahọccủacái tổngthể,nóđãpháđinhữngváchngăngiữacácngànhkhácnhau.Làmộtkhoahọctổngthể,nóxemxétcáitoànthểvàđánhlùiquygiảnluận.Thếgiớikhôngthểđượcgiảithíchchỉbằngcácyếutốcấuthành(cácquark,nhiễmsắcthểhaynơron)màphảiđượchiểutrongtínhtoànthểcủanó.Khiđánhđổthànhlũycủaquyếtđịnhluận,líthuyếtnàyđãtrảlạichotựnhiênsựtựdovàchophépnóthựchànhsựsángtạođểlàmravẻđẹpcủathếgiới.

Sựnhòemờlượngtử

Cùngvớisựlênngôicủacơhọclượngtửđầuthếkỉ20,mộtluồnggiótựdocũngđãthổitrànvàothếgiớicácnguyêntử.Vàthaythếchosựchắcchắntấtđịnhbuồntẻlàsựbấtđịnhđầykíchthíchcủasựnhòemờlượngtử.

Nhàvật líWernerHeisenbergđãpháthiện ra rằng tựnhiên tuân theomột“nguyênlíbấtđịnh”ởthangnguyêntửvàhạnguyêntử:thôngtinmàchúngtacóthểthuthậptừmộthạtcơbảnsẽkhôngbaogiờđầyđủ.Hoặcchúngtađođượcvịtrícủamộtelectronvớiđộchínhxáccao,khiđóchúngtaphảitừbỏviệcbiếtchínhxácvậntốccủanó,hoặcchúngtaquansátvậntốccủanóvàphảichấpnhậnvịtrícủanólàkhôngchínhxác,nhưngtasẽkhôngbaogiờbiếtđượcmộtcáchchínhxáccảvịtrílẫnvậntốccủanó.Sựbấtđịnhnàykhông phải do chúng ta thiếu óc tưởng tượng trong những tính toán củamình,haycácdụngcụcủachúngtakhôngđủtinhxảomàđâylàmộtthuộc

tínhcơbảncủatựnhiên.Dothôngtinchúngtathuđượcvềmộthạtluônlàkhôngđầyđủ,nêntươnglaichínhxáccủanó,phụthuộcvàothôngtinnày,chúngtasẽkhôngbaogiờbiếtđược.Mộtlầnnữa,quanđiểmcủaLaplacevềvũtrụnhưmộtbộmáyđượcbôitrơnhoànhảo,trongđóquákhứ,hiệntạivàtươnglaicủamỗinguyêntửđềucóthểlĩnhhộiđượcbởitrítuệconngười,đãbịvỡtan.Sẽluôncómộtphầnmờnhòevàngẫunhiêntrongsốphậncủacácnguyêntử.Ởthangnguyêntử,tựnhiênđòihỏichúngtaphảibiếtkhoandungvàtừbỏgiấcmơlâudàivềmộttrithứctuyệtđối.

Domộthạtkhôngbaogiờchochúng tabiếtđồng thờibímậtvềvị trívàchuyểnđộngcủanó,nênchúngtakhôngbaogiờcóthểnóivềquỹđạocủamột hạt như quỹ đạo của Mặt Trăng quay xung quanh Trái Đất. Trongnguyêntử,mộtelectronsẽkhôngchỉngoanngoãnđitheomộtquỹđạoduynhất,mànócóthểđồngthờihiệndiệnởkhắpmọinơi.Bằngphépmầunàovậy?Đólàbằngcáchđeochomìnhmộtbộmặtkhác,bởivìelectron,photonhaybấtkìhạtnàokhácđềucóbảnchấtlưỡngtính:chúngđồngthờivừalàhạtvừalàsóng.Hạt,khilàsóng,cóthểlantruyềnvàchiếmmọikhônggiantrống rỗng của nguyên tử, giống nhưnhững sóng tròn, xuất hiện trênmặtnướckhitanémxuốnghồmộthònđá,sẽlantỏavàchiếmtoànbộmặthồ.Sóngcủahạt,nhưsóngđạidương,cómộtcườngđộlớnởngọnvàcườngđộnhỏhơnrấtnhiềuởbụng(sóng).Nócóthểđượccoinhưmộtsóngxácsuất:tacónhiềucơmaygặpđượcelectronởcácngọnsónghơnlàởbụngsóngnhưngngaycảkhiởngọn,tasẽkhôngbaogiờbiếtchắcchắnnósẽcómặtởđó.Cóthể2trong3lần(vớixácsuất66%)hay4lầntrong5(xácsuất80%)electronsẽcómặtởđó.Nhưngxácsuấtnàysẽkhôngbaogiờđạt100%.Sựchắcchắnđãbịđuổirakhỏithếgiớinguyêntửvàhạnguyêntửnhườngchỗcho sự ngẫu nhiên.Các tiên đoán của cơ học lượng tử, chấp nhận vai tròquan trọngcủangẫunhiên,đã luônđượccác thựcnghiệmtrongphòng thínghiệmkhẳngđịnh.Chínhvìsựhiệuquảcủacơhọclượngtửmàmáytínhxáchtayhaybộdànâmthanhcủabạnmớicóthểhoạtđộngđược.

Táihồiliênminhgiữaconngườivàvũtrụ

Sựtuôntràongẫunhiênvàlịchsửtrongviệctạorathựctạiđãgiảiphóngtựnhiênkhỏicácràngbuộccủanó.Thực tạikhôngcònxácđịnhchỉbởicácđịnh luật tựnhiênápdụngchocácđiềukiệnđầucụ thể,mànócònđượcnhàonặnbởimộtchuỗicácsựkiệnngẫunhiênvàlịchsửkhôngthểdựđoánđược.Cơhọclượngtửđãgiảiphóngvậtchấtkhỏinhữngxiềngxíchcủanóởmứcđộnguyên tửvàhạnguyên tử:nóđã thay thếcỗmáy tấtđịnhcủaNewtonbằngmộtthếgiớikìdiệucủasóngvàhạtbịchiphốikhôngphảibởicácđịnhluậtcứngnhắcvàchặtchẽcủatínhnhânquả,màbởicácđịnhluậtphóngkhoángcủangẫunhiên.Ởcấpđộvĩmô,luồnggiógiảiphóngtớitừhỗnđộn.Sựmờnhòelượngtửvàhỗnđộnđãgiảiphóngvậtchấtkhỏisựtrơìcốhữucủanó.Chúngchophéptựnhiêntựdosángtạo.Sốphậntựnhiênnó là “mở”,và tương lai củanókhôngđượcxácđịnh chỉbởiquákhứvàhiện tại.Giaiđiệucủanócũngkhôngphảiđượcsángtácmột lần làxong.Mànóđượcsoạnthảodầndần.Thayvìphảitheomộtbảntổngphổcủaâmnhạccổđiển,trongđómỗinốtnhạcđềucóvịtrícủanókhôngthểthayđổihoặcbỏđimàkhôngphávỡ sự cânbằng tinh tế củađoạnnhạc, tự nhiêngiốngnhưchơinhạc jazzhơn.Nhưmộtnghệsĩnhạc jazzchơingẫuhứngquanhmộtchủđềchungđểtạoranhữngâmthanhmớitùytheocảmhứngcủangườinghệsĩvàphảnứngcủangườinghe,tựnhiêntỏrathoảimáivànhí nhảnh khi chơi với các định luật tự nhiên để sáng tạo ra cáimới. Vìtươnglaikhôngcòndungchứatrongquákhứvàhiệntại,nênthờigianđãtìm lại được vị thế củamình.Cuốn sách vĩ đại của vũ trụ vẫn chưa hoànthànhvàsẽcònđượcviếttiếp.

Trong thếgiớiquanmớinày,vậtchấtđãmấtđivai trò trung tâmcủanó.Chiếmvịtrímặttrướccủasânkhấubâygiờlànhữngnguyênlítổchứcvậtchấtvàchophépnóđạttớisựphứctạp.Chẳnghạn,trongcáchệcócáitoànthểlớnhơntổngđơngiảncủacácthànhphần,thìcácnguyênlígọilà“đột

sinh”(iemergence)sẽgiữvaitròchủchốt.Cảtừvựngbâygiờcũngđãthayđổi.Thayvìnhữnghìnhảnhnhư“cỗmáy”hay“đồnghồ”giờxuấthiệncáctừnhư“thíchnghi”,“thông tin”hay“tổchức”.Cũngnhưrất lâusaucuộccáchmạngcôngnghiệp,vậtchất(sắt,than…)đãtrởthànhsựgiàucóchínhcủacácquốcgia, thì từnay tôinghĩ rằngviệckhai thácvậtchấtsẽkhôngcòn so sánh được với việc làm chủ các công nghệ truyền thông tin (nhưInternet làvídụnổibậtnhất)vàcácchiến lược tổchức.Thếgiớivậtchấtcủacáchạttrơìđãphảinhườngchỗchomộtthếgiớisốngđộngđầynhữngphuntràocủatrítuệ,phụchồilạimốiliênminhcótừcổxưagiữaconngườivàtựnhiên.

Tôihayđượchỏirằng,khicốgắngđểhiểuquánhiềuvàduylíhóamọithứ,liệutacónguycơgiếtchếtcáiđẹpvàthơcakhông?Nhữngtiếnbộcủakhoahọcliệucónguycơloạibỏhếtmọibíẩnkhông?VàđâylàýkiếncủathisĩJohnKeats,một trongnhữngnghệ sĩ lãngmạn lớncủanướcAnh,ôngđãviếtvàonăm1820,trongbàithơLamiavềcầuvồng:

“Donotallcharmsfly

Atthemeretouchofcoldphilosophy?

Therewasanawfulrainbowonceinheaven:

Weknowherwoof,hertexture;sheisgiven

Inthedullcatalogueofcommonthings.

PhilosophiwillclypanAngel’swings,

Conquerallmysteriesbyruleandline,

Emptythehauntedair,andgnomedmine-Unweavearainbow”.

Tạmdịch:

Mọisựquyếnrũkialiệucốbiếntan

Khitriếtlílạnhlùngchạmđến?

Trênbầutrờimộtcầuvồnguynghitừnghiện:

Nhưngcấutạovàbảnchấtcủanórasaotađãbiếtrồi

Nghĩalànócũngtầmthườngnhưnhữngvậtkhácmàthôi

Vớitriếthọcthiênthầnnhưcụtcánh,

Mọibíẩnđềuphơibàyraánhsáng,

Thìđâucònthấpthoángbóngmatrơi

Mỏcầuvồngcũngtanbiếnmàthôi.

KhiKeatscườinhạo“triếthọclạnhlẽo”,tấtnhiênđólà“triếthọctựnhiên”màngàynaychúngtagọilà“khoahọc”.Vàôngkhôngphảingườiduynhấtnghĩrằngquánhiềukhoahọcsẽgiếtchếtthơca.GoethecũngchorằngviệcphântíchmàusắccầuvồngcủaNewton“làmteođitráitimcủatựnhiên”.NhàthơMỹWaltWhitmandườngnhưcũngnghĩrằngcáccôngthức, tínhtoánvàcácđồthịđềuđingượclạisựtrântrọngthơcacủatựnhiên.

“WhenIheardthelearn’dastronomer;

Whentheproofs,thefigures,wererangedincolumnsbeforeme;

WhenIwasshownthechartsandthediagrams,toadd,divide,andmeasurethem;

WhenI,sitting,heardtheastronomer,wherehelecturedwithmuchapplauseinthelecture-room,

Howsoon,unaccountable,Ibecametiredandsick;

Tillrisingandglidingout,Iwander’doffbymyself,

Inthemysticalmoistnight-air,andfromtimetotime,

Look’dupinperfectsilenceatthestars.”

Tạmdịch:

Khitôinghenhàthiênvănbáchọc,

Khinhữngchứngminh,hìnhvẽsắpxếpthànhtừngcộttrướcmặttôi

Khitôithấycácđồthịvàsơđồ,nhânchiavàđođạc,

Khitôingồinghenhàthiênvănthuyếtgiảng

Dướinhữngtràngvỗtayvangdội,

Tôibỗngcảmthấymìnhvôcùngmệtmỏivàchóngmặt

Chotớikhilẻnbướcravàlangthangmộtmình,

Dướibóngđêmmátmẻvàbíẩn,

Vàđôikhi,

Tôingướcnhìnbầutrờiđầysao,trongtĩnhlặngngậptràn.

Ngaycảkhitôihiểurằngtoánhọc-ngônngữcủatựnhiên-cóvẻrấtdễsợvớinhữngaikhôngđượchọcnó,tôikhẳngđịnhrằngsựhiểubiếttoánhọckhônghềgiếtchếtthơcahaynhữngđiềubíẩn,vàlạicàngkhôngthểgiếtchếtcáiđẹp.Hiểubiếtvềbảnchấtkhoahọccủacầuvồnghaybấtcứhiệntượngtựnhiênnàokháccũngkhônglàmmấtđigiátrịmàngườitagáncho

sựhuyhoàngcủachúng.Ngượclại,khihiểuđượcsựtươngthuộccủacácsựkiệnkhácnhauvàmốiquanhệnhânquảgiữacácyếutốcấuthànhnênmộttổngthể,tạorasựgắnbóchặtchẽvàlogicchonhữngcáitưởngnhưchỉlàmột chuỗi các sự kiện hay sự vật hoàn toàn tách rời nhau, càng làm tăngthêmsựngưỡngmộvàkhâmphụcđốivớisựtổchứccủatựnhiên.Khoahọcchophépchúngtakếtnốivớithếgiớikhôngkhácgìvớinghệthuật,thơcavàtâmlinh.NhàvậtlíđoạtgiảiNobelnăm1984CarloRubbiađãnói:“Khichúngtachiêmngưỡngmộthiệntượngvậtlínàođó,nhưbầutrờiđêmđầysao,chúngtacảmthấyrungđộngsâusắcvàcócảmgiácnhưnhậnđượcmộtthôngđiệpcủatựnhiêngửichochúngta.Chínhcảmgiáckinhngạcnàysẽtănglênhàngtrămlầnvớicácnhàkhoahọcbởihọcóchuyênmôncầnthiếtđểchiêmngưỡnghiệntượngđótừbêntrong,vẻđẹpcủatựnhiên,nhìntừbêntrongvàtheonhữngyếutốcănbảnnhấtcủanó,cònhoànhảohơnnhiềusovớicáinhìntừbênngoài”.

Khoahọc sẽkhôngbaogiờvénđược lên toànbộcácbí ẩn.Nóđượcđặctrưngbởimộtkiểuhồiquyvôtận.Đằngsaumỗicâutrảlờilạiẩngiấurấtnhiềucâuhỏi.Côngcuộctìmkiếmkhoahọcsẽkhôngbaogiờtớiđích,vàtheomứcđộmànhànghiêncứutiếnlạigầnđượcmụctiêu,thìnólạilùilạixanhư thế.Hãynghenhàvật líRichardFeynmanhứngkhởinóivềbí ẩnkhông thểdòhếtđượccủavũ trụ:“Mỗikhichúng taxemxétmộtvấnđềtheochiềusâu,vẫncáirùngmình,vẫnniềmcảmhứngvàvẫnđiềubíẩnấykhôngngừngquaytrởlại.Càngbiếtnhiều,bíẩncàngdàyđặc,lạithúcđẩytacàngtiếnvàosâuhơnnữa.Vớiniềmvuivàsựtựtin,vàkhônghềlosợmộtcâutrảlờicóthểgâythấtvọng,chúngtalậttừngviênđámớiđểtìmranhữngđiềukìlạkhôngthểngờsẽdẫntatớinhữngcâuhỏivànhữngđiềubíẩnkháccòntuyệtdiệuhơn-vàchắcchắnlàmộtcuộcphiêulưulớn!”

Tôilàmkhoahọcchínhbởivìtôikinhngạctrướcvẻđẹpcủathếgiớivàcảmnhậnđượcsựbíẩnkhôntảcủanó.

PHẦNIIITÔI TIN GÌ: LƯỢNG TỬ VÀHOASEN

Khoahọckhôngcógìđểnóivềcáchchúngtasống

Khôngcònnghingờgìnữa,khoahọcvàcácứngdụngcôngnghệđãđemlạivô số lợi ích, nhưngnó cũng lànguồngốc củanhiều tànphákhôngkém.Mặcdùnhữngtrithứcmàkhoahọcđãđemlạichochúngta-khôngmộtmôtảcógiátrịnàovềthếgiớitựnhiênngàynaycóthểbỏquanhữngthànhtựucủathuyếttươngđối,cơhọclượngtửvàthuyếttiếnhóacủacácloài-nhưngkhoahọc lạikhôngcógìđểnóivềcáchchúng ta tồn tạivàsống trongxãhội.Nókhôngđủđểmanglạichochúngtahạnhphúc.Chỉcầnquansátdânchúngcủacácnướctiêntiếnnhấtvềkhoahọckĩthuật:nếunhưtiệnnghivậtchấtởđórấtđầyđủ,thìtiệnnghiấycũngkhôngngănchặnđượcnhữngbấthạnhvềtìnhcảmvàtâmlí.Điềunàycókhilạinghiêmtrọnghơnởcácnướcphát triểnnhất.Khoahọchiệnđạiđãgópphầntolớnlàmgiảmnỗivấtvảnhọcnhằnthườngnhậtcủachúngta,nhưngnókhônggiúpchúngtacóđượchạnhphúc tinh thần.Chỉkhi làmchuyểnbiếnđượctừbên trongtamớihivọngđạtđượcsựthanhthảnvàhạnhphúc.Chỉmộtmìnhkhoahọcthôithìkhôngđủkhảnăngpháttriểntrongchúngtanhữngphẩmchấtnhânvănmàmộtcuộcsốnghạnhphúccầnphảicó,bởibảnthânkhoahọckhôngthểsinhrađạolí.

Đểchứngminhchođiềuđó, tôimuốnnêudẫnchứngvềsựchênhlệchrấtlớnđôikhitồntạigiữathiêntàikhoahọcvànhữnggiátrịnhânvăncủamộtcá nhân, một sự chênh lệch đã khiến tôi băn khoăn rất nhiều khi tôi tớiCaltechởtuổi19.Rấtngâythơ,tôiđãtinrằngsựtinhthôngvàsángtạocủacácđỉnhcaokhoahọcmàtôiđượcgặpsẽbiếnhọthànhcácsiêunhânởmọiphươngdiện,đặcbiệtlàtrongquanhệconngười.Tôiđãthấtvọngmộtcáchcayđắng.Tacóthểlàmộtnhàkhoahọclớn,mộtthiêntàitronglĩnhvựccủamình, nhưng vẫn chỉ là một con người tầm thường nhất trong cuộc sốngthường nhật. Các nhà khoa học cũng không khá hơn hay tồi tệ hơnmức

trungbìnhcủaconngười.

Lịchsửkhoahọcđầyrẫynhữngvídụvềcáctrítuệlớnnhưnglạicóhànhvikhôngmấyvẻvangvềmặtnhânvăn.ChẳnghạnnhưNewton,ngườicùngvớiEinstein,lànhàvậtlílớnnhấttừtrướctớinay.ThếnhưngtrongkhitrítuệcủaNewtonrộnglớnnhưvũtrụ,tâmhồnôngômtrọnđượctoànbộvũtrụ,thìconngườiônglạithậthẹphòivàtầmthường.ÔngđãbuộctộimộtcáchsailầmnhàbáchọcngườiĐứcGottfriedLeibnizđánhcắpphátminhvềphépvitíchphân,trongkhiôngnàyđãnghĩranómộtcáchhoàntoànđộclập.Thống trịmột cáchchuyênquyềnởHộiHoànggiaLondon,việnhànlâmkhoahọccủaAnh,ôngđãđốixửmộtcáchđángxấuhổvớicácđốithủ,như nhà vật lí Robert Hook và nhà thiên vănHoàng gia John Flamsteed.Trongkhilàmsángtỏđượcsựhàihòavàmốitươngliêncủavũtrụ,thìônglạichưabaogiờnghĩ rằngchúngcó thểđượcápdụngvàocácvấnđềcủacon người. Trầm trọng hơn: hai nhà vật lí đoạt giải Nobel người Đức làPhilippLenardvàJohannesStark,đãủnghộnhiệtthànhchochủnghĩaPhátxítvàchínhsáchbàiDoThái,tônxưngsựưuviệtcủa“khoahọcĐức”sovới“khoahọcDoThái”.

Thi thoảng, nhưng đáng tiếc là rất hiếm, cũng có người kết hợp được cảthiêntàikhoahọcvớitìnhcảmsâusắcvềđạolí.ĐólàtrườnghợpEinstein.Đối diện với sự nổi lên của chủ nghĩa Phát xít ởĐức, ông trở thànhmộtngườitheochủnghĩadântộcDoTháinhiệtthànhnhưngvẫnđặtravấnđềvềquyềncủangườidânẢRậpkhithànhlậpnhànướcDoThái.KhiđãnhậpcưsangMỹ,mặcdùlàngườiđấutranhtíchcựcchohòabình,nhưngchínhbức thư ông gửi cho Tổng thống Roosevelt là căn nguyên của dự án“Manhattan”tạoratráibomnguyêntửđầutiên,bởicầnphảinhanhtayhơnbọnHitler.Nhưng sau sự tànphákinhhoàngcủaHiroshimavàNagasaki,Einstein đã đấu tranhmột cách kịch liệt để cấm trangbị vũ khí hạt nhân.ÔngđãchốnglạichủnghĩaMcCarthivàsửdụnguytíntolớncủamìnhđểtấncôngchủnghĩacuồngtínvàphânbiệtchủngtộcdướimọihìnhthức.Thế

nhưng,vẫncónhữngkhoảngtốitrongcuộcsốngriêngtưcủaông:làngườichathờơvớigiađìnhvàngườichồngđôikhithaylòngđổidạ,ôngđãlidịngườivợđầucóvớiôngmộtngườicongái tậtnguyềnmàôngđãbỏ rơi.Chínhôngđãtừngthúnhận:“Đốivớiloạingườinhưtôi,trongcuộcđờicómộtkhúcngoặtquyếtđịnh,khidầnmấtđisựquantâmtớinhữnggìcánhânvànhấtthờiđểdànhmọinỗlựctrítuệchoviệctìmhiểuvềvạnvật”.

Ýđịnhcủatôiởđâykhôngphảilàkếttộinhàkhoahọcnàyhaycangợinhàkhoahọckia.Tôichỉmuốnnhấnmạnhrằng,mặcdùkhoahọclàmộtcôngcụtruyềntảimạnhmẽcủatrithức,nhưngnókhôngnhấtthiếtlàmthayđổiconngườitừbêntrong.Đưanólênmâyhaydìmnóxuốngbùncũngkhôngcóýnghĩagìhơnviệctántụnghaychỉtríchsứcmạnhcủamộtcánhtaycóthểgiếtngườihaycứungười.Bảnthânkhoahọckhôngxấucũngkhôngtốt.Chính những ứng dụng kĩ thuật của nó mới có khả năng, tùy theo từngtrườnghợp,cảithiệnhaylàmtồitệđiphúclợibênngoàicủachúngta:phátminhcủaEinsteinrằngvậtchấtcóthểđượcchuyểnhóathànhnănglượngđãchochúng tabiết tại saoMặtTrời lạiphát sángvàcungcấpchochúng tanănglượngvàánhsángđểnuôidưỡngsựsốngtrênTráiĐất,nhưngnócũnglànguồngốccủahaitráibomnguyêntửthảxuốngHiroshimavàNagasaki.

Khoahọcđãchứngtỏrằngnócóthểtácđộngtớithếgiới.Ngàynay,khônglĩnhvựcnàocủađờisốngmànókhôngảnhhưởng.Nếutấtcảchúngtađềunhấttrívềvaitròcănbảncủanó,thìchúngtalạichưađồngthuậncácchuẩnmựccầnthiếtđểđịnhhướngchocácứngdụngkhoahọc.Bảnthânkhoahọckhôngthểtraochochúngtanhữngphẩmchấtnhânvăncầnthiếtđểhướngdẫnviệcsửdụngthếgiớicủachúngta.Cácphẩmchấtnàychỉcóthểđếntừmột “khoa học của tinh thần” hay tâm linh.Nó thậm chí sẽ soi sáng chochúngtatrongcáclựachọncóýnghĩatinhthầnvàđạođứcđểtrithứcphụcvụ tốtchomọingười.Khôngcòn là thứđứnghànghaihay là thừasovớikhoahọc,tâmlinhphảicóphầngắnkếtvớikhoahọc.

Khoa học và Phật giáo: nơi giao cắt củanhữngconđường

Phậtgiáolàtruyềnthốngtinhthầnđãnuôidưỡngtuổithơtôi.Tôivẫnnhớvềmột đời sống tôn giáo rất sâu đậm ởViệtNam. Phật giáo là tôn giáochiếmđasố,songsongtồntạicùngvớiNhogiáo,LãogiáovàtụcthờcúngtổtiênđượcđưavàoViệtNamtừTrungQuốctrongcácgiaiđoạnbịđôhộ.ThiênChúagiáođượccácnhàtruyềngiáongườiPhápđưavàongaytừthếkỉ17,cũngcómặtnhưngchỉchiếmthiểusố.TôicònnhớnhữngChủnhậtđichùacùngmẹ,cácngàylễ lớncủaPhậtgiáonhưngàyPhậtĐảnhayngàyTết.NgàyTếtlàdịptrọngđạiđểtớilễPhậtcầuxinsứckhỏe,hạnhphúcvàthịnhvượngchonămmới.Ởnhà,cóhẳnmộtphòngdànhriêngđểthờcúng.Mỗitốimẹtôicầukinhtạiđó,vàtôirấtthíchngồiđọckinhcùngbàngaycảkhi tôi không hiểu được hết.Điều đó với tôi giống nhưmột kiểu bài tậpthiền,chophéptôiloạibỏnhữngýtưởngvẩnvơtrongđầu.TôiđãpháthiệnnhữnglễnghiPhậtgiáonhưthếlànhờmẹtôi.Nhưngtriếtlícủanóthìsaunày,khiđãtrưởngthành,tôimớilĩnhhộiđượcnhờđọcsáchvànhấtlànhờcuộcgặpgỡvớinhàsưMatthieuRicard.

ChúngtôigặpnhaulầnđầutiênởmộttrườngmùahètạiAndorrenăm1997,khicảhaiđượcmờitớiđểthuyếttrìnhvềchủđề“Khoahọcvàxãhội”.Đóthựcsựlàsựrunrủicủasốphận,bởivìMatthieulàngườithíchhợpnhấtđểtraođổinhữngcâuhỏimàtôiđãđặtratừrấtlâuvềquanđiểmcủaPhậtgiáođốivớithựctạivànhữngmốiquanhệmànócóthểcóvớiquanđiểmcủakhoahọc.Làmộtnhàvậtlíthiênvănnghiêncứusựhìnhthànhvàtiếnhóacủacácthiênhà,côngviệccủatôi luôndẫntớinhữngcâuhỏivềcáckháiniệmvậtchất,thờigianvàkhônggian.VàlàngườiViệtNamlớnlêntrongtruyềnthốngPhậtgiáo,tôikhôngthểkhôngtựhỏiĐứcPhậtđãxemxétcáckháiniệmnàythếnàokhiNgàiđạtgiácngộ,cáchđây2.500năm.NhưngtôikhôngdámchắcliệuviệcđốichấtgiữakhoahọcvàPhậtgiáocóýnghĩagì

không.

Tôichủyếuchỉbiếtvềphươngdiện“thựchành”củaPhậtgiáonhằmgiúpchoviệc tựý thức, rèn luyệnnghị lựcvà trở thànhngười tốthơn.Với tôiPhậtgiáochủyếulàconđườngnhậpđịnhđểđạtđượcgiácngộ,vớicáinhìntrước hết hướng vào nội tâm trong khi cái nhìn của khoa học lại chủ yếuhướngrathếgiớibênngoài.Hơnnữa,Phậtgiáovàkhoahọcsửdụngnhữngcáchnghiêncứuthựctạihoàntoànkhácbiệt.Khoahọcsửdụngcôngcụlàtrítuệvàlítính.Bằngcáchchia,phânloại,phântích,sosánhvàđođạc,nhàkhoahọcbiểuthịcácđịnhluậtcủatựnhiênbằngngônngữđượcxâydựngchặtchẽlàtoánhọc.Trựcgiáckhôngphảikhônghiệndiệntrongkhoahọc,nhưngnóchỉcóíchkhinócóthểđượcbiểudiễnbằngmộtcấutrúctoánhọcchặtchẽ.Ngượclại, trựcgiác-kinhnghiệmnội tâm-cóvai tròhàngđầutrongphươngphápnhậpđịnh.Phậtgiáokhôngcốphânmảnhthựctạinhưtrongkhoahọc(cáimàngườitagọilàphươngpháp“quygiảnluận”),màcốgắng hiểu đượcmột cách tổng thể, trong tính toàn vẹn của nó. Phật giáokhôngsửdụngcáccôngcụđođạctinhvi-nhưkínhthiênvăn,máygiatốchạthaycáckínhhiểnvi-cơsởthựcnghiệmcủakhoahọc.NhữngphátbiểucủaPhậtgiáothườngcóbảnchấtđịnhtínhhơnđịnhlượng,khácxavớingônngữtinhvivàchínhxáccủatoánhọc.TôierằngPhậtgiáocóítđiềuđểnóivềbảnchấtcủathếgiớihiệntượng,bởiđókhôngphảilàmốiquantâmhàngđầu,trongkhinólại làmốiquantâmcơbảncủakhoahọc.VớiPhậtgiáo,việcthụđắctri thứctrướchết làvìmụctiêu“điềutrị”: làmnhẹbớtđinỗiđaukhổcủaconngười.

Nhữngmốibănkhoănnàylàmbậntâmtrítôi,nhưngdobậnbịuviệcgiảngdạy và nghiên cứu nên tôi không có thời gian và chuyênmôn để đào sâuhơn.Đểtrảlờimộtsốcâuhỏimàtôiđặtra,cầnphảicóhiểubiếtvềnhữngkinhsáchquantrọngcủaPhậtgiáonhưcủacácsưphụngườiAnNagarjuna,ShantidevahayDharmakirtiviếtvàokhoảngtừthếkỉ2tớithếkỉ7.DođượcviếtbằngtiếngPhạnvàchưatừngđượcdịchra,nêntôikhócóthểtiếpcận

được.CuộcgặpgỡvớiMatthieulàdothiênývềnhiềuphươngdiện.Trướchết,ôngđượcđàotạođểlàmkhoahọc-ôngcóbằngtiếnsĩvềsinhhọcphântửtạiViệnPasteur,dướisựhướngdẫncủaFrançoisJacob,ngườitừngđoạtgiảiNobelvềyhọc-nêntôikhôngcầnphảigiảithíchgìchoôngvềphươngphápkhoahọc.Tiếpnữa,do thông thạo tiếngPhạn,ôngcómộtkiến thứcuyênthâmvềtriếthọcvàcáckinhsáchPhậtgiáo,ôngđãtừbỏmôitrườngtríthứctưsảnParissaukhilấybằngtiếnsĩ(chaông-Jean-FrançoisRevel-làtriếtgiavàviệnsĩviệnhànlâm)đểtrởthànhnhàsưởNepal,ôngsốngởđó đến nay đã hơn 30 năm.Chúng tôi đã có những cuộc trao đổi sôi nổitrong các cuộc đi dạo dài trong khung cảnh hùng vĩ của dãy núi Pyréné.Cuộcđốithoạiđãlàmgiàuthêmchocảhaibên.Ôngđãđưaracâutrảlờichomột sốcâuhỏi của tôi,nhưngđồng thờicũnggợi thêmnhiềucâuhỏimới,nhữngquanđiểmchưaaiđềcậptới,nhữngtổnghợpbấtngờđòihỏiphảiđàosâuhơnnữavàcầnlàmsángtỏthêm.Trongnhữngcuộctraođổiđó,chúngtôiđôikhithốngnhất,nhưngcũngcókhiđốilậpnhau.Mộtcuốn

sáchđãrađờitừcáccuộctraođổithânáinày[5],giữamộtnhàvậtlíthiênvănsinhratrongmôitrườngPhậtgiáomongmuốnđốichiếunhữngtrithứckhoahọccủamìnhvớinộidungtriếtlícủatruyềnthốngtâmlinhcủamìnhvàmộtnhàkhoahọcphươngTâytrởthànhnhàsưvớikinhnghiệmcủabảnthândẫntớisựsosánhhaiphươngpháptiếpcậnthựctại.

“Hãy xem xét sự đúng đắn trong các lờidạycủata…”

Mụctiêucủatôi,khimongmuốnđốichiếucácphươngpháptiếpcậnkhoahọcvàPhậtgiáo,khôngphảiđểđemlạichokhoahọcnhữngdángvẻhuyềnbí, hay chứng tỏ sựđúngđắn củaPhậtgiáobằngcácphátkiếnkhoahọc.Khoahọcvậnhànhrấttốtvàđạtđượcnhữngmụctiêumànóđềra-trithứcvềcáchiện tượngvàpháthiệnracácđịnh luậtvật líchiphốihànhvicủachúng-màkhôngcầnbấtcứsựhỗtrợtriếthọchaytâmlinhnào.Phậtgiáo

làkhoahọcvềsựgiácngộ-đạtđượctrithứctốicao-vàviệcTráiĐấtquayxungquanhMặtTrờihayngược lại,hayvũ trụkhởinguồn từmộtvụBigBang,haynóđãtồntạimãimãi,thìcũngchẳngcógìthayđổi.DokhoahọcvàPhậtgiáođềuđạidiệnchoviệctìmkiếmchânlí,vớicáctiêuchuẩnđíchthực,chặtchẽvàlôgic,nêncáchchúngxemxétthựctạikhôngthểdẫntớimộtsựđốilậpkhôngthểgiảiquyết,tráilại,sẽlàmộtsựhàihòabổtrợchonhau.Vớitôi,khámphásựhộitụvàphânkìcủachúngtrướchếtlàmộtcuộcnghiêncứusựgắnkếtchặtchẽvềmặttrítuệ:nếunhưhaihệthốngtưtưởngđúngđắnnàyđịnhmôtảcùngmộtthựctại,thìchúngnhấtđịnhsẽphảigặpnhau tạiđâuđó;nếunhưkhông tồn tạiđiểmhội tụnào, thìmột tronghaihoặccảhaiđều sai lầm.Nhưnhàvật língườiĐứcWernerHeisenbergđãviết:“Tôicoirằngthamvọngvượtquanhữngmâuthuẫn,baogồmsựtánghợpthâutómcảsựhiểubiết lí tínhlẫntrảinghiệmhuyềnbívềtínhthốngnhất,làmythos,cuộckiếmtìm,dùđượcthểhiệnrahaykhôngđượcthểhiệnra,củathờiđạichúngta”.

ThôngquacuộcđốithoạicủatôivớiMatthieuRicard,phảinóirằngtôicàngthêmngưỡngmộcáchmàPhậtgiáophântíchthếgiớihiệntượng,mộtcáchsâusắc,độcđáovàkhônggiáođiều.Bấtchấpcáchthứcnghiêncứuthựctạirấtkhácbiệt,Phậtgiáo,cũngnhưkhoahọc,đềudựatrêncơsởkinhnghiệm.Trong khoa học, chúng ta phải từ bỏ hay thay đổimọi quan điểm hay líthuyếtkhôngphùhợpvớicácdữliệuthựcnghiệm.Cũngvậy,Phậtgiáocầnchấp nhậnmọi sự thực, dù nó được phát hiện bởi khoa học hay trực giácnhậpđịnh,ngaycảkhichúngtráingượcvớinhữnggiáolícủanó.ĐứcĐạtLaiLạtMađãtừngnóirằng,nếukhoahọcchứngtỏrằngPhậtgiáosailầmởmộtsốphươngdiệnnàođóthìôngcũngsẽchấpnhậnsựphánquyếtcủanó.

Phậtgiáotrướchếtdựatrênkinhnghiệmtrựctiếp.Nókhôngbịđôngcứngtrongcácgiáođiều,đồngthời,cóthểgạtbỏnếunókhôngđedọaphảixemxét lại tậngốcnhữngnền tảng củanó.Phật giáo sẵn sàng chấpnhậnmọiquanđiểmvềthựctạimiễnlà thỏamãnnhữngtiêuchuẩncủachânlíđích

thực.ĐíchthânĐứcPhậtcũngđãcảnhbáocácđồđệcủamìnhnguycơvềmột đức tinmùquángvà giáo điều: “Hãykiểmchứng,Ngài nói, sự chânthựccủanhữnglờidạycủatagiốngnhưcácngươikiểmchứngchấtlượngcủamột cụcvàng,bằngcáchcọxátvớiđá,dùngbúađậphaynungchảy.Đừngchấpnhậnnhữnggìtanóichỉvìlòngkínhtrọngđốivớita”.Điềuđócónghĩakhôngphảilàtinmàlàbiết.PhậtkhôngphảilàChúaTrời,màlàmộtconngườiđãđạtgiácngộ.Ngàicoimìnhlàngườidẫnđường.Ngàichỉchochúngtaconđườngvàmỗichúngtaphảitựđitrênconđườngđóđểđạtđượcgiácngộvàtrạngtháiphậttính.Ngàikhôngthểlàmhộchúngta.LờidạycủaNgàinhưvậykhôngphảilàgiáođiều,màgiốngnhưmộtcuốnsáchchỉđường.

Nhưvậy,giốngnhưkhoahọc,Phậtgiáodựatrêncơsởthựcnghiệm.Điềucóvẻđángngạcnhiênnàysẽkhôngcònnhư thếnếu taý thứcđược rằngkháiniệm“cơsở thựcnghiệm”khônghẳncócùngýnghĩaởhai lĩnhvựcnày.

Với Phật giáo, nó có ý nghĩa rộng lớn hơn. Khi Phật giáo nói về “bằngchứngthựcnghiệm”,nókhôngchỉmuốnnóitớinhữngquansátđượcnhậnthứcbởicácgiácquanvàcácdụngcụđođạccủachúngta,nhưtrongkhoahọc,màcònbaogồmcảnhữngquansátnhậnđược từ thiềnđịnhvànhậpđịnh.Nóicáchkhác,lĩnhvựcnghiêncứucủaPhậtgiáokhôngchỉgiớihạntrongthếgiớikháchquan,nóbaogồmcảthếgiớichủquancủavốnsốngvàkinhnghiệmnộitâm.Vớikhoahọctựnhiên,chỉcótrithứckháchquanvớingườithứbamớicóýnghĩa.Nóloạitrừtấtcảnhữngtrảinghiệmtheocáchchủquancũngnhưcáchiệntượngphivậtchất, trongkhivớiPhậtgiáosựtrảinghiệmchủquanvàphivậtchấtlạirấttrọngyếu.Trongkhikhoahọctựnhiêndựavàonhữngđođạccáchiệntượngvậtlíởthếgiớibênngoàivàvàocácphươngtrìnhtoánhọc,thìvớicảkhoahọctâmlinhlàPhậtgiáo,mộtgiảthiết có thể được khẳngđịnh hay phủđịnh dựa vào kinh nghiệmnội tâm.Chẳnghạn,bằngcáchnày,chúngtacóthểkiểmchứngrằngsựáctâm,lòng

ghentị,hammuốnhaythóiđốkịsẽkhôngmanglạisựthỏamãnlâudàinào,ngượclại,chỉđemđếnsựđaukhổ.Tráilại,tacũngcóthểnhậnthấynhữngtácdụngtốtcủamộtsốtìnhcảmnhưlòngđộlượng,tínhkiênnhẫnhaytìnhyêu.

PhươngphápcủaPhậtgiáokhởiđầubằngcáchphântíchvàthườngxuyênsửdụngcáigọilà“cácthínghiệmtưởngtượng”khôngthểphảnbácđượcvềmặtlogicvàkháiniệm,mặcdùnókhôngđượctiếnhànhtrongthựctạivậtlí.Chẳng hạn, Phật giáo phân tích các đặc điểm của cái tôi cho tới khi hiểuđượcđóchỉlàmộtcáinhãntinhthần.

Cácthínghiệmtưởngtượngcũnghayđượcsửdụngtrongkhoahọc.ChúngthườngdoEinsteinvàcácnhàvậtlílớnđặtra,khôngchỉđểchứngchomộtnguyên lívật límàcònđể làmsáng tỏcáckếtquảcó tínhnghịch lí trongviệcgiảithíchmộtsốtìnhhuốngvậtlí.Chẳnghạn,đểnghiêncứubảnchấtcủakhônggianvàthờigian,Einsteinđãtựhỏithếgiớisẽtrôngnhưthếnàonếuôngcưỡitrênmộthạtánhsáng,phóngđitrongvũtrụvớivậntốc300ngànkmtrongmộtgiây;đểsuyngẫmvềbảnchấtcủahấpdẫn,ôngtưởngtượngmìnhđangở trongmộtcabin thangmáyrơi tựdo.Đểchứng tỏcácnghịchlíxuấthiệndocáchgiảithíchcótínhxácsuấtvềthựctạicủacơhọclượngtử,nhàvậtlíngườiÁoErwinSchrodingerđãtưởngtượngracảnhconmèonổitiếngvừasốngvừachết.

Sựphụthuộclẫnnhaucủacáchiệntượng

Bàihọcchínhmàtôi rút ra từcuộc traođổivớiMatthieuRicard là tồn tạimộtsựhộitụvàcộnghưởngsâusắcgiữahaiquanđiểmPhậtgiáovàkhoahọcvềthựctại.MộtsốlờidạycủaPhậtvềthếgiớicáchiệntượnggợilênmộtcáchđángngạcnhiênnhữngýtưởngnàyhaykhácngầmẩnsauvậtlíhiệnđại,đặcbiệtlàhailíthuyếttrụcộthiệnnaylàcơhọclượngtử-vậtlícủanhữngcái vô cùngbé - và thuyết tươngđối - vật lí cửanhữngcái vô

cùnglớn.TôisẽphântíchsựhộitụnàybằngcáchxemxétbakháiniệmtriếthọccơbảncủaPhậtgiáo:duyênkhởi,tínhkhôngvàvôthường.

Kháiniệmduyênkhởibiểuthịýtưởngmọivậthaysinhvậtđềukhôngthểtồntạimộtcáchtựlậpvàcũngkhôngtựlànguyênnhâncủachínhnó.Mộtvậtchỉcóthểđượcđịnhnghĩaquanhữngvậtkhácvàchỉtồntạitrongmốiquanhệvớicácthựcthểkhác.Nóicáchkhác,cáinàyxảyrabởivìcáikiatồntại.Duyênkhởilàcốtlõitrongsựbiểuhiệncủacáchiệntượng.Ngườitacóthểphảnđốirằngchúngtakhônghềcảmnhậnthấythếgiớinhưmộttậphợpcácsựvậtkếtnốivớinhau.Màthựctếdườngnhưnóđượctạobởicácthànhphầnhoàntoànrờirạc-cáighếởđây,cáicâyởkia-xuấtpháttừcácnguyênnhânvàđiềukiệncũnghoàntoànkhácnhau.Phậtgiáotrảlờirằngđóchỉlàvẻbềngoài,rằngcótồntạimộtkhoảngtrốngsâuthẳmgiữacáchmà tacảmnhận thếgiới,baogồmcảchính sự tồn tại củachúng ta (đó làchânlí“tươngđối”haychânlí“ướclệ”)vàcáchmànóthựcsựđượctạora(chânlí“tuyệtđối”).Khikinhnghiệmthườngnhậtlàmchochúngtatinrằngmọivậtcómộtthựctạikháchquanđộclập,nhưtựchúngtồntạivàcómộtcăncướcnộitại,thìPhậtgiáochorằngcáchnhậnthứccáchiệntượngnhưthếchỉlàmộtkếtcấucủatrínãovàkhôngthểđứngvữngdướisựphântích:chỉkhicóquanhệvàphụthuộcvàocácnhântốkhácthìmộtsựkiệnmớicóthểxảyra.Mộtvậtchỉcóthểnảysinhnếunhưnóđượcliênkết,cónhânvàcóquả.Mộtthựcthểtồntạimộtcáchđộclậpvớimọithứhoặcđãtồntạimãimãi,hoặckhôngbaogiờtồntại.Nókhôngthểtácđộnglêncáigìvàkhônggìcóthểtácđộngvàonó.

VớiPhậtgiáo,thếgiớinhưmộtdòngchảyrộnglớn,vớicácsựkiệnliênhệvàcùngtácđộnglẫnnhau.Cáchmàchúngtanhậnthứcdòngchảynàyđãlàmkếttinhmộtsốkhíacạnhmộtcáchhoàntoànhãohuyềnvàkhiếnchúngtatưởngrằngđólàmộtthựcthểđộclậphoàntoàn,táchbiệtvớichúngta.Phậtgiáokhôngchốibỏchânlíthôngthường,cáimàngườibìnhthườngvẫnthấyhaynhàkhoahọcpháthiệnra.Nócũngkhôngphảnđốicácđịnhluật

nhânquả,haycácđịnhluậtvậtlívàtoánhọc.Nóđơngiảnchỉkhẳngđịnhrằng,vềcơbản,cómộtsựkhácbiệtgiữanhữngcáimàtanhìnthấyvàbảnchấttốihậucủathếgiới.Chẳnghạn,khitanhìnmộttráitáo,chúngtathấyvị trí,hìnhdạng,kíchthướchaymàusắccủanó.Tậphợptoànbộcácđặctínhnàytạothànhtêngọi“tráitáo”.Việcgọitênnàylàmộtsảnphẩmhaykếtcấucủa trínão,nógánmột thực tại tự thâncho trái táo.Nhưngkhi taphântíchtráitáo,làkếtquảcủamộtloạtcácnguyênnhânvàđiềukiện-câysinh ra nó, ánh sángMặtTrời vàmưa nuôi dưỡng cây, đất trồng cây… -chúngtakhôngthểtáchriêngramộtcăncướctựlậpcủatráitáođược.ĐiềunàykhôngcónghĩalàPhậtgiáochorằngtráitáokhôngtồntại,bởivìchúngtacóthểthựcnghiệmvớinóquacáccảmgiác.Phậtgiáokhôngxưngtụngchủnghĩahưvônhưmọingườivẫnhaylầmtưởng.Nókhẳngđịnhrằngsựtồn tạinàykhôngphải là tự lậpmà làhoàn toàn tương thuộc,vànhưvậytránh khỏi quan điểm của chủ nghĩa duy vật hiện thực. Nó đi theo “ĐạoTrungdung”, tức làmộthiện tượngkhôngthể tồn tại tự lập trừphikhôngtồntại,cóthểtácđộnglẫnnhauvàvậnđộngtheocácđịnhluậtnhânquả.

Nhưvậy,theoPhậtgiáo,mọivậtđềuliênquanvớinhau.Thậtkìlạ,cácthínghiệmkhoahọccũngđãbuộcchúngtavượtquacáckháiniệmthườngnhậtvềsựtínhđịnhxứtrongkhônggian.Chúngđãđưachúngtatớikếtluậnrằngvũ trụ cómột trật tự tổng thểvàkhông thể chia táchđược, cảở thanghạnguyêntửvàthangvôcùnglớn.

MộtthínghiệmtưởngtượngnổitiếngđãđượcEinsteinvàhaiđồngnghiệplàBorisPodolskyvàNathanRosenđưara(saunàyđượcgọilà“thínghiệmEPR”, theobachữcáiđầucủa tênbangười)năm1935,đãbuộcchúng taphảitừbỏýtưởngvềtính“địnhxứ”củasựvật,vềcảmnhậngiữa“đây”và“đó”.KháiniệmkhôngđịnhxứnàyhóaralạigầngũimộtcáchlạlùngvớikháiniệmduyênkhởicủaPhậtgiáo.NóimộtcáchđơngiảnthìthínghiệmEPRnhưsau:

Xétmộthạtphânrãđồngthờithànhhaiphoton(hạtánhsáng)AvàB.Theocácđịnhluậtvềđốixứng,haiphotonnàyluônđivềhaihướngngượcchiềunhau.NếuAđivềhướngbắcthìtasẽpháthiệnraBởphíanam.Tớiđâythìcóvẻchưacógìđặcbiệt.Nhưngđólàdotađãquênmấtnhữngđiềukìlạcủacơhọclượngtửnóirằngcáchạtđềucóbảnchấtlưỡngtính:vừalàsóngvừalàhạtvànóthểhiệnbảnchấtnàolàtùythuộcvàoviệcdụngcụđocóđượcbậthaykhông,tứcphụthuộcvàohànhđộngquansát.Trướckhimáydòđượcbật, photonAkhông thể hiện tính chất hạtmà thể hiện tính chấtsóng.Sóngnàykhôngđịnhxứ,màtồntạimộtxácsuấtđểAcómặtởbấtcứvịtrínào.ChỉkhidụngcụđođượcbậtvàdòthấyAthìAmớibiếnthànhhạtvà “cho biết” rằng nó đi theo hướng bắc.Nhưng trước khi bị dò thấy,Akhôngbiếtnósẽđitheohướngnào,thìlàmthếnàomàB“đoán”trướchànhvicủaAvàtựđiềuchỉnhđểcóthểbịđồngthờidòthấyởhướngngượclại?Điềunàythậtvôlí trừphichấpnhậnrằngAcóthểthôngtinngaylậptứcchoBhướngnóđãđi.MàtheothuyếttươngđốicủaEinsteinthìlạikhôngchophépbấtkìtínhiệunàodichuyểnnhanhhơnánhsáng.“Chúakhônggửicáctínhiệuthầngiaocáchcảm”,ôngnói,đểnhấnmạnhrằngkhôngthểcómộttácđộnghuyềnbígiữahaihạtởcáchxanhautrongkhônggian.

Dựatrêncơsởcủathínghiệmtưởngtượngnày,Einsteinđãđitớikếtluậnrằngcơhọclượngtửkhôngchochúngtamộtmôtảđầyđủvềthựctại.Làmộtnhàquyếtđịnhluậnthâmcăncốđế,ôngphảnđốisựmôtảthựctạibằngxácsuấtcủacơhọclượngtử.Theoông,AphảibiếtnóđitheohướngnàovàtraođổithôngtinnàyvớiBtrướckhichúngtáchraxanhau.SựgiảithíchtheoxácsuấtcủacơhọclượngtửchorằngAcóthểcómặtởbấtcứhướngnào làsai lầm.Einsteincho rằngdưới lớpvỏbấtđịnh, lượng tửnhấtđịnhphảiẩngiấumộtthựctạinộitạivàtấtđịnh.Theoông,vậntốcvàvịtríxácđịnhquỹđạocủahạtđượcđịnhxứtrênhạt,độclậpvớihànhđộngquansát.Ôngtánthànhvớicáiđượcgọilà“thựctạiđịaphương”.TheoEinstein,sởdĩcơhọclượngtửkhônggiảithíchđượcquỹđạoxácđịnhcủamộthạtlàbởinókhôngtínhtớicácthamsốphụ,gọilàcác“biếnẩn”.Dođónókhôngđầy

đủ.

Trongmột thờigiandài, thínghiệmEPRvẫnchỉ làmột thínghiệmtưởngtượng.Cácnhàvật líkhôngbiết làm thếnàođể thựchiệnnó trên thực tế.Năm1964,JohnBell,mộtnhàvậtlílàmviệctạiCERN(TrungtâmnghiêncứuhạtnhânchâuÂu)đãxâydựngmộtđịnhlítoánhọcđượcbiếtdướicáitên“bấtđẳngthứcBell”,giúpchocóthểkiểmchứngbằngthựcnghiệmcótồntạicácbiếnẩnhaykhông.Địnhlínàychophépbiếnmộttranhluậnsiêuhìnhthànhmộtthínghiệmcụthể.Năm1982tạiOrsay,nhàvậtlíngườiPhápAlainAspectvànhómcủaôngđãthựchiệnmộtloạtcácthínghiệmvớicáccặpphoton(đượccácnhàvậtlígọilàcácphoton“bịvướngvíu”)đểkiểmtrahiệuứngEPR.Kếtquảkhôngthểphủnhận:cácbấtđẳngthứcBellđềubịviphạmmộtcáchcóhệthống.NghĩalàEinsteinđãnhầm.TrongthínghiệmcủaAspect,cácphotonAvàBởcáchxanhau12m,thếnhưngBluôn“biết”ngaylậptứcAlàmgì.TabiếthiệntượngnàylàtứcthờibởivìmộttínhiệuánhsángtruyềnthôngtintừAsangBkhôngcóđủthờigianđểđihết12m.Thựcvậy,cácđồnghồnguyêntử,gắnvớicácmáyđểdòAvàB,chophépđomộtcáchchínhxácthờiđiểmtớicủamỗiphoton.Sựkhácbiệtgiữahaithời gian tới nhỏ hơn vài phầnmười tỉ của giây (nó chắc là bằng không

nhưngcácđồnghồnguyêntửhiệnnaychưachophépđochínhxáchơn10-

10giây).Màvới10-10giâyánhsángmớiđiđược3cm,nhỏhơnrấtnhiềukhoảngcách12mgiữahaiphoton.Trongthínghiệmgầnđâyhơn,đượcthựchiệnvàonăm1998,bởinhàvậtlíngườiThụySỹNicolasGisinvànhómcủaôngtạiGenève,cácphotoncáchxanhau10km,thếnhưnghànhvicủaAvàB vẫn tương liên với nhau một cách hoàn hảo. Những kết quả này làmchoángvánglươngtri.

VậtlícổđiểnnóivớichúngtarằnghànhvicủaAvàBphảihoàntoànđộclậpbởichúngkhôngthểliênlạcđượcvớinhau.VậylàmthếnàogiảithíchđượcviệcBluôn“biết”Alàmgì?Vấnđềnàychỉđặt ranếuchúngtagiảđịnhnhưEinsteinrằngthựctạibịchianhỏvàđịnhxứtrênmỗiphoton.Thế

nhưng,nghịchlínàysẽkhôngxảyranếuchúngtachấpnhậnrằngAvàBthuộccùngmột thực tại tổng thể,bấtchấpkhoảngcáchgiữachúng làbaonhiêu,thậmchíngaycảkhichúngnằmởhaiphíabiêncủavũtrụ.AkhôngcầnphảigửitínhiệunàochoBhết,bởicảhaiđềuthuộccùngmộtthựctại.Cảhaiphotonluôncómốiliênhệvớinhaubởimộttươngtácbíẩn.ThựcnghiệmEPRđãloạibỏhoàntoànmọiýtưởngvềtínhđịnhxứ.Nócấpchokhônggianmộtđặc tính tổng thể.Kháiniệm“đây”và “kia”khôngcònýnghĩanữa,bởi“đây”giốnghệtnhư“kia”.Cácnhàvậtlígọiđólàtính“bấtkhảtách”củakhônggian.

ConlắcFoucault

Khônggiankhôngchỉlàkhôngthểphânchiaởthanghạnguyêntử,màcảởthangtoànvũtrụ.ĐiềunàyđượcchứngtỏbởimộtthínghiệmcũngnổitiếngkhôngkémđólàconlắcFoucault.

ĐiềumànhàvậtlíngườiPhápLéonFoucaultmuốnchứngminhkhôngphảilà“tínhbấtkhảtách”củavũtrụmàlàsựquayquanhmìnhnócủaTráiĐất.Năm1851,trongmộtthínghiệmmàhiệnnayđượctáihiệntrongnhiềubảotàng trên thếgiới, ôngđã treomột con lắc từvòmđiệnPanthéonởParis.Chúngtađềubiếtrõhànhvicủaconlắcnày:saukhiđượcthảra,mặtphẳngdaođộngcủanósẽquaytheothờigian.NếutathảnótheohướngNam-Bắc,thìsauvàigiờnósẽdaođộngtheohướngĐông-Tây.CònnếunhưởcáccựccủaTráiĐất,thìconlắcsẽquaytrọnmộtvòngsauđúng24giờ.TạiParis,doảnhhưởngcủavĩđộ,conlắcchỉxoayđượcmộtphầncủavòngsaumộtngày.Tạisaohướngcủaconlắclạibịthayđổi?Foucaultđãtrảlờimộtcáchđúngđắnrằngchuyểnđộngnàychỉlàbiểukiến:thựcramặtphẳngdaođộngcủaconlắclàcốđịnh;chínhTráiĐấtmớiquay.VàkhiđãchứngminhđượcTráiĐấtquaybằngcáchnhưthế,ôngdừnglạiởđó.

NhưngcâutrảlờicủaFoucaultlàchưađầyđủ,bởimộtchuyểnđộngchỉcó

thể đượcmô tả khi so vớimột cái gì đó bất động.Đó chính là nguyên lítương đối do Galilei tìm ra và đã được phát triển tới mức cao nhất bởiEinsteinchuyểnđộng tuyệtđối làkhông tồn tại.Galileiđãhiểuđượcrằng“chuyểnđộngnhưchảlàgìcả”.Chuyểnđộngkhôngtồntạitựthânmàphảilàđốivớimộtvậtmốccốđịnh.Mặtphẳngcủaconlắclàcốđịnh,nhưngnólàcốđịnhđốivớimốcnào?Vậtnàoxácđịnhhànhvicủanó?Nếumộtvậtlànguyênnhânchuyểnđộngcủacon lắc thìnó sẽnằm trongmặtphẳngdaođộng,màtabiết rằngnócốđịnh.Ngượclại,nếuchuyểnđộngcủaconlắckhôngđượcxácđịnhbởivậtthểnàythìcuốicùngnócũngsẽrờikhỏimặtphẳngdaođộng.

Hãyxemxétcácvậtthểvũtrụđãbiết,từgầnnhấttớixanhất.HãyhướngmặtphẳngdaođộngcủaconlắccủachúngtavềphíaMặtTrời.Tronghànhtrìnhthườngnhậtcủathiênthểnàytrênbầutrời-chuyểnđộngbiểukiếnnàylàdosựtựquaycủaTráiĐất-mặtphẳngdaođộngcóvẻquaytheochuyểnđộngcủaMặtTrời.VậyliệucóphảiMặtTrờixácđịnhmặtphẳngdaođộngcủaconlắckhông?Khôngphải,bởivìthiênthểnàysẽđirakhỏimặtphẳngdaođộng sauvài tuần.Cácngôi saogầnnhất, cáchchúng tavàinămánhsáng,cũngnhưthếsauvàinăm.ThiênhàAndromedanằmcáchchúngta2,3triệunămánhsáng,trôiíthơnnhưngcuốicùngvẫnđirakhỏimặtphẳngdaođộng.Thờigiantrôiquatrongmặtphẳngdaođộngsẽkéodàihơnvàđộtrôitiếnvềkhôngkhicácvậtthểthínghiệmởcàngxa.Chỉkhimặtphẳngdaođộnghướngvềnhữngđám thiênhàxanhất có thể, cách chúng ta hàng tỉnămánhsáng,tạibiêncủavũtrụmàtabiết,thìchúngmớikhôngtrôirakhỏimặtphẳngdaođộngcủaconlắc.

Kết luậnrút ra từ thínghiệmnày thật lạ lùng:con lắcFoucaultđiềuchỉnhhànhvicủanókhôngphảitheomôitrườngđịaphươngmàtheonhữngthiênhàởxaxôinhất,chínhxáchơnlàtheotoànbộvũtrụ,bởivìgầnnhưtoànbộkhối lượng thấyđượccủavũ trụkhôngphải tập trungở cácngôi saogầnnhấtmàởtrongcácthiênhàxaxôinày.Nóicáchkhác,nhữnggìxảyraở

chỗchúngtalạiđượcquyếtđịnhtrongkhoảngbaolacủavũtrụ,nhữnggìxảyratrênhànhtinhnhỏnhoicủachúngtađềuphụthuộcvàotoànbộcấutrúccủavũtrụ!

TạisaoconlắcFoucaultlạicóhànhvinhưthế?Hiệnnaychúngtavẫnchưacócâutrảlời.NhàvậtlíngườiÁoErnstMach(têncủaôngđượcdùnglàmđơnvịđotốcđộsiêuthanh)nhìnthấyởđómộtloạivậtchấtvàảnhhưởngcủanóhiệndiệnkhắpnơi.Theoông,khốilượngcủamộtvật-đạilượngđoquántínhcủanó,tứclàsựkhángcựchốnglạichuyểnđộng-làkếtquảtácđộng của toàn bộ vũ trụ lên vật đó. Đây chính là cáimà người ta gọi là“nguyên líMach”, được phát biểu từ cuối thế kỉ 19.Khi bạn khổ sở đẩychiếcôtôbịhỏng,sựkhángcựchốnglạichuyểnđộngcủanóxuấtpháttừtoànbộvũtrụ.ChúngtalạitìmthấyởđâykháiniệmduyênkhởicủaPhậtgiáo:mỗibộphậnđềumangtrongnótínhtoànthể,vàphụthuộcvàotấtcảcácbộphậncònlại.Machchưabaogiờmôtảchitiếtvềsựảnhhưởngphổquátbíẩnnày,nókhácvớihấpdẫn,vàsauôngvẫnchưalàmđượcđiềnđó.DùsaothìconlắcFoucaultcũngđãbuộcchúngtaphảithừanhậntrongvũtrụtồntạimộttươngtáccóbảnchấthoàntoànkhácvớinhữngtươngtácmàvật lí hiện tạimô tả:một tương tác khôngdùng tới lựchay traođổi nănglượng,nhưnglạikếtnốitoànthểvũtrụ.

Conđẻcủacácvìsaovàanhemvớicáheo

Vậtlíhiệnđạikhôngchỉchứngtỏsựtươngthuộccủathếgiớicáchạtvàvũtrụ,mànócùnglàmsángtỏsựkếtnốimậtthiếtgiữaconngườivàvũtrụ.Ngàynay,chúngtabiếtrằngchúngtađềuđượctạothànhtừcácnguyêntửđượctạorabanđầubởivụnổnguyênthủy,vàsauđótừlòluyệnhạtnhântrongcácngôisao.Cácnguyêntửhydrôvàhêlichiếm98%tổngkhốilượngcủatoànbộvậtchấtthôngthườngcótrongvũtrụđãđượctạorangaytrongbaphútđầutiên.Cácnguyêntửhyđrôtrongnướcđạidươngvàcơthểcủachúngtatớitứmónsúpnguyênthủynày.Chúngtađềucóchungmộtphảhệ

vũtrụbắtđầutừcáchđây13,7tỉnăm.Còncácnguyêntốnặng,cầnthiếtchoquátrìnhphứctạphóavàxuấthiệncủasựsốngvàýthức,chiếm2%cònlại,đượctạoratừlòluyệncủacácvìsaovàcácsaosiêumới-cáichếtbùngnổcủacácngôisaonặng.

Tấtcảchúngtađềuđượctạoratừcáchạtbụisao.Anhemvớicácđộngvậthoangdãvàhọhàngvớicácbônghoađồngnội,tấtcảchúngtađềumangtheolịchsửcủavũtrụ.Chỉđơngiảnvớiviệchítthởđãkếtnốichúngtavớitất cả các sinh vật đã từng sinh sống trênTráiĐất.Chẳng hạn, ngày naychúngtavẫnhítvàophổihàngtriệuhạtnhânnguyêntửtớitừđámkhóiđãthiêuchếtnữanhhùngJeanned’Arcnăm1431,vàvàibaphântửtừhơithởcuốicùngcủaJuliusCeasar.Hàngtỉcácphântửôxymàtahítvàođãtừngmộtlúcnàođónằmtrongphổicủamộttrong50tỉcáthểđãtừngsốngtrênTráiĐất.Khimộtcơthểsốngchếtđivàphânhủy,cácnguyêntửđượcgiảiphóngvàomôitrườngrồitíchhợpvàocáccơthểsốngkhác.Cơthểchúngtachứa1tỉnguyêntửđãtừngthuộcvềcáicâymàĐứcPhậtđãtừngngồitudướigốcđểđạtđượcgiácngộ…cáchđây2.500năm.

Mộtsựkếtnốilẫnnhaunữađãđượcpháthiệnbởikhoahọc:chúngtađềucóquanhệvớinhauvềmặtditruyền.ChúngtađềubắtnguồntừngườiHomohabilisxuấthiệntạichâuPhicáchđâykhoảng1.800.000năm,bấtkểdântộchaymàuda.Khilùiđủxavềquákhứ,tấtcảchúngtađềulàhọhàngxacủanhau.Kìlạhơnnữa:khigiảimãbộgencủangườivàcácloàisinhvậtkhácchothấysựhộitụvềphảhệnàykhôngchỉliênquantớiloàingườimàtoànbộcácloài.Chẳnghạn,chúngtachiasẻtới99,5%bộgencủachúngtavớitinh tinh, điều này có nghĩa là chúng ta đều có chungmột tổ tiên, và nếuchúngtacóthểlùiđủxavềcâyphảhệcủaloàitinhtinh,chúngtasẽthấynóchậpvàolàmmộtvớichúngtaởmộtthờiđiểmnàođó.Điềuđúngvớitinhtinhcũngsẽđúngvớitấtcảcácsinhvậtkhác,cáheohaychimsơnca,thậmchívesầu,câysồi,nấmhayhoahồng.Cáccâyphảhệcủachúngtasẽkhôngthểtránhkhỏigặpnhau,sớmhaymuộn,đểtạothànhmộtvàduynhấtmột

cây-câycủasựsống.Cáchđâykhoảng500triệunăm,tổtiêncủatôilàmộtconcá.Quaytrởlạithêm1,5tỉnămnữa,tổtiênlàcácvikhuẩn.Chúngtađều là hậu duệ của cùngmột sinh vật,một tế bào nguyên thủy cách đâykhoảng3,8tỉnăm.

Làconđẻcủacácvìsao,cólẽtôiđãcảmnhậnđượcmộtcáchmạnhmẽnhấtdòngmáuvũtrụcủamìnhkhilầnđầutiênnhìnthấyhìnhảnhcảmđộngcủahànhtinhxanhchúngtatrôinổigiữakhônggiantốiđenvôtận.DòngmáunàykhiếnchochúngtaphảicótráchnhiệmvớiTráiĐấtcủamình,mộthànhtinhđẹpnhưngcũngthậtmongmanh,vàtacầnphảibảovệnókhỏisựtànphámôi trườngdochínhchúng tađanggây ra.Thi sĩngườiAnhWilliamBlakeđãbiểuthịmộtcáchtuyệtvờivềtínhtổngthểcủavũtrụtrongmộtbàithơviếtvàonăm1803:

“ToseeaWorldinaGrainofSand

AndaHeaveninaWildFlower,

HoldInfinityinthepalmofyourhand

AndEternityinanhour.”

Tạmdịch:

“Tronghạtcáttanhậnrathếgiới

Trongđóahoađồngnộilàcảmộtthiênđường

Nắmtrọncáivôhạntronglòngbàntay

Vàthiênthutrongmộtkhắcgiây.”

Toànbộvũtrụđúnglàđượcchứađựngtrongmộthạtcát,bởiđểgiảithíchcáchiệntượngđơngiảnnhấtcũngcầntớitoànbộlịchsửcủavũtrụ.

Tínhkhông:sựthiếuvắngmộtthựctạinộitại

KháiniệmtươngthuộcdẫnchúngtatrựctiếptớiýtưởngcủaPhậtgiáovềtínhkhông,từnàykhôngcónghĩalà“hưvô”(nhưtôiđãnói,dokhôngđượchiểuthấuđáonênPhậtgiáothườngbịbuộctộisailầmlàthuyếthưvô),màcónghĩalà“thiếusựtồntạiriêng”.Domọivậtđềutươngthuộcnênkhôngcógì là tồn tại tự thâncả,vàcũngkhôngthể tự lànguyênnhâncủachínhmình.Ýtưởngvềmộtthựctạiđộclậplàkhôngthểchấpnhận.

Lạimộtlầnnữa,cơhọclượngtửcũngcónhữngnhậnxéttươngtựmộtcáchđángngạcnhiên.TheoBohrvàHeisenberg,chúngtakhôngthểnóivềcácnguyêntửhayelectronnhưlànhữngthựcthểthựccócácđặctínhxácđịnhrạchròi,nhưvậntốcvàvịtrí.Chúngtaphảicoichúngnhưtạoramộtthếgiớikhôngphảicủacácsựvậthaysựkiệnmàlàcủacáctiềmnăng.Hãylấylạivídụvềánhsángvàvậtchất,bảnchấtcủachúngđãtrởthànhtròchơicủacácmối liênhệ tươngthuộc.Nókhôngcònlànội tạinữamàthayđổitheosựtươngtácgiữavậtbịquansátvàngườiquansát.Ánhsángcũngnhưvậtchấtkhôngcósự tồn tạinội tại,bởichúngcó thểxuấthiệndướidạngsónghayhạttùytheothiếtbịquansátcóđượcbậthaykhông.Bảnchấtcủachúngkhôngcònlàduynhấtmàlàlưỡngtính.Haiphươngdiệnnàybổtrợcho nhau và không thể tách rời nhau. Đó chính là cái mà Bohr gọi là“nguyênlíbổsung”.

Quansátlàmthayđổithựctạicủathếgiớinguyêntửvàhạnguyêntử,tạoramộtthựctạimới.Nóivềthựctại“kháchquan”củamộtelectron,mộtthựctạitồntạikhôngbịquansát,làkhôngcómấyýnghĩa,bởitasẽkhôngbaogiờhiểuthấuđượcnó.Mọicốgắngnắmbắtthựctạinộitạisẽkếtthúcmộtcáchthấtbạithảmhại.Nó(cáithựctạiấy)sẽluônbiếnđổithànhmộtthựctại“chủquan”phụthuộcvàongườiquansátvàdụngcụđo.Thựctạicủathế

giớihạnguyêntửchỉcónghĩakhicóngườiquansát.Chúngtakhôngcònlànhữngkhángiảthụđộngtrướcsânkhấuuynghicủathếgiớinguyêntử,sựcómặtcủachúngtasẽlàmthayđổidiễntiếncủavởdiễn.

Bohrnóivềsựbấtkhảvượtquanhữngsựkiệnvàkếtquảcủacácthínghiệmcùngvớiphépđo:“Môtảcủachúngtavềtựnhiênkhôngphảivìmụcđíchtìmrabảnchấtthựcsựcủacáchiệntượng,màđơngiảnchỉlàđểpháthiệnranhiềunhấtcóthểnhữngmốiliênhệgiữarấtnhiềucácphươngdiệncủasựtồntạicủachúngta”.Cơhọclượngtửđãtươngđốihóatậngốckháiniệmvậtthểbằngcáchbắtnóphụthuộcvàokháiniệmđo,tứclàvàokháiniệmsựkiện.Hơnnữa,sựmờnhòelượngtửcònápđặtmộtgiớihạncơbảnlênđộchínhxáccủacácphépđo.Heisenbergđãchứngminhrằngsẽluôntồntạimộtsựbấtđịnhhoặcvềvịtríhoặcvềtốcđộcủamộthạt.Nhưvậy,cơhọclượngtửđãlàmvậtchấtmấtđibảnchấtcủanó.Vàdođó,ởđâycósựtươngđồngvớikháiniệmtínhkhôngcủaPhậtgiáo.

Vôthườngởngaytronglòngthựctại

ĐốivớiPhậtgiáo,sựtươngthuộcgắnbómậtthiếtvớisựvôthườngcủacáchiện tượng.Vũ trụ khôngđược tạo ra bởi các thực thểvững chắcvà táchbiệt,mànógiốngnhưmộtdòngchảyvôhạncácsựkiện luôn thayđổivàbiếnđộng,tấtcảđềutươngliênvàtácđộnglẫnnhaukhôngngừng.Chúngtaluôncảmnhậnđượcsựvôthườngmộtcách“thôthiển”:tìnhcảmcủachúngtabiếnđộng,bốnmùakếtiếpnhau,cáclâuđàikhôngđượcchămsócsẽđổnát,núinonxóimòndần,sựthayđổicủacơthểchúngtatheonămtháng…Sựvôthường“tinhtế”thìkhôngrõràngnhưthếđốivớicácgiácquancủachúngta,mặcdùnócómặtkhắpnơi,ởthangthờigiannhỏbénhấtcóthểtưởngtượngđược:vàomỗikhoảnhkhắcvôcùngbé,mọithứtưởngnhưtồntạiđềusẽbiếnđổi.Kháiniệmthayđổivĩnhcửuvàhiệndiệnởkhắpmọinơinàylạitrùnghợpvớiýtưởngcủavũtrụhọchiệnđại:mọithứđềuchuyểnđộng,biếnđổi, tiếnhóa,mọithứđềuvôthường,từnguyêntửnhỏbénhất

chotớitoànbộvũtrụtừcácthiênhà,cácngôisaovàconngười.

Bịđẩymạnhbởivụnổnguyênthủy,vũtrụđangdãnnở.Xuấtpháttừtrạngthái vô cùngnhỏ, nóngvà đậmđặc, vũ trụ lớn dần, lạnh đi và ngày càngloãng ra.Với lí thuyếtBigBang,vũ trụđãcómột lịch sử.Nócósựkhởiđầu,quákhứ,hiệntạivàtươnglai.Cácquansátgầnđâychotabiếtsựdãnnởcủavũtrụsẽkéodàitớivôtận,vàmộtngàynàođónósẽchếtđitrongcáilạnhbănggiá.Mọicấutrúccủavũtrụ-nhưhànhtinh,sao,thiênhàhayđámthiênhà-sẽchuyểnđộngmãimãivàquaycuồngtrongvởbalêvũtrụkhổnglồ:chuyểnđộngtựxoayquanhmình,quaytròn,tiếnlạihayrờiraxanhau.Chúngcũngcómộtlịchsử:sinhra,pháttriểnrồichếtđi.Cácngôisaođitheocácvòngđờikéodàihàngtriệuthậmchíhàngtỉnăm.Vàothờiđiểmtôiviếtnhữngdòngnày,TráiĐấtmangtheochúngtađangdichuyểntrongkhônggianvớivận tốc30km/s trongchuyếnhành trình thườngniênxungquanhMặt Trời.Mặt Trời lạimang theo nó trong hành trình xung quanhNgânHàvớivậntốc230km/s.DảiNgânHàlạirơivàobạnđồnghànhcủanólàthiênhàAndromedavớivậntốc90km/s.Vẫnchưahết:Cụmthiênhàđịaphương,chứa thiênhàcủachúng tavà thiênhàAndromeda lại rơivớivậntốckhoảng600km/s,bịhútbởiđámthiênhàVirgovàsiêuđámthiênhàgầnnhấtcủasiêuđámthiênhàđịaphươnglàHydravàCentaurus.Vởbalêkhôngdừnglạiởđây:đámsiêuthiênhànàylạirơivềphíavùngtậptrungkhoảnghàngchụcngànthiênhàđượcgọilà“Nhânhútlớn”.BầutrờitĩnhvàbấtbiếncủaAristotlethựcsựđãchết.Mọithứchỉlàvôthường,thayđổivàbiếnhóa.

Thếgiớinguyêntửvàhạnguyêntửcũngkhôngđứngim.Ởđómọithứcũngvôthường.Cáchạtcóthểbiếnđổibảnchất:mộthạtquark(viêngạchcơbảncủa vật chất) có thể đổi họ hay “mùi”, một proton có thể trở thành mộtnơtronkhibứcxạramộtpositron(phảnhạtcủaelectron)vàmộtnơtrino.Doquá trình hủy hạt với phản vật chất, vật chất có thể biến đổi thành nănglượngthuầntúy.Chuyểnđộngcủamộthạtcũngcóthểbiếnthànhmộthạtvà

ngượclại.Nóicáchkhác,tínhchấtcủamộtvậtcũngcóthểbiếnthànhvật.Nhờvàosựmờnhòelượngtử,khônggianxungquanhchúngtatụtậpvôsốnhữnghạtđượcgọilà“ảo”,tồntạimaquáivàphùdu.Sinhravàmấtđitheonhữngvòngđờivôcùngngắnngủi,chúnglàhiệnthâncủasựvôthườngởmứccaonhất.

Nhưvậy,tồntạimộtsựhộitụtuyệtvờigiữacácquanđiểmcủakhoahọcvàPhậtgiáovềthựctại.Tuynhiên,vẫntồntạimộtcâuhỏimàPhậtgiáocóthểmâuthuẫnvớivũtrụhọchiệnđại.Câuhỏinàyliênquantớinguồngốccủavũ trụvàviệcvũ trụđượcđiềuchỉnhmộtcáchchínhxác tớikì lạđểchophépsựsốngvàýthứcxuấthiện.

BóngmaCopernicusvànguyênlívịnhân

Năm1543,NicolasCopernicusđã trụcxuất conngười rakhỏivị trí trungtâmcủahệMặtTrời.Kểtừđóbóngmacủaôngkhôngngừngámảnhchúngtavàgâyranhữngtànphámới.KhôngnhữngTráiĐấtmấtđivị trí trungtâm,màđếnlượtmìnhMặtTrờicũngbịđưaxuốnghàngcácngôisaobìnhthường trongsốhàng trăm tỉngôisaocủadảiNgânHàmàcũngchỉđượcnằmở vùng ngoại ô xa xăm.DảiNgânHà cũng nhanh chóng bịmất húttronghàngtrămtỉ thiênhàquansátđược.Conngườibịbiếnthànhnhỏbékhiđốidiệnvớisựvôhạncủakhônggian.Sựthunhỏđếnvônghĩađócủaýthứcconngườiđã làmchomộtsốngườirơivào tình trạngtuyệtvọngsâusắc.Vàothếkỉ17,rấtlâutrướckhipháthiệnracácthiênhàvàsựrộnglớnbaolacủavũtrụ,Pascalđãthốt lêntiếngkêulosợ:“Sựimlặngvĩnhcửucủa không gian vô tận làm tôi kinh sợ”, và ba thế kỉ sau, người đoạt giảiNobel y học JacquesMonod cũngđồngvọng: “Conngười bị lạc trong sựmênhmôngthờơcủavũtrụ,nơimànóđãxuấthiệnmộtcáchngẫunhiên”,vàStevenWeinberg,nhàvậtlíđoạtgiảiNobel:“Cànghiểuvũtrụ,tacàngcảmthấynóvônghĩa”.

Tôikhôngđồngtìnhvớiquanđiểmtuyệtvọngnày.Theotôi,vũtrụhọchiệnđạiđã làmthếgiớisaymêtrở lại.Tôikhông tinrằngconngườixuấthiệnmộtcáchngẫunhiêntrongmộtvũtrụhoàntoànthờơvớinó.Tráilại,cảhaicộngsinhvớinhaumộtcáchchặtchẽ:sởdĩvũtrụrộnglớnnhưthếchínhlàđểchophépsựhiệndiệncủachúngta.Vũtrụnhưnóđanglà,chínhbởivìconngườihiệndiệnởđóđểquansátnóvàđặtracáccâuhỏi.Vũtrụhọchiệnđạiđãpháthiện ra rằng sự tồn tại củaconngườiđãđượcđịnh trướctrongcáctínhchấtcủamỗinguyêntử,mỗingôisao,mỗithiênhàcủavũtrụ,vàtrongmỗiđịnhluậtvậtlíchiphốivũtrụ.Chỉcầncáctínhchấthaymỗiđịnhluậtsaikhácđimộtchútthôithìchúngtađãkhôngtồntạiởđâyđểnóivềnó.Vũtrụdườngnhưđãđượcđiềuchỉnhmộtcáchhoànhảođểcóthểxuấthiệnngườiquansátcótrítuệ,cóthểhiểuđượccáchnótổchứcvàsựhàihòacủanó.NhàvậtlíngườiMỹFreemanDysonkhẳngđịnh:“Đâuđóvũtrụđãbiếtrằngconngườisẽxuấthiện”.Sựcộngsinhtuyệtvờigiữaconngườivàvũtrụnàyđượcbiếtđếnvớicáitên“nguyênlívịnhân”.Tôicóhainhậnxét.Thứnhất,tôithấyrằngtừ“vịnhân”khôngthíchhợplắm,bởinóngầmđịnhvũtrụchỉhướngvềconngười.Nhưvậylàđãloại trừđi tấtcảnhữngsinhvậtkhác,thậmchícảsinhvậtngoàihànhtinhnếuchúngtồntại?Thựcra,vũtrụkhôngchỉcộngsinhvớiconngườimàvớitấtcảcácdạngtrítuệmànócưumang.Thứhai,địnhnghĩatôiđưarachonguyênlívịnhânchỉliênquantớiphiênbảngọilà“mạnh”củanó:vũtrụhướngvềmộtdạngýthức.Cònmộtphiênbản“yếu”khônggiảđịnhvềmộthướngnàocủaquátrìnhtiếnhóacủavũtrụ.Nóđơngiảnchỉphátbiểurằng“cáctínhchấtcủavũtrụphảithếnàođóđểchophépsựxuấthiệncủaconngười”.Phiênbảnyếunàytheotôichỉlàmộthằngđề,khôngcóýnghĩagìlớn.

Làmthếnàocácnhà thiênvănnhận rasựcộngsinhchặtchẽđógiữaconngườivàvũtrụ?Cầnbiếtrằngmột tínhchấtcủavũtrụphụthuộcvàohaikiểuthamsố.Trướchết,cónhữngtínhchấtmàcácbàtiênđãbanchovàolúcchàođời,đólàcác“điềukiệnđầu”:baogồm,chẳnghạn,lượngvậtchất(cảphátsánglẫnkhôngphátsáng)vàlượngnănglượngcủavũtrụ,haytốc

độdãnnởbanđầu.Sauđólàkhoảng15hằngsốtrongtựnhiêngọi làcác“hằngsốvật lí”nhưhằngsốhấpdẫnxácđịnhcườngđộcủa lựchấpdẫn,hằngsốPlanckxácđịnhkíchcỡcácnguyêntử,khối lượngcủacáchạtcơbảnhaytốcđộánhsáng.Cácconsốnày,nhưtêncủachúng,đềulàcáchằngsốthựcsự,khôngbiếnđổitheothờigianvàkhônggian.Hậuduệcủachúngtasaunàyhaynhữngsinhvậtngoàihànhtinhởđầukiacủavũtrụcũngsẽđođượcchínhxácnhưthế.Chúngtađãđođượcgiátrịcủacáchằngsốnàybằngthựcnghiệmvớiđộchínhxácrấtcao,nhưngchúngtakhôngcómộtlíthuyếtvậtlínàogiảithíchđượctạisaochúnglạicógiátrịnhưthếmàkhôngphải là giá trị khác. Chẳng hạn, chúng ta không biết tại sao ánh sáng dichuyểnvớivậntốc300.000km/sthayvì,chẳnghạn,như3m/s.

Cácconsốnàycủatựnhiêncóvaitròrấtcơbảntrongviệctạorathựctại:vìchúngmà thếgiớinhư ta thấyhiệnnay, thayvì thếkhác.Điều tưởngnhưđươngnhiênlàvũtrụcóthểsửdụngvôsốcácgiátrịcủakhốilượngvàkíchthướcđểxâydựnglênvũtrụ.Chẳnghạn,cáchànhtinhthayvìcáckhốicầuvớikích thướcvàingànkmcó thểchỉcókích thước li ticủamộthạtbụi.NgọnnúicaonhấttrênTráiĐấtđãcóthểchỉcaovàicmvàconngườikhônglớnhơnconvitrùng.NhưngcáchằngsốnàyđãquyếtđịnhkhôngchỉkhốilượngvàkíchthướccủaTráiĐất,màcảcácngôisaovàcácthiênhàcũngnhưmọivậtthểkháctrongvũtrụ:độcaocủacây,nhữngvònglượntinhtếcủacánhhồng,hìnhdạngcủamộttácphẩmđiêukhắccủaRodin,cáicổdàicủahươucaocổvàcảdánghìnhcủamộtphụnữ.

Cácnhàvậtlíthiênvănđãpháthiệnramốiliênhệmậtthiếtgiữaconngườivàvũtrụkhihọmuốnchơitròđấngtạohóavàtạoracácvũtrụ.Tấtnhiên,chúngtakhônghivọngtạolạitrongphòngthínghiệmnănglượnglớnkhôngthểtưởngtượngnổilúcvũtrụrađời.MáygiatốchạtlớnnhấtthếgiớihiệnnaylàLargeHadronCollider(LHC)đặttạiGenèvecũngchỉcóthểsảnsinhranănglượngcủavũtrụtạithờiđiểmmộtphầnngàntỉgiâysauBigBang.Để tạo lạinăng lượngcủavụnổnguyên thủyvớicôngnghệcủachúng ta

hiệnnay,cầnphảicómộtmáygiatốchạtdàikhoảnghàngchụcngànnămánhsáng,togầnbằngdảiNgânHà,điềunàytrongtươnglaigầnkhócóthểđạtđược!Khôngchấpnhậnthấtbại,cácnhàkhoahọcđãcầucứusựviệntrợtừmáytính.Vớinóhọđãtạoramộtloạtcácvũtrụảo,mỗivũtrụcómộttổhợpcáchằngsốvậtlívàđiềukiệnđầuriêng.Cóvũtrụcóhằngsốhấpdẫnbéhơn,vũtrụkháccólượngvậtchấtlớnhơn,vũtrụkhácnữacókhốilượngcủaelectronnặnggấp10lần…Câuhỏihọđặtrachomỗivũtrụlà:“Liệuchúngcódẫnđếnsựxuấthiệnsựsốngvàýthứcsaumộtcuộctiếnhóakéodài13,7tỉnămhaykhông?”Câutrảlờithậtđángngạcnhiên:phầnrấtlớncácvũtrụmôhìnhđócótổhợpcáchằngsốlà“khôngtrúng”,tứclàkhôngdẫnđếnsựxuấthiệnsựsốnglẫnýthức-trừvũtrụcủachúngtacótổhợpcáchằngsốlà“trúng”,giốngnhưmộtkiểutrúngđộcđắcvậy.Đasốcácvũtrụlàcằncỗi,bởichúngkhôngthểsinhracácngôisaonặng.Thiếuchúngcácnguyêntốnặngnhưcacbon,viêngạchxâynênsựsống,khôngthểtồntại.

Sựđiềuchỉnhcủamộtsốhằngsốcơbảnvàcácđiềukiệnđầucóđộchínhxácthậtsựrấtđángkinhngạc.Chẳnghạn,hãyxemxétđiệntíchcủaprotonvàelectron.Protoncóđiệntíchdươngvàelectroncóđiệntíchâm.Mặcdùprotonnặnggầngấp2.000lầnelectron,nhưngđiệntíchcủachúnglạicóđộlớnbằngnhauvớiđộchínhxáccựccao.Nếuđiệntíchgiữachúngchỉkhácbiệtđôichút,chẳnghạnnhưchỉmộtphầntrămngàntriệu,thìcácnguyêntửtạothànhvậtchấtsẽkhôngcòntrunghòavềđiệnnữa,cáclựcđiệntừsẽlàmchochúngđẩylẫnnhauvàhònđá,cáibàn,haycơthểconngườisẽvỡtan.Ởthangthiênhàhaycácngôisao,điềukiệncânbằngvềđiệntíchlạicàngtrởnênquantrọnghơn,bởivìcácthiênthểnàylạicàngchứanhiềunguyêntử.Nếuđiệntíchcủaprotonvàelectronchỉcầnsaikhácnhaumộtphầntỉtỉ

(10-18), thìmọi thứ trongvũ trụ sẽnổ tung:TráiĐất,MặtTrời, cácngôisao.Màkhôngcócácngôisao,sẽchẳngcócácnguyêntốnặng,vàdođócũngchẳngcósựsốngvàýthức.

Tiếptheo,tahãyxemxétsựđiềuchỉnhtuyệtvờicủalựcđiệntừsovớilựchấpdẫn.Lựcđầutiênmạnhhơnrấtnhiềusovớilựcthứhai.Chẳnghạn,lực

điệntừgiữahaiprotonlớngấp1036lầnlựchấpdẫngiữachúng.CườngđộvôcùngyếucủalựchấpdẫnsovớilựcđiệntừchínhlànguyênnhânkhiếntacóthểdùngmộtnamchâmnângdễdàngmộtchiếcđinhốcbấtchấplựchấpdẫncủaTráiĐấtkéonóxuống.Nhưngmặcdùvôcùngyếu,lựchấpdẫnlạithốngtrịtrongvũtrụvàchiphốichuyểnđộngcủacácthiênhà,cácngôisaovàcáchànhtinh,dokhicácvậtthểcànglớn,khốilượngvàlựchấpdẫncũngtănglên tươngứng.Đólàbởivì lựchấpdẫntácdụngluôntheomộtchiều:nó luôn là lựchút.Với lựcđiện từ thìkhôngphảinhưthế:haiđiệntíchcùngdấusẽđẩynhauvàngượcdấusẽhútnhau.Đểlựcđiệntừcótácdụng,nhất thiếtphảicóđiệntích.Tuynhiên,dosựcânbằngđiệntíchcủaprotonvàelectron,cácđiệntíchâmvàdươngtrongvôvàncácnguyêntửtạonêncấu trúccủavũ trụsẽ triệt tiêunhaugầnnhưhoàn toàn,điềunày làmcholựcđiệntừmấtđitácdụngtrênnhữngkhoảngcáchlớn.

Đểcóthểđánhgiáđượcsựđiềuchỉnhcựckìchínhxáctươngquangiữahailực, tahãyxétmộtvũ trụcó lựchấpdẫnmạnhhơngấp10 lần, tứcchúng

khôngphảilà1036màlà1035lầnyếuhơnlựcđiệntừ.Vũtrụnàysẽnhưthếnào?Ởđâycácngôisaosẽnhỏhơnkhánhiều,bởivìlựcnéndohấpdẫnsẽlớnhơn10lần.Mộtngôisaotrongvũtrụnàysẽchỉcókhốilượngbằng

10-15lầnkhốilượngcủaMặtTrời,cỡ1012tấn,tứclàchỉbằngkhốilượngcủamột tiểu hành tinh.Đường kính của ngôi sao này sẽ chỉ khoảng 2kmthayvìhàngtriệukmnhưcủaMặtTrời,vàvòngđờicủanósẽlàmộtnămthayvì10tỉnămnhưngôisaocủachúngta.Nhưvậy,tacómộtvũtrụmàmọithứbịtăngtốcvềthờigianvàbịgiảmvềkíchthước.Cácthiênhàsẽchỉnhỏbằngmộtphầnmườitỉ.Thayvìcóđườngkính100ngànnămánhsángnhưNgânHàcủachúngta,chúngsẽcóđườngkínhchỉkhoảng5phútánhsáng,tứclànhỏhơnkhoảngcáchtừMặtTrờitớiTráiĐất.CáchànhtinhsẽgầnMặtTrời hơn 300 lần. Thay vìmất 365 ngày để quay trọnmột vòng

quanhngôi saocủachúng, chúngchỉmất20ngày.Cáchành tinh tựquayquanhchúng,mộtvòngchỉmấtmộtgiây.Ngọnnúicaonhấttrêncáchànhtinhnàysẽchỉcao30cm.Cácsinhvậtcủavũtrụnàysẽrấtbévànặngchỉmộtphầnngàngam,tứclànhẹhơnmộtconcôntrùngrấtnhiều.Trongcácvũtrụkiểunày,tiếnhóasinhhọcsẽkhôngđủthờigianđểdẫntớisựsốngvà ý thức. Như vậy, chỉ cần bỏ đi một số 0 của số1.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000.000-tỉlệgiữalựcđiệntừvàlựchấpdẫn-làvũtrụsẽtrởnêntrốngrỗngvàcằncỗi.Mộtlầnnữa,sựchínhxáccủaviệcđiềuchỉnhlàmtaphảikinhngạc.

Vídụcuốicùngcònấntượnghơnnữa.Hãyxemxétmậtđộbanđầucủavậtchấttrongvũtrụ.Vậtchấtgâyralựchúthấpdẫnngăncảnsựdãnnởcủavũtrụ.Nếumậtđộbanđầunàyquácao,vũtrụsẽngừngnởravàcodầnlại.Tùytheogiátrịcủamậtđộnàymàvũtrụsẽtựcosậplạisaumộttriệu,mộttrămnăm,haythậmchílàmộtnăm.Khoảngthờigiannàysẽlàquángắnđểcácngôisaođượcsinhravàdođócũngkhôngcócáclòluyệnkimhạtnhân.Thiếucácnguyêntốnặng,sựsốngsẽkhôngthểxuấthiện.Ngượclại,nếumậtđộbanđầuquáthấp,lựchấpdẫnsẽkhôngđủđểlàmchocácđámmâyhyđrô và hêli hình thành sau Big Bang co lại để tạo thành các ngôi sao.Khôngcósao,sẽkhôngcócácnguyêntốnặngvàcũngkhôngcósựsốngvàýthức!Mọithứđềuphụthuộcvàomộtsựcânbằngrấttinhtế,mộtđộchính

xácgiốngnhưmộtngườibắncungcầnphảibắntrúngmụctiêu1cm2nằmởrìabênkiacủavũtrụ!

Thậmchí,ngaycảkhisựđiềuchỉnhchilinàykhôngấntượngđếnmứcnhưthếđốivớicácđiềukiệnbanđầuvàcáchằngsốvậtlíkhác,thìkếtluậnvẫnkhôngthayđổi:mộtsựthayđổidùrấtnhỏcũngsẽkéotheosựcằncỗicủavũtrụ.Nhưvậy,sựđiềuchỉnhnàycựckìquantrọngđốivớisựsốngvàýthứcngaytừlúcbanđầu.

Ngẫunhiênhaytấtyếu?

Cầnphảicótháiđộnhưthếnàotrướcsựđiềuchỉnhchínhxácđếnnhưvậy?Theo tôi, chúng tacómột sự lựachọngiữangẫunhiênvà tấtyếu.Nhữngngườiủnghộngẫunhiênđãviệntớilíthuyết“đavũtrụ”,theođóvũtrụcủachúng tachỉ làmộtbongbóng trongvôsốcácbongbóngkhác trongmộtsiêuvũtrụ.Mỗivũtrụbongbóngnàysẽcómộttổhợpcáchằngsốvậtlívàđiềukiệnđầuriêng;đasốnhữngvũtrụđókhôngcósựsốngcóýthức-bởichúngkhôngcómột tổhợpđúng- trừvũ trụcủachúng ta,chủyếudosựngẫunhiênđãcómộttổhợp“trúng”,vàchúngtađangcómặtđểnóivềnó.Điềunàycũnggiốngnhưviệc tấtcảchúng tađềumuamộtvéxổsố:mộttrong sốcácvéđó sẽ trúngđộcđắc.Tồn tạinhiều lí thuyếtkhoahọc tiênđoánvềsự tồn tạicủađavũ trụ.Chẳnghạn,một trongnhữnglí thuyếtđómuốnrằngmỗithănggiángtrongvôsốcácthănggiángcủabọtlượngtửcủakhông - thời gian banđầu - sẽ đượckhuếchđại để cho ra đờimột vũ trụbongbóngtrongsốvôvàncácvũtrụbongbóngkháctrongsiêuvũtrụ.Vềphầnmình,nhữngngườiủnghộchotấtyếutinrằngkhôngđòihỏiphảicóvôsốcácvũtrụ,vàrằngvũtrụcủachúngtalàduynhất,vàsựđiềuchỉnhchínhxácđếnmứcnhưthếlàđểxuấthiệnngườiquansátkhôngthểchỉlàkếtquảcủangẫunhiênmàlàsựbiểuthịcủamộtnguyênlítổchứctinhtế,đượcthểhiệntrongcácđịnhluậtcủatựnhiên.

Hiệntại,khoahọcchưacócáchnàođểquyếtđịnhgiữahaigiảthuyếtnày.Cảhaiđềutươngthíchvớinhữnggìchúngtabiếtvềvũtrụ.Chúngtađànhphảitựdấnthânvàđặtcược,nhưPascalđãlàm.Vềphầnmình,tôiđặtcượcchotấtyếuvìnhiềulído.Vớicáckínhthiênvăn,chúngtachỉcóthểquansátđượcvũtrụcủamình.Đưarasựtồntạicủavôsốcácvũtrụsongsongnhưnghoàntoànbiệtlậpvớivũtrụcủachúngta,tứclàhoàntoànkhôngthểkiểmchứngđược,đãlàmxúcphạmtớisựnhạycảmcủangườiquansátvũtrụnhưtôi.Thiếusựkiểmchứngbằngthựcnghiệmthìkhoahọcsẽnhanhchónglúnsâuvàosiêuhìnhhọc.Hơnnữa,tôitánthànhnguyênlítiếtkiệmcótênlà“lưỡicạoOccam”.Việcđưaravôsốcácvũtrụcằncỗivàkhôngthểkiểmchứng,cốtchỉđểcómộtvũtrụcóýthứcvềmìnhlàđingượchoàn

toànvớinguyênlítiếtkiệmnày.

Mộtlídokhácđểtôiphảnđốigiảthuyếtngẫunhiênlàtôikhôngthểchấpnhậnrằngmọivẻđẹpcũngnhưsựhàihòavàthốngnhấtcủathếgiớichỉlàsảnphẩmcủangẫunhiên,vàsựtổchứctuyệtvờicủavũtrụmàtôiquansátbằngkínhthiênvănlàhoàntoànvônghĩa.Vũtrụrấtđẹp:từnhữngvườntrẻcácngôisaođếncácthiênhàxoắnốc,từcácđỉnhcaotuyếtphủtớinhữngđồngbằngbaolaxanhmướt, từcácbuổihoànghônrựcđỏtớisự tránglệcủacácđêmđầysao,từbầutrờixanhthẳmtớicáccựcquangtuyệtvời,vũtrụlàmtarungđộngtớitậnsâuthẳmcủatâmhồn.Vũtrụlàhàihòabởicácđịnhluậtvậtlíchiphốinócóvẻbấtbiếntheothờigianvàkhônggian.CácđịnhluậtquyđịnhhànhvicủacáchiệntượngxảyratrênTráiĐất,mộthạtcátnhỏtrongđạidươngvũtrụmênhmông,cũnggiốngnhưcácđịnhluậtchiphốicácthiênhàxaxămnhất.Chúngtabiếtđiềuđóbởicáckínhthiênvănchínhlàcỗmáythờigian,càngnhìnxatacàngnhìnsâuđượcvềquákhứ.

Cuốicùng,cómộtsựthốngnhấtsâusắctrongvũtrụ.Theomứcđộtiếntriểncủavậtlí,cáchiệntượngtưởngnhưhoàntoànrờirạc,chẳngcóquanhệgìvớinhau,lạicóthểthốngnhấtvớinhau.Vàothếkỉ17,Newtonthốngnhấtbầu trời vàmặt đất: lực hấp dẫn phổ quát chi phối trái táo rơi cũng nhưchuyểnđộngcáchànhtinhxungquanhMặtTrời.Tớithếkỉ19,Maxwellđãchứngminhđượcrằngđiệnvà từchỉ làhaimặtcủacùngmộthiện tượng:bằngcáchchứngminhcácsóngđiệntừchínhlàsóngánhsáng,ôngđãthốngnhấtđượcđiệntừvàquanghọc.Đầuthếkỉ20,Einsteinđãthốngnhấtkhônggianvàthờigian,khốilượngvànănglượng.Vàobuổibìnhminhcủathếkỉ21,cácnhàvậtlíđangmiệtmàiđểthốngnhấtbốnlựccơbảncủatựnhiên(lựchấpdẫn, lựcđiệntừvàhai lựchạtnhânmạnhvàyếu)thànhmộtsiêulựcduynhất.Vũtrụhướngtớicáimột.

Conngườivàvũtrụcộngsinhchặtchẽ

Cònhailídokhiếntôinghĩrằngsựsốngvàýthứckhôngxuấthiệnmộtcáchngẫunhiêntrongmộtvũtrụhoàntoànthờơ.Lídothứnhấtliênquantớicơhọclượngtử,vậtlímôtảthếgiớivimôvàchiphốihànhvicủacácnguyêntửcùngvớicáchạthạnguyêntử.Bằngcáchchứngminhtấtcảcáchạtvậtchất hayhạt ánh sángđều cóhaimặtbổ sungchonhau (hạt và sóng) tùytheotrạngtháicủadụngcụđonó(bậthaytắt),cơhọclượngtửchochúngtamộtcáinhìnđángkinhngạcvềthựctại,tháchthức“lẽphảithôngthường”.Kháchthểvàchủthểkhôngcònlàcácthựcthểhoàntoàntáchbiệtnữamàliênquanvớinhaumộtcáchchặtchẽ.Dongườiquansátvàhiệntượngđượcquansáttươngthuộclẫnnhau,nênnhấtthiếtphảixuấthiệnmộtsinhvậtcóýthứctrongvũtrụđểquansátnóvàchonómộtýnghĩa.Nhưvậy,liệutacóthểchorằngconngườibằngsựhiệndiệncủamìnhđãthamgiavàochínhviệctạoravũtrụ,điềumànhàvậtlíngườiMỹJohnWheelergọilà“nguyênlí vị nhân”, hay nguyên lí về sự tham dự của con người (principeanthropiqueparticipatoire).

Lídothứhainêutrênđãdẫntôitớiniềmtinrằngýthứckhôngphảilàmộtthứ ngẫu nhiên đơn giản của quá trình tiến hóa vũ trụ,một sự kiện ngẫunhiênđãrấtcóthểkhôngxảyra,mànólàmộtkếtquảkhôngthểtránhkhỏicủacácđịnh luậtvật lí và sinhhọc,đượcđiềuchỉnhngay lừ lúcđầumộtcáchhếtsứcchínhxác.Lílẽnàydothựctếđángngạcnhiênlàvũtrụcóthểhiểuđược.Chúngtacũnghoàntoàncóthểsốngtrongmộtvũtrụmàcácquyluậtđượcgiấukín,cácmẫuhìnhbịcheđậytớimứctríócconngườikhôngthểgiảiđượcmậtmãcủavũtrụ.Trái lại,chúngtacũngcóthểsốngtrongmộtvũtrụmàcácquyluậtcủanóhiểnnhiêntớimứckhôngcầnmộtchúttưduynàocũngcóthểnắmbắtđượcýnghĩacủanó.Nhưngchúngtalạikhôngsốngtronghaitháicựcnhưthế,màsốngtrongmộtvũtrụtrunggiancómậtmãvũ trụvớiđộkhóđượcđiềuchỉnhmộtcáchbíẩnđểphùhợpvớikhảnăngnhận thức của trí não conngười.Ta có thểnghĩgì về sựđiều chỉnhđángkinhngạcnày?

Vớinhữngngười theo thuyếtDarwin,điềucóvẻnhư làmột sự trùnghợptìnhcờđángkinhngạcđóchẳngquachỉlàsảnphẩmcủachọnlọctựnhiên:quátrìnhđãnhàonặntríóccủaconngườiđểnócóthểhiểuđượctựnhiênvà thích nghi tốt hơn với môi trường, và làm tăng cơmay sống sót. Tôikhông phủ nhận rằng quá trình tiến hóa theoDarwin có đóng góp vào sựpháttriểncáckhảnăngtrínãocủachúngta,chuẩnbịchonóthấuhiểuthếgiớihơnvàchốngđỡ tốthơnvớinhững thách thứccủacuộcsống,nhưngcũngcầnphảinhớrằngchúngtathấuhiểuthếgiớitheohaicáchphânbiệt:mộtphần,chúngtacómộttrithứctrựctiếpvềnó,dựavàocácgiácquanvàtrựcgiác; vàphầnkhác, chúng ta cómột tri thức tinh thần, do suyngẫm,khôngtrựctiếp.Nếutanhìnmộttráitáorơitrênthảmcỏ,chúngtacóthểhàilòngvớimộttrithứcthuầntúycảmgiác.Chúngtacóthểchiêmngưỡngmàusắccủavỏ,theodõiquỹđạorơitừcànhxuốngđất,nghetiếngtáorơitrêncỏhaythưởngthứchươngvịkhitaănnó.Nhưngtacũngcóthểxemxéttráitáorơiởmộtcấpđộtrừutượnghơnrấtnhiều:chúngtacóthểsửdụngđịnhluậtvạnvậthấpdẫncủaNewtonđểtínhtoánchínhxácquỹđạocủatráitáokhirơixuống,khoảngthờigianđểnóchạmtớimặtđất,nơimànóchạmcỏ,vậntốclúcchạmđất,vàkiểmtramọitínhtoánnàybằngnhữngphépđochínhxác.Nóichung,khôngcómốiliênhệnàogiữahaicáchnày.

Nếunhưtrithứccảmgiácđápứngtốtchonhữngnhucầusinhhọc-hẳnlàhữuíchnếuchúngtabiếtquảtáorơiđểnévàtránhbịthương-thìtrithứctinhthầnkhôngphảinhưvậy.Khimộtvậtphóngvềphíata,thayvìsuynghĩvàtínhtoánquỹđạocủanó,chúngtaphảnứngmộtcáchtheobảnnăngđểtránhnó.Khitanhảyquamộtcáihố,theobảnnăngchúngtasẽlấyđủđàđểcóthểnhảyđượcsangphíabênkiamàkhôngcầnphảiphântíchtìnhhuốngtheocácđịnhluậtcơhọcvàhấpdẫn.Hànhvitheobảnnăngnàycũngtươngtựnhưvớiđộngvật:một chú chónhảy lênđểđớp trái bóngđươngnhiênkhông biết gì về các định luật vật lí;một con bướmđập cánh để bay lênkhôngbiếtgìvềcácnguyênlíkhíđộnghọc;cácchúongxâytổkhôngquantâmtớicácquytắckiếntrúc.Trithứctrựcgiácđượcghisẵntronggencủa

chó, bướm và ong, cũng như bản năng của chúng ta, được tạo bởi kinhnghiệmcủatổtiênxaxưa,đềucóbảnchấtditruyền.

Cuộcđấutranhsinhtồnkhôngcầntớitrithứcvềcácđịnhluậtlantruyềncủaánhsáng,cũngnhưkhôngcầnhiểusựhình thànhcủavũ trụ,các thiênhàhaylỗđen.Mộthiểubiếtsâuvềcấutrúcnguyêntửhaytếbàokhôngcóíchlợingaylậptứctrongviệccạnhtranhcáctàinguyênhạnchế.Xétchocùng,tronghàngtriệunăm,nhữngconngườiđầutiênđâucócầntớinhữngtrithứcđó.Nếuchỉtrithứccóđượcdocảmgiácvềthếgiớilàcầnthiếtchosựtồntại,nếuchỉcầnnólàđủđápứngchocácnhucầusinhhọc, thì tạisaoconngười lai có “khảnăngđángkinhngạc” là hiểuđượcvũ trụ?Tại sao conngườicóthểhiểuđượcrằngvũtrụkhôngchỉlànhữngmảnhghépcủacácsựkiệnhoàntoànrờirạc?

Tôinghĩrằng,nếuconngườicóđượctrithứctinhthầnvàcóthểgiảiđượcmậtmãcủavũtrụ,thìđólàbởivìýthứckhôngphảilàmộtsựngẫunhiênmaymắncủaquátrìnhtiếnhóacủavũtrụ.Nóđãđược“lậptrình”sẵntrongvũtrụ,cũngnhưvũtrụđãđượcđiềuchỉnhmộtcáchcựckìchínhxác,ngaytừkhisinh rađểchophépsựsốngxuấthiện.Sự tồn tạicủaý thứckhôngphảingẫunhiênmàlà tấtyếu,bởivũ trụchỉcónghĩanếunómangmộtýthứccókhảnănghiểuđượccáchtổchức,vẻđẹpvàsựhàihòacủanó.Sựxuấthiệncủaý thứckhôngphải làmột sựngẫunhiênđơngiản trongbứcbíchhọavĩđạicủavũtrụ,mànóphảnánhmộtsựkếtnốisâusắcgiữaconngườivàthếgiới.

Nếutavứtbỏýtưởngđavũtrụvàchấpnhậnchỉcómộtvũtrụduynhấtlàvũtrụcủachúngta,theotôichúngtanênđặtcược,nhưPascal,vềsựtồntạicủamột nguyên lí sáng tạo chịu trách nhiệm điều chỉnhmột cách cực kìchínhxáccủavũtrụ.Nhưnghãychúý:đốivớitôi,nguyênlínàykhôngbiểuhiệnmộtvịChúaTrờirâuriaxồmxoàm,màlàmộtnguyênlíphiếmthầnđượcbiểuhiện trongcácđịnh luật của tựnhiên.Nguyên línàygiốngnhư

nguyên límô tả bởiSpinozamàEinsteinđãnói tới như sau: “Tôi tin vàoChúacủaSpinozabiểuhiệntrongsựhàihòacủavạnvật,chứkhôngphảilàChúaliênquantớisốphậnvàhànhđộngcủaconngười”.

Nguyên lí sáng tạo hay vũ trụ không cóđiểmkhởiđầu?

VụcácượcgiốngPascalcủatôivềmộtnguyênlísángtạothựcrađingượclạivớicáinhìncủaPhậtgiáovốnkhôngchấpnhậnýtưởngvềmộtnguyênlínhưthếhayvềmộtChúaTrời“thợđồnghồ”đãtạoravũtrụtừhưvô.Donguyên lí tương thuộc,một thực thểkhôngphụ thuộcvàobất cứcáigì sẽkhông thểchuyển từ trạng tháikhông tồn tại thành tồn tại.Phậtgiáocũngchorằngcáctínhchấtcủavũtrụkhôngcầnphảiđiềuchỉnhđểchoýthứcxuấthiện.TheoPhậtgiáo,các lànsóngcủaý thứcvàvũ trụvậtchất luôncùngtồntạimãimãitrongmộtvũtrụkhôngcókhởiđầu.Sựđiềuchỉnhlẫnnhauvàtươngthuộcgiữachúngthậmchícònlàđiềukiệnđểchúngcùngtồntại.Tôithừanhậnrằngkháiniệmtươngthuộcđưarađượcmộtgiảithíchchosựđiềuchỉnhchínhxáccủavũtrụđểlàmxuấthiệnsựsốngvàýthức.Tuynhiên,nó ít hiểnnhiênhơn trongviệc có thểgiải thíchđược câuhỏihiệnsinhcủaLeibniz:“Tạisaocócáigìđólạihơnlàchẳngcógì?Bởivìchẳngcógìđơngiảnvàdễdànghơnrấtnhiềusovớicócáigìđó”.Tôimuốnthêmrằng:tạisaocácđịnhluậtvậtlílạinhưthếmàkhôngkhácđi?Chẳnghạn,chúngtacóthểhìnhdungrấtrõsốngtrongmộtvũtrụchỉđượcmôtảbởicácđịnhluậtNewtonsẽnhưthếnào.Thếnhưngthựctếlạikhôngphảinhưvậy:chínhcácđịnh luậtcủacơhọc lượng tửvà thuyết tươngđốimớigiảithíchđượcvũtrụtabiết.

QuanđiểmPhậtgiáonêulêncáccâuhỏikhác.Nếunhưkhôngcónguyênlísángtạo,vũtrụkhôngthểđượctạora.Khônggìcóthểxuấthiệnmàkhôngcónguyênnhânvàđiềukiện,nóicáchkhác,khônggìcóthểbắtđầutồntại

hayngừngtồntại.BigBangsẽkhôngcònlàmộtvụnổnguyênthủy,màchỉlàsựbắtđầucủamộtvòngtuầnhoàntrongmộtchuỗikhôngbắtđầukhôngkếtthúccủavôsốcácvòngnhưthế.Vũtrụkhoahọcduynhấttươngthíchvớiquanđiểmnàylàvũtrụtuầnhoàn(cyclic),baogồmmộtchuỗivôhạncácBigBangvàBigCrunch.Tuynhiên,việcvũtrụmộtngàynàođósẽcosậplạicònlâumớiđượcthiếtlậpmộtcáchkhoahọc.

Theo lí thuyếtchuẩnvềBigBang,cácquansát thiênvănchỉ ra rằng tổnglượng vật chất sáng và tối trong vũ trụ không đủ lớn để lực hấp dẫn đảongượcđượcsựdãnnởcủavũtrụvàdẫntớimộtBigCrunch.Tráilại,mộtlựcđẩykìbíđượcgâyrabởi“nănglượngtối”sẽtiếptụcphaloãngvũtrụtrongmộtthờigianvôhạn,điềunàysẽloạibỏkháiniệmvũtrụtuầnhoànvàdo đó bất đồng với tư tưởngPhật giáo vềmột vũ trụ không có khởi đầu.Nhưngcácnhàvậtlí,dựatheolíthuyếtdây(theolíthuyếtnày,cáchạtcơbảnkhôngphảilàmộtđiểmkhôngcóquảngtínhvềkhônggianmàlàcácđoạndâyvôcùngbérungđộng),đãđưaramộtkịchbảntuầnhoànđốivớivũ trụ, theo đóBigBang chỉ làmột chặng trongmột vòng vô tận các vachạmkhổnglồgiữavũtrụcủachúngtavớimộtvũtrụsongsong.Dùsaochăngnữa,hiệntại,kịchbảnnàygiốngvớikhoahọcviễntưởnghơnlàkhoahọc,bởilíthuyếtdâychưađượckiểmchứngbằngthựcnghiệm.Vậythìvũtrụcókhởiđầuhaykhôngcókhởiđầu?Trongmọitrườnghợp,vớitưcáchmộtnhàkhoahọc,tôitheophánquyếtcủakhoahọc.

Cáclànsóngýthứchaycácgóinơron?

Còn về khái niệm các làn sóng ý thức đồng tồn tại với vật chất ngay từnhữngkhoảnhkhắcđầutiêncủaBigBang,khoahọcvẫncònxamớicóthểkhẳngđịnhđược.Mộtsốnhàsinhhọcthầnkinhnghĩrằngýthứckhôngnhấtthiếtđồngtồntạivớivậtchất,màýthứccóthểđộtsinhtừvậtchấtmộtkhimạng thầnkinhcủanãocác sinhvậtvượtquangưỡngnàođóvềđộphứctạp.Kháiniệmđột sinhnhưvậy cóquanhệvớimứcđộphức tạp.Khi tổ

chứccủavậtchấttrởnênđủđộphứctạp,cáctínhchấtmớisẽđộtsinhởmứccaohơncơthể,đồngthờichúngkhôngthểởmứcthấphơncáchạtcơbản.Nóicáchkhác,toànthểlàlớnhơntổngcácthànhphần.Theoquanđiểmnày,sựsốngđãđộtsinhtừcácbụisaovôtrikhitổchứccủacáctếbàođãtrởnênkháphứctạp,vàýthứcsẽđộtnhiênxuấthiệntừvỏnãokhicáckếtnốithầnkinhvượtquangưỡngnàođóvềđộphứctạp.Theoquanđiểmnày,ýthứcxuấthiện,cùnggiốngnhưsựsống,từvậtchấtvôtri.Nóchỉlàkếtquảcủacácdòngđiệnhóachạytrongmạngthầnkinh.QuanđiểmduyvậtnàyđượctómtắttrongcâuchâmngônnổitiếngcủabácsĩngườiPhápPierreCabanisvàothếkỉ18:“Nãotiếtrasuynghĩgiốngnhưgantiếtramật”.

TôithíchquanđiểmcủaPhậtgiáohơn,theođótinhthầnkhácbiệtvớivậtchất và không phải sinh ra từ vật chất. Tuy nhiên, quan điểm này khônggiốngvớiquanđiểmnhịnguyênthểxác-tinhthầncủaDescartes.ĐốivớitriếtgiangườiPhápnày,thựctạicóhaidạngphânbiệt:dạngtinhthần,thuầntúyý thức,khôngtrải ra trongkhônggianvàkhôngthểchianhỏ;vàdạngvậtchất,khôngcóýthức,cóquảngtínhkhônggianvàcóthểchianhỏđược.Đối vớiPhật giáo, tinh thần và vật chất chỉ khác nhau trong “chân lí quyước”; còn đối với “chân lí tuyệt đối”, không có cái nào tồn tại riêng bởichúng đều tương thuộc và tham gia vào cùngmột tổng thể. Tôi phản đốicáchmôtảhoàn toànduyvậtcủa tinh thần,bởivì, theocáchdiễnđạtcủanhàkhoahọcđoạtgiảiNobelyhọcnăm1962làFrancisCric,nếuýthứcchỉlàkếtquảcủacácsựkiệnthầnkinh,thếtựdoýchícủatôithìsao?

Môhình“ngườithầnkinh”ủnghộquanđiểmchorằng:cảmtưởngtacóthểtựlựachọnvàquyếtđịnh-cáigọilà“tựdoýchí”hay“tráchnhiệm”-hoàntoànchỉ làảo tưởng.Đưaramộtquyếtđịnhchẳngquachỉ làkếtquảhoạtđộngcủacác tếbào thầnkinh trongnão,nóchophépchúngđưa rachiếnlược tốt nhất khi tính đến những tác động của ngoại cảnh, hành trang ditruyền,vàquá trìnhhọc tập lĩnhhộiđược trongcuộc sống.Khi cácmạngthầnkinhkhácnhauđồngbộhóavớinhau,tacócảmgiáclàđãđưaramột

quyếtđịnhvàcảmthaythậtnhẹnhõmvàkhoankhoái.Theosơđồnày,việctôiquyếtđịnhkhôngđixemphimnữa,khôngcứumộtngườiđanglâmnguyhaykhônggiếtmộtaiđónữacũnggiốngnhưviệctôikhôngkiểmsoátđượcnhịp đập của trái timmình.Người ta đã phải viện đến thuyết tiến hóa vàchọnlọc tựnhiêncủaDarwinđểgiải thíchchotrạngtháikì lạcủa thựctếnày:nếunhưtôicócảmgiáctựchủ,cóthểđưaracácquyếtđịnhvàcótựdoýchíthìđólàbởivìcảmgiácđượctựchủđóngmộtvaitròthuậnlợichosựthíchnghicủa loàingười trongquá trình tiếnhóa.Luậnđiểmnàycũngcónghĩatôichỉlàmộtconrobottựcoimìnhlàđộngvậtcósuynghĩ,mộtrobotmàquátrìnhtiếnhóachonóảotưởnglàcótựdoýchí.Ýthứcmàtôirấtđỗitựhàođóchẳngquachỉ làmộtchứcnăng làmchứngđơngiản,mộtchiếcđènbáohiệusánglênởcuốimộtchuỗidàicủaquátrìnhđiệnhóatrongnãotôi.Tómlạitựdoýchíkhôngtồntại.Tiếptụckiểusuyluậnnàychotớitậnkếtluậnlogiccủanó-điềumànhữngngườiđưaragiảthuyếtnàykhônglàm-tacóthểnóirằngnếutựdoýchíkhôngtồntại,thìcáckháiniệmnhưgiátrị,tráchnhiệm,phẩmhạnh,cônglívàđạođức,cơsởcủaxãhộiconngườivàcủanềnvănminh,cũngsẽkhôngtồntại.

Nhữngngườichốibỏsựtồntạicủatựdoýchíđềutựmâuthuẫnmỗikhihọmuốnhànhđộngvàphátngônnhưmộtngườiđộclập.Ngaycảviệctôicốchứngminhthựctạicủa tựdoýchí lẽnàokhôngphải làmộtminhchứngchosựtồntạicủanó?Bởivìlàmthếnàođểmộtthứkhôngtồntạilạicóthểmongmuốnchứngminhrằngnótồntại?Làmthếnàođểcácnhàsinhhọcthầnkinhvàcáctriếtgiakhôngcótựdoýchí lạibịdẫntớiviệcphảiphủnhậnsựtồntạicủachínhtựdoýchíđó?

Rõràng,khoahọcvẫncònxamớihiểuđượcchúngtasuynghĩ,yêuđươngvàsángtạonhưthếnào.Vềphầnmình,tôikhócóthểtinrằngchúngtachỉlà“nhữngcỗmáyđểtruyềngen”,theocáchdiễnđạtcủanhàsinhhọcngườiAnhRichardDawkins;rằngtìnhyêulàmrạngrỡhaitìnhnhânvàđốtcháytrái timhọ, rằng tìnhcảm lóesángnàyđượcngợicabởinhữngngườihát

rong,tạocảmhứngchocácthisĩvĩđạinhấtvàcácnhạcsĩtuyệtvờinhất,đượcbiểudươngbởinhữnghọasĩtàinăngnhất,lànguồngốccủanhữngsựhisinhtolớncũngnhưcáchànhđộnganhhùng,nhưngcũngtừnggâyracáccuộc chiến tàn khốc, lại chỉ là kết quả của các dòng điện hóa chạy trongmạng thần kinh!Tôi cũng khó có thể chấp nhận ý tưởng cho rằng sự dịudàngcủangườimẹvớicon,sựđồngcảmgắnbóhaingườigiàlúcxếchiều,tìnhcảmsiêuviệtsoisángsựtồntạicủaloàingười,sựmêlitrướccáiđẹp,sựchánghétcáixấu,niềmvuivànỗibuồn,nỗiđaukhổvàtìnhthương-tấtcảchỉlàkếtquảcủacáckếtnốithầnkinhbịchiphốibởicáclựcmùquángcủatiếnhóavàchọnlọctựnhiên.

Vậythìliệutinhthầncóphảicũngchỉlàvậtchất?Mộtlầnnữatôisẽchịusựphánquyếtcủacácnhàsinhhọcthầnkinh,nhưngvớihiệntrạngtrithứccủachúngta,tôivẫnthíchcâutrảlờilàkhông.

Bức bích họa vũ trụ vĩ đại về nguồn gốccủa chúng ta, nguồn cảm hứng và minhtriết

Nhưtôiđãnóiởtrên,trithứckhoahọckhôngthểchỉchochúngtabiếtphảisốngnhưthếnào, làmthếnàođểnhẹbớtnhữngnỗiđaukhổcủamìnhvàcủangườikhác.Nókhônggiúpchúngtađưaracácquyếtđịnhphẩmhạnhvàđạođức.Khoahọckhôngtrựctiếpsinhrađạolí.Nhưngtôinghĩrằngnócó thể lànguồncảmhứngchophépchúng tanhìnnhận thếgiớimộtcáchkhácđivàhànhđộngmộtcáchđúngđắnhơn.

Việcbiếtrằngtấtcảchúngtađềulàcáchạtbụicủacácngôisao,rằngchúngtađềuchiasẻcùngmộtlịchsửvũtrụnhưcácconlinhdươngvànhữngđóahoahồng,rằngchúngtađềuđượckếtnốivớinhauquakhônggianvàthờigian,chỉcóthểdẫntớimộtýthứcsâusắcvềsựtươngthuộccủachúngta.

Điềunày,đếnlượtmình,sẽlàmnảysinhsựđồngcảm,bởivìchúngtađãhiểurarằngbứctườngtinhthầnđượcdựnglêngiữa“tôi”và“ngườikhác”chỉlàảoảnh,vàrằnghạnhphúccủachúngtaphụthuộcvàohạnhphúccủangườikhác.Viễnkiếnvũ trụvàhành tinhmàbứcbíchhọa lịch sửhoànhtrángvềnguồngốccủachúngtamanglạicũngnhấnmạnhsựdễtổnthươngcủahànhtinhchúngtavàsựcôđộccủachúngtagiữacácvìsao.Nólàmchochúngtaýthứcđượcrằngcácvấnđềvềmôitrườngđangđedọabếnđỗnhỏbécủachúngtatrongbaolavôtậncủavũtrụ,vượtlêntrêncácràocảnvềnguồngốcdân tộc,vănhóavà tôngiáo.Cácchấtđộccôngnghiệp, rácthảiphóngxạvàcáckhígâyhiệuứngnhàkínhsẽảnhhưởngtớitấtcảchúngta,vượtquacácbiêngiớiquốcgia.

Việcquảngbávề“cộinguồnchung”củatrithứccóthểsẽtạonênsựtoàncầuhóa,khôngphảimộtcáchhunghăngnhưkiểumộtdântộcmạnhbóclộtvềkinhtếvàquânsựcácdântộcyếuhơn-màmộtcáchhòabình.Toàncầuhóakinhtếđãgắnkếtthếgiớivớinhaubằngmộtmạngthôngtinngàycànghiệuquảsẽtạothuậnlợichomộtsựtoàncầuhóavềtrithứckhoahọcnhưthế.Tiếntrìnhhòabìnhnàysẽchophépcáccôngdântrêntoànthếgiớicùngchia sẻmột chân trời chung.Nó sẽ vạch dấu nối và tạo ra đối thoại giữanhững người có các nền văn hóa khác nhau. Nó sẽ phát triển trong mỗichúng taý thức tráchnhiệm toàncầu,vàkhuyếnkhíchchúng tahợpnhấtnhữngnỗlựcđểgiảiquyếtcácvấnđềđóinghèo,bệnhtật,vànhữngtaihọakhácđangđedọanhânloại.Nósẽdẫntớimộtchủnghĩanhânvăntoàncầu,đảmbảochohòabình.

Nếunhưkhoahọcđemlạichochúngtanhữngthôngtinquýbáu,thìnólạiítgiúp ích cho chúng ta tiến bộ vềmặt tinh thần, về phíamình, tinh thần -trongtrườnghợpcủatôilàPhậtgiáo-cómụctiêulàmchochúngtachuyểnbiến từbên trong,đểsuynghĩvàhànhđộngchođúngđắnvàphát triểnởchúngtalòngtrắcẩnđểcóthểgiúpđỡnhữngngườikhác.

Mụctiêucủakhoahọcvềcơbảnlànghiêncứuvàgiảithíchcáchiệntượng,trongkhiđốivớiPhậtgiáo,cáchtiếpcậnsuyniệmphảitạochochúngtasựbiến đổi cá nhân sâu sắc thông qua nhận thức và tác động vào thế giới.Ngườisuyniệm,khihiểuđượcbảnchấtthựcsựcủathếgiớivậtlí,vànhậnrarằngcácđốitượngkhôngcósựtồntạitựthânvàbảnchấtcủachúnglàtươngthuộc,sẽtáchmìnhrakhỏichúng,vàđiềunàysẽlàmvơinhẹcácnỗiđaukhổvàchophépanhtatiếnbộtrênconđườnggiácngộ.Vềphầnmình,nhàkhoahọckhiđạttớinhữnghiểubiếttươngtự,nóichung,sẽchỉcoinónhưmộtsựkíchthíchtiếnbộvềmặttrítuệ,nhưnghoàntoànkhônglậtlạicáchnhìn sâu sắcvề thếgiới cũngnhưcách sốngcủamình.Khoahọcđãchứngtỏrằngnócóthểtácđộngđếnthếgiới,nhưngtựnókhôngthểhướngdẫnngườitacáchsửdụngnó.Chỉtâmlinhmớicókhảnănggiữvaitrònày.Đókhôngphảilàđiềuxaxỉmàlàmộttấtyếu.

Tráchnhiệmcủanhàkhoahọc

Mộtsốnhàkhoahọcchorằng,côngviệccủahọchỉlàthámhiểmvàkhámphá,vànhữngứngdụngcủacáckhámpháđókhôngcònthuộctráchnhiệmcủahọnữa.Vớitôi,quanđiểmnhưthếthểhiệnsựảotưởng,thậmchímùquáng,haytồitệhơnlàácý.Trithứcđemtớiquyềnlựcvàquyềnlựcđòihỏiphảicótinhthầntráchnhiệm,chịutráchnhiệmvềcáchậuquảtrựctiếphaygiántiếpcáchànhđộngcủamình.Cóquánhiềulầncácnghiêncứukhoahọcđượcthựchiệnvớinhữngmụcđíchtốtdẹp(điềunàykhôngphảilúcnàocũngđúng)lạiđượccácnhàchínhtrị,quânsựhaykinhtếsửdụngvìnhữngmụcđíchđángngờ.Nhàkhoahọckhôngđượcchơichínhsáchđàđiểu,giảvờnhưkhôngbiếtsựthâmnhậplẫnnhaukhôngthểtránhkhỏicủakhoahọc,quyềnlựcvàkinhtế.

VấnđềtráchnhiệmcủanhàkhoahọcđãđượcđặtramộtcáchđầykịchtínhtrongThếchiếnthứhai,lúcdựán“Manhattan”vớimụctiêutạoratráibomnguyên tử đầu tiên. Cộng đồng khoa học lúc đó tin rằngHitler đã có đủ

phươngtiệnđểchếtạoranó,vàcầnphảihànhđộngmộtcáchnhanhchóng.Cácnhàvậtlígiỏinhấttrongkhốiđồngminhđãtậphợpnhautạimộtphòngthí nghiêm tuyệtmậtởLosAlamos, trong samạcNew-Mexico, để tạo rabomA,dướisựlãnhđạocủanhàvậtlíngườiMỹRobertOppenheimer.Vụthửđầu tiênđãđược tiếnhànhvàobuổibìnhminhmột sáng tháng7năm1945 tạiAlamogordo,vàkhinghe tiếngnổkinhhoàngcùngvớimộtđámmâyđenhìnhnấmbốclêntrênbầutrời,Oppenheimerđãbiếtrằngthếgiớisẽkhôngcònnhưtrướcnữa.HaicâuthơtrongbàntrườngcaBhagavad-Gitachợtlướtquatâmtríông.

“Tađãtrởthànhcáichết,

Tađãtựbiếnmìnhthànhkẻhủydiệtthếgian.”

LinhtínhđóđángtiếcđãtrởthànhsựthậtkhitheolệnhcủaTổngthốngMỹHarryTruman,haiquảbomđãđượcthảbatuầnsauđóvàongàymùng6vàmùng9tháng8năm1945xuốnghaithànhphốHiroshimavàNagasaki,pháhủy hoàn toàn hai thành phố này và giết chết một nửa dân số - 200.000ngườiởHiroshimavà140.000ởNagasaki.

Vịthầnđãthoátkhỏicáichaivàcầnphảinhốttrởlạibằngmọigiá.Mộtsốnhàkhoahọcbắtđầuđấu tranhmộtcáchmạnhmẽnhằmcósựkiểmsoátquốctếđốivớinănglượngnguyêntử.Vàonhữngnăm1950,Oppenheimerđãtừchốithamgiadựánchếtạomộtloạibomcònmạnhmẽhơn,đólàbomH(loạibomtạonănglượngtừphảnứngnhiệthạchcủahyđrô,trongkhibomAtạonănglượngtừsựphânrãcủauranivàplutoni).ThờikìđónướcMỹđangtheođuổichủnghĩaMcCarthy,thờikìhoangtưởngchốngCộngđiêncuồng.Nhà vật lí ngườiMỹEdwardTeller,một ngườiHungary tị nạn bịchấnthươngbởichủnghĩaCộngSảnXôViết,đãliênminhvớithượngnghịsĩ McCarthy để tố cáo Oppenheimer có những hoạt động thân Cộng,Oppenheimerđãkhôngbaogiờđượcxóabỏsựquykếtkhôngđúngnàyvàsựnghiệpcủaôngcũngbịảnhhưởngnghiêmtrọng.Tôivẫnluônđồngcảm

vớicácquanđiểmcủaông,mộtnhânvậtbikịchcủalịchsửcácmốiquanhệgiữakhoahọcvàchínhtrị.

CònvềEdwardTeller-ngườigợichotôinhớtớibácsĩFolamourcủađạodiễnStanleyKubrick-thìchínhôngnày,vàonăm1983,lạixuấthiệnvớivaitrò cố vấn khoa học cho Tổng thống Ronald Reagan trong chương trìnhphòngthủchiếnlượccủaMỹcótên“Chiếntranhgiữacácvìsao”-theotênmộtbộphimrấtănkháchthờiđócủaGeorgeLucas.Ýtưởnglàxâydựngmột“láchắn”đểbảovệnướcMỹchốnglạimộtcuộctấncôngcóthểđếntừLiênXôbằngcáctênlửahạtnhânvượtđạichâu.Láchắnnàybaogồmcáctên lửa đánh chặn và các laser cựcmạnh, lắp đặt trênmặt đất hoặc trongkhônggian,sẽbắntancáctênlửacủaLiênXôtrướckhichúngtớiđượcmụctiêu,vềmặtkĩthuật,tôichưabaogiờnghĩrằngmộtláchắnnhưthếcóthểxâydựngđược.Vàđócũnglàýkiếncủacácchuyêngia:cầnphảicómộttrìnhđộtinhọcvàcôngsuấtcáclasermàkĩthuậtthờiđóchưathểđápứngđược.Vàrồi,thậmchícứcholàmộtngàynàođóchúngtasẽcóđủkỹthuậtcầnthiết,thìlàmthếnàođểkiểmtrađượcmộthệthốngnhưvậy?NhưngdùsaothìsựsụpđổcủabứctườngBerlinvàonăm1989,sựsụpđổcủaLiênXôcùngvớisựkếtthúccuộcchiếntranhlạnhnăm1991cũngđãlàmchodựánnàytrởnênlỗithời.

NgượcvớiTeller,tôinghĩrằngkhôngthểchấpnhậnviệcmộtnhàkhoahọclàmviệcvớiýthứcđầyđủđểphụcvụchosựpháttriểnnhữngcôngcụgâytànphávàgiếtngườihàngloạt.TôiđãbịsốckhibiếtrằngmộtsốnhàkhoahọclớnngườiMỹ,trongđócócảnhữngngườiđoạtgiảiNobel,đãthamgiavàodựáncủa“nhómJason”trongcuộcchiếntranhViệtNam,mộthộiđồngcácchuyêngiađượcLầuNămGócthànhlậpvớimụcđíchpháttriểncáckĩthuậtchiếntranhvàvũkhímới.Tôicảmthấyphẫnnộvớiýnghĩrằngnhữngcáiđầubiếtsuynghĩthuộccáckhoakhoahọccủacáctrườngđạihọclớnđólạicóthểtậphợpnhaunhiềuthángmỗinămđểtạoranhữngvũkhímàhọbiếtchắcchắnrằngchúngsẽđượcsửdụngđểgiếtngười.

Liệu sáng tạokhoahọc có cầnphảiđượckiểmsoát?

Tôimaymắnđượclàmviệctrongmộtlĩnhvựcnghiêncứucơbản,nơi trithứcđạtđược làvìsựvinhquangcủa trí tuệnhân loại,chứkhôngphảivìmụcđíchvụlợi.RấtmaymắnlàgiớiquânsựchưatìmthấynhữngứngdụngquânsựtừBigBangvàlỗđen!Nhưngcónhữngnghiêncứukhoahọccócáchệquảngay lập tứcvànghiêmtrọngđốivớinhân loại,vàcácnhànghiêncứuphảiđốimặtvớinhữngvấnđềởtầmmứcluânlívàđạođứccấpthiếthơnnhiềuvàngàycàngtrởnênlớnlaohơn:pháttriểnhạtnhân,pháhủymôitrường,nhânbảnvôtính,biếnđổigenvàcóthểcảviệcchọnlọcmộtsốloạingười.

Vậy liệucóphảivì thếmàcầnphảikiểmsoát côngviệcnghiêncứu?Tôikhôngnghĩnhưthế.Tôitinmộtcáchvữngchắcvàosựtựdonghiêncứu.Trítưởngtượngcầnphảiđượcgiảiphóng,nếukhôngnósẽbịtànúa.Sựsángtạocầnphảiđượcthểhiệnmộtcáchtựdo,khôngràngbuộc,nếukhôngnósẽchết.Tađãthấynhữnghậuquảthảmhạimàcácchếđộcựcquyền,nhưLiên Xô cũ và Trung Quốc, đã gây ra cho các hoạt động khoa học. VụLyssenko,ởLiênXôcũ,làmộtvídụnổibật.Vìôngtacóthểbịtmiệngmọisựđốilập,vàvớisựhậuthuẫncủaStalinvàĐảngCộngSản,nhàkhoahọcTrohmLyssenkođãápđặttừnăm1932tới1964ýtưởngchorằngcácgenlàkhôngtồntại,màhoàntoànkhôngcómộtbằngchứngthựcnghiệmnào,vàdovậyđãlàmchonhữngtiếnbộcủasinhhọcvàditruyềnhọcXôViếtchậmlạinhiềuthậpkỉ,gâyranhữngnạnđóikhủngkhiếpdocácphươngphápcủaôngtatronglĩnhvựcnôngnghiệpbịthấtbạihoàntoàn.Dovậy,vềmặttiênnghiệm, tôi không ủng hộ việc kiểm soát nghiên cứu. Nếu như vì nhữngnguyhiểmtiềmtàngcủamộtsốnghiêncứukhoahọcmàchúngtanghiêmcấmnghiêncứu,chúngtasẽcónguycơbỏquarấtnhiềulợiíchmàchúngcóthểsẽmanglạichochúngta.Nóichung,vớinhữngnghiêncứukhoahọccơ

bản,chúngtasẽkhôngbaogiờcóthểđoántrướcđượcphátminhnàyhayphátminhkiasẽcónhữnghậuquảgì.Nhàvật líScotlandJamesMaxwellhẳn sẽ rấtngạcnhiênkhibiết rằng tất cảcác thiếtbịđiện tử làmnên tiệnnghivậtchấtcủachúngtahoạtđộngđượclànhờvàocácđịnhluậtđiệntừđãđượcôngthiếtlậpvàothếkỉ19:đènđiện,máyfax,GPS(hệthốngđịnhvịtoàncầu),đài,tivi,Internet,điệnthoạidiđộng,Wifi…NhàvậtlíngườiPhápSadiCarnot,khimiệtmàinghiêncứuvềnhiệtđộnglựchọc,hoàntoànkhôngnghĩtớiviệcnósẽdẫntớimộttrongsốnhữngphátminhquantrọngnhấtcủathếgiớihiệnđại:đólàôtô.

Nói thế nhưng vềmặt hậu nghiệm, việc kiểm soát là hoàn toàn cần thiết.Ngaykhinhàkhoahọcnhậnramộtứngdụngcónguycơgâynguyhiểm,ôngtacótráchnhiệmtraođổivớinhữngnhàlãnhđạovàcảnhbáochocôngchúng.Một cách lí tưởngnhất, sựđiều tiết nàyphải được thựchiệnđồngthờibởicácnhàkhoahọcvàmộtcôngchúngđãnắmrõtìnhhìnhđểgâyáplựcvớicácnhàchính trị.Việchình thànhcáchộiđồngđạođức,có thànhphầngồmcácnhàkhoahọclớntrongmọitìnhvực,đạidiệnchomọiquanđiểm,kểcảcácnhàthầnhọcvàcáctriếtgia,làđiềucầnthiết.Nhưngcũngcầntớisựcómặtcủacôngchúngđểlàmđối trọngvớicácquyếtđịnhcủacácnhà chính trị.Sựxuấthiện của cáckháiniệmkhoahọcvà côngnghệngàycàngphứctạpvàkhóhiểutạoramộtnguycơđánglongại:sựthốngtrịcủamộtnhómngườicóđặcquyềntiếpxúcvớitrithứcvànhưvậysẽnắmđượcquyềnlực.Đểcótiếngnóicủamình,côngchúngcầnphảinắmđượcrõtình hình nếukhông sẽ bị dắtmũi bởi truyền thônghay nhữngkẻmị dânranhma,vớicácmụcđíchchínhtrịtầmthường.Đólàtạisao,nhưtôiđãgiảithíchởtrên,tôicoimộttrongnhữngtráchnhiệmthiêngliêngcủanhàkhoahọclàphổbiếncácphátminhcủamình,phảitruyềnđạttrithứccủamìnhtớicôngchúngvàcảnhbáochocôngchúngnhữngứngdụngcónguycơnguyhiểm.

Tuy nhiên,một số nhà bác học không hề nghi ngờ những căn cứ của các

nghiêncứucủahọ,mặcdùsựlạmdụngcóthểthấytrước.Thườngchỉkhiđiềuxấuđãxảyrahọmớithấyhốihận,nhưtrongtrườnghợpcácchađẻcủabomnguyên tử.Nhữngngườikhác thậmchíkhôngnấp sau tính trung lậpcủanghiêncứucơbảnmàcòncộngtácchặtchẽ,chẳnghạn,trongviệctạoracácvũkhívitrùng.Sốkhácnữacònthựchiện,màkhôngbiểuhiệnbấtcứtâmtrạngnào,nhữngthínghiệmtrêncơthểconngười.Chẳnghạn,từnăm1936tới1976,chínhquyềnThụyĐiểnđãtriệtsản60ngànngườibịcoilà“thấpkém”.Từnăm1932tới1972,400ngườiMỹcủabangAlabama,tấtcảđều làngườidađennghèokhổ,đãbịPublicHealthService (Dịchvụy tếcôngcộng)sửdụnglàmvậtthínghiệmđểnghiêncứusựpháttriểndàihạncủabệnhgiangmai.Chỉtớinăm1997TổngthốngBillClintonmớiđưaralờixinlỗinhândanhnhândânMỹ.

Trongmộtsốlĩnhvựckhoahọc,cácứngdụnglàngaylậptứcvàviệckiểmsoát hậunghiệm là khôngđủ.Chẳnghạn, các tiếnbộđángkinhngạc củasinhhọchiệnđạiđặt ranhiềuvấnđềnghiêm trọngvềđạođứcvà luân lí.Việcgiảimãbộgenngườiđãđượchoànthànhvàonăm2001.Cácnhàkhoahọcđãhọccáchtìmracácgengâyramộtsốbệnhditruyền,pháthiệnracácgiađìnhcónguycơvà“híhoáychữa”gen,theongôntừcủanhàsinhhọcngười Pháp François Jacob, để khắc phục một số khiếm khuyết. Từ nay,ngườitađãbiếtcáchbiếnđổigenđểlựachọngiớitính,kíchthước,màumắthay tóc của trẻ sắp sinh.Việchí hoáy sửa chữadi truyềnnày cónguycơvượtkhỏitầmkiểmsoát,vàkhivàotaykẻxấu,cóthểlàmxuấthiệnlạichủnghĩaưusinhcủaphátxít:phâncấp“chủngtộc”,phònggiữcácphầntửưutú,loạibỏnhữngkẻ“bịsailệchvàthấpkém”.Câuchuyện“nhữngđứatrẻNobel”làminhchứngchođiềuđó:vàođầunhữngnăm1980,ởCalifornia,nhữngphụnữcóchỉsốthôngminhcaođãđượcthụtinhbởitinhtrùngcủanhữngngườiđoạtgiảiNobelđượcgiữởmột“NgânHàng”đểtạoranhữngđứa trẻ siêu việt.Ý tưởng này dựa trên giả thuyết trí thôngminh được ditruyền,màđiềunàychưabaogiờđượckiểmchứngmộtcáchkhoahọc.Conngườingàynaycókhảnăngnhânbảncácđộngvật (chúng tađềunhớvụ

nhânbảnđộngvậtcóvúthànhcôngđầutiên,cừuDolly,năm1997)vàmộtsốnhànghiêncứuđãlàmviệcvềnhânbảnconngười,cầnphảicấmtuyệtđốiviệcnhânbảnngườihaycóthểchophépdướimộtsốđiềukiệnnàođó?

Đốimặtvới cácvấnđề luân lí vàđạođứcnhư thế,nhàkhoahọcphải cótrách nhiệm không được quên đi nhân tính của mình. Đối với tôi, mộtphươngpháp tinh thầnkhônggiáođiều,nhưcủaPhậtgiáo, làđiềurấtcănbản.VớimộtngườitheođạoPhật,cáitốtvàcáixấukhôngtồntạitựthân.Chỉcócáitốtvàcáixấuthôngquahạnhphúcvàđaukhổgâyrachomìnhhaychongườikhác.Nếutôicóthểlàmsinhratrongmìnhmộtlòngvịthađểcóthểquantâmmộtcáchsâusắctớihạnhphúccủangườikhác,thìsựvịthanàysẽ trở thànhkimchỉnamchắcchắnnhấtchosựxétđoáncủa tôi.Đốimặtvớicuộcsốngthườngnhật,đặcbiệtlàvớicôngviệckhoahọc,tôisẽdễdànghơntrongviệcđánhgiáđâulànhữngquyếtđịnhvàhànhđộngsẽtạoranhiềuhạnhphúchơnvàgiảmđinhiềuđaukhổhơn.Cầnphảihiểurõrằngởđây tôi nói tớimột kinh nghiệm sống và trực tiếp, chứ không phảimớ líthuyếthaycácchâmngônđạođức.Kinhnghiệmnàyđòihỏimộtsựquantâmliêntụctớinhữngtưtưởnglàmđộnglựcchotôi.Phậtgiáososánhtinhthầnvớiphalêsẽnhuộmmàucủanơingườitađặtnó.Nólàtrungtính,vàchínhnhữngýđịnhsẽquyếtđịnhđặcđiểmthựcsựcủacáchànhđộngcủachúngta.Tôiđưaratiêuchuẩncủasựlựachọnnhữnggìtôicầnphảilàmvàphảitránhnhưsau:tôntrọngnhânloạivàhệsinhquyểnbằngmọigiá.

Biếtchưađủđểhiểuthấuthựctại

Nỗlựccủa tinh thầncầnphảiđạtđượcsựchuyểnbiếnsâusắc trongcáchnhậnthứcvàtácđộnglênthếgiớicủachúngta.Nhưtrongtrườnghợpcủanhàvậtlílượngtử,biếtrằngtồntạimộtsựtươngthuộcgiữangườiquansátvàvậtđượcquansát,rằngýthứccủachúngtakhôngthểcôlậpvớithựctạitổngthểcủathếgiớihiệntượng,vàcầnphảinhậnthứcbằngkinhnghiệmcánhânrằngýthứccủachúngtacũngnằmtrongtổngthểđó,làchưađủ.Tinh

thầncủachúngtacầnphảiđồnghóađượcnhữnghàmýcủapháthiệnnày,vàcuộcsốngcủachúngtacũngphảiđượcbiếnđổivìđiềuđó.NgườigiácngộđạoPhậtbiếtrằngnhậnthứcthựcsựvềsựtươngthuộcphảiđượcthểhiệnbằnglòngtrắcẩnkhôngthểcưỡngnổivớimọisinhvật-mộtlòngtrắcẩn làmconngười thayđổisự tồn tạicủamình tới tậngốcrễ.Biếnmột trithứclíthuyết,cónguycơchỉmanglạinhữnghiệuứngảo,thànhmộtkinhnghiệmtrựctiếpnhưthếchínhlàchìakhóacủađạođức.

Khiđạođứclàsựphảnánhcủanhữngphẩmchấtbêntrongvàdẫnđườngchohànhvicủachúngta,nósẽđượcbiểuhiệnmộtcáchtựnhiêntrongsuynghĩ,lờinóivàhànhđộngcủachúngta,vàtrởthànhnguồncảmhứngchonhữngngườikhác.Nhưvậy,đạođứcđượcdựatrênmộtsựtươnghợpsâusắcgiữalíthuyếtvàkinhnghiệmsống.Nhưnglàmthếnàođểđạtđượcsựtươnghợpđó?Mộtcáchdầndần.Chúngtahãybắtđầubằngnghevàhọc,rồi tiếp tụcbằngsuyngẫmđểđạt tớiđỉnhđiểm trongviệc tíchhợpởconngười chúng ta, nhờvào thiền định,một nhận thứcmới về sự vật vàmộthànhvimới.Thiềnđịnhởđâythườngcónghĩalàlàmquenvớinhậnthứcmới về thế giới.Từ hiểu biết sẽ sinh ra thiền định, rồi từ đó biểu hiện rathànhhànhđộng.Nhưthếtasẽchuyểnmộtcáchliêntụctừsựhiểubiếtsangnhậnthứcnộitạirồitớiđạođứcsống.

Xãhộicủachúngtatạorađượcítnhàhiềntriết.Tấtnhiên,nótạorađượcnhữnghộiđồngbaogồmnhiềunhàtưtưởnglớn,nhưngởphươngTây,cáctiêuchuẩnđểchọnracácthànhviêncủa“hộiđồngcácnhàhiềntriết”nàychủyếudựatrênnhữngthànhtựuchuyênmôn,bấtchấpcácphẩmchấtnhânvăncủahọ.Trongkhimộtnhàhiềntriếtthựcsựcầnphảicócảtrítuệvàtráitim.

NgườiHiLạpxưanghĩrằnglítrílàtoànnăng,nócóthểgiảiquyếtmọivấnđềvàhiểuđượcmọihiệntượng.Nhưngkhoahọc,theomứcđộtiếnbộcủanó,đãnhậnthứcđượcrằnglítrí,trongmộtsốtrườnghợp,khôngthểđitới

tậncùngconđường.Cơhọclượngtửvàlíthuyếthỗnđộnđãđưavàokhoahọckháiniệmkhôngchắcchắn,bấtđịnhvàkhông thể tiênđoán.Hơn thếnữa,vàonăm1931,nhàtoánhọcKurtGodelđãchứngminhđượcmộtđịnhlí-màngàynaymangtênông-vềtínhkhôngđầyđủcủamộthệlogic.

Địnhlínổitiếngnàycókếtquảđángkinhngạcvàbíẩnnhấtcủatoánhọc,nóirằng:mộthệthốngsốhọcnhấtquánvàphimâuthuẫnluônchứanhữngmệnhđề“khôngthểquyếtđịnhđược”,tứclàcácphátbiểutoánhọcmàtakhông thểchỉbằngsuy luận logicnóiđược rằngchúngđúnghaysai.Mặtkhác,takhôngthểchứngminhmộthệthốnglànhấtquánvàphimâuthuẫnchỉdựatrênnhữngtiênđềcủanó;đểlàmđượcđiềunày,cầnphảiđirangoàihệthốngvàápđặtthêmmộthoặcmộtsốtiênđềkhácnằmngoàihệthống.Điềunàycónghĩalàhệthốngtựnólàkhôngđầyđủ.ĐólàlídotạisaođịnhlícủaGodelthườngđượcgọivớicáitênlà“địnhlíbấttoàn”.

MặcdùGodelchỉchứngminhkếtquảnàychomộthệthốngsốhọc,nhưnghậuquảcủatiếngsấmtrênbầutrờitĩnhlặngtoánhọcnàyrấttolớn.Vượtracảbênngoàilĩnhvựctoánhọc,ngàynaynóảnhhưởngtớicáclĩnhvựctưtưởng khác như triết học và tin học: trong triết học, vì định lí này chứngminhđượcrằngquyềnnăngcủatưduylítínhkhôngphảilàvôhạn;trongtinhọcbởivìnóchỉrasựtồntạinhữngvấnđềtoánhọckhôngbaogiờcóthểgiảiđượcbằngmáytính.ĐịnhlícủaGodelhàmýrằngluôntồntạimộtgiớihạnđốivớinhận thứccủachúng tavềmộthệ thốngđãcho,bởi chúng tacũnglàmộtbộphậncủahệthốngđó.Đểvượtquađượcgiớihạnnày,cầnphảithoátrakhỏihệthống.Chínhvìthếtôinghĩrằngchúngtacầnphảicócácnguồntrithứckhácliênquantớiphẩmhạnhvàđạođức.Tôitinrằngtâmlinh(vàđặcbiệtlàPhậtgiáo)cóvaitròkhicácgiớihạnkhoahọcđểlạimộtchỗtrốngcầnphảilấpđầy,mộtkhoảngtrốngliênquantớiviệcchuyểnbiếncánhânvàtrithứccủatinhthầnchúngta.Tâmlinhchotamộtcáinhìnvềthựctạimàkhoahọckhôngthểcungcấpđược,bởivìnólàkhôngđầyđủtheođịnhlícủaGodel.

Nhưnghãychúý!Đừngvìthếmànghĩrằnglogiccủakhoahọcsẽtrởthànhmờnhòe,chỉ là tươngđốivàđịnh tính.Cónhữngđịnh luậtvật líchiphốihỗnđộncũngnhưsựbấtđịnh.NguyênlíbấtđịnhcủaHeisenberg,theođótakhôngbaogiờbiếtchắcchắnđồngthờivậntốcvàvịtrícủamộthạt,cómộtdạngtoánhọcrấtxácđịnh.CũnggiốngnhưtoánhọcmàGodelsửdụngđểchứngminh rằng ta không thể chứngminhmột sốmệnh đề trongmột hệthốngsốhọc(cáimàngườitagọilà“siêutoánhọc”).Mọithứởđâyđềuvẫncònđịnhlượng,khôngcógìlàđịnhtínhcả,nhưngchúngtaphảichấpnhậnsựtồntạicótínhcơbảncủamộtphầnbấtđịnhvàhỗnđộntrongtựnhiên.

Vậy liệu khoa học có bị suy yếu khi gặp phải các khái niệm không chắcchắn,bấtđịnh,khôngthểtiênđoán,bấttoànvàkhôngthểquyếtđịnhkhông?Liệu nó có bị lung lay vì biết rằng sẽ không bao giờ biết được hết? Tôikhông nghĩ như thế.Ngược lại, tôi thấy rằng khoa học còn được củng cốthêm.Hỗn độn và bất định cho phép tự nhiênmặc sức sáng tạo hơn, chophépnótạoranhữngthứmớimẻkhôngngầmchứatrongnhữngtrạngtháitrước,thoátkhỏiquyếtđịnhluậncứngnhắcvàcằncỗi.Lấylạivídụvềmộtnghệsĩchơinhạcjazzluônlàmmớibằngcáchchơingẫuhứngxungquanhmộtchủđềnàođó, tựnhiêncũngbộtphátvàngẫuhứngkhichơivớicácđịnhluậttựnhiênđểtạorasựmớimẻ.Cuốnsáchcủatựnhiênkhôngphảichỉviếtmộtlầnlàxong,mànóđượcsángtạodầndần.

Khoahọcchotôitựdo

Như vậy, duy vật và duy tâm, hai phe đối lập nhau tới tận ngày nay, sẽkhôngthểloạitrừnhaunếuhaibênnhấtquánvàcóthiệntâm,bởivìnguyênlíbấttoànkhôngchophépmỗibêncóđượcmộtchânlíđầyđủ.Đólàlídotại sao tôinghĩ rằngchấpnhậnsựbổsung lẫnnhaucủacáccách tiếpcậnkhoahọcvàtâmlinhlàcựckìquantrọng.

Tôitinchắcrằngkhoahọckhôngphảilàcửasổduynhấtchophépchúngta

tiếpcậnvớithựctại.Sẽlàquátựphụ,vớimộtnhàkhoahọc,khikhẳngđịnhđiềungượclại.Tâmlinh,cũngnhưthơcavànghệthuật,làmộtcáchkhácbổsungchokhoahọcđểchiêmnghiệmthếgiới.Khôngbaogiờkhoahọccóthểđộchànhtớiđượctậncùngcủaconđường.Chúngtacầnphảidùngtớicácdạngkháccủanhậnthức,nhưtrựcgiáchuyềnbíhaytôngiáo(cáimàPhậtgiáogọilà“giácngộ”),nghệthuậthaythơcađểcóthểtiếpcậnvớithựctạitốihậu.BứcHoasúngcủaMonethaycácbàithơcủaRimbaudlẽnàokhôngsoisángchochúngtavềthựctạinhưlàvậtlíhạthaylíthuyếtBigBang?

Phảinóirằng,quanđiểmnàylàthiểusốtrongthếgiớikhoahọc.Đasốcácđồngnghiệpcủatôikhôngbaogiờđặtracáccâuhỏitâmlinh,nếucócũngkhôngnói về nómột cách cởimở.Nhữngngười khác dựng lênmột váchngăngiữakhoahọcvà tâm linh.Nếu trong tuầnhọ làmkhoahọcvàcuốituầntớinhàthờ,thìchưabaogiờtrongtâmtríhọthoángcósựsosánhgiữahaicáchtiếpcậnđó.Nhữngngườikhácnữathìhoàntoànchẳngquantâmgìtớitâmlinh.NhàvậtlíđoạtgiảiNobelngườiMỹStevenWeinbergnghĩrằngtôngiáo lànguồngốccủanhiều thứxấuxa trên thếgiới.Ôngđãviếtmộtcách rấtkhiêukhích: “Dù tôngiáocóhaykhông,người tốt sẽ luôn tốtvàngườixấuvẫnluônxấu.Mộttrongnhữngthànhtựulớnlaocủakhoahọclàđã,nếukhôngngănchặnhoàntoànngườicótrithứctrởthànhtínđồ,thìítnhấtcũngchophéphọkhôngtrởthànhtínđồ”.Vàôngtađãkểracáccuộcthánhchiến,tànsátvàchiếntranhtôngiáokhác.Nhưngôngtađãquênmấtnhữngđiềuxấuxamà“khoahọckhôngý thức”, nhưRabelaisđãnói tới,cũng có thể gây hại cho nhân loại và sinh quyển. Vả lại, tôn giáo màWeinbergnóitớichỉlàmộtphiênbảnméomócủatâmlinh:nhữngkẻthamgiavàocáccuộcchiếntranhtôngiáochắcchắnkhôngcólòngtrắcẩnđốivớingườikhác,màđólạilàcơsởcủamọitruyềnthốngtâmlinh.

Cácmốiquanhệgiữakhoahọcvàtâmlinhchắcchắncònchưahếtgâyratranhcãi.Vềphầnmình,ngaycảkhitâmlinhgiúptôisốngvàgiaothiệptốthơnvớinhữngngườixungquanh,vànếunhư,khisốngtốthơn,tôisẽlàm

tốthơncôngviệcnghiêncứu,thìkhôngmộttiênnghiệmtriếthọcnàoảnhhưởngtrựctiếptớinó.Chủđềnghiêncứuchínhcủatôilàsựhìnhthànhvàphát triển của các thiên hà, đặc biệt là của các thiên hà lùn, và việc đánhcượchaykhôngvềmộtnguyênlísángtạohoàntoànkhôngảnhhưởnggìtớicácphátminhcủatôi.Conđườngtâmlinhcủatôi tácđộngtrêntấtcảcácbĩnhdiệnkhác.

Hơnlúcnàohết,khoahọcchotôitựdo.

Chúthích

[1]BảndịchtiếngViệtcủaNhàxuấtbảnTrithức,2005.

[2]BảndịchtiếngViệtcủaTrầnBáTín,NxbTrithức,2009,2011,2012.

[3]NhiềutrườngđạihọcởBắcMỹ(CanadavàMỹ)cólệchocácgiáosưvàphógiáo sưcứ sau6nămgiảngdạyđượcnghỉ1nămđể làmnghiêncứuriêngởcáccơquankháchoặcviếtsáchmàvẫnđượchưởngnguyênlương(ND).

[4]BảndịchtiếngViệtcủaPhạmVănThiều,NxbKhoahọc&Kỹthuật.

[5]Lượng tử vàhoa sen (Thequantumand the lotus),NxbTổnghợpTp.HCM,2005.

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

Tạoebook:TôHảiTriều

Ebookthựchiệndànhchonhữngbạnchưacóđiềukiệnmuasách.

Nếubạncókhảnănghãymuasáchgốcđểủnghộtácgiả,ngườidịchvàNhàXuấtBản

Mụclục

LỜINHÀXUẤTBẢN

PHẦNITÔILÀAI:SỰHỢPLƯUCỦABANỀNVĂNHÓAMộtnềngiáodụckiểuPhápKếthừatruyềnthốngnhogiáoCuộcchiếntranhchốngMỹThờiniênthiếuhạnhphúcvàchămchỉTướngDeGaulleđãgửitôisangThụySĩnhưthếnào……vàtuyếtđãkhiếntôichọnmặttrờiCaliforniarasaoNhữnggiáosưngoạihạngCáibóngcủaHubbleNhữngbướcchậpchữngnghiêncứuđầutiênMộtxãhộisôiđộngHọccáchnghiêncứuChađẻcủakínhthiênvănkhônggianHubbleTiếnggọicủabầutrờiTrởvềquêhươngđangchiếntranhĐitìmtươnglaicủavũtrụTinxấutừViệtNamThomasJeffersonvàĐạihọcVirginiaTạisaolạilànướcMỹKhiđiềukhôngthểtinđượcxảyraTừcácthiênhàsơsinhtớivậtchấttốicủavũtrụCuộcsốngcủamộtnhànghiêncứukhôngcònnhưxưaTạisaotôisửdụngtiếngPháp,tạisaotôiviếtchocôngchúngTrởlạiquêhươngConngườivàsốphậncủanó

PHẦNIITÔINGHIÊNCỨUGÌ:KHOAHỌCỞMỌITRẠNGTHÁICỦANÓThếgiớikhôngphảilàmộtgiấcmơvàánhsánglàsứgiảcủanóThếgiớituyệtđẹp……vàcótrậttựLinhhồncủacácđịnhluậtHaicấpđộcủathựctạiCácđịnhluậtvậtlíđượcpháthiệnhayphátminh?ThiênnhiênnóibằngtoánhọcChớpsángkhoahọcĐịnhkiếnkhoahọcvàtrithứckháchquan

TròlừacủaSokalPhươngphápkhoahọcGiaiđiệubíẩncủavũtrụVẻđẹpcủamộtlíthuyếtVũtrụtấtđịnh,quygiảncủaNewtonvàLaplaceSựthâmnhậpcủathờigianvàlịchsửHỗnđộnđemlạitựdochotựnhiênSựnhòemờlượngtửTáihồiliênminhgiữaconngườivàvũtrụ

PHẦNIIITÔITINGÌ:LƯỢNGTỬVÀHOASENKhoahọckhôngcógìđểnóivềcáchchúngtasốngKhoahọcvàPhậtgiáo:nơigiaocắtcủanhữngconđường“Hãyxemxétsựđúngđắntrongcáclờidạycủata…”SựphụthuộclẫnnhaucủacáchiệntượngConlắcFoucaultConđẻcủacácvìsaovàanhemvớicáheoTínhkhông:sựthiếuvắngmộtthựctạinộitạiVôthườngởngaytronglòngthựctạiBóngmaCopernicusvànguyênlívịnhânNgẫunhiênhaytấtyếu?ConngườivàvũtrụcộngsinhchặtchẽNguyênlísángtạohayvũtrụkhôngcóđiểmkhởiđầu?Cáclànsóngýthứchaycácgóinơron?Bứcbíchhọavũtrụvĩđạivềnguồngốccủachúngta,nguồncảmhứngvàminhtriếtTráchnhiệmcủanhàkhoahọcLiệusángtạokhoahọccócầnphảiđượckiểmsoát?BiếtchưađủđểhiểuthấuthựctạiKhoahọcchotôitựdo