V « s ¶ n t Ê t c ¶ c ¸ c n− í c , ® o µ n k Õ t l ¹ i !

V. I. Lª-nin

Toµn tËp

18

V. I. Lª-nin Toµn tËp

TËp

18 Chñ nghÜa duy vËt

vµ

chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n

Nhµ xuÊt b¶n chÝnh trÞ quèc gia Hµ Néi - 2005

Nh÷ng t¸c phÈm cña V. I. Lª-nin trong tËp nµy in theo b¶n dÞch

cña Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi

Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, 1980

10102 – 070 Л _____________________ 791 – 80 0101020000

014 (01) – 80

C

Lêi nhµ xuÊt b¶n

Kh¼ng ®Þnh chñ nghÜa M¸c - Lª-nin vµ t− t−ëng Hå ChÝ Minh lµ nÒn t¶ng t− t−ëng vµ kim chØ nam hµnh ®éng lµ vÊn ®Ò cã tÝnh nguyªn t¾c ®èi víi c¸ch m¹ng ViÖt Nam; lµ b−íc ph¸t triÓn vÒ nhËn thøc vµ t− duy lý luËn cña §¶ng ta trong c«ng cuéc ®æi míi, quyÕt t©m x©y dùng ®Êt n−íc theo con ®−êng x· héi chñ nghÜa.

Nh÷ng thµnh tùu mäi mÆt do c«ng cuéc ®æi míi ®Êt n−íc mang l¹i trong nh÷ng n¨m qua thËt ®¸ng tr©n träng vµ khÝch lÖ, ®ång thêi ®ßi hái toµn §¶ng, toµn d©n ph¶i tiÕp tôc nghiªn cøu, ph¸t triÓn lý luËn c¸ch m¹ng khoa häc cña chñ nghÜa M¸c - Lª-nin ®Ó gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò thùc tiÔn ®ang ®Æt ra trong sù nghiÖp c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc trong giai ®o¹n hiÖn nay.

Víi tinh thÇn ®ã, viÖc t×m hiÓu, nghiªn cøu cã hÖ thèng vµ vËn dông s¸ng t¹o nh÷ng t− t−ëng, nh÷ng tinh hoa cña chñ nghÜa M¸c - Lª-nin lµ v« cïng quan träng vµ cÊp thiÕt ®èi víi chóng ta hiÖn nay.

§¸p øng nhu cÇu häc tËp, nghiªn cøu lý luËn cña ®«ng ®¶o b¹n ®äc, ®Æc biÖt lµ cña c¸c nhµ ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch, c¸c nhµ khoa häc, c¸c nhµ nghiªn cøu, gi¶ng viªn vµ sinh viªn c¸c tr−êng ®¹i häc, nh©n dÞp kû niÖm 135 n¨m ngµy sinh cña Vla-®i-mia I-lÝch Lª-nin (22-4-1870 – 22-4-2005), Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia xuÊt b¶n Bé s¸ch quý V.I.Lª-nin - Toµn tËp gåm 55 tËp vµ 2 tËp Tra cøu.

Bé s¸ch V.I.Lª-nin - Toµn tËp ra m¾t b¹n ®äc lÇn nµy ®−îc

xuÊt b¶n theo ®óng nguyªn b¶n cña bé V.I.Lª-nin - Toµn tËp, tiÕng ViÖt, do Nhµ xuÊt b¶n Sù thËt, Hµ Néi, hîp t¸c víi Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸txc¬va, xuÊt b¶n vµo nh÷ng n¨m 70 - 80 thÕ kû XX.

* * *

TËp 18 cña Bé s¸ch V.I.Lª-nin - Toµn tËp gåm t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" vµ "M−êi c©u hái ®Æt ra cho b¸o c¸o viªn" ®−îc V.I.Lª-nin viÕt trong kho¶ng thêi gian tõ th¸ng Hai - th¸ng M−êi 1908. Néi dung chÝnh cña t¸c phÈm nµy ®−îc ph©n tÝch kh¸ toµn diÖn trong phÇn Lêi tùa in ë ®Çu s¸ch, do ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin (Liªn X«), viÕt cho lÇn xuÊt b¶n b»ng tiÕng ViÖt.

PhÇn Phô lôc vµ c¸c B¶n chØ dÉn (víi nh÷ng sè trang t−¬ng øng cña phÇn néi dung trong tËp) ë cuèi s¸ch ®−îc tr×nh bµy hÕt søc khoa häc vµ chuÈn x¸c; ®©y lµ phÇn tra cøu rÊt bæ Ých, gãp phÇn lµm s¸ng tá nhiÒu vÊn ®Ò trong néi dung t¸c phÈm, gióp b¹n ®äc hiÓu s©u s¾c h¬n t− t−ëng cña V.I.Lª-nin.

Chó thÝch cuèi trang b»ng dÊu (*) lµ cña V.I.Lª-nin; Chó thÝch b»ng ch÷ sè ArËp (1)) lµ cña ViÖn Nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin trùc thuéc Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng céng s¶n Liªn X« (tr−íc ®©y).

Hy väng Bé s¸ch sÏ lµ tµi liÖu nghiªn cøu vµ tham kh¶o bæ Ých cho b¹n ®äc.

Th¸ng 3 n¨m 2005

Nhµ xuÊt b¶n ChÝnh trÞ quèc gia

VII

lêi tùa

TËp 18 trong V. I. Lª-nin Toµn tËp gåm t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" viÕt trong kho¶ng thêi gian th¸ng Hai - th¸ng M−êi 1908 vµ ®−îc in thµnh s¸ch riªng vµo th¸ng N¨m 1909, vµ ngoµi ra cßn gåm c¶ "M−êi c©u hái ®Æt ra cho b¸o c¸o viªn"; ®ã lµ nh÷ng c©u hái næi tiÕng ®· ®−îc I. Ph. §u-br«-vin-xki dïng lµm ®Ò c−¬ng cho bµi ph¸t biÓu - theo sù uû nhiÖm cña V. I. Lª-nin - chèng c¸c quan ®iÓm Ma-kh¬ cña B«-g®a-nèp vµ cña nh÷ng m«n ®å cña B«-g®a-nèp trong buæi thuyÕt tr×nh tiÕn hµnh t¹i Gi¬-ne-v¬ håi th¸ng N¨m 1908.

"Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu cña V. I. Lª-nin. ý nghÜa lÞch sö cña t¸c phÈm nµy lµ ë chç nã ®· tiÕp tôc ph¸t triÓn triÕt häc m¸c-xÝt, ®· gi¶i ®¸p c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc lóc ®ã ®ang ®−îc ®Æt ra tr−íc ®¶ng, ®· kh¸i qu¸t trªn ph−¬ng diÖn triÕt häc nh÷ng thµnh tùu míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn. Trong t¸c phÈm nµy Lª-nin ®· phª ph¸n toµn diÖn triÕt häc duy t©m t− s¶n ph¶n ®éng vµ chñ nghÜa xÐt l¹i trong triÕt häc. T¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ kiÓu mÉu vÒ tÝnh ®¶ng b«n-sª-vÝch trong cuéc ®Êu tranh chèng nh÷ng kÎ thï cña chñ nghÜa M¸c; tÝnh ®¶ng Êy ®· kÕt hîp mét c¸ch h÷u c¬ tinh thÇn c¸ch m¹ng nång nhiÖt víi tÝnh khoa häc s©u s¾c.

Ph¸t triÓn mét c¸ch s¸ng t¹o häc thuyÕt cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, V. I. Lª-nin ®· nghiªn cøu mét c¸ch toµn diÖn, phï

Lêi tùa

VIII

hîp víi nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö míi, tÊt c¶ nh÷ng bé phËn cÊu thµnh cña chñ nghÜa M¸c, trong ®ã cã chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. Mçi t¸c phÈm cña Lª-nin, ngay c¶ tr−êng hîp t¸c phÈm Êy kh«ng bµn chuyªn vÒ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc, ®Òu lµ mÉu mùc vÒ sù ¸p dông phÐp biÖn chøng duy vËt - víi tÝnh c¸ch lµ mét häc thuyÕt s©u s¾c nhÊt vµ toµn diÖn nhÊt vÒ sù ph¸t triÓn - vµo viÖc ph©n tÝch bèi c¶nh lÞch sö, c¸c hiÖn t−îng kinh tÕ vµ chÝnh trÞ cña ®êi sèng x· héi.

Ph. ¡ng-ghen nªu lªn r»ng cø sau mçi ph¸t minh ®¸nh dÊu thêi ®¹i, ngay c¶ lµ mét ph¸t minh trong lÜnh vùc lÞch sö tù nhiªn, th× chñ nghÜa duy vËt ®Òu kh«ng tr¸nh khái ph¶i thay ®æi h×nh d¹ng cña m×nh (xem C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen. TuyÓn tËp gåm hai tËp, tiÕng Nga, t. II, 1955, tr. 353 - 354). Trong nh÷ng ®iÒu kiÖn lÞch sö ®· thay ®æi, khi mµ chñ nghÜa t− b¶n ®· b−íc vµo giai ®o¹n ph¸t triÓn ®Õ quèc chñ nghÜa cña nã, khi mµ mét cuéc c¸ch m¹ng ®· b¾t ®Çu diÔn ra trong khoa häc tù nhiªn, chÝnh V. I. Lª-nin ®· ®em l¹i mét h×nh d¹ng míi cho chñ nghÜa duy vËt triÕt häc. Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt to lín trong viÖc tiÕp tôc hoµn thiÖn chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng; ®©y lµ mét t¸c phÈm kinh ®iÓn cña giai ®o¹n lª-nin-nÝt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt.

Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®−îc Lª-nin viÕt vµo mét thêi kú cña lÞch sö n−íc Nga khi mµ chÝnh phñ chuyªn chÕ Nga hoµng, sau khi ®µn ¸p cuéc c¸ch m¹ng 1905 - 1907, ®· thiÕt lËp ë trong n−íc mét chÕ ®é khñng bè tµn b¹o cña c¶nh s¸t, khi mµ thÕ lùc ph¶n ®éng ®· ngù trÞ trong tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc ®êi sèng x· héi. "Cã t×nh tr¹ng tho¸i chÝ, mÊt tinh thÇn, ph©n liÖt, ch¹y dµi, tõ bá lËp tr−êng, nãi chuyÖn d©m b«n chø kh«ng ph¶i chÝnh trÞ n÷a. Xu h−íng ngµy cµng ng¶ vÒ triÕt häc duy t©m; chñ nghÜa thÇn bÝ ®−îc dïng ®Ó che ®Ëy tinh thÇn ph¶n c¸ch m¹ng", - ®ã lµ lêi nhËn ®Þnh cña V. I. Lª-nin vÒ t×nh h×nh trong n−íc sau khi cuéc c¸ch m¹ng Nga lÇn thø nhÊt thÊt b¹i (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va,

Lêi tùa

IX

t.41, tr. 11 - 12). Sù biÖn hé vÒ ph−¬ng diÖn t− t−ëng cho thÕ lùc ph¶n c¸ch m¹ng, sù phôc håi t− t−ëng thÇn bÝ t«n gi¸o, ®Òu ®· in dÊu Ên trong khoa häc, v¨n häc, nghÖ thuËt. ChiÕm ®Þa vÞ thèng trÞ trong triÕt häc lµ nh÷ng h×nh thøc chñ nghÜa duy t©m ph¶n ®éng nhÊt, chóng phñ nhËn tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña tù nhiªn vµ cña x· héi, vµ phñ nhËn kh¶ n¨ng nhËn thøc tù nhiªn vµ x· héi. Trong giíi t− s¶n, ®Æc biÖt lµ trong giíi trÝ thøc, ng−êi ta thÊy lan truyÒn réng r·i "thuyÕt t×m thÇn", mét trµo l−u triÕt häc - t«n gi¸o ph¶n ®éng, nh÷ng ®¹i biÓu cña trµo l−u Êy ®· kh¼ng ®Þnh r»ng nh©n d©n Nga "®· mÊt chóa" vµ nhiÖm vô lµ ph¶i "t×m l¹i" chóa. Trong v¨n häc vµ nghÖ thuËt ng−êi ta t¸n d−¬ng sù sïng b¸i chñ nghÜa c¸ nh©n, t− t−ëng phi chÝnh trÞ, "nghÖ thuËt thuÇn tuý", tõ bá nh÷ng truyÒn thèng d©n chñ - c¸ch m¹ng cña t− t−ëng x· héi Nga. C¸c thÕ lùc ph¶n c¸ch m¹ng ®· lµm tÊt c¶ nh÷ng g× cã thÓ lµm ®−îc ®Ó b«i nhä giai cÊp c«ng nh©n vµ ®¶ng cña nã, ph¸ bá nh÷ng nguyªn lý cña chñ nghÜa M¸c. Trong t×nh h×nh ®ã, viÖc b¶o vÖ triÕt häc m¸c-xÝt trë thµnh mét nhiÖm vô hÕt søc quan träng vµ cÊp b¸ch.

V. I. Lª-nin nªu lªn r»ng víi néi dung t− t−ëng phong phó vµ ®a d¹ng cña chñ nghÜa M¸c, vµo nh÷ng thêi kú lÞch sö kh¸c nhau, lóc th× khÝa c¹nh nµy, lóc th× khÝa c¹nh kh¸c ®−îc ®Ò lªn hµng ®Çu. NÕu nh− vµo ®ªm tr−íc cña cuéc c¸ch m¹ng 1905 - 1907, ®iÒu cã ý nghÜa c¬ b¶n lµ viÖc ¸p dông häc thuyÕt kinh tÕ cña M¸c vµo thùc tÕ n−íc Nga, cßn trong thêi kú c¸ch m¹ng, ®iÒu cã ý nghÜa c¬ b¶n l¹i lµ nh÷ng vÊn ®Ò s¸ch l−îc, th× sau c¸ch m¹ng vÊn ®Ò ®−îc ®Ò lªn hµng ®Çu lµ triÕt häc m¸c-xÝt. Lª-nin viÕt: "Thêi kú ph¶n ®éng vÒ x· héi vµ chÝnh trÞ, thêi kú "nghiÒn ngÉm" nh÷ng bµi häc phong phó cña c¸ch m¹ng kh«ng ph¶i ngÉu nhiªn lµ mét thêi kú mµ nh÷ng vÊn ®Ò lý luËn c¬ b¶n, trong ®ã cã c¶ nh÷ng vÊn ®Ò triÕt häc, ®èi víi bÊt cø mét trµo l−u sinh ®éng nµo còng ®Òu ®−îc ®Èy lªn mét trong nh÷ng vÞ trÝ hµng ®Çu" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.20, tr. 128). Còng nh− vµo ®ªm tr−íc cña cuéc c¸ch m¹ng Nga lÇn thø nhÊt, Lª-nin ®· b¸c bá nh÷ng lý luËn d©n tuý - tù do chñ nghÜa vµ ¸p dông häc thuyÕt

Lêi tùa

X

kinh tÕ cña M¸c vµo ®iÒu kiÖn n−íc Nga, cßn trong nh÷ng n¨m c¸ch m¹ng, Lª-nin ®· ®em s¸ch l−îc b«n-sª-vÝch duy nhÊt ®óng ®¾n ®èi lËp l¹i chñ nghÜa c¬ héi cña ph¸i men-sª-vÝch, - vµo nh÷ng n¨m thÕ lùc ph¶n ®éng thèng trÞ, Lª-nin ®· ®¸nh b¹i viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c, ®· hoµn thiÖn mét c¸ch toµn diÖn triÕt häc m¸c-xÝt, ®· chØ ra r»ng chØ cã triÕt häc m¸c-xÝt míi cã thÓ lµ c¬ së lý luËn cho ho¹t ®éng cña ®¶ng v« s¶n, cho chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc cña ®¶ng v« s¶n, cho ®−êng lèi chÝnh trÞ cña ®¶ng ®ã.

ThÕ lùc ph¶n ®éng hoµnh hµnh ë Nga håi ®ã kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng "thuÇn tuý Nga". Trong thêi ®¹i chñ nghÜa ®Õ quèc, giai cÊp t− s¶n ë tÊt c¶ c¸c n−íc ®· quay mét tr¨m t¸m m−¬i ®é, nh− Lª-nin viÕt, tõ d©n chñ sang "ph¶n ®éng vÒ mäi mÆt" - trong kinh tÕ, chÝnh trÞ, t− t−ëng. Vµo cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX, ë ch©u ¢u ng−êi ta thÊy lan trµn c¸i gäi lµ triÕt häc "kinh nghiÖm phª ph¸n" - chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, hay lµ chñ nghÜa Ma-kh¬. XuÊt hiÖn nh− mét biÕn d¹ng cña chñ nghÜa thùc chøng, triÕt häc nµy cã tham väng ®ãng vai trß triÕt häc "duy nhÊt khoa häc" d−êng nh− ®· kh¾c phôc ®−îc nh÷ng sù phiÕn diÖn cña chñ nghÜa duy vËt còng nh− cña chñ nghÜa duy t©m, mÆc dï thùc ra c¸i vÎ ngoµi Êy ®· che giÊu thùc chÊt duy t©m - chñ quan ph¶n ®éng. Mét sè häc gi¶ cã tªn tuæi (H. Poanh-ca-rª, A. Anh-stanh vµ nh÷ng nh©n vËt kh¸c) ®· r¬i vµo ¶nh h−ëng cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n. Mét sè ng−êi d©n chñ - x· héi tù x−ng lµ "häc trß cña M¸c" ®· coi chñ nghÜa Ma-kh¬ lµ "®Ønh tét cïng cña khoa häc" cã sø mÖnh "thay thÕ" triÕt häc duy vËt biÖn chøng cña chñ nghÜa M¸c; viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i c¸c nguyªn lý triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c lµ mét biÓu hiÖn cña chñ nghÜa c¬ héi quèc tÕ. C.Cau-xky, mét trong nh÷ng thñ lÜnh cña §¶ng d©n chñ - x· héi §øc, ®· cho r»ng cã thÓ "bæ sung" chñ nghÜa M¸c b»ng nhËn thøc luËn cña Ma-kh¬; Ph. ¸t-l¬, mét nh©n vËt d©n chñ - x· héi ¸o, còng ®øng trªn quan ®iÓm ®ã. Trong th− göi A.M.Goãc-ki ngµy 31 th¸ng Giªng (13 th¸ng Hai) 1908, Lª-nin ®· chØ râ mèi liªn hÖ gi÷a chñ nghÜa c¬ héi vµ chñ

Lêi tùa

XI

nghÜa duy t©m triÕt häc: "Chñ nghÜa duy vËt, víi tÝnh c¸ch lµ triÕt häc, ®ang bÞ bän hä h¾t hñi kh¾p n¬i. Tê "Neue Zeit", mét c¬ quan v÷ng vµng nhÊt vµ hiÓu biÕt nhÊt, thê ¬ víi triÕt häc, kh«ng khi nµo tÝch cùc ñng hé chñ nghÜa duy vËt triÕt häc c¶, thÕ mµ thêi gian gÇn ®©y ®· kh«ng chót e dÌ ®¨ng bµi cña nh÷ng kÎ theo chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n... TÊt c¶ c¸c trµo l−u tiÓu t− s¶n trong phong trµo d©n chñ - x· héi ®Òu chñ yÕu ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy vËt triÕt häc vµ ng¶ theo Can-t¬, theo ph¸i Can-t¬ míi, theo triÕt häc phª ph¸n" (Toµn tËp, tiÕng Nga, xuÊt b¶n lÇn thø 5, t.47, tr. 137 - 138).

ë Nga, ngoµi nh÷ng kÎ thï c«ng khai chèng giai cÊp v« s¶n vµ ®¶ng cña giai cÊp v« s¶n (V. V. Lª-xª-vÝch, V. M. TsÐc-nèp, v.v.), cßn cã mét nhãm trÝ thøc d©n chñ -x· héi ®· tuyªn truyÒn chñ nghÜa Ma-kh¬, nhãm nµy gåm c¶ nh÷ng phÇn tö men-sª-vÝch nh− N. Va-len-ti-nèp, P. X. I-u-skª-vÝch, v.v. lÉn nh÷ng ng−êi theo ph¸i b«n-sª-vÝch nh− A. B«-g®a-nèp, V. Ba-da-rèp, A. V. Lu-na-ts¸c-xki, v.v., nh÷ng ng−êi ®· dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. §ång thêi B«-g®a-nèp vµ nh÷ng ng−êi cïng t− t−ëng víi «ng ta ch¼ng nh÷ng xÐt l¹i nh÷ng nguyªn lý triÕt häc, mµ cßn xÐt l¹i c¶ nh÷ng nguyªn t¾c s¸ch l−îc cña ®¶ng v« s¶n, b¶o vÖ s¸ch l−îc bÌ ph¸i cña "chñ nghÜa triÖu håi", kh«ng chÞu sö dông nh÷ng kh¶ n¨ng hîp ph¸p trong ®Êu tranh chÝnh trÞ. Trong hoµn c¶nh cã t×nh tr¹ng tung t¸n t− t−ëng vµo nh÷ng n¨m thÕ lùc ph¶n ®éng thèng trÞ th× viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c - nh»m ph¸ ho¹i nh÷ng c¬ së lý luËn cña ®¶ng, t−íc vò khÝ giai cÊp v« s¶n vÒ mÆt t− t−ëng - lµ mét nguy c¬ nghiªm träng vµ nguy c¬ nµy cµng thªm nghiªm träng khi nh÷ng phÇn tö theo chñ nghÜa Ma-kh¬, ®Æc biÖt lµ A. V. Lu-na-ts¸c-xki, m−u toan biÕn chñ nghÜa x· héi thµnh mét d¹ng t«n gi¸o míi (c¸i gäi lµ "thuyÕt t¹o thÇn"), hä cho r»ng nÕu mang h×nh thøc t«n gi¸o th× chñ nghÜa x· héi sÏ "gÇn gòi h¬n vµ dÔ hiÓu h¬n" ®èi víi nh©n d©n Nga. §iÒu cÇn thiÕt lóc ®ã lµ ph¶i chØ râ thùc chÊt ph¶n ®éng cña chñ nghÜa Ma-kh¬, b¶o vÖ chñ nghÜa M¸c, gi¶i thÝch c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n cña chñ nghÜa

Lêi tùa

XII

duy vËt biÖn chøng, gi¶i thÝch theo quan ®iÓm chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng nh÷ng ph¸t minh míi cña khoa häc tù nhiªn. V. I. Lª-nin ®· hoµn thµnh ®−îc nh÷ng nhiÖm vô Êy trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n".

Lª-nin thÊy cÇn ph¶i xuÊt b¶n thËt sím cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n". Ng−êi viÕt: "...C¸i... quan träng lµ cuèn s¸ch ra ®−îc sím. Em mong s¸ch chãng xuÊt b¶n ch¼ng nh÷ng v× ®©y lµ mét nghÜa vô v¨n häc mµ cßn lµ mét nghÜa vô chÝnh trÞ thËt sù n÷a" (Toµn tËp, tiÕng ViÖt, Nhµ xuÊt b¶n TiÕn bé, M¸t-xc¬-va, t.55, tr. 357). Së dÜ Lª-nin thóc nhanh viÖc xuÊt b¶n cuèn s¸ch nµy lµ v× vµo th¸ng S¸u 1909 sÏ cã cuéc héi nghÞ cña ban biªn tËp më réng cña b¸o "Ng−êi v« s¶n" (®©y thùc tÕ lµ Trung t©m b«n-sª-vÝch), t¹i héi nghÞ Êy nhÊt ®Þnh ph¶i diÔn ra mét cuéc ®Êu tranh quyÕt liÖt chèng B«-g®a-nèp vµ nh÷ng ng−êi t¸n thµnh B«-g®a-nèp.

G. V. Plª-kha-nèp còng ®· lªn tiÕng chèng l¹i viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c vµ hµnh ®éng nµy ®· ®−îc Lª-nin hoan nghªnh. Song sù phª ph¸n cña Plª-kha-nèp ®èi víi chñ nghÜa Ma-kh¬ mang tÝnh chÊt h¹n chÕ; c¸c t¸c phÈm cña Plª-kha-nèp ®· bá qua kh«ng nãi ®Õn mèi liªn hÖ gi÷a chñ nghÜa Ma-kh¬ víi sù khñng ho¶ng cña khoa häc tù nhiªn vµ ®· m¾c ph¶i nh÷ng sai lÇm trong khi tr×nh bµy chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. H¬n thÕ n÷a, do xuÊt ph¸t tõ nh÷ng quan ®iÓm men-sª-vÝch bÌ ph¸i cña m×nh, Plª-kha-nèp ®· toan tÝnh t×m kiÕm mèi liªn hÖ gi÷a chñ nghÜa Ma-kh¬ vµ chñ nghÜa b«n-sª-vÝch, do vËy ®· lµm h¹i rÊt nhiÒu cho sù nghiÖp b¶o vÖ lý luËn m¸c-xÝt chèng l¹i chñ nghÜa xÐt l¹i. Trong lÜnh vùc triÕt häc m¸c-xÝt, bän xÐt l¹i ®· bÞ ®Ëp tan nhê cuéc ®Êu tranh triÖt ®Ó cña nh÷ng ng−êi b«n-sª-vÝch ®øng ®Çu lµ V. I. Lª-nin. Trong cuéc ®Êu tranh Êy cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®· ®ãng vai trß quyÕt ®Þnh. Cuéc ®Êu tranh nµy cã mét ý nghÜa quèc tÕ to lín, nã ®· ®Ëp tan nh÷ng lêi kh¼ng ®Þnh cña c¸c thñ lÜnh c¬ héi chñ nghÜa cña Quèc tÕ II nãi r»ng triÕt häc tuång nh− kh«ng liªn quan ®Õn chÝnh trÞ, r»ng nh÷ng quan ®iÓm triÕt häc cña tõng ®¶ng viªn

Lêi tùa

XIII

lµ viÖc riªng cña ®¶ng viªn Êy, r»ng ng−êi ta cã thÓ lµ mét ng−êi m¸c-xÝt mµ kh«ng ph¶i lµ nhµ duy vËt biÖn chøng trong triÕt häc.

Kh¸c víi thêi ®¹i cña C. M¸c vµ Ph. ¡ng-ghen, thêi ®¹i mµ trong ®ã nhiÖm vô hµng ®Çu lµ ph¸t triÓn vµ b¶o vÖ quan ®iÓm duy vËt lÞch sö vµ phÐp biÖn chøng duy vËt, ë thêi kú cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX viÖc b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn chñ nghÜa duy vËt triÕt häc m¸c-xÝt còng nh− b¶o vÖ vµ ph¸t triÓn lý luËn duy vËt biÖn chøng vÒ nhËn thøc, l¹i cã mét ý nghÜa quyÕt ®Þnh trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m triÕt häc. Nh÷ng nhµ triÕt häc t− s¶n cè g¾ng chøng minh, vÒ mÆt lý luËn, r»ng kh«ng cã kh¶ n¨ng nhËn thøc thùc t¹i kh¸ch quan, hä kh¼ng ®Þnh r»ng kh¸i niÖm vËt chÊt "®· lçi thêi", vµ hä quy nhiÖm vô cña khoa häc lµ "ph©n tÝch c¸c c¶m gi¸c", v.v.. Ph¸i Ma-kh¬ m−u toan lÊy nh÷ng ph¸t minh míi nhÊt cña khoa häc tù nhiªn ®Ó cñng cè thø triÕt häc duy t©m thï ®Þch víi khoa häc, coi triÕt häc Êy lµ ®Ønh tét cïng cña khoa häc. V. I. Lª-nin ®· chøng minh tÝnh chÊt v« c¨n cø cña nh÷ng toan tÝnh Êy, nh÷ng toan tÝnh mµ vÒ thùc chÊt cã ý nghÜa lµ lµm sèng l¹i nh÷ng quan ®iÓm duy t©m chñ quan cña BÐc-cli vµ Hi-um.

Lª-nin v¹ch râ nh÷ng gèc rÔ x· héi vµ giai cÊp cña chñ nghÜa Ma-kh¬, chØ râ r»ng chñ nghÜa Ma-kh¬ phôc vô lîi Ých cña giai cÊp t− s¶n trong cuéc ®Êu tranh cña giai cÊp Êy chèng giai cÊp v« s¶n, chèng thÕ giíi quan cña giai cÊp v« s¶n - chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö. §ång thêi Lª-nin ®· v¹ch trÇn hoµn toµn tÝnh chÊt ph¶n ®éng cña viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c, v¹ch râ thùc chÊt duy t©m, ph¶n m¸c-xÝt cña "chñ nghÜa kinh nghiÖm nhÊt nguyªn" cña B«-g®a-nèp, "chñ nghÜa kinh nghiÖm t−îng tr−ng" cña I-u-skª-vÝch, vµ v.v..

Th«ng qua cuéc ®Êu tranh chèng triÕt häc duy t©m ph¶n ®éng, V. I. Lª-nin ®· b¶o vÖ chñ nghÜa duy vËt triÕt häc m¸c-xÝt. Ph¸t triÓn nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt m¸c-xÝt, Lª-nin ®· ®−a ra mét ®Þnh nghÜa kinh ®iÓn vÒ vËt chÊt ®Ó tæng kÕt toµn bé lÞch sö cuéc ®Êu tranh cña chñ nghÜa duy vËt chèng chñ nghÜa duy t©m vµ chèng thuyÕt siªu h×nh, còng nh− tæng kÕt

Lêi tùa

XIV

nh÷ng ph¸t minh míi cña khoa häc tù nhiªn. Lª-nin viÕt: "VËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc dïng ®Ó chØ thùc t¹i kh¸ch quan ®−îc ®em l¹i cho con ng−êi trong c¶m gi¸c, ®−îc c¶m gi¸c cña chóng ta chÐp l¹i, chôp l¹i, ph¶n ¸nh, vµ tån t¹i kh«ng lÖ thuéc vµo c¶m gi¸c" (xem tËp nµy, tr. 151). Lª-nin xem xÐt vËt chÊt trong mèi liªn hÖ kh¨ng khÝt víi vËn ®éng, nhÊn m¹nh r»ng thùc t¹i kh¸ch quan chÝnh lµ vËt chÊt ®ang vËn ®éng. §Þnh nghÜa cña Lª-nin vÒ vËt chÊt ®ãng mét vai trß quan träng trong cuéc ®Êu tranh chèng triÕt häc duy t©m hiÖn ®¹i, thø triÕt häc mµ c¸c ®¹i biÓu cña nã ®· xuyªn t¹c c¸c thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, ®ång thêi t×m c¸ch chøng minh "tÝnh chÊt tinh thÇn" cña tån t¹i, chøng minh c¸i kh¶ n¨ng vËt chÊt tiªu tan vµ biÕn thµnh n¨ng l−îng, thø n¨ng l−îng mµ bän chóng coi lµ mét "thùc chÊt phi vËt chÊt" nµo ®ã, vµ v.v..

Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®· ph¸t triÓn h¬n n÷a c¸ch diÔn ®¹t cña Ph. ¡ng-ghen vÒ vÊn ®Ò c¬ b¶n cña triÕt häc - vÊn ®Ò quan hÖ gi÷a vËt chÊt vµ ý thøc. Khi nªu lªn tÝnh cã tr−íc cña vËt chÊt ®èi víi ý thøc, Lª-nin nhÊn m¹nh r»ng sù ®èi lËp tuyÖt ®èi gi÷a vËt chÊt, tån t¹i vµ ý thøc, t− duy chØ ë trong ph¹m vi nh÷ng giíi h¹n cña "vÊn ®Ò nhËn thøc luËn c¬ b¶n"; r»ng "ngoµi giíi h¹n ®ã, th× kh«ng cßn nghi ngê g× n÷a r»ng sù ®èi lËp ®ã lµ t−¬ng ®èi" (tr. 173).

C«ng lao vÜ ®¹i cña Lª-nin lµ ë chç: trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ thuyÕt bÊt kh¶ tri, Ng−êi ®· ph¸t triÓn toµn diÖn häc thuyÕt m¸c-xÝt vÒ tÝnh chÊt cã thÓ nhËn thøc ®−îc cña thÕ giíi, lý luËn vÒ ph¶n ¸nh. Lª-nin ®· b¶o vÖ quan niÖm duy vËt vÒ c¸i t©m lý, vÒ ý thøc víi tÝnh c¸ch lµ s¶n phÈm cao nhÊt cña vËt chÊt, víi tÝnh c¸ch lµ chøc n¨ng cña ãc con ng−êi. Ng−êi nhÊn m¹nh r»ng t− duy, ý thøc lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi. Ng−êi ®· ®Þnh nghÜa mét c¸ch xuÊt s¾c c¶m gi¸c lµ h×nh ¶nh chñ quan cña thÕ giíi kh¸ch quan, ®· phª ph¸n thuyÕt t−îng tr−ng hay thuyÕt t−îng h×nh - mét thø lý luËn bÊt kh¶ tri - cho r»ng c¶m gi¸c chØ lµ nh÷ng ký hiÖu −íc lÖ chø kh«ng ph¶i lµ h×nh ¶nh cña nh÷ng vËt cã thùc. Ngay c¶ trong thêi ®¹i chóng

Lêi tùa

XV

ta, thuyÕt nµy vÉn ®−îc c¸c ®¹i biÓu cña nh÷ng xu h−íng triÕt häc t− s¶n hiÖn ®¹i tuyªn truyÒn, cho nªn sù phª ph¸n cña Lª-nin ®èi víi c¸c thuyÕt Êy vÉn cã mét ý nghÜa nãng hæi.

Lª-nin v¹ch râ qu¸ tr×nh phøc t¹p vµ biÖn chøng cña nhËn thøc, chØ cho ta thÊy r»ng phÐp biÖn chøng chÝnh lµ lý luËn nhËn thøc cña chñ nghÜa M¸c. Toµn bé qu¸ tr×nh nghÞ luËn cña Lª-nin vÒ thùc chÊt cña lý luËn nhËn thøc m¸c-xÝt trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®· dÉn ®Õn luËn ®iÓm hÕt søc quan träng Êy, mµ vÒ sau, vµo nh÷ng n¨m 1914 - 1915, Lª-nin ®· tr×nh bµy trong t¸c phÈm "C¸c M¸c" vµ trong t¸c phÈm "Bót ký triÕt häc". Ng−êi viÕt: "Trong lý luËn nhËn thøc, còng nh− trong tÊt c¶ nh÷ng lÜnh vùc kh¸c cña khoa häc, cÇn suy luËn mét c¸ch biÖn chøng, nghÜa lµ ®õng gi¶ ®Þnh r»ng nhËn thøc cña chóng ta lµ bÊt di bÊt dÞch vµ cã s½n, mµ ph¶i ph©n tÝch xem sù hiÓu biÕt n¶y sinh ra tõ sù kh«ng hiÓu biÕt nh− thÕ nµo, sù hiÓu biÕt kh«ng ®Çy ®ñ vµ kh«ng chÝnh x¸c trë thµnh ®Çy ®ñ h¬n vµ chÝnh x¸c h¬n nh− thÕ nµo" (tr. 117). Sù ph©n tÝch lý luËn vÒ ch©n lý ®−îc tr×nh bµy trong t¸c phÈm "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", lµ mét vÝ dô tuyÖt vêi vÒ sù vËn dông phÐp biÖn chøng vµo viÖc nghiªn cøu qu¸ tr×nh nhËn thøc cña con ng−êi. V. I. Lª-nin ®Þnh nghÜa ch©n lý lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña tri thøc vµ Ng−êi xem xÐt qu¸ tr×nh Êy tõ hai phÝa: kh¸c víi c¸c d¹ng cña chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ cña thuyÕt bÊt kh¶ tri, Ng−êi nhÊn m¹nh tÝnh kh¸ch quan, tÝnh ®éc lËp cña néi dung nh÷ng tri thøc cña chóng ta ®èi víi chñ thÓ; ®ång thêi Lª-nin v¹ch râ r»ng nhËn thøc lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña ch©n lý t−¬ng ®èi thµnh ch©n lý tuyÖt ®èi, nh− vËy lµ Lª-nin ®em häc thuyÕt duy vËt biÖn chøng vÒ ch©n lý ®èi lËp víi thuyÕt t−¬ng ®èi còng nh− víi phÐp siªu h×nh. Lª-nin viÕt: "... Theo b¶n chÊt cña nã, t− duy cña con ng−êi cã thÓ cung cÊp vµ ®ang cung cÊp cho chóng ta ch©n lý tuyÖt ®èi mµ ch©n lý nµy chØ lµ tæng sè nh÷ng ch©n lý t−¬ng ®èi. Mçi giai ®o¹n ph¸t triÓn cña khoa häc l¹i ®em thªm nh÷ng h¹t míi vµo c¸i tæng sè Êy cña ch©n lý tuyÖt ®èi, nh−ng nh÷ng giíi h¹n ch©n lý cña mäi

Lêi tùa

XVI

®Þnh lý khoa häc ®Òu lµ t−¬ng ®èi, khi th× më réng ra, khi th× thu hÑp l¹i, tuú theo sù t¨ng tiÕn cña tri thøc" (tr. 158).

V. I. Lª-nin ®· v¹ch râ ý nghÜa cña thùc tiÔn trong qu¸ tr×nh nhËn thøc, coi thùc tiÔn lµ c¬ së vµ môc ®Ých cña nhËn thøc, lµ tiªu chuÈn cña ch©n lý; Ng−êi chØ ra r»ng quan ®iÓm cuéc sèng, quan ®iÓm thùc tiÔn ph¶i lµ quan ®iÓm sè mét vµ c¬ b¶n trong lý luËn nhËn thøc, r»ng quan ®iÓm nµy nhÊt ®Þnh dÉn tíi chñ nghÜa duy vËt. Trong cuèn s¸ch cña m×nh, V. I. Lª-nin ®· chØ râ r»ng tÝnh ch©n lý cña chñ nghÜa M¸c ®−îc chøng thùc bëi toµn bé tiÕn tr×nh ph¸t triÓn cña c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa trong mÊy chôc n¨m cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX. Trong thêi ®¹i chóng ta, tÝnh chÊt ch©n lý cña häc thuyÕt m¸c-xÝt ®−îc chøng thùc ch¼ng nh÷ng bëi sù ph¸t triÓn cña cuéc ®Êu tranh giai cÊp ë c¸c n−íc t− b¶n, mµ cßn bëi c¶ thùc tiÔn x©y dùng chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa céng s¶n ë c¸c n−íc thuéc hÖ thèng x· héi chñ nghÜa thÕ giíi. Bän xÐt l¹i ngµy tr−íc còng nh− bän xÐt l¹i hiÖn ®¹i ®Òu t×m c¸ch xuyªn t¹c thùc tiÔn ph¸t triÓn x· héi vµ biÖn minh cho viÖc xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c. V¹ch trÇn nh÷ng m−u toan xÐt l¹i c¸c c¬ së cña lý luËn m¸c-xÝt, Lª-nin ®ång thêi còng nªu lªn tÇm quan träng cña cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, sù cÇn thiÕt ph¶i cã quan ®iÓm s¸ng t¹o ®èi víi chñ nghÜa M¸c. Lª-nin viÕt: "Tõ ý kiÕn cña nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt cho r»ng lý luËn cña M¸c lµ ch©n lý kh¸ch quan, ng−êi ta chØ cã thÓ rót ra mét kÕt luËn duy nhÊt lµ: ®i theo con ®−êng mµ lý luËn cña M¸c v¹ch ra th× chóng ta ngµy cµng ®i ®Õn gÇn ch©n lý kh¸ch quan (tuy kh«ng bao giê cã thÓ n¾m hÕt ®−îc); nÕu ®i theo bÊt cø con ®−êng nµo kh¸c, chóng ta chØ cã thÓ ®i ®Õn sù lÉn lén vµ dèi tr¸" (tr. 168). Toµn bé néi dung cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ sù luËn chøng s©u s¾c vÒ kh¶ n¨ng nhËn thøc mét c¸ch kh¸ch quan nh÷ng quy luËt cña tù nhiªn vµ x· héi, mét néi dung thÊm ®−îm niÒm tin vµo søc m¹nh to lín cña lý tÝnh cña con ng−êi. ViÖc V. I. Lª-nin hoµn thiÖn lý luËn nhËn thøc khoa häc, duy vËt biÖn chøng lµ kiÓu mÉu s¸ng chãi vÒ sù ph¸t triÓn s¸ng t¹o chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng.

Lêi tùa

XVII

Vµo cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX trong khoa häc tù nhiªn b¾t ®Çu diÔn ra mét cuéc c¸ch m¹ng thËt sù: ng−êi ta ®· t×m ra c¸c tia R¬n-ghen (1895); hiÖn t−îng phãng x¹ (1896); ®iÖn tö (1897), mµ trong qu¸ tr×nh nghiªn cøu c¸c ®Æc tÝnh cña ®iÖn tö, ng−êi ta ph¸t hiÖn thÊy r»ng khèi l−îng cña nã cã thÓ biÕn ®æi tuú theo tèc ®é; ra-®i-um (1898), v.v.. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc ®· cho thÊy tÝnh chÊt h¹n chÕ cña bøc tranh vËt lý mµ cho ®Õn lóc ®ã ng−êi ta ®· vÏ lªn vÒ thÕ giíi. Ng−êi ta b¾t ®Çu xem xÐt l¹i hµng lo¹t kh¸i niÖm do vËt lý häc cæ ®iÓn ®−a ra tr−íc kia. Th«ng th−êng c¸c ®¹i biÓu cña vËt lý häc Êy ®· gi÷ lËp tr−êng cña chñ nghÜa duy vËt tù ph¸t, kh«ng tù gi¸c, th−êng lµ mang tÝnh chÊt siªu h×nh, mµ theo quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt nµy th× nh÷ng ph¸t minh míi vÒ vËt lý lµ ®iÒu kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc. VËt lý häc cæ ®iÓn ®· xuÊt ph¸t tõ chç ®ång nhÊt mét c¸ch siªu h×nh vËt chÊt lµ mét ph¹m trï triÕt häc, víi nh÷ng kh¸i niÖm nhÊt ®Þnh vÒ cÊu tróc cña vËt chÊt. §Õn khi nh÷ng kh¸i niÖm Êy thay ®æi mét c¸ch c¨n b¶n th× c¸c nhµ triÕt häc duy t©m, còng nh− mét sè nhµ vËt lý, b¾t ®Çu nãi vÒ "sù tiªu tan" cña vËt chÊt, chøng minh "tÝnh chÊt v« c¨n cø" cña chñ nghÜa duy vËt, phñ nhËn ý nghÜa kh¸ch quan cña c¸c lý luËn khoa häc, cho r»ng môc ®Ých cña khoa häc chØ lµ m« t¶ c¸c hiÖn t−îng, v.v..

V. I. Lª-nin chØ râ r»ng c¸i kh¶ n¨ng dÉn ®Õn mét sù gi¶i thÝch duy t©m chñ nghÜa ®èi víi c¸c ph¸t minh khoa häc th× cã ë ngay trong qu¸ tr×nh nhËn thøc thùc t¹i kh¸ch quan, vµ do chÝnh tiÕn bé cña khoa häc ®Î ra. ThÝ dô, ®Þnh luËt b¶o tån vµ chuyÓn hãa n¨ng l−îng ®· ®−îc V. ¤-xt¬-van-®¬ lîi dông ®Ó luËn chøng cho "thuyÕt duy n¨ng", ®Ó chøng minh "sù tiªu tan" cña vËt chÊt vµ sù chuyÓn hãa cña vËt chÊt thµnh n¨ng l−îng. ViÖc ®i s©u vµo nguyªn tö, nh÷ng cè g¾ng muèn ph©n t¸ch nh÷ng bé phËn c¬ b¶n cÊu thµnh nguyªn tö ®· dÉn ®Õn sù t¨ng c−êng vai trß cña to¸n häc trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn nh÷ng tri thøc vËt lý, ®iÒu ®ã tù b¶n th©n nã lµ mét hiÖn t−îng tÝch cùc. Tuy nhiªn trong thêi kú bøc tranh vËt lý vÒ thÕ giíi ®· thay ®æi mét c¸ch c¨n b¶n råi th× viÖc to¸n häc hãa vËt lý, còng nh− nguyªn t¾c cña thuyÕt t−¬ng ®èi,

Lêi tùa

XVIII

nguyªn t¾c tÝnh t−¬ng ®èi cña nh÷ng tri thøc cña chóng ta l¹i gãp phÇn lµm n¶y sinh ra cuéc khñng ho¶ng cña vËt lý häc vµ lµ nh÷ng nguån gèc nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa duy t©m "vËt lý häc". Nh− V. I. Lª-nin ®· v¹ch râ, thùc ra nh÷ng ph¸t minh míi trong vËt lý häc ch¼ng nh÷ng kh«ng b¸c bá, mµ tr¸i l¹i, ®· chøng thùc chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, mét chñ nghÜa do toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ®· dÉn ®Õn. NhËn ®Þnh vÒ con ®−êng ph¸t triÓn phøc t¹p cña vËt lý häc, nh÷ng sù t×m tßi tù ph¸t cña vËt lý häc vÒ mét lý luËn triÕt häc ®óng ®¾n, V. I. Lª-nin viÕt: "VËt lý häc hiÖn ®¹i... ®i tíi ph−¬ng ph¸p duy nhÊt ®óng, ®i tíi triÕt häc duy nhÊt ®óng cña khoa häc tù nhiªn, kh«ng ph¶i b»ng con ®−êng th¼ng, mµ b»ng con ®−êng khóc khuûu, kh«ng ph¶i tù gi¸c, mµ tù ph¸t, kh«ng nh×n thÊy râ "môc ®Ých cuèi cïng" cña m×nh, mµ ®i ®Õn môc ®Ých ®ã mét c¸ch mß mÉm, ngËp ngõng, vµ thËm chÝ ®«i khi l¹i giËt lïi n÷a" (tr. 387 - 388).

B−íc ngoÆt s©u s¾c trong c¸c quan ®iÓm vÒ tù nhiªn - b−íc ngoÆt nµy b¾t ®Çu diÔn ra vµo thêi kú cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX - ®· diÔn ra cïng mét lóc víi sù t¨ng c−êng cña thÕ lùc ph¶n ®éng trong ®êi sèng x· héi - chÝnh trÞ, sù t¨ng c−êng t¹o nªn bëi viÖc chñ nghÜa t− b¶n ®· chuyÓn sang giai ®o¹n ph¸t triÓn míi, giai ®o¹n ®Õ quèc chñ nghÜa. Trong t×nh h×nh ®ã, triÕt häc duy t©m ®· lîi dông cuéc c¸ch m¹ng trong vËt lý häc, m−u toan g¹t chñ nghÜa duy vËt ra khái khoa häc tù nhiªn, buéc vËt lý häc ph¶i gi¶i thÝch theo nhËn thøc luËn cña triÕt häc duy t©m ®èi víi nh÷ng ph¸t minh míi, ®iÒu hßa khoa häc víi t«n gi¸o, Lª-nin viÕt: "Thùc chÊt cña cuéc khñng ho¶ng cña vËt lý häc hiÖn ®¹i lµ ë sù ®¶o lén cña nh÷ng quy luËt cò vµ nh÷ng nguyªn lý c¬ b¶n, ë sù g¹t bá thùc t¹i kh¸ch quan ë bªn ngoµi ý thøc, tøc lµ ë sù thay thÕ chñ nghÜa duy vËt b»ng chñ nghÜa duy t©m vµ chñ nghÜa bÊt kh¶ tri" (tr. 318). "Sù thay thÕ" Êy cßn ®−îc thùc hiÖn dÔ dµng thªm lµ nhê ë chç b¶n th©n nh÷ng ®iÒu kiÖn sinh ho¹t cña nhµ khoa häc trong x· héi t− b¶n ®· ®Èy hä ®i ®Õn chñ nghÜa duy t©m vµ t«n gi¸o.

Lêi tùa

XIX

V. I. Lª-nin kh«ng nh÷ng ®· ph©n tÝch thùc chÊt cuéc khñng ho¶ng cña vËt lý häc, mµ cßn x¸c ®Þnh con ®−êng tho¸t khái cuéc khñng ho¶ng ®ã: c¸c nhµ vËt lý ph¶i n¾m v÷ng chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Sù ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ë Liªn-x« vµ ë c¸c n−íc x· héi chñ nghÜa kh¸c, c¸c c«ng tr×nh cña nh÷ng nhµ khoa häc tiÕn bé ë c¸c n−íc t− b¶n chñ nghÜa ®Òu ®· x¸c nhËn sù tiªn ®o¸n cña Lª-nin.

Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" ®· kh¸i qu¸t vÒ mÆt triÕt häc nh÷ng ph¸t minh míi cña khoa häc tù nhiªn, nh÷ng ph¸t minh mµ Lª-nin ®· xem xÐt víi t− c¸ch lµ mét nhµ triÕt häc ®−îc vò trang b»ng mét ph−¬ng ph¸p t− duy tiÕn bé nhÊt, mét ph−¬ng ph¸p t− duy mµ chÝnh c¸c nhµ vËt lý chuyªn nghiÖp kh«ng cã. Ph−¬ng ph¸p ®ã lµ phÐp biÖn chøng duy vËt, vµ chØ cã nh÷ng ph¹m trï cña nã míi cã thÓ ph¶n ¸nh ®óng ®¾n biÖn chøng kh¸ch quan cña tù nhiªn. Tr¸i víi phÐp siªu h×nh, còng nh− víi thuyÕt t−¬ng ®èi, ph−¬ng ph¸p nµy nhÊn m¹nh, - theo lêi Lª-nin, - tÝnh gÇn ®óng, tÝnh t−¬ng ®èi cña nh÷ng tri thøc cña chóng ta vÒ cÊu tróc vµ vÒ nh÷ng ®Æc tÝnh cña vËt chÊt, nhÊn m¹nh r»ng trong tù nhiªn kh«ng cã nh÷ng giíi h¹n tuyÖt ®èi, nhÊn m¹nh sù chuyÓn hãa cña vËt chÊt ®ang vËn ®éng tõ mét tr¹ng th¸i nµy sang tr¹ng th¸i kh¸c, vµ v.v..

XuÊt ph¸t tõ phÐp biÖn chøng duy vËt, Lª-nin ®−a ra luËn ®iÓm vÒ tÝnh v« cïng tËn cña vËt chÊt. Ng−êi viÕt: "§iÖn tö còng v« cïng tËn nh− nguyªn tö; tù nhiªn lµ v« tËn, nh−ng nã l¹i tån t¹i mét c¸ch v« tËn; vµ chØ cã thõa nhËn mét c¸ch tuyÖt ®èi, v« ®iÒu kiÖn nh− vËy sù tån t¹i cña tù nhiªn ë ngoµi ý thøc vµ c¶m gi¸c cña con ng−êi, th× míi ph©n biÖt ®−îc chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng víi thuyÕt bÊt kh¶ tri t−¬ng ®èi luËn vµ chñ nghÜa duy t©m" (tr. 323 - 324). T− t−ëng hÕt søc s©u s¾c nµy cña Lª-nin ®· ®−îc qu¸ tr×nh ph¸t triÓn tiÕp theo cña khoa häc chøng thùc mét c¸ch toµn diÖn (sù ph¸t minh ra phãng x¹ nh©n t¹o, c¬ cÊu phøc t¹p cña h¹t nh©n nguyªn tö, lý thuyÕt hiÖn ®¹i vÒ c¸c h¹t "c¬ b¶n", vµ v.v.).

Trong cuèn s¸ch cña m×nh, V. I. Lª-nin còng xÐt ®Õn c¶ nh÷ng

Lêi tùa

XX

vÊn ®Ò triÕt häc cña khoa häc tù nhiªn, nh− vÊn ®Ò sù ®a d¹ng vÒ chÊt cña vËt chÊt vµ cña c¸c h×nh thøc vËn ®éng cña vËt chÊt; nguyªn lý vÒ tÝnh nh©n qu¶; vÊn ®Ò tÝnh thùc t¹i kh¸ch quan cña kh«ng gian vµ thêi gian, nh÷ng h×nh thøc tån t¹i c¬ b¶n cña vËt chÊt, vµ nh÷ng vÊn ®Ò kh¸c. Nh÷ng t− t−ëng Êy cña Lª-nin lµ kÕt qu¶ cña viÖc xuÊt ph¸t tõ lËp tr−êng chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng mµ tæng kÕt c¶ mét giai ®o¹n ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn, ®Æc biÖt lµ cña vËt lý häc, mét giai ®o¹n ®¸nh dÊu sù më ®Çu cña b−íc chuyÓn biÕn c¸ch m¹ng hiÖn cßn ®ang tiÕp diÔn trong khoa häc vµ kü thuËt.

Trong cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n", V. I. Lª-nin ®· nªu lªn sù thèng nhÊt kh¨ng khÝt gi÷a chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, ®· ph¸t triÓn nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, tr−íc hÕt lµ luËn ®iÓm vÒ vai trß quyÕt ®Þnh cña tån t¹i x· héi ®èi víi ý thøc x· héi. Lª-nin ®· ®em ®èi lËp chñ nghÜa duy vËt lÞch sö víi lý luËn duy t©m cña B«-g®a-nèp vÒ tÝnh ®ång nhÊt gi÷a tån t¹i vµ ý thøc, còng nh− víi nh÷ng m−u toan ph¶n khoa häc cña ph¸i Ma-kh¬ ®Þnh lÊy "thuyÕt duy n¨ng x· héi", nh÷ng quy luËt sinh vËt häc vµ nh÷ng quy luËt kh¸c cña khoa häc tù nhiªn thay thÕ cho nh÷ng quy luËt ®Æc thï cña sù ph¸t triÓn x· héi.

V. I. Lª-nin ®· v¹ch râ mèi liªn hÖ s©u s¾c gi÷a chñ nghÜa Ma-kh¬ víi t«n gi¸o, chØ râ r»ng chñ nghÜa duy t©m, víi tÝnh c¸ch mét xu h−íng triÕt häc, lµ biÖn ph¸p quan träng ®Ó duy tr× vµ gi÷ v÷ng t«n gi¸o. Nhê kÕt qu¶ sù nghiªn cøu toµn diÖn vÒ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, nhê ®em so s¸nh chñ nghÜa Êy víi c¸c biÕn d¹ng kh¸c cña chñ nghÜa duy t©m, V. I. Lª-nin ®· ®i ®Õn kÕt luËn r»ng chñ nghÜa duy t©m "... ch¼ng qua chØ lµ mét h×nh th¸i tÕ nhÞ vµ tinh vi cña chñ nghÜa tÝn ng−ìng, mét chñ nghÜa ®−îc vò trang ®Çy ®ñ, cã trong tay nh÷ng tæ chøc rÊt réng lín, vµ lîi dông nh÷ng sù dao ®éng nhá nhÊt trong t− t−ëng triÕt häc, kh«ng ngõng tiÕp tôc ¶nh h−ëng vµo quÇn chóng" (tr. 445). "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ t¸c phÈm cña chñ nghÜa v« thÇn mang tÝnh chiÕn ®Êu cña giai cÊp v« s¶n, dùa trªn c¬ së mét

Lêi tùa

XXI

thÕ giíi quan khoa häc triÖt ®Ó lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ chñ nghÜa duy vËt lÞch sö, kh«ng ®iÒu hßa víi bÊt kú h×nh thøc biÖn hé nµo cho t«n gi¸o.

Trong cuéc ®Êu tranh chèng viÖc dïng chñ nghÜa Ma-kh¬ ®Ó xÐt l¹i chñ nghÜa M¸c, V. I. Lª-nin ®· lµm phong phó thªm nguyªn t¾c m¸c-xÝt vÒ tÝnh ®¶ng cña khoa häc, tÝnh ®¶ng cña triÕt häc. Trong cuèn s¸ch cña m×nh, Lª-nin ®· v¹ch trÇn tÝnh phi ®¶ng gi¶ hiÖu cña triÕt häc t− s¶n, ®−îc che ®Ëy b»ng nh÷ng thñ thuËt vÒ thuËt ng÷ vµ b»ng lý lÏ "khoa häc" kinh viÖn. Ng−êi v¹ch ra r»ng sù ph¸t triÓn cña triÕt häc trong x· héi ®èi kh¸ng, cã giai cÊp, tÊt nhiªn ph¶i biÓu hiÖn qua cuéc ®Êu tranh gi÷a hai xu h−íng triÕt häc c¬ b¶n - chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m. Th«ng th−êng hai xu h−íng nµy thÓ hiÖn lîi Ých cña c¸c giai cÊp tiÕn bé vµ ph¶n ®éng. V¹ch ra tÝnh chÊt ph¶n khoa häc cña chñ nghÜa duy t©m, Lª-nin ®em truyÒn thèng triÕt häc duy vËt (tõ §ª-m«-crÝt cho ®Õn Ph¬-b¸ch vµ TsÐc-n−-sÐp-xki), mét truyÒn thèng ®· ®¹t tíi møc ph¸t triÓn cao nhÊt trong triÕt häc m¸c-xÝt, ®èi lËp víi chñ nghÜa duy t©m. V. I. Lª-nin coi lÞch sö triÕt häc lµ cuéc ®Êu tranh gi÷a "c¸c xu h−íng hay nh÷ng ®−êng lèi cña Pla-t«n vµ cña §ª-m«-crÝt", Ng−êi nhÊn m¹nh r»ng triÕt häc míi nhÊt còng mang tÝnh ®¶ng nh− hai ngh×n n¨m tr−íc ®©y, r»ng sù ph¸t triÓn cña c¸c t− t−ëng triÕt häc g¾n liÒn mét c¸ch h÷u c¬ víi thùc tiÔn ®Êu tranh chÝnh trÞ, vµ trong triÕt häc nh÷ng con ng−êi "phi ®¶ng ph¸i" còng lµ nh÷ng kÎ cùc kú ngu ®én nh− trong chÝnh trÞ vËy.

Khi nãi ®Õn nh÷ng häc gi¶ t− s¶n ph¶n ®éng, Lª-nin viÕt: "Nh−ng kh«ng mét ch÷ nµo cña bÊt cø ai trong nh÷ng gi¸o s− ®ã, tøc lµ nh÷ng ng−êi cã kh¶ n¨ng viÕt nh÷ng t¸c phÈm hÕt søc cã gi¸ trÞ trong c¸c lÜnh vùc chuyªn m«n nh− hãa häc, sö häc vµ vËt lý häc, lµ cã thÓ tin ®−îc khi hä nãi vÒ vÊn ®Ò triÕt häc" (tr. 425). V× sî mét sù nghiªn cøu kh¸ch quan vÒ nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn x· héi - nh÷ng quy luËt nµy tÊt yÕu ®−a chñ nghÜa t− b¶n ®Õn diÖt vong - cho nªn giai cÊp t− s¶n ®ßi hái nh÷ng "ng−êi lµm thuª" cña nã ph¶i xuyªn t¹c c¸c kÕt luËn cña sù nghiªn cøu Êy,

Lêi tùa

XXII

®ßi ph¶i chøng minh "tÝnh chÊt vÜnh cöu", "tÝnh chÊt bÊt di bÊt dÞch" cña chÕ ®é t− b¶n chñ nghÜa. ChÝnh v× vËy tÝnh ®¶ng t− s¶n thï ®Þch víi tÝnh kh¸ch quan, tÝnh khoa häc. Nh−ng giai cÊp v« s¶n, ng−êi cã sø m¹ng gi¶i phãng loµi ng−êi khái ¸ch bãc lét vµ lµ ng−êi thõa kÕ chÝnh ®¸ng toµn bé di s¶n v¨n hãa cña loµi ng−êi, kÓ c¶ nh÷ng di s¶n do x· héi t− s¶n t¹o ra, kh«ng thÓ kh«ng tiÕp thu nÒn v¨n hãa qu¸ khø. V. I. Lª-nin viÕt: "NhiÖm vô cña ng−êi m¸c-xÝt lµ ph¶i biÕt lµm chñ vµ c¶i t¹o nh÷ng thµnh tùu cña nh÷ng ng−êi lµm thuª" ®ã... vµ ph¶i biÕt lo¹i bá khuynh h−íng ph¶n ®éng cña hä, ph¶i biÕt vËn dông ®−êng lèi cña chÝnh m×nh vµ ph¶i biÕt ®Êu tranh chèng toµn bé ®−êng lèi cña c¸c thÕ lùc vµ c¸c giai cÊp ®èi ®Þch víi chóng ta" (tr. 425). ViÖc hoµn thµnh nhiÖm vô cã hai mÆt thèng nhÊt nµy - nhiÖm vô do Lª-nin ®Ò ra - ®ãng vai trß quan träng trong cuéc ®Êu tranh nh»m x©y dùng thµnh c«ng x· héi céng s¶n chñ nghÜa. Trong qu¸ tr×nh x©y dùng chñ nghÜa céng s¶n víi ®iÒu kiÖn cã hai hÖ thèng x· héi ®èi lËp: chñ nghÜa x· héi vµ chñ nghÜa t− b¶n, th× mÆt thø hai cña nhiÖm vô nµy - ®Êu tranh chèng hÖ t− t−ëng t− s¶n - cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt; trong cuéc ®Êu tranh Êy nguyªn t¾c tÝnh ®¶ng v« s¶n c¸ch m¹ng, do V. I. Lª-nin ph¸t triÓn, ®ãng vai trß quan träng bËc nhÊt.

Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" cña Lª-nin ®· ®ãng vai trß xuÊt s¾c trong viÖc vò trang t− t−ëng cho ®¶ng b«n-sª-vÝch, trong cuéc ®Êu tranh chèng mäi h×nh thøc vµ biÕn d¹ng cña chñ nghÜa c¬ héi, chèng tÊt c¶ nh÷ng bän xuyªn t¹c chñ nghÜa M¸c trong phong trµo c«ng nh©n Nga. Trong cuèn s¸ch Êy, V. I. Lª-nin ®· nhÊn m¹nh tÝnh c©n ®èi l«-gÝch, tÝnh triÖt ®Ó cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Lª-nin viÕt: "Trong c¸i triÕt häc Êy cña chñ nghÜa M¸c, ®óc b»ng mét khèi thÐp duy nhÊt, ng−êi ta kh«ng thÓ vøt bá mét tiÒn ®Ò c¬ b¶n nµo, mét phÇn chñ yÕu nµo, mµ kh«ng xa rêi ch©n lý kh¸ch quan, kh«ng r¬i vµo sù dèi tr¸ cña giai cÊp t− s¶n ph¶n ®éng" (tr. 404). Nh÷ng lêi ph¸t biÓu xuÊt s¾c Êy cña V. I. Lª-nin ®· ®−îc x¸c nhËn bëi toµn bé qu¸ tr×nh ph¸t triÓn t− t−ëng triÕt häc m¸c-xÝt, bëi cuéc ®Êu

Lêi tùa

XXIII

tranh th¾ng lîi cña t− t−ëng triÕt häc ®ã chèng thÕ giíi quan ph¶n ®éng cña giai cÊp t− s¶n ®Õ quèc chñ nghÜa.

Ngay c¶ trong thêi ®¹i chóng ta, cuèn s¸ch cña V. I. Lª-nin vÉn lµ vò khÝ chiÕn ®Êu cña c¸c ®¶ng céng s¶n vµ c«ng nh©n trong cuéc ®Êu tranh cho sù trong s¸ng cña lý luËn m¸c-xÝt chèng hÖ t− t−ëng t− s¶n vµ chèng chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i. Cuèn s¸ch Êy d¹y chóng ta ph©n tÝch mét c¸ch thËt hÕt søc khoa häc, theo tinh thÇn m¸c-xÝt, nh÷ng hiÖn t−îng cña ®êi sèng x· héi hiÖn ®¹i, ph¸t hiÖn nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn cña nã, trªn c¬ së ®ã ®Ò ra chiÕn l−îc vµ s¸ch l−îc ®Êu tranh giai cÊp, v¹ch trÇn nh÷ng gèc rÔ giai cÊp vµ nhËn thøc luËn cña chñ nghÜa xÐt l¹i. V¹ch trÇn nh÷ng thñ ®o¹n cña bän xÐt l¹i trong cuéc ®Êu tranh chèng chñ nghÜa M¸c, Lª-nin viÕt: "Gi¶ m¹o chñ nghÜa M¸c mét c¸ch ngµy cµng tinh vi, dïng c¸c häc thuyÕt ph¶n duy vËt ®Ó gi¶ lµm chñ nghÜa M¸c mét c¸ch ngµy cµng tinh vi, ®ã lµ ®Æc ®iÓm cña chñ nghÜa xÐt l¹i hiÖn ®¹i trong kinh tÕ chÝnh trÞ häc còng nh− trong c¸c vÊn ®Ò s¸ch l−îc vµ triÕt häc nãi chung, trong nhËn thøc luËn còng nh− trong x· héi häc" (tr. 409). Nh÷ng chØ dÉn ®ã cña Lª-nin cã mét ý nghÜa ®Æc biÖt quan träng ®èi víi cuéc ®Êu tranh chèng bän xÐt l¹i hiÖn ®¹i. Cuèn s¸ch nµy cña Lª-nin lµ kiÓu mÉu cho cuéc ®Êu tranh chèng triÕt häc vµ x· héi häc t− s¶n hiÖn ®¹i, nã v¹ch trÇn nh÷ng biÖn ph¸p vµ ph−¬ng ph¸p chñ yÕu mµ bän t− t−ëng gia cña giai cÊp t− s¶n ph¶n ®éng ®· dïng ®Ó "phª ph¸n" chñ nghÜa M¸c: thay thÕ nh÷ng quy luËt ph¸t triÓn x· héi b»ng nh÷ng "nh©n tè" sinh vËt häc, t©m lý häc vµ nh÷ng "nh©n tè" kh¸c; b¶o vÖ theo c¸i luËn ®iÖu nh©n ®¹o gi¶ hiÖu ®èi víi c¸ tÝnh con ng−êi mµ chóng b¶o lµ ®· bÞ chñ nghÜa M¸c xem th−êng; t×m c¸ch xuyªn t¹c chñ nghÜa M¸c d−íi chiªu bµi "ph¸t triÓn"chñ nghÜa M¸c, vµ v.v..

V. I. Lª-nin ®· v¹ch ra vµ sù ph¸t triÓn vÒ sau nµy cña khoa häc tù nhiªn ®· x¸c nhËn r»ng chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ triÕt häc duy nhÊt chÝnh x¸c cña khoa häc tù nhiªn, lµ ph−¬ng ph¸p t− duy triÖt ®Ó nhÊt vµ khoa häc nhÊt. T¸c phÈm nµy cña Lª-nin ®· gióp nhiÒu nhµ khoa häc tiÕn bé t×m ®−îc con ®−êng ®óng

Lêi tùa

XXIV

®¾n trong c¸c lÜnh vùc khoa häc cña m×nh, gióp hä ®o¹n tuyÖt víi triÕt häc duy t©m, chuyÓn sang lËp tr−êng thÕ giíi quan khoa häc, duy vËt biÖn chøng. Sù ph©n tÝch cña Lª-nin vÒ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn cña khoa häc tù nhiªn ë thêi kú cuèi thÕ kû XIX - ®Çu thÕ kû XX, sù tæng kÕt triÕt häc s©u s¾c vÒ nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc tù nhiªn, sù nhËn ®Þnh cña Lª-nin vÒ cuéc khñng ho¶ng trong vËt lý häc vµ viÖc x¸c ®Þnh con ®−êng tho¸t ra khái cuéc khñng ho¶ng ®ã cã mét ý nghÜa hÕt søc quan träng ®èi víi cuéc ®Êu tranh chèng l¹i nh÷ng luËn ®iÖu duy t©m hiÖn nay ®ang xuyªn t¹c nh÷ng ph¸t minh khoa häc, v× th¾ng lîi cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng trong khoa häc tù nhiªn, v× sù tiÕn bé h¬n n÷a cña khoa häc.

Cuèn "Chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n" lµ t¸c phÈm triÕt häc m¸c-xÝt vÜ ®¹i, cã mét ý nghÜa to lín ®èi víi viÖc n¾m v÷ng thÕ giíi quan duy vËt biÖn chøng; c¶ trong thêi ®¹i chóng ta, t¸c phÈm triÕt häc Êy cña V. I. Lª-nin vÉn tiÕp tôc phôc vô sù nghiÖp ®Êu tranh chèng triÕt häc vµ x· héi häc t− s¶n ph¶n ®éng, chèng chñ nghÜa xÐt l¹i vµ chñ nghÜa gi¸o ®iÒu, phôc vô viÖc nhËn thøc vµ sù nghiÖp c¶i t¹o thÕ giíi b»ng con ®−êng c¸ch m¹ng.

ViÖn nghiªn cøu chñ nghÜa M¸c - Lª-nin

trùc thuéc Ban chÊp hµnh trung −¬ng §¶ng Céng s¶n Liªn-x«

1

M−êi c©u hái ®Æt ra cho b¸o c¸o viªn1

ViÕt tr−íc ngµy 15 (28) th¸ng N¨m 1908

In lÇn ®Çu n¨m 1925 trong V¨n tËp Lª-nin, t. III

Theo ®óng b¶n th¶o

4

5

1. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn r»ng triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng?

NÕu kh«ng, th× t¹i sao «ng ta l¹i kh«ng mét lÇn nµo ph©n tÝch v« sè lêi tuyªn bè cña ¡ng-ghen vÒ vÊn ®Ò nµy?

NÕu cã, th× v× sao ph¸i Ma-kh¬ gäi viÖc hä "xem xÐt l¹i" chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng lµ "triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c"?

2. ¡ng-ghen ®· c¬ b¶n ph©n chia c¸c hÖ thèng triÕt häc ra thµnh chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, h¬n n÷a, khi gäi ®−êng lèi cña Hi-um lµ "thuyÕt bÊt kh¶ tri" vµ tuyªn bè chñ nghÜa Can-t¬ lµ mét biÕn thÓ cña thuyÕt bÊt kh¶ tri, ¡ng-ghen xem ®−êng lèi cña Hi-um trong triÕt häc cËn ®¹i lµ ®−êng lèi trung gian gi÷a c¸i nµy vµ c¸i kia, lµ ®−êng lèi dao ®éng gi÷a chñ nghÜa duy vËt vµ chñ nghÜa duy t©m, b¸o c¸o viªn cã thõa nhËn ®iÒu ®ã kh«ng?2

3. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn r»ng viÖc thõa nhËn thÕ giíi bªn ngoµi vµ sù ph¶n ¸nh cña thÕ giíi ®ã vµo trong ®Çu ãc con ng−êi lµ c¬ së cña lý luËn nhËn thøc cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng kh«ng?

4. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn r»ng lËp luËn cña ¡ng-ghen vÒ sù chuyÓn hãa cña "vËt tù nã" thµnh "vËt cho ta" lµ ®óng kh«ng?3

5. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn lêi kh¼ng ®Þnh cña ¡ng-ghen cho r»ng "tÝnh thèng nhÊt thùc sù cña thÕ giíi lµ ë tÝnh vËt chÊt cña nã", lµ ®óng kh«ng? (Anti-Dühring), xuÊt b¶n lÇn thø 2, 1886, tr. 28, ph. I. § IV vÒ ®å thøc luËn thÕ giíi)4.

6. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn r»ng lêi kh¼ng ®Þnh cña ¡ng-ghen

V.I. Lª-nin

6

cho r»ng "kh«ng thÓ cã vËt chÊt kh«ng vËn ®éng, còng nh− kh«ng thÓ cã vËn ®éng kh«ng vËt chÊt", lµ ®óng kh«ng? (Anti-Dühring), 1886, xuÊt b¶n lÇn thø 2, tr. 45, trong § 6 bµn vÒ triÕt häc tù nhiªn, thuyÕt nguån gèc vò trô, vËt lý häc vµ hãa häc)5.

7. B¸o c¸o viªn cã thõa nhËn r»ng t− t−ëng nh©n qu¶, tÝnh tÊt yÕu, tÝnh quy luËt, v.v., lµ sù ph¶n ¸nh c¸c quy luËt cña tù nhiªn, cña thÕ giíi hiÖn thùc vµo trong ®Çu ãc con ng−êi kh«ng? Hay lµ ¡ng-ghen kh«ng ®óng, khi kh¼ng ®Þnh ®iÒu ®ã (Anti-Dühring, S. 20 - 21, trong § III bµn vÒ thuyÕt tiªn nghiÖm, vµ S. 103 - 104, trong § XI bµn vÒ tù do vµ tÊt yÕu)6.

8. B¸o c¸o viªn cã biÕt r»ng Ma-kh¬ tá ý t¸n thµnh Sóp-pª, ng−êi ®øng ®Çu tr−êng ph¸i néi t¹i, vµ thËm chÝ cßn ®Ò tÆng «ng ta t¸c phÈm triÕt häc chñ yÕu vµ míi nhÊt cña m×nh n÷a kh«ng?7 B¸o c¸o viªn gi¶i thÝch nh− thÕ nµo sù liªn kÕt Êy cña Ma-kh¬ víi triÕt häc râ rµng lµ duy t©m chñ nghÜa cña Sóp-pª, mét kÎ b¶o vÖ chñ nghÜa thÇy tu vµ nãi chung lµ mét kÎ ph¶n ®éng râ rµng trong triÕt häc?

9. V× sao b¸o c¸o viªn lê ®i kh«ng nãi ®Õn "c©u chuyÖn" x¶y ra víi tªn men-sª-vÝch I-u-skª-vÝch, mét ng−êi h«m qua lµ b¹n (cïng viÕt "Kh¸i luËn") cña b¸o c¸o viªn, h«m nay tuyªn bè B«-g®a-nèp (tiÕp theo sau Ra-khmª-tèp) lµ nhµ duy t©m? 8. B¸o c¸o viªn cã biÕt r»ng trong cuèn s¸ch míi nhÊt cña m×nh9, PÕt-tx«n-t¬ ®· liÖt hµng lo¹t häc trß cña Ma-kh¬ vµo sè nh÷ng nhµ duy t©m kh«ng?

10. B¸o c¸o viªn cã x¸c nhËn mét sù thùc r»ng chñ nghÜa Ma-kh¬ kh«ng cã ®iÓm g× chung víi chñ nghÜa b«n-sª-vÝch kh«ng? r»ng Lª-nin ®· nhiÒu lÇn ph¶n ®èi chñ nghÜa Ma-kh¬?10 r»ng bän men-sª-vÝch I-u-skª-vÝch vµ Va-len-ti-nèp lµ nh÷ng nhµ kinh nghiÖm phª ph¸n "thuÇn tuý" kh«ng?

chñ nghÜa duy vËt vµ

chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n Bót ký phª ph¸n mét triÕt häc ph¶n ®éng11

ViÕt vµo th¸ng Hai - th¸ng M−êi 1908; bæ sung cho § I cña ch−¬ng IV vµo th¸ng Ba 1909

Do Nhµ xuÊt b¶n "M¾t xÝch" in thµnh s¸ch riªng vµo th¸ng N¨m 1909 ë M¸t-xc¬-va

Theo ®óng b¶n in trong s¸ch xuÊt b¶n n¨m 1909, cã ®èi chiÕu víi b¶n in trong s¸ch xuÊt b¶n n¨m 1920

9

Lêi tùa viÕt cho lÇn xuÊt b¶n thø nhÊt

NhiÒu nhµ tr−íc t¸c muèn lµ ng−êi m¸c-xÝt, n¨m nay ®· tiÕn hµnh ë n−íc ta mét chiÕn dÞch thËt sù chèng l¹i triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c. Trong vßng kh«ng ®Çy s¸u th¸ng, ®· cã bèn tËp s¸ch ra ®êi, chñ yÕu vµ hÇu nh− lµ hoµn toµn nh»m c«ng kÝch chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. Tr−íc hÕt lµ tËp luËn v¨n cña Ba-da-rèp, B«-g®a-nèp, Lu-na-ts¸c-xki, BÐc-man, Ghen-ph«n-®¬, I-u-skª-vÝch, Xu-v«-rèp, nhan ®Ò lµ "Kh¸i luËn vÒ (? ®¸ng lÏ ph¶i nãi: chèng l¹i) triÕt häc m¸c-xÝt", xuÊt b¶n ë Xanh Pª-tÐc-bua, 1908; råi ®Õn nh÷ng quyÓn: "Chñ nghÜa duy vËt vµ thuyÕt thùc t¹i phª ph¸n" cña I-u-skª-vÝch, "PhÐp biÖn chøng d−íi ¸nh s¸ng cña nhËn thøc luËn hiÖn ®¹i" cña BÐc-man, "Nh÷ng c¬ cÊu triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c" cña Va-len-ti-nèp.

TÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®ã kh«ng thÓ kh«ng biÕt r»ng M¸c vµ ¡ng-ghen ®· nhiÒu lÇn gäi quan ®iÓm triÕt häc cña m×nh lµ chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng. TÊt c¶ nh÷ng ng−êi ®ã, mÆc dï hä cã nh÷ng quan ®iÓm chÝnh trÞ kh¸c nhau râ rÖt, ®Òu liªn kÕt víi nhau v× cïng thï ghÐt chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, ®ång thêi hä vÉn tù mÖnh danh lµ nh÷ng ng−êi m¸c-xÝt trong triÕt häc! BÐc-man nãi: phÐp biÖn chøng cña ¡ng-ghen lµ mét "®iÒu thÇn bÝ". Ba-da-rèp th× nãi b©ng qu¬ (lµm nh− ®ã lµ mét viÖc dÜ nhiªn) r»ng quan ®iÓm cña ¡ng-ghen ®· "cò" råi, chñ nghÜa duy vËt ®· bÞ nh÷ng chiÕn sÜ dòng c¶m cña chóng ta ®¸nh ®æ råi; hä kiªu

V.I. Lª-nin

10

ng¹o viÖn ra nµo lµ "nhËn thøc luËn hiÖn ®¹i", "triÕt häc tèi t©n" (hoÆc lµ "thuyÕt thùc chøng tèi t©n"), "triÕt häc cña c¸c khoa häc tù nhiªn hiÖn ®¹i", thËm chÝ c¶ ®Õn "triÕt häc cña c¸c khoa häc tù nhiªn thÕ kû XX" n÷a. Dùa vµo tÊt c¶ nh÷ng häc thuyÕt d−êng nh− lµ tèi t©n ®ã, nh÷ng kÎ ph¸ ho¹i chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng ë n−íc ta ®· kh«ng chót ng¹i ngïng ®i ®Õn chç thõa nhËn ngay thuyÕt tÝn ng−ìng* (®iÒu ®ã thÊy râ rµng nhÊt ë Lu-na-ts¸c-xki, nh−ng kh«ng ph¶i chØ ë mét m×nh «ng ta!13), nh−ng khi cÇn ph¶i tá râ th¸i ®é cña hä ®èi víi M¸c vµ ¡ng-ghen th× hä l¹i mÊt hÕt c¶ dòng khÝ, mÊt hÕt c¶ sù t«n träng ®èi víi niÒm tin cña b¶n th©n hä. Trªn thùc tÕ, nh− thÕ lµ hoµn toµn rêi bá chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, tøc chñ nghÜa M¸c. Trªn lêi nãi, nh− thÕ lµ dïng nh÷ng m¸nh líi quanh co v« tËn, nh÷ng m−u toan hßng lÈn tr¸nh thùc chÊt cña vÊn ®Ò, hßng che giÊu sù trèn tr¸nh cña m×nh, hßng ®em mét nhµ duy vËt nµo ®ã thay cho chñ nghÜa duy vËt nãi chung, lµ kiªn quyÕt kh«ng chÞu ph©n tÝch trùc tiÕp vÒ v« sè luËn ®iÓm duy vËt chñ nghÜa cña M¸c vµ ¡ng-ghen. §ã lµ "mét cuéc khëi nghÜa quú gèi" thËt sù, nh− mét nhµ m¸c-xÝt ®· nãi rÊt ®óng. §ã lµ ®iÓn h×nh cña chñ nghÜa xÐt l¹i vÒ triÕt häc, v× chØ cã nh÷ng kÎ xÐt l¹i míi chuèc lÊy c¸i tiÕng t¨m ®¸ng buån v× ®· xa rêi quan ®iÓm c¬ b¶n cña chñ nghÜa M¸c, vµ v× ®· sî h·i hoÆc bÊt lùc kh«ng d¸m "thanh to¸n" mét c¸ch c«ng khai, døt kho¸t, c−¬ng quyÕt vµ minh b¹ch víi nh÷ng t− t−ëng mµ hä ®· tõ bá. Khi nh÷ng ng−êi chÝnh thèng b¸c bá mét sè quan ®iÓm ®· cò nµo ®ã cña M¸c (vÝ dô nh− Mª-rinh ®· b¸c bá mét sè luËn ®iÓm lÞch sö14) th× bao giê hä còng lµm viÖc ®ã mét c¸ch chÝnh x¸c vµ hÕt søc kü l−ìng, ®Õn nçi kh«ng bao giê cã ai cã thÓ thÊy trong lêi v¨n cña hä cã mét c¸i g× lµ mËp mê.

Tuy vËy, ng−êi ta còng thÊy ®−îc trong quyÓn "Kh¸i luËn "vÒ" triÕt häc m¸c-xÝt" cã mét c©u tùa hå nh− lµ ®óng ch©n lý.

* ThuyÕt tÝn ng−ìng lµ mét häc thuyÕt ®em tÝn ng−ìng thay

thÕ cho tri thøc hoÆc nãi chung ®Æt cho tÝn ng−ìng mét ý nghÜa nhÊt ®Þnh1 2.

Lêi tùa viÕt cho lÇn xuÊt b¶n thø nhÊt

11

§ã lµ c©u cña Lu-na-ts¸c-xki: "chóng t«i" (tÊt nhiªn ®©y lµ chØ tÊt c¶ nh÷ng ng−êi cïng céng t¸c viÕt tËp "Kh¸i luËn") "cã thÓ lÇm ®−êng nh−ng chóng t«i vÉn ®ang t×m tßi" (tr. 161). Nöa ®Çu c©u nãi Êy lµ mét ch©n lý tuyÖt ®èi, cßn nöa sau lµ mét ch©n lý t−¬ng ®èi, ®ã lµ ®iÒu mµ t«i sÏ cè g¾ng chøng minh ®Çy ®ñ trong quyÓn s¸ch nµy. Giê ®©y, t«i chØ nãi mét ®iÒu lµ nÕu c¸c nhµ triÕt häc cña chóng ta ®· ph¸t biÓu kh«ng ph¶i nh©n danh chñ nghÜa M¸c mµ nh©n danh mét sè nhµ m¸c-xÝt "®ang t×m tßi" th× cã lÏ nh− thÕ hä ®· tá ra biÕt tù träng còng nh− biÕt t«n träng chñ nghÜa M¸c h¬n nhiÒu.

Riªng t«i, t«i còng lµ mét "kÎ ®ang t×m tßi" vÒ triÕt häc. Hay nãi cho ®óng h¬n: trong tËp bót ký nµy, t«i ®· tù ®Æt cho m×nh nhiÖm vô t×m xem nh÷ng kÎ ®· ®−a ra, d−íi chiªu bµi chñ nghÜa M¸c, nh÷ng c¸i v« cïng hçn ®én, hå ®å vµ ph¶n ®éng, ®· lÇm ®−êng l¹c lèi ë chç nµo.

T¸c gi¶

Th¸ng ChÝn 1908.

12

Lêi tùa viÕt cho lÇn xuÊt b¶n thø hai

Trõ mét vµi chç söa ®æi trong lêi v¨n, lÇn xuÊt b¶n nµy kh«ng cã g× kh¸c lÇn tr−íc. T«i mong r»ng ngoµi viÖc tranh luËn víi "ph¸i Ma-kh¬" ë n−íc Nga ra, lÇn xuÊt b¶n nµy sÏ kh«ng ph¶i lµ v« Ých, nÕu nã ®−îc dïng lµm s¸ch nhËp m«n vÒ triÕt häc cña chñ nghÜa M¸c, chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ nh÷ng kÕt luËn triÕt häc rót ra tõ nh÷ng ph¸t hiÖn míi nhÊt trong khoa häc tù nhiªn. Bµi cña ®ång chÝ V. I. NÐp-xki15, in tiÕp theo trong quyÓn s¸ch nµy, sÏ cho chóng ta nh÷ng chØ dÉn cÇn thiÕt vÒ nh÷ng t¸c phÈm ra gÇn ®©y nhÊt cña A. A. B«-g®a-nèp mµ t«i ch−a kÞp xem. §ång chÝ V. I. NÐp-xki kh«ng nh÷ng lµ mét ng−êi lµm c«ng t¸c tuyªn truyÒn nãi chung, mµ ®Æc biÖt l¹i cßn lµ mét ng−êi lµm c«ng t¸c ë tr−êng ®¶ng n÷a, cho nªn ®ång chÝ Êy cã ®Çy ®ñ kh¶ n¨ng ®Ó x¸c nhËn r»ng A. A. B«-g®a-nèp ®· truyÒn b¸ nh÷ng t− t−ëng t− s¶n vµ ph¶n ®éng d−íi chiªu bµi "v¨n hãa v« s¶n"16.

N. Lª-nin

Ngµy 2 th¸ng ChÝn 1920.

13

T h a y l ê i m ë ® Ç u

vµo n¨m 1908, mét sè ng−êi "m¸c-xÝt" vµ vµo n¨m 1710, mét sè nhµ duy t©m

®· b¸c bá chñ nghÜa duy vËt nh− thÕ nµo

BÊt cø ai cã ®äc Ýt nhiÒu t¸c phÈm triÕt häc còng ®Òu ph¶i biÕt r»ng ngµy nay khã mµ t×m ®−îc mét gi¸o s− triÕt häc hiÖn ®¹i (vµ c¶ thÇn häc) nµo l¹i kh«ng kiÕm c¸ch trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp b¸c bá chñ nghÜa duy vËt. Hµng tr¨m, hµng ngh×n lÇn ng−êi ta ®· tuyªn bè r»ng chñ nghÜa duy vËt ®· bÞ b¸c bá, vµ råi ngµy nay ng−êi ta l¹i vÉn tiÕp tôc b¸c bá nã lÇn thø mét tr¨m lÎ mét, lÇn thø mét ngh×n lÎ mét. Toµn thÓ bän xÐt l¹i ë n−íc ta ®Òu b¸c bá chñ nghÜa duy vËt nh−ng l¹i gi¶ bé lµm nh− ®Æc biÖt chØ b¸c bá nhµ duy vËt Plª-kha-nèp th«i, chø kh«ng b¸c bá nhµ duy vËt ¡ng-ghen, hay nhµ duy vËt Ph¬-b¸ch, hay nh÷ng quan ®iÓm duy vËt cña I. §Ýt-x¬-ghen, - vµ sau ®ã hä gi¶ lµm nh− ®øng trªn quan ®iÓm thùc chøng luËn "tèi t©n" vµ "hiÖn ®¹i"17, trªn quan ®iÓm khoa häc tù nhiªn, v.v., ®Ó b¸c bá chñ nghÜa duy vËt. Kh«ng cÇn ®Õn nh÷ng trÝch dÉn mµ mäi ng−êi cã thÓ tha hå t×m thÊy hµng tr¨m trong nh÷ng t¸c phÈm kÓ trªn, ë ®©y t«i chØ nh¾c l¹i nh÷ng luËn cø mµ Ba-da-rèp, B«-g®a-nèp, I-u-skª-vÝch, Va-len-ti-nèp, TsÐc-nèp* vµ mét sè ng−êi theo ph¸i Ma-kh¬ kh¸c ®· dïng ®Ó c«ng kÝch chñ nghÜa duy vËt. Danh tõ "ph¸i Ma-kh¬" gän h¬n vµ gi¶n ®¬n h¬n, ®· ®−îc th«ng dông trong c¸c s¸ch b¸o ë Nga, cho nªn ë ®©y, ë mäi chç, t«i sÏ dïng danh tõ ®ã theo cïng mét nghÜa víi danh tõ "nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa kinh nghiÖm phª

* V. TsÐc-nèp. "Nghiªn cøu triÕt häc vµ x· héi häc", M¸t-xc¬-va, 1907. T¸c

gi¶ lµ mét ®å ®Ö cã nhiÖt t×nh cña A-vª-na-ri-ót vµ lµ kÎ thï cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng, hÖt nh− Ba-da-rèp vµ ®ång bän vËy.

V.I. Lª-nin

14

ph¸n". Trong s¸ch b¸o triÕt häc*, Eng-xt¬ Ma-kh¬ ®−îc c«ng nhËn lµ ng−êi ®¹i biÓu næi tiÕng nhÊt hiÖn nay cña chñ nghÜa kinh nghiÖm phª ph¸n, cßn nh÷ng chç mµ B«-g®a-nèp vµ I-u-skª-vÝch ®i chÖch chñ nghÜa Ma-kh¬ "thuÇn tuý" th× chØ cã mét ý nghÜa hoµn toµn thø yÕu, nh− chóng ta sÏ chøng minh ë mét ®o¹n sau.

Ng−êi ta nãi víi chóng ta r»ng nh÷ng ng−êi duy vËt thõa nhËn lµ cã mét c¸i g× ®ã kh«ng thÓ t− duy ®−îc vµ kh«ng thÓ nhËn thøc ®−îc, c¸i "vËt tù nã", c¸i vËt chÊt "ë ngoµi kinh nghiÖm", ë ngoµi nhËn thøc cña chóng ta. Hä r¬i vµo mét thø chñ nghÜa thÇn bÝ thËt sù, v× hä thõa nhËn lµ cã mét c¸i g× ®ã ë bªn kia, ë ngoµi giíi h¹n cña "kinh nghiÖm" vµ cña nhËn thøc. Khi gi¶i thÝch r»ng vËt chÊt t¸c ®éng vµo gi¸c quan cña chóng ta mµ g©y nªn c¶m gi¸c th× nh÷ng ng−êi duy vËt lÊy c¸i "ch−a biÕt ®−îc", c¸i h− v« lµm c¬ së, v× theo nh− lêi hä nãi, chÝnh hä còng ®· thõa nhËn r»ng c¶m gi¸c cña chóng ta lµ nguån duy nhÊt cña nhËn thøc. Nh÷ng ng−êi duy vËt r¬i vµo "chñ nghÜa Can-t¬" (®ã lµ tr−êng hîp cña Plª-kha-nèp, ng−êi thõa nhËn sù tån t¹i cña "vËt tù nã", nghÜa lµ nh÷ng vËt tån t¹i ngoµi ý thøc cña chóng ta, hä "nh©n ®«i" thÕ giíi vµ truyÒn b¸ "nhÞ nguyªn luËn", v× theo hä th× ®»ng sau nh÷ng hiÖn t−îng, cßn cã vËt tù nã; ®»ng sau nh÷ng tµi liÖu trùc tiÕp cña c¶m gi¸c, cßn cã c¸i g× kh¸c, cßn cã mét b¸i vËt nµo ®ã, mét "ngÉu t−îng", mét c¸i tuyÖt ®èi, mét nguån "siªu h×nh", mét c¸i g× gièng nh− ®óc víi t«n gi¸o (nh− Ba-da-rèp nãi, ®ã lµ "vËt chÊt thiªng liªng").

Trªn ®©y lµ nh÷ng luËn cø mµ ph¸i Ma-kh¬ dïng ®Ó c«ng kÝch chñ nghÜa duy vËt, nh÷ng luËn cø mµ nh÷ng t¸c gi¶ nãi trªn ®· lÆp ®i lÆp l¹i b»ng ®ñ mäi kiÓu kh¸c nhau.

§Ó x¸c ®Þnh xem nh÷ng luËn cø trªn ®©y cã ph¶i lµ míi kh«ng vµ cã ph¶i thùc sù chØ nh»m c«ng kÝch mét nhµ duy vËt Nga "®·

* Xem ch¼ng h¹n, Dr. Richard Hönigswald. "Über die Lehre Hume's

von der Realität der Auβendinge", Brl., 1904, S. 261). _________________________________________________________________________________

1) TiÕn sÜ Ri-sa H¬-nÝch-xvan. "Häc thuyÕt cña Hi-um vÒ tÝnh thùc t¹i cña thÕ giíi bªn ngoµi", BÐc-lin, 1904, tr. 26.

Thay lêi më ®Çu

15

r¬i vµo chñ nghÜa Can-t¬" kh«ng, chóng t«i sÏ dÉn chøng tØ mØ mét vµi ®o¹n trÝch ë t¸c phÈm cña mét nhµ duy t©m cò, Gioãc-gi¬ BÐc-cli. V× ph¸i Ma-kh¬ th−êng tr×nh bµy mét c¸ch sai lÖch th¸i ®é cña Ma-kh¬ ®èi víi BÐc-cli, còng nh− b¶n chÊt cña ®−êng lèi triÕt häc BÐc-cli, cho nªn sau nµy, chóng ta cßn ph¶i nhiÒu lÇn nh¾c ®Õn BÐc-cli vµ trµo l−u mµ BÐc-cli ®· lµm n¶y sinh ra trong triÕt häc, do ®ã, sù dÉn chøng lÞch sö nµy l¹i cµng cÇn thiÕt h¬n trong lêi më ®Çu cho tËp bót ký cña chóng t«i.

T¸c phÈm cña gi¸m môc Gioãc-gi¬ BÐc-cli, xuÊt b¶n n¨m 1710, d−íi nhan ®Ò "Bµn vÒ nh÷ng nguyªn lý vÒ nhËn thøc cña con ng−êi"*, b¾t ®Çu b»ng nh÷ng nghÞ luËn sau ®©y: "§èi víi bÊt cø ng−êi nµo nghiªn cøu ®èi t−îng cña nhËn thøc cña con ng−êi th× râ rµng r»ng nh÷ng ®èi t−îng ®ã lµ hoÆc gi¶ nh÷ng ý niÖm (ideas) thËt sù do gi¸c quan c¶m biÕt ®−îc, hoÆc gi¶ nh÷ng ý niÖm do quan s¸t nh÷ng t×nh c¶m vµ t¸c dông cña trÝ tuÖ mµ cã, hoÆc gi¶ cuèi cïng lµ nh÷ng ý niÖm do trÝ nhí vµ sù t−ëng t−îng mµ h×nh thµnh... Nhê thÞ gi¸c, t«i cã ®−îc ý niÖm vÒ ¸nh s¸ng vµ mµu s¾c, vÒ nh÷ng tr×nh ®é vµ lo¹i h×nh cña chóng. Nhê xóc gi¸c, t«i c¶m biÕt ®−îc cøng vµ mÒm, nãng vµ l¹nh, vËn ®éng vµ trë lùc... Khøu gi¸c cho t«i biÕt vÒ mïi; vÞ gi¸c cho t«i biÕt vÒ vÞ; thÝnh gi¸c cho t«i biÕt vÒ ©m thanh... V× ng−êi ta quan s¸t thÊy nh÷ng ý niÖm kh¸c nhau liªn kÕt c¸i nä víi c¸i kia, nªn ng−êi ta ®Æt cho chóng mét c¸i tªn chung vµ coi ®ã lµ vËt nµo ®ã. VÝ dô, ng−êi ta thÊy mét mµu s¾c, mét vÞ, mét mïi, mét h×nh thï, mét mËt ®é nhÊt ®Þnh, liªn kÕt l¹i víi nhau (to go together); ng−êi ta thõa nhËn toµn bé c¸i ®ã lµ mét vËt riªng biÖt vµ ng−êi ta gäi b»ng c¸i tõ qu¶ t¸o; nh÷ng tËp hîp ý niÖm (collections of ideas) kh¸c t¹o thµnh nh÷ng c¸i mµ ng−êi ta gäi lµ ®¸, c©y, quyÓn s¸ch vµ nh÷ng vËt kh¸c cã thÓ c¶m gi¸c ®−îc..." (§ I).

* George Berkeley. "Treatise concerning the Principles of Human

Knowledge", vol. I. of Works, edited by A. Fraser, Oxford, 18711)). Cã b¶n dÞch ra tiÕng Nga. _________________________________________________________________________________

1) Gioãc-gi¬ BÐc-cli. "Bµn vÒ nh÷ng nguyªn lý vÒ nhËn thøc cña con ng−êi", Toµn tËp, t. 1, do A. Phrª-d¬ xuÊt b¶n, èc-xphít, 1871.

V.I. Lª-nin

16

Trªn ®©y lµ néi dung môc mét trong t¸c phÈm cña BÐc-cli. Chóng ta cÇn ghi nhí r»ng t¸c gi¶ lÊy "cøng, mÒm, nãng, l¹nh, mµu s¾c, h−¬ng vÞ, mïi vÞ", v.v., lµm c¬ së cho triÕt häc cña m×nh. Theo BÐc-cli th× vËt lµ "nh÷ng tËp hîp ý niÖm"; h¬n n÷a, víi tõ ý niÖm «ng ta hiÓu ®ã chÝnh lµ, ch¼ng h¹n, nh÷ng tÝnh chÊt hoÆc nh÷ng c¶m gi¸c mµ chóng t«i võa kÓ ra, chø kh«ng ph¶i lµ nh÷ng t− t−ëng trõu t−îng.

ë ®o¹n sau, BÐc-cli l¹i nãi r»ng, ngoµi nh÷ng "ý niÖm hay ®èi t−îng cña nhËn thøc" ra, cßn cã c¸i ®· c¶m biÕt ®−îc nh÷ng ý niÖm vµ ®èi t−îng Êy n÷a: "trÝ tuÖ, tinh thÇn, linh hån hay lµ c¸i t«i " (§2). Råi nhµ triÕt häc kÕt luËn: dÜ nhiªn lµ nh÷ng "ý niÖm" kh«ng thÓ tån t¹i ngoµi c¸i trÝ tuÖ tri gi¸c ®−îc chóng. §Ó thÊy râ ®iÒu ®ã, chØ cÇn ph©n tÝch ý nghÜa cña ch÷ tån t¹i lµ ®ñ. "Khi t«i nãi c¸i bµn (mµ t«i ®ang viÕt trªn ®ã) tån t¹i, nh− thÕ cã nghÜa lµ t«i nh×n thÊy vµ c¶m thÊy c¸i bµn; vµ nÕu t«i b−íc ra khái gian phßng cña t«i, t«i vÉn nãi ®−îc r»ng c¸i bµn tån t¹i, víi ý nghÜa lµ t«i cã thÓ tri gi¸c ®−îc nã nÕu t«i cßn ë trong gian phßng cña t«i...". BÐc-cli nãi nh− vËy ë §3 trong t¸c phÈm cña «ng ta, vµ chÝnh ë ®Êy «ng ta më mét cuéc luËn chiÕn víi nh÷ng ng−êi mµ «ng ta gäi lµ duy vËt (§§18, 19, v.v.). ¤ng ta nãi: t«i hoµn toµn kh«ng quan niÖm ®−îc r»ng ng−êi ta cã thÓ nãi ®Õn tån t¹i tuyÖt ®èi cña nh÷ng vËt mµ kh«ng nghÜ r»ng cã ng−êi nµo ®ã tri gi¸c ®−îc chóng. Tån t¹i cã nghÜa lµ bÞ tri gi¸c (their, tøc lµ nh÷ng vËt esse is percipi, § 3, - ®ã lµ danh ng«n cña BÐc-cli, ®−îc dÉn ra trong c¸c s¸ch gi¸o khoa vÒ lÞch sö triÕt häc). "Mét kiÕn gi¶i ®−îc l−u hµnh mét c¸ch kú qu¸i trong mäi ng−êi lµ: nhµ cöa, nói, s«ng, nãi tãm l¹i, tÊt c¶ nh÷ng vËt cã thÓ c¶m gi¸c ®−îc, ®Òu cã mét sù tån t¹i tù nhiªn hay hiÖn thùc, ë bªn ngoµi viÖc lý tÝnh tri gi¸c ®−îc chóng" (§ 4). BÐc-cli cho r»ng kiÕn gi¶i Êy lµ mét "m©u thuÉn hiÓn nhiªn". "V× nh÷ng ®èi t−îng Êy lµ g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng vËt mµ chóng ta tri gi¸c ®−îc th«ng qua gi¸c quan cña chóng ta? mµ chóng ta tri gi¸c c¸i g×, nÕu kh«ng ph¶i lµ nh÷ng ý niÖm hay c¶m gi¸c (ideas or sensations) cña chóng ta? vµ nÕu tin r»ng nh÷ng ý niÖm hay c¶m gi¸c nµo ®ã hay nh÷ng tæ hîp cña chóng cã thÓ

Thay lêi më ®Çu

17

tån t¹i mµ kh«ng bÞ tri gi¸c th× h¸ ch¼ng ph¶i lµ v« nghÜa, hay sao?" (§ 4).

B©y giê, BÐc-cli ®· thay thÕ danh tõ "nh÷ng tËp hîp ý niÖm" b»ng "nh÷ng tæ hîp c¶m gi¸c" mµ «ng ta cho lµ ®ång nghÜa, vµ buéc téi nh÷ng ng−êi duy vËt lµ cã khuynh h−íng "v« lý" muèn ®i xa h¬n n÷a, muèn t×m mét nguån gèc nµo ®ã cho c¸i phøc hîp Êy... µ quªn, cho c¸i tæ hîp c¶m gi¸c Êy. ë § 5, nh÷ng ng−êi duy vËt l¹i bÞ buéc téi lµ dïng qu¸ nhiÒu c¸i trõu t−îng, v× theo ý kiÕn cña BÐc-cli, t¸ch rêi c¶m gi¸c ra khái ®èi t−îng lµ mét sù trõu t−îng thuÇn tuý. BÐc-cli nãi ë cuèi § 5 mµ lÇn xuÊt b¶n thø hai ®· bá bít: "ThËt ra, ®èi t−îng vµ c¶m gi¸c còng chØ lµ mét th«i (are the same thing), vµ kh«ng thÓ rót c¸i nµy ra khái c¸i kia ®−îc". BÐc-cli viÕt: "Anh sÏ nãi r»ng nh÷ng ý niÖm cã thÓ lµ sù sao chÐp hoÆc ph¶n ¸nh (resemblances) nh÷ng vËt tån t¹i ë ngoµi trÝ tuÖ, trong mét thùc thÓ kh«ng cã t− duy. T«i tr¶ lêi r»ng ý niÖm kh«ng thÓ gièng c¸i g× kh¸c h¬n lµ ý niÖm; mét mµu s¾c hay mét h×nh thï kh«ng thÓ gièng mét c¸i g× ngoµi mét mµu s¾c hay mét h×nh thï kh¸c... T«i thö hái: nh÷ng nguyªn b¶n gi¶ ®Þnh nµy hay nh÷ng ngo¹i vËt mµ ý niÖm cña chóng ta tùa hå lµ nh÷ng b¶n sao hoÆc nh÷ng biÓu t−îng, - chóng ta cã thÓ tri gi¸c ®−îc hay kh«ng? NÕu anh tr¶ lêi r»ng cã th× ®ã lµ nh÷ng ý niÖm, vµ chóng ta ®· kh«ng tiÕn thªm ®−îc mét b−íc nµo c¶; vµ nÕu anh tr¶ lêi r»ng kh«ng th× t«i sÏ hái bÊt cø ai xem liÖu cã nghÜa lý g× kh«ng, nÕu nãi r»ng mµu s¾c gièng mét c¸i g× kh«ng thÓ nh×n thÊy ®−îc; cøng hay mÒm gièng mét c¸i g× kh«ng thÓ sê mã ®−îc, v.v." (§ 8).

Nh− b¹n ®äc ®· thÊy, nh÷ng "luËn cø" cña Ba-da-rèp nh»m c«ng kÝch Plª-kha-nèp vÒ vÊn ®Ò liÖu c¸c vËt cã thÓ tån t¹i ë ngoµi chóng ta, mµ kh«ng t¸c ®éng ®Õn gi¸c quan cña chóng ta hay kh«ng, th× kh«ng kh¸c g× nh÷ng luËn cø cña BÐc-cli ®−a ra ®Ó c«ng kÝch nh÷ng ng−êi duy vËt mµ «ng ta kh«ng nªu tªn. BÐc-cli cho r»ng c¸i quan niÖm vÒ sù tån t¹i cña "vËt chÊt hay thùc thÓ vËt thÓ" (§ 9) lµ mét "m©u thuÉn", mét "®iÒu v« lý" ®Õn nçi kh«ng cÇn ph¶i tèn th× giê ®Ó b¸c bá nã. "Nh−ng, - «ng ta nãi, - v× c¸c luËn ®iÓm

V.I. Lª-nin

18

(tenet) vÒ sù tån t¹i cña vËt chÊt h×nh nh− ®· ¨n s©u b¸m chÆt vµo ®Çu ãc nh÷ng nhµ triÕt häc vµ lµm n¶y sinh kh«ng biÕt bao nhiªu kÕt luËn cã h¹i, cho nªn t«i muèn r»ng thµ ng−êi ta cho t«i lµ ng−êi nãi d«ng dµi vµ ch¸n ng¾t, cßn h¬n lµ bá qua bÊt cø mét c¸i g× cã thÓ nãi ®Ó bãc trÇn triÖt ®Ó vµ trèc tËn gèc c¸i thiªn kiÕn ®ã" (§ 9).

Chèc n÷a, chóng ta sÏ thÊy râ nh÷ng kÕt luËn cã h¹i mµ BÐc-cli nãi ®©y lµ nh÷ng kÕt luËn g×. Tr−íc hÕt, chóng ta h·y nãi nèt nh÷ng luËn cø lý luËn cña «ng ta nh»m ph¶n ®èi nh÷ng ng−êi duy vËt. Khi phñ nhËn sù tån t¹i "tuyÖt ®èi" cña nh÷ng kh¸ch thÓ, tøc lµ sù tån t¹i cña nh÷ng vËt ë ngoµi nhËn thøc cña con ng−êi, BÐc-cli tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng t− t−ëng cña nh÷ng kÎ ®èi ®Þch víi «ng ta sao cho ng−êi ta hiÓu r»ng nh÷ng ng−êi nµy thõa nhËn "vËt tù nã". ë § 24, BÐc-cli nhÊn m¹nh r»ng kiÕn gi¶i mµ «ng ta b¸c bá ®ã ®· thõa nhËn "sù tån t¹i tuyÖt ®èi cña nh÷ng kh¸ch thÓ cã thÓ c¶m gi¸c ®−îc tù nã (objects in themselves) hoÆc ë ngoµi trÝ tuÖ" (tr. 167 - 168, S¸ch ®· dÉn). ë ®©y, ®Æc tÝnh cña hai trµo l−u triÕt häc c¬ b¶n ®−îc v¹ch ra víi tÊt c¶ sù th¼ng th¾n, râ rµng vµ chÝnh x¸c lµm râ sù kh¸c nhau gi÷a nh÷ng nhµ triÕt häc cæ ®iÓn víi nh÷ng ng−êi hiÖn thêi ®ang t¹o ra nh÷ng hÖ thèng "míi". Chñ nghÜa duy vËt, ®ã lµ sù thõa nhËn nh÷ng "kh¸ch thÓ tù nã" hay ë ngoµi trÝ tuÖ; ý niÖm vµ c¶m gi¸c, ®ã lµ nh÷ng b¶n sao hay ph¶n ¸nh cña nh÷ng kh¸ch thÓ Êy. Häc thuyÕt ®èi lËp (chñ nghÜa duy t©m) cho r»ng kh¸ch thÓ kh«ng tån t¹i "ë ngoµi trÝ tuÖ", kh¸ch thÓ lµ nh÷ng "tæ hîp c¶m gi¸c".

§Êy lµ ®iÒu ®· ®−îc viÕt ra tõ n¨m 1710, tøc lµ 14 n¨m tr−íc khi Im-ma-nu-in Can-t¬ ra ®êi. ThÕ mµ ph¸i Ma-kh¬ cña chóng ta, dùa trªn c¬ së mét thø triÕt häc tù x−ng lµ "tèi t©n", l¹i ph¸t hiÖn ra r»ng sù thõa nhËn nh÷ng "vËt tù nã" lµ kÕt qu¶ cña viÖc chñ nghÜa Can-t¬ ®· truyÒn nhiÔm vµo hay ®· xuyªn t¹c chñ nghÜa duy vËt! Nh÷ng ph¸t hiÖn "míi" cña ph¸i Ma-kh¬ lµ kÕt qu¶ cña sù dèt n¸t l¹ lïng cña hä vÒ lÞch sö c¸c trµo l−u triÕt häc chñ yÕu.

Mét t− t−ëng "míi" cña hä n÷a lµ: nh÷ng kh¸i niÖm "vËt chÊt"

Thay lêi më ®Çu

19

hay "thùc thÓ" chØ lµ vÕt tÝch cña nh÷ng häc thuyÕt cò rÝch kh«ng cã tinh thÇn phª ph¸n. H×nh nh− Ma-kh¬ vµ A-vª-na-ri-ót ®· thóc ®Èy t− t−ëng triÕt häc tiÕn tíi, ®· ®i s©u ph©n tÝch vµ ®· lo¹i trõ nh÷ng c¸i "tuyÖt ®èi" Êy, nh÷ng "thùc thÓ bÊt biÕn" Êy, v.v.. H·y xem t¸c phÈm cña BÐc-cli ®Ó kiÓm tra nh÷ng luËn ®iÓm Êy tõ nguån gèc cña chóng, th× c¸c b¹n sÏ thÊy r»ng luËn ®iÓm Êy chung quy chØ lµ nh÷ng ®iÒu bÞa ®Æt ®Çy tham väng. BÐc-cli kh¼ng ®Þnh rÊt râ r»ng vËt chÊt lµ "nonentity" (thùc thÓ kh«ng tån t¹i, § 68; r»ng vËt chÊt lµ h− v« (§ 80). ThÕ råi «ng ta chÕ giÔu nh÷ng ng−êi duy vËt: "NÕu qu¶ thËt ®ã lµ ®iÒu mµ c¸c anh muèn th× c¸c anh cã thÓ dïng ch÷ "vËt chÊt" ë chç nµo mµ ng−êi kh¸c dïng ch÷ "h− v«"" (tr. 196 - 197, s¸ch ®· dÉn). ¤ng ta nãi: lóc ®Çu, ng−êi ta tin r»ng mµu s¾c, mïi vÞ, v.v. ®Òu "tån t¹i mét c¸ch thùc sù"; vÒ sau, ng−êi ta ®· tõ bá lèi kiÕn gi¶i Êy ®Ó thõa nhËn r»ng nh÷ng c¸i ®ã chØ dùa vµo c¶m gi¸c cña chóng ta mµ tån t¹i th«i. Nh−ng viÖc lo¹i trõ nh÷ng kh¸i niÖm sai lÇm cò rÝch Êy ch−a ®i ®Õn triÖt ®Ó: kh¸i niÖm "thùc thÓ" vÉn cßn rít l¹i (§ 73), - còng mét "thiªn kiÕn" nh− vËy (p.195) ®· bÞ gi¸m môc BÐc-cli v¹ch trÇn hoµn toµn tõ n¨m 1710! ThÕ mµ ®Õn n¨m 1908, ë n−íc ta cßn cã nh÷ng kÎ kh«i hµi tin theo lêi nãi cña A-vª-na-ri-ót, PÕt-tx«n-t¬, Ma-kh¬ vµ ®ång bän, cho r»ng chØ cã "thùc chøng luËn tèi t©n" vµ c¸c "khoa häc tù nhiªn tèi t©n" míi cã thÓ lo¹i trõ næi nh÷ng kh¸i niÖm "siªu h×nh" Êy.

Còng nh÷ng kÎ kh«i hµi Êy (trong ®ã cã B«-g®a-nèp) ®· qu¶ quyÕt víi ®éc gi¶ r»ng chÝnh triÕt häc míi ®· chøng minh sù sai lÇm cña "viÖc nh©n ®«i thÕ giíi" trong häc thuyÕt cña nh÷ng ng−êi duy vËt lµ nh÷ng ng−êi th−êng xuyªn bÞ bµi b¸c, nh−ng vÉn cø nãi ®Õn "sù ph¶n ¸nh" nµo ®ã - trong ý thøc con ng−êi - cña nh÷ng vËt tån t¹i ngoµi ý thøc con ng−êi. VÒ c¸i viÖc gäi lµ "nh©n ®«i thÕ giíi" Êy, nh÷ng t¸c gi¶ nãi trªn ®· viÕt v« sè nh÷ng lêi c¶m ®éng. Nh−ng kh«ng hiÓu v× quªn ®i hay v× kh«ng biÕt mµ hä ®· kh«ng nãi thªm r»ng nh÷ng ph¸t hiÖn Êy ®· ®−îc t×m ra tõ n¨m 1710 råi.

BÐc-cli viÕt: "NhËn thøc cña chóng ta (vÒ nh÷ng ý niÖm hay

V.I. Lª-nin

20

vËt) ®· bÞ lµm cho hÕt søc mê ®i, hçn lo¹n, vµ bÞ h−íng chÖch theo con ®−êng lÇm l¹c nguy hiÓm nhÊt bëi c¸i gi¶ thuyÕt vÒ sù tån t¹i song trïng (twofold) cña c¸c kh¸ch thÓ cã thÓ c¶m gi¸c ®−îc, cô thÓ: mét mÆt lµ tån t¹i siªu tù nhiªn hay tån t¹i trong trÝ tuÖ vµ mÆt kh¸c lµ tån t¹i thùc t¹i, ë ngoµi trÝ tuÖ" (tøc lµ ë ngoµi ý thøc). BÐc-cli chÕ giÔu c¸i kiÕn gi¶i "v« lý" ®ã ®· thõa nhËn r»ng cã thÓ t− duy c¸i kh«ng thÓ t− duy ®−îc! §−¬ng nhiªn, nguån gèc cña "sù v« lý" Êy lµ ë chç ph©n biÖt "vËt" víi "ý niÖm" (§ 87), ë "sù thõa nhËn nh÷ng kh¸ch thÓ bªn ngoµi". Nh− BÐc-cli ®· ph¸t hiÖn n¨m 1710 vµ B«-g®a-nèp l¹i ph¸t hiÖn l¹i n¨m 1908, viÖc t«n thê b¸i vËt vµ ngÉu t−îng chÝnh lµ do cïng mét nguån gèc Êy mµ ra c¶. BÐc-cli nãi: "Sù tån t¹i cña vËt chÊt, hay cña nh÷ng vËt mµ ta kh«ng c¶m biÕt ®−îc, kh«ng nh÷ng ®· lµ chç dùa chñ yÕu cña nh÷ng kÎ theo chñ nghÜa v« thÇn hay chñ nghÜa ®Þnh mÖnh; mµ viÖc t«n sïng ngÉu t−îng, d−íi tÊt c¶ nh÷ng h×nh thøc kh¸c nhau cña nã, còng dùa trªn cïng mét nguyªn t¾c Êy" (§ 94).

B©y giê, chóng ta nãi ®Õn chÝnh nh÷ng kÕt luËn "cã h¹i" mµ häc thuyÕt "v« lý" vÒ sù tån t¹i cña thÕ giíi bªn ngoµi ®· dÉn tíi, nh÷ng kÕt luËn ®· buéc gi¸m môc BÐc-cli kh«ng nh÷ng ph¶i b¸c bá häc thuyÕt Êy vÒ mÆt lý luËn, mµ cßn ®iªn cuång truy kÝch nh÷ng ng−êi theo häc thuyÕt Êy nh− truy kÝch kÎ thï n÷a. ¤ng ta tuyªn bè: "TÊt c¶ nh÷ng kiÕn tróc v« ®¹o cña chñ nghÜa v« thÇn vµ cña sù phñ ®Þnh t«n gi¸o ®Òu ®−îc x©y dùng trªn c¬ së häc thuyÕt vÒ vËt chÊt hay vÒ thùc thÓ vËt thÓ... Thùc thÓ vËt thÓ, qua mäi thêi ®¹i, ®· lµ ng−êi b¹n vÜ ®¹i nh− thÕ nµo cña nh÷ng kÎ v« thÇn chñ nghÜa, c¸i ®ã t−ëng kh«ng cÇn ph¶i nãi n÷a. TÊt c¶ nh÷ng hÖ thèng kú qu¸i cña hä ®Òu lÖ thuéc vµo thùc thÓ vËt thÓ mét c¸ch hÕt søc râ rµng, hÕt søc tÊt yÕu, ®Õn nçi toµn bé l©u ®µi cña hä kh«ng thÓ kh«ng sôp ®æ, mét khi ng−êi ta g¹t bá mÊt hßn ®¸ t¶ng Êy. Cho nªn chóng ta kh«ng cÇn chó ý ®Æc biÖt ®Õn nh÷ng häc thuyÕt v« lý cña c¸c t«ng ph¸i th¶m h¹i cña nh÷ng kÎ v« thÇn chñ nghÜa" (§ 92, tr. 203 - 204, s¸ch ®· dÉn).

"VËt chÊt, mét khi bÞ ®uæi ra khái giíi tù nhiªn, sÏ mang

Thay lêi më ®Çu

21

theo nã biÕt bao nhiªu nh÷ng hÖ thèng hoµi nghi vµ v« ®¹o, biÕt bao nhiªu nh÷ng sù bµn c·i vµ nh÷ng vÊn ®Ò rèi r¾m" ("nguyªn t¾c tiÕt kiÖm t− duy", do Ma-kh¬ ph¸t hiÖn vµo nh÷ng n¨m 70 cña thÕ kû XIX! "triÕt häc, víi tÝnh c¸ch lµ quan niÖm vÒ thÕ giíi theo nguyªn t¾c Ýt tèn c«ng søc nhÊt", do A-vª-na-ri-ót tr×nh bµy vµo n¨m 1876!), "®· tõng d»n vÆt c¸c nhµ thÇn häc vµ triÕt häc; vËt chÊt ®· g©y cho loµi ng−êi biÕt bao sù tèn c«ng v« Ých, ®Õn nçi r»ng dï nh÷ng luËn cø mµ chóng ta ®−a ra ®Ó ph¶n ®èi nã, cã bÞ ng−êi ta cho lµ kh«ng ®ñ x¸c ®¸ng ch¨ng n÷a (riªng vÒ phÇn t«i, th× t«i cho nh÷ng luËn cø ®ã lµ hoµn toµn râ rµng), t«i vÉn cø tin ch¾c r»ng tÊt c¶ nh÷ng ng−êi b¹n cña ch©n lý, cña hßa b×nh vµ cña t«n gi¸o ®Òu cã ®ñ mäi lý do ®Ó mong mái r»ng nh÷ng luËn cø ®ã sÏ ®−îc mäi ng−êi thõa nhËn lµ ®Çy ®ñ" (§ 96).

Gi¸m môc BÐc-cli ®· lËp luËn mét c¸ch cëi më vµ ch©n thµnh! Ngµy nay, còng c¸i t− t−ëng Êy vÒ viÖc lo¹i trõ "mét c¸ch tiÕt kiÖm" "vËt chÊt" ra khái triÕt häc, l¹i ®−îc che ®Ëy d−íi mét h×nh thøc thuËt ng÷ "míi", gi¶o quyÖt vµ rèi r¾m h¬n nhiÒu nh»m lµm cho nh÷ng kÎ ng©y th¬ t−ëng lÇm r»ng ®ã lµ mét thø triÕt häc "tèi t©n"!

Nh−ng BÐc-cli kh«ng ph¶i chØ nãi ®Õn khuynh h−íng cña triÕt häc cña «ng ta mét c¸ch hÕt søc th¼ng th¾n; «ng ta còng cè g¾ng che ®Ëy bé mÆt thËt duy t©m chñ nghÜa cña triÕt häc Êy, cè miªu t¶ nã nh− lµ kh«ng cã chót g× v« lý vµ nh− lµ "lÏ ph¶i th«ng th−êng" cã thÓ chÊp nhËn ®−îc. Theo b¶n n¨ng, «ng ta tù b¶o vÖ ®Ó khái bÞ buéc téi lµ theo c¸i mµ ngµy nay ng−êi ta gäi lµ chñ nghÜa duy t©m chñ quan vµ chñ nghÜa duy ng·, «ng ta nãi: triÕt häc cña chóng t«i "kh«ng hÒ t−íc mÊt cña chóng ta bÊt kú mét c¸i g× trong giíi tù nhiªn c¶" (§ 34). Giíi tù nhiªn vÉn tån t¹i, vµ sù ph©n biÖt gi÷a nh÷ng vËt thùc t¹i vµ nh÷ng ¶o t−ëng còng vÉn tån t¹i nh− thÕ, nh−ng "c¶ hai còng ®Òu cïng tån t¹i nh− nhau trong ý thøc". "T«i kh«ng hÒ b¸c bá sù tån t¹i cña bÊt kú mét vËt nµo ®ã, mµ chóng ta cã thÓ biÕt ®−îc b»ng gi¸c quan hay b»ng lý trÝ cña chóng ta. §èi víi nh÷ng vËt, mµ tù m¾t t«i nh×n thÊy hay tù tay t«i sê thÊy, t«i kh«ng hÒ hoµi nghi chót nµo vÒ chç chóng

V.I. Lª-nin

22

®ang tån t¹i vµ tån t¹i thùc sù. C¸i duy nhÊt mµ chóng t«i phñ nhËn sù tån t¹i, ®ã lµ c¸i mµ c¸c nhµ triÕt häc (chÝnh BÐc-cli viÕt ng¶) gäi lµ vËt chÊt hay thùc thÓ vËt thÓ. Sù phñ nhËn vËt chÊt hay thùc thÓ vËt thÓ ®ã kh«ng hÒ lµm tæn h¹i g× cho phÇn cßn l¹i cña nh©n lo¹i, vµ t«i d¸m nãi r»ng phÇn nh©n lo¹i ®ã kh«ng bao giê c¶m thÊy thiÕu c¸i ®ã... KÎ v« thÇn th× l¹i cÇn ®Õn bãng ma cña mét tªn gäi trèng rçng ®ã ®Ó lµm c¬ së cho chñ nghÜa v« thÇn cña h¾n...".

T− t−ëng Êy l¹i ®−îc tr×nh bµy mét c¸ch râ rµng h¬n n÷a trong § 37; ë ®Êy, ®Ó tr¶ lêi c©u chØ trÝch cho r»ng triÕt häc cña «ng ta thñ tiªu nh÷ng thùc thÓ vËt thÓ, BÐc-cli nãi: "nÕu ng−êi ta hiÓu thùc thÓ theo nghÜa th«ng tôc (vulgar) cña nã, nghÜa lµ nh− mét tæ hîp nh÷ng tÝnh chÊt cã thÓ c¶m gi¸c ®−îc, nh− réng, cøng, nÆng, v.v., th× ng−êi ta kh«ng thÓ buéc téi t«i lµ ®· thñ tiªu nh÷ng tÝnh chÊt Êy. Nh−ng nÕu ng−êi ta hiÓu thùc thÓ theo nghÜa triÕt häc, - tøc lµ c¬ së cña nh÷ng ngÉu tÝnh hay cña nh÷ng tÝnh chÊt (tån t¹i) ë ngoµi ý thøc - th× thËt vËy t«i thõa nhËn lµ cã thñ tiªu nã, nÕu cã thÓ nãi ®Õn thñ tiªu mét vËt kh«ng bao giê tån t¹i, ngay c¶ trong t−ëng t−îng n÷a".

Nhµ triÕt häc ng−êi Anh Phrª-d¬ - mét nhµ duy t©m vµ tÝn ®å cña BÐc-cli, ng−êi ®· tõng xuÊt b¶n nh÷ng t¸c phÈm cña BÐc-cli vµ viÕt nh÷ng lêi chó gi¶i - ®· gäi, kh«ng ph¶i kh«ng cã lý do, häc thuyÕt cña BÐc-cli lµ mét thø "chñ nghÜa thùc t¹i tù nhiªn" (s¸ch ®· dÉn, p. X). ThuËt ng÷ buån c−êi Êy cÇn ®−îc nªu ra, v× nã biÓu lé rÊt ®óng nguyÖn väng cña BÐc-cli muèn m¹o danh chñ nghÜa thùc t¹i. Trong phÇn tr×nh bµy sau nµy, chóng ta sÏ cßn gÆp nhiÒu lÇn "nh÷ng ng−êi theo chñ nghÜa thùc chøng" "tèi t©n" lÆp ®i lÆp l¹i nguþ kÕ Êy hay lèi m¹o danh Êy, d−íi mét h×nh thøc kh¸c, b»ng nh÷ng c¸ch diÔn ®¹t kh¸c. BÐc-cli kh«ng phñ nhËn sù tån t¹i cña nh÷ng vËt thùc t¹i! BÐc-cli kh«ng ®o¹n tuyÖt víi ý kiÕn chung cña toµn thÓ nh©n lo¹i! BÐc-cli "chØ" phñ nhËn häc thuyÕt cña c¸c nhµ triÕt häc, tøc lµ phñ nhËn c¸i nhËn thøc luËn ®Æt mét c¸ch nghiªm tóc vµ kiªn quyÕt tÊt c¶ nh÷ng lËp luËn cña nã trªn c¬ së thõa nhËn thÕ giíi bªn ngoµi vµ sù ph¶n ¸nh cña

Thay lêi më ®Çu

23

thÕ giíi Êy trong ý thøc con ng−êi. BÐc-cli kh«ng phñ nhËn c¸c khoa häc tù nhiªn ®· ®−îc x©y dùng, tr−íc kia còng nh− b©y giê (vµ th−êng lµ kh«ng tù gi¸c), trªn c¬ së nhËn thøc luËn Êy, tøc nhËn thøc luËn duy vËt. Chóng ta ®äc ë § 59: "C¨n cø vµo kinh nghiÖm cña chóng ta" (BÐc-cli - triÕt häc vÒ "kinh nghiÖm thuÇn tuý")* "vÒ sù cïng tån t¹i vµ xuÊt hiÖn liªn tiÕp cña nh÷ng ý niÖm trong ý thøc chóng ta..., chóng ta cã thÓ suy luËn rÊt ®óng ®iÒu mµ chóng ta sÏ c¶m thÊy (hoÆc: sÏ nh×n thÊy) nÕu chóng ta ë vµo nh÷ng ®iÒu kiÖn kh¸c h¼n víi nh÷ng ®iÒu kiÖn hiÖn nay. §ã chÝnh lµ sù nhËn thøc vÒ giíi tù nhiªn. NhËn thøc ®ã" (xin c¸c b¹n h·y l¾ng nghe!) "cã thÓ gi÷ ®−îc ý nghÜa cña nã vµ tÝnh x¸c thùc cña nã mét c¸ch hoµn toµn phï hîp víi nh÷ng ®iÒu ®· nãi trªn".

Chóng ta h·y xem thÕ giíi bªn ngoµi, xem giíi tù nhiªn lµ mét "tæ hîp c¶m gi¸c" do Th−îng ®Õ g©y ra trong trÝ tuÖ chóng ta. C¸c anh h·y thõa nhËn nh− thÕ, vµ tõ bá ý muèn ®i t×m "nÒn t¶ng" cña nh÷ng c¶m gi¸c Êy ë ngoµi ý thøc, ë ngoµi con ng−êi, cßn t«i sÏ thõa nhËn, trong khu«n khæ nhËn thøc luËn duy t©m cña t«i, tÊt c¶ c¸c khoa häc tù nhiªn, tÊt c¶ ý nghÜa vµ tÝnh x¸c thùc cña nh÷ng kÕt luËn cña c¸c khoa häc Êy. T«i cÇn chÝnh c¸i khu«n khæ Êy, vµ còng chØ cÇn c¸i khu«n khæ Êy th«i, ®Ó chøng minh cho nh÷ng kÕt luËn cña t«i v× lîi Ých cña "hßa b×nh vµ t«n gi¸o". §ã lµ t− t−ëng cña BÐc-cli. Sau nµy, khi xÐt ®Õn th¸i ®é cña chñ nghÜa Ma-kh¬ ®èi víi khoa häc tù nhiªn, chóng ta sÏ cßn gÆp l¹i t− t−ëng Êy, nã biÓu hiÖn rÊt ®óng b¶n chÊt vµ ý nghÜa x· héi cña triÕt häc duy t©m.

B©y giê, chóng ta h·y xem thªm mét sù ph¸t hiÖn gÇn ®©y, mµ trong thÕ kû XX nµy, nhµ thùc chøng luËn tèi t©n vµ nhµ thùc t¹i luËn phª ph¸n P. I-u-skª-vÝch ®· m−în cña gi¸m môc BÐc-cli. §ã lµ "thuyÕt kinh nghiÖm t−îng tr−ng". Theo A. Phrª-d¬ th× "lý luËn yªu dÊu" cña BÐc-cli lµ thuyÕt "t−îng tr−ng tù nhiªn phæ biÕn" (tr. 190, s¸ch ®· dÉn), hay lµ thuyÕt "t−îng tr−ng vÒ tù

* Trong lêi tùa cña m×nh, Phrª-d¬ nhÊn m¹nh r»ng BÐc-cli, còng nh−

Lèc-c¬, ®Òu "chØ viÖn ®Õn kinh nghiÖm" (p. 117).

V.I. Lª-nin

24

nhiªn" (Natural Symbolism). NÕu nh÷ng ch÷ nµy kh«ng cã trong b¶n in n¨m 1871 th× ng−êi ta sÏ cã thÓ ngê r»ng Phrª-d¬, nhµ triÕt häc ng−êi Anh theo chñ nghÜa tÝn ng−ìng, ®· ®¸nh c¾p v¨n cña nhµ to¸n häc vµ vËt lý häc ®−¬ng thêi cña chóng ta lµ Poanh-ca-rª, vµ cña nhµ "m¸c-xÝt" Nga I-u-skª-vÝch!

ChÝnh lý luËn cña BÐc-cli mµ Phrª-d¬ ca ngîi, ®· ®−îc vÞ gi¸m môc Êy tr×nh bµy nh− sau:

"Mèi liªn hÖ gi÷a c¸c ý niÖm" (c¸c b¹n ®õng quªn r»ng ®èi víi BÐc-cli, ý niÖm vµ vËt chØ lµ mét) "kh«ng gi¶ ®Þnh mèi liªn hÖ gi÷a nguyªn nh©n vµ kÕt qu¶ mµ chØ gi¶ ®Þnh mèi liªn hÖ gi÷a ký hiÖu hay dÊu hiÖu víi vËt ®−îc gäi tªn b»ng c¸ch nµy hay c¸ch kh¸c" (§ 65). "Do ®ã cho nªn xÐt vÒ mÆt ph¹m trï nguyªn nh©n (under the notion of a cause) gãp phÇn hay gióp vµo sù ph¸t sinh ra kÕt qu¶, th× c¸c vËt ®Òu lµ hoµn toµn kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®−îc vµ sÏ dÉn chóng ta ®Õn nh÷ng ®iÒu cùc kú v« nghÜa, nh−ng nÕu chóng ta quan niÖm chóng lµ nh÷ng ký hiÖu hay dÊu hiÖu cã t¸c dông th«ng b¸o cho chóng ta th× chóng cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch mét c¸ch rÊt tù nhiªn..." (�