uygulamalı davranış analiziÖn sÖz uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt...

UygulamalıDavranış AnaliziEd�törler:Prof. Dr. D�lek ERBAŞDoç. Dr. Şer�fe YÜCESOY-ÖZKAN

Editörler:

Prof. Dr. Dilek ERBAŞ - Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ

ISBN 978-605-241-141-4DOI 10.14527/9786052411414

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2017, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Aralık 2017, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Didem Kestek

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Vadi Grup Basım A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

BÖLÜM 1 Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi Doç. Dr. Orhan ÇAKIROĞLU (Karadeniz Teknik Üniversitesi)BÖLÜM 2 Hedef Davranış Tanımlama ve Davranışsal Amaç Yazma Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)BÖLÜM 3 Hedef Davranışları Kaydetme ve Güvenirlik Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi)BÖLÜM 4 Grafik Çizimi ve Görsel Analiz Yard. Doç. Dr. Derya GENÇ-TOSUN (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)BÖLÜM 5 Tek Denekli Deneysel Araştırma Yöntemleri Doç. Dr. Salih RAKAP (Ondokuz Mayıs Üniversitesi)BÖLÜM 6 Problem Davranışların İşlevlerini Belirleme Prof. Dr. Dilek ERBAŞ (Marmara Üniversitesi)BÖLÜM 7 Uygun Davranışları Arttırma Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Feyat KAYA (Anadolu Üniversitesi) Arş. Gör. Emrah GÜLBOY (Anadolu Üniversitesi)BÖLÜM 8 Yeni Davranışlar Öğretme Yard. Doç. Dr. EMRE ÜNLÜ (Bülent Ecevit Üniversitesi)BÖLÜM 9 Öncüllere Dayalı Uygulamalar Arş. Gör. Dr. Şeyda DEMİR (Ankara Üniversitesi)BÖLÜM 10 Sonuçlara Dayalı Uygulamalar Doç. Dr. Elif SAZAK-PINAR (Abant İzzet Baysal Üniversitesi)BÖLÜM 11 Kendini Yönetme Yard. Doç. Dr. Mine SÖNMEZ-KARTAL (Eskişehir Osmangazi Üniversitesi)BÖLÜM 12 Kalıcılık ve Genelleme Arş. Gör. Göksel CÜRE (Anadolu Üniversitesi) Uzm. Nursinem ŞİRİN Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN (Anadolu Üniversitesi)BÖLÜM 13 Uygulamalı Davranış Analizinde Etik Dr. Onur ÖZDEMİR (Marmara Üniversitesi)

ÖN SÖZ

Uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt yapısı 10 yıldan daha uzun bir geçmişe dayanan ve yaklaşık iki yıllık aktif çalışmanın ürünü olan Uygulamalı Davranış Analizi kitabının yayımlanmış olmasından çok büyük mutluluk duyuyoruz. Bu kitabın, başta özel eğitim, psikoloji, rehberlik ve sosyal hizmetler olmak üzere, uygulamalı davranış analizinin kullanıldığı pek çok disip-linden okuyucuya hitap edeceğini ve günlük yaşam içinde karşılaşılan sorunların büyük bir bölümünün çözümünde işe yarayacağını düşünüyoruz. Ayrıca bu ki-tabın, uygulamalı davranış analizine ilişkin ülkemizde geleneksel bakıştan biraz farklılaşarak, hedef davranışların tanımlanması, davranışların işlevlerinin belir-lenmesi ve öncüllere dayalı uygulamaları öne çıkarması gibi açılardan okuyucula-ra yeni bir bakış açısı kazandırmada da katkı sağlayacağını umuyoruz.

Tamamı 13 bölümden oluşan bu kitabın birinci bölümünde uygulamalı davranış analizinin tanımı ve tarihsel gelişiminin yanı sıra uygulamalı davranış analizinde ele alınan önemli kavramlar açıklanmıştır. Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü bölümlerinde uygulamalı davranış analizinin basamakları olan; hedef davranışı tanımlama ve davranışsal amaç yazma, hedef davranışları kaydetme ve kaydedilen verileri grafiğe dönüştürerek analiz etme konularına yer verilmiştir. Kitabın beşinci bölümünde, uygulamalı davranış analizi kapsamında kullanılan uygulamaların etkililiğini ve verimliliğini belirlemek üzere sıklıkla kullanılan tek denekli deneysel araştırma yöntemlerinden ve tek denekli deneysel araştırmalar için geliştirilmiş kalite göstergeleri ve standartlarından söz edilmiştir. Kitabın al-tıncı bölümünde problem davranışlar tanımlanmış, problem davranışları etkile-yen uyaranlar ile problem davranışların işlevleri üzerinde durulmuş ve problem davranışların işlevlerini belirlemek üzere izlenecek basamaklar açıklanmıştır. Uy-gun davranışların arttırılmasının ele alındığı yedinci bölümde, pekiştirme, etkili pekiştireçlerin belirlenmesi, pekiştirme tarifeleri, sembol perkiştirme ve gruba dayalı pekiştirme konularında ayrıntılı bilgilere yer verilmiştir. Sekizinci bö-lümde öğrencilerin repertuarında olmayan davranışların öğretiminde kullanılan uygulamaları açıklayan yeni davranışları öğretme, dokuzuncu bölümde problem davranışların önlenmesinde kullanılan öncüllere dayalı uygulamalar ve onuncu bölümde sonuçlara dayalı uygulamalar anlatılmıştır. Kitabın on birinci bölümün-de kendini yönetme, on ikinci bölümünde kalıcılık ve genelleme, on üçüncü bölü-münde ise uygulamalı davranış analizde etik konuları açıklanmıştır.

Bu kitapta yer alan bilgilerin lisans düzeyinde okutulan uygulamalı davranış analizi dersinin içeriği ile örtüşecek biçimde olmasına dikkat edilmiştir. Bunun yanı sıra, alanda çalışan uzmanların, lisansüstü düzeyde öğrenim görmekte olan öğrencilerin ve alandaki genç araştırmacıların gereksinimlerini karşılamaya yö-

nelik bilgiler de okuyucuya sunulmaya çalışılmıştır. Kitapta adı geçen ve her biri birbirinden değerli yazarlar da, meslek yaşamları boyunca, gerek okuttukları ders-lerde gerekse uygulama ortamlarında elde ettikleri deneyimleri kitaba yansıtmış-lar ve kitapta konuların kapsamına uygun şekilde çok sayıda örneği okuyucularla paylaşmışlardır.

Bu kitabın yayıma hazırlanma sürecinde katkı sağlayan ve teşekkürü hak eden çok sayıda kişi olmuştur. Öncelikle, kitapta adı geçen yazar arkadaşlarımıza titiz çalışmalarından ve önerilerimiz doğrultusunda itinayla ve sabırla eklemeler ve düzenlemeler yaparak kitabın sizlere ulaşması konusunda sağladıkları katkıla-rından dolayı şükranlarımızı sunuyoruz. Kitap yazılırken gösterdikleri anlayış ve özverinin dışında, her zaman en önemli desteğimiz olan eşlerimiz Lütfi Erbaş ve Ömer Faruk Özkan’a; çocuklarımız Zeynep ve Elif Erbaş ile Duru ve İpek Özkan’a binlerce kez teşekkür ediyoruz. Kitap tamamlandıktan sonra bazı bölümlerinin anlaşılırlığı konusunda görüşlerini paylaşarak bize destek olan Dr. Onur Özdemir, Arş. Gör. Feyat Kaya ve Arş. Gör. Emrah Gülboy ile öğrencilerimiz Dilara Ecem Altun ve Göksel Cüre’ye teşekkürlerimizi sunuyoruz. Kitabın basımını üstlenerek alanda yaygınlaşmasını sağlayan ve gelecekte yeni yayınlara zemin hazırlayan PE-GEM Yayıncılık çalışanlarına da sonsuz teşekkürlerimizi sunarız.

Editörler

Prof. Dr. Dilek ERBAŞ & Doç. Dr. Şerife YÜCESOY-ÖZKAN

vi Uygulamalı Davranış Analizi

KISALTMA LİSTESİ

ABD Amerika Birleşik Devletleri

DAPT Değişken Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi

DDA Deneysel Davranış Analizi

DDAP Diğer Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi

DODAP Düşük Oranlı Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi

DOPT Değişken Oranlı Pekiştirme Tarifesi

GAG Gözlemciler Arası Güvenirlik

KHK Kanun Hükmünde Kararname

MEB Milli Eğitim Bakanlığı

ODD Olumlu Davranışsal Destek

ÖDS Öncül-Davranış-Sonuç

ÖDS Kaydı Öncül-Davranış-Sonuç Kaydı

SAPT Sabit Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifesi

SOPT Sabit Oranlı Pekiştirme Tarifesi

TDK Türk Dil Kurumu

UDA Uygulamalı Davranış Analizi

UDAP Uyuşmayan Davranışların Ayrımlı Pekiştirilmesi

UG Uygulama Güvenirliği

İÇİNDEKİLER

Ön Söz ...............................................................................................................................v

BÖLÜM 1

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ

GİRİŞ ................................................................................................................................ 3

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI ...................... 4

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ ....................................... 7

1900’lü Yıllar ........................................................................................................... 7

1930-1940’lı Yıllar .................................................................................................. 8

1950’li Yıllar ............................................................................................................ 9

1960’lı Yıllar .......................................................................................................... 10

1970’li Yıllar .......................................................................................................... 12

1980’li Yıllar .......................................................................................................... 12

1990’lı Yıllar .......................................................................................................... 13

2000’li Yıllar ve Sonrası ....................................................................................... 14

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ ................................ 15

Uygulamalı Olma ................................................................................................... 15

Davranışsal Olma ................................................................................................... 16

Analitik Olma ......................................................................................................... 16

Teknolojik Olma ..................................................................................................... 17

Kavramsal Olarak Sistematik Olma ..................................................................... 17

Etkili Olma .............................................................................................................. 18

Genellenebilir Olma ............................................................................................... 18

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARI ............................ 19

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR ................ 20

Davranış ................................................................................................................... 20

Çevre ........................................................................................................................ 21

Uyaran ve Uyaran Kontrolü .................................................................................. 21

Koşullama ................................................................................................................ 22

Öncül-Davranış-Sonuç .......................................................................................... 24

Olumlu Pekiştirme ................................................................................................. 25

Olumsuz Pekiştirme ............................................................................................... 26

Olumlu Ceza ........................................................................................................... 27

Olumsuz Ceza ......................................................................................................... 27

Sönme ...................................................................................................................... 28

ÖZET ............................................................................................................................. 29

YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................................. 32

BÖLÜM 2

HEDEF DAVRANIŞ TANIMLAMA VE DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA

GİRİŞ .............................................................................................................................. 39

DAVRANIŞ VE HEDEF DAVRANIŞ ....................................................................... 39

Artırılmak İstenen Davranışlar ............................................................................ 39

Azaltılmak İstenen Davranışlar ............................................................................ 40

Davranış Repertuvarında Olmayan Davranışlar ................................................ 41

HEDEF DAVRANIŞ BELİRLEME VE TANIMLAMA SÜRECİ ........................... 41

Sosyal Olarak Önemli Davranışlar ...................................................................... 42

Hedef Davranışın Belirlenmesi İçin Değerlendirme ........................................ 42

Öğrenciyle ve İlişkili Diğer Bireylerle Görüşme ................................................ 43

Kontrol Listesi Uygulama ...................................................................................... 47

Öğrenciyi Standart Testlerle Değerlendirme ...................................................... 47

Öğrenciyi Gözleme ................................................................................................. 49

Çevresel Değerlendirme Yapma ........................................................................... 52

DAVRANIŞSAL AMAÇ YAZMA .............................................................................. 61

Davranışsal Amaç Bileşenleri ............................................................................... 62

Öğrenmenin Aşamaları ve Davranışsal Amaç Yazma ....................................... 67

ÖZET ............................................................................................................................. 71

YARARLANILAN KAYNAKLAR ............................................................................. 73

x Uygulamalı Davranış Analizi

BÖLÜM 3

HEDEF DAVRANIŞLARI KAYDETME VE GÜVENİRLİK

GİRİŞ .............................................................................................................................. 79

DAVRANIŞ KAYIT TEKNİKLERİ ............................................................................ 79

Gözlemsel Kayıt Teknikleri ......................................................................................... 82

Öğretimsel Kayıt Teknikleri ........................................................................................ 96

Kalıcı Ürün Kaydı Tekniği ......................................................................................... 103

GÜVENİRLİK ........................................................................................................... 104

Bağımlı Değişken Güvenirliği ................................................................................... 105

Bağımsız Değişken Güvenirliği ................................................................................ 109

ÖZET ........................................................................................................................... 112

YARARLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................... 114

BÖLÜM 4

GRAFİK ÇİZİMİ VE GÖRSEL ANALİZ

GİRİŞ ............................................................................................................................ 119

GRAFİK TÜRLERİ .................................................................................................... 119

Sütun/Bar Grafiği ................................................................................................. 120

Yığışımlı Grafikler ................................................................................................ 121

Çizgi Grafiği .......................................................................................................... 123

GRAFİĞİN ÖGELERİ ............................................................................................... 123

Eksenler ................................................................................................................. 123

Orijin ...................................................................................................................... 124

Veri Noktası ........................................................................................................... 124

Veri Yolu ................................................................................................................ 124

Katılımcı Adı ......................................................................................................... 124

Eksen Başlığı ......................................................................................................... 125

Evre Değişim Çizgisi ............................................................................................ 125

Uygulama Değişim Çizgisi .................................................................................. 125

Evre Kodları .......................................................................................................... 125

Şekil Tanıtımı ........................................................................................................ 125

İçindekiler xi

VERİLERİN GRAFİĞE DÖNÜŞTÜRÜLMESİ ..................................................... 127

Olay Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi .......................... 127

Süre Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi ........................... 129

Zaman Aralığı Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi ......... 131

Kalıcı Ürün Kaydıyla Toplanan Verilerin Grafiğe Dönüştürülmesi .............. 132

VERİ ANALİZİ ........................................................................................................... 134

GÖRSEL ANALİZ ...................................................................................................... 134

Bir Evredeki Verilerin Analizi ............................................................................. 135

Ardışık Evrelerde Veri Analizi ............................................................................ 141

VERİYE DAYALI KARAR VERME KURALLARI ............................................... 145

Ölçütü Karşılama .................................................................................................. 146

Sabit Gelişme ......................................................................................................... 146

Yavaş İlerleme ....................................................................................................... 147

Değişken İlerleme ................................................................................................. 148

İlerleme Yok........................................................................................................... 149

ÖZET ........................................................................................................................... 150


BÖLÜM 5

TEK DENEKLİ DENEYEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ

GİRİŞ ............................................................................................................................ 156

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ VE UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ .................................................................. 156

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİNİN ÖZELLİKLERİ ............................................................................................................ 159

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA YÖNTEMLERİ İLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR ................................................................................ 161

Bağımlı Değişken ................................................................................................. 161

Bağımsız Değişken .............................................................................................. 162

Başlama Düzeyi Evresi ......................................................................................... 162

xii Uygulamalı Davranış Analizi

Uygulama Evresi .................................................................................................. 163

Deneysel Kontrol ................................................................................................. 163

İç Geçerlik ............................................................................................................. 164

Dış Geçerlik .......................................................................................................... 164

Sosyal Geçerlik ..................................................................................................... 165

Görsel Analiz ......................................................................................................... 165

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMA DESENLERİ .................................... 166

AB Deseni ............................................................................................................. 166

Geri Çekme/Tersine Çevirme Desenleri ........................................................... 168

Çoklu Başlama ve Çoklu Yoklama Desenleri .................................................... 174

Değişen Ölçütler Deseni ..................................................................................... 180

Çoklu Uygulamalar Deseni ................................................................................. 183

Dönüşümlü Uygulamalar Deseni ....................................................................... 186

Uyarlamalı Dönüşümlü Uygulamalar Deseni ................................................. 189

Paralel Uygulamalar Deseni ............................................................................... 191

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALARIN UYGULANMA BASAMAKLARI ........................................................................................................ 194

Araştırma Sorusunun Sorulması ....................................................................... 194

Katılımcıların Seçilmesi ....................................................................................... 194

Ölçme Araçlarının Belirlenmesi ......................................................................... 195

Uygulamanın Tanımlanması .............................................................................. 196

Araştırma Desenine Karar Verilmesi ................................................................. 196

Başlama Düzeyi Evresinin Uygulanması .......................................................... 197

Uygulamanın (Bağımsız Değişkenin) Sunulması ........................................... 197

Verilerin Analiz Edilmesi ve Sonuçların Yorumlanması ................................. 198

TEK DENEKLİ DENEYSEL ARAŞTIRMALAR İÇİN KALİTE GÖSTERGELERİ VE STANDARTLARI ................................................................ 202

ÖZET ........................................................................................................................... 206


İçindekiler xiii

BÖLÜM 6

PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME

GİRİŞ ............................................................................................................................ 215

PROBLEM DAVRANIŞLAR .................................................................................... 215

PROBLEM DAVRANIŞLARI ETKİLEYEN UYARANLAR ................................ 216

Davranışa Zemin Hazırlayan Uyaranlar ........................................................... 217

Öncüller ................................................................................................................. 218

Sonuçlar ................................................................................................................. 219

PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİ .......................................................... 220

Elde Etme Yoluyla Olumlu Pekiştirme İşlevi .................................................... 224

Kaçma Yoluyla Olumsuz Pekiştirme İşlevi ........................................................ 224

PROBLEM DAVRANIŞLARI TANIMLAMA ....................................................... 226

PROBLEM DAVRANIŞLARIN İŞLEVLERİNİ BELİRLEME.............................. 228

Doğrudan Gözlem Teknikleri ............................................................................. 238

Hipotezleri Doğrulama ........................................................................................ 246

İşlevsel Davranışsal Analiz .................................................................................. 250

İşleve Dayalı Uygulama Planlama ...................................................................... 254

ÖZET ........................................................................................................................... 261


BÖLÜM 7

UYGUN DAVRANIŞLARI ARTTIRMA

GİRİŞ ............................................................................................................................ 274

PEKİŞTİRME .............................................................................................................. 274

Olumlu Pekiştirme ............................................................................................... 275

Olumsuz Pekiştirme ............................................................................................. 278

Otomatik Pekiştirme ............................................................................................ 279

PEKİŞTİREÇ VE PEKİŞTİREÇ TÜRLERİ ............................................................. 280

Birincil Pekiştireçler ............................................................................................. 281

İkincil Pekiştireçler ............................................................................................... 283

xiv Uygulamalı Davranış Analizi

ETKİLİ PEKİŞTİREÇLERİN BELİRLENMESİ ..................................................... 284Uyaran Tercihi Değerlendirmesi ....................................................................... 285Görüşme ................................................................................................................ 286Gözlem ................................................................................................................... 290Denemeye Dayalı Değerlendirme ...................................................................... 291Pekiştireç Değerlendirmesi ................................................................................. 294

PEKİŞTİRMEDE DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR ...................... 300PEKİŞTİRME TARİFELERİ ..................................................................................... 302

Sürekli Pekiştirme Tarifesi ................................................................................... 303Aralıklı Pekiştirme Tarifesi .................................................................................. 304Oranlı Pekiştirme Tarifesi ................................................................................... 304Zaman Aralıklı Pekiştirme Tarifeleri ................................................................. 308Bileşik Pekiştirme Tarifeleri ................................................................................ 310Eşzamanlı Pekiştirme Tarifesi ............................................................................. 310Çoklu Pekiştirme Tarifesi .................................................................................... 311Karma Pekiştirme Tarifesi ................................................................................... 311Zincirleme Pekiştirme Tarifesi ............................................................................ 312Ardışık Pekiştirme Tarifesi .................................................................................. 312Bitişik Pekiştirme Tarifesi .................................................................................... 313Alternatif Pekiştirme Tarifesi .............................................................................. 313

SEMBOL PEKİŞTİRME ............................................................................................ 315GRUBA DAYALI PEKİŞTİRME .............................................................................. 320

Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme ....................................................................... 322Bağımsız Gruba Dayalı Pekiştirme .................................................................... 322Birbirine Bağımlı Gruba Dayalı Pekiştirme ...................................................... 324

ÖZET ........................................................................................................................... 325YARARLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................... 329

İçindekiler xv

BÖLÜM 8YENİ DAVRANIŞLAR ÖĞRETME

GİRİŞ ............................................................................................................................ 337UYARAN KONTROLÜ VE AYRIMLI PEKİŞTİRME .......................................... 337İPUCU SÜRECİ ......................................................................................................... 339

İpucu Türleri ......................................................................................................... 339İpuçlarının Silikleştirilmesi ................................................................................. 345

ŞEKİL VERME............................................................................................................ 352Davranışa Şekil Verme ......................................................................................... 353Uyarana Şekil Verme ............................................................................................ 354

ZİNCİRLEME ............................................................................................................. 355Zincir Davranışların Değerlendirilmesi ............................................................ 356Zincir Davranışların Öğretilmesi ....................................................................... 357

ÖZET .......................................................................................................................... 361YARARLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................... 362

BÖLÜM 9ÖNCÜLLERE DAYALI UYGULAMALAR

GİRİŞ ............................................................................................................................ 367ÖNCÜLLERE DAYALI İLK UYGULAMALAR .................................................... 369

Öncül Egzersizler/Fiziksel Etkinlikler ............................................................... 370Zenginleştirilmiş Çevre ....................................................................................... 372Sınırlandırılmış-Koruyucu Ekipman ve Diğer Tepki Önleyici Uygulamalar .......................................................................................... 372

GÜDÜLENMEYE DAYALI UYGULAMALAR .................................................... 374Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme ................................................................... 375Yapılma Olasılığı Yüksek İstekte Bulunma ....................................................... 378İşlevsel İletişim Öğretimi ..................................................................................... 379

ÖNCÜLLERİN UYARILMASINI İÇEREN UYGULAMALAR .......................... 381TEPKİ İÇİN GEREKLİ ÇABANIN DEĞİŞTİRİLMESİ ....................................... 384BECERİ ZENGİNLEŞTİRMESİ ............................................................................... 384

Sosyal Beceri Öğretimi ....................................................................................... 384Olumlu Davranış Desteği .................................................................................... 386

ÖZET ........................................................................................................................... 392YARARLANILAN KAYNAKLAR ........................................................................... 394

xvi Uygulamalı Davranış Analizi

BÖLÜM 10

SONUÇLARA DAYALI TEKNİKLER

GİRİŞ ............................................................................................................................ 401

PEKİŞTİRMEYE DAYALI TEKNİKLER ................................................................ 402

Koşula Dayalı Olmayan Pekiştirme ................................................................... 402

Ayrımlı Pekiştirme ............................................................................................... 403

GERİ ÇEKMEYE DAYALI TEKNİKLER ............................................................... 413

Sönme .................................................................................................................... 414

Tepkinin Bedeli ..................................................................................................... 421

CEZAYA DAYALI TEKNİKLER .............................................................................. 427

Mola ........................................................................................................................ 428

Aşırı Düzeltme ...................................................................................................... 433

İtici Uyaran Sunma ............................................................................................... 434

ÖZET ........................................................................................................................... 436


BÖLÜM 11

KENDİNİ YÖNETME

GİRİŞ ............................................................................................................................ 442

KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİ .................................................................. 442

Kendine Amaç Belirleme ..................................................................................... 444

Kendine Ön Uyaran Verme ................................................................................. 445

Kendine Yönerge Verme ...................................................................................... 448

Kendini İzleme ...................................................................................................... 449

Kendini Değerlendirme ....................................................................................... 451

Kendini Pekiştirme ............................................................................................... 453

KENDİNİ YÖNETME STRATEJİLERİNİN YARARLARI .................................. 454

ÖZET ........................................................................................................................... 455


İçindekiler xvii

BÖLÜM 12

KALICILIK VE GENELLEME

GİRİŞ ............................................................................................................................ 461

KALICILIK .................................................................................................................. 462

KALICILIĞI SAĞLAMA STRATEJİLERİ .............................................................. 462

İşlevsel Davranış Öğretimi ............................................................................... 463

Aşırı Öğrenme Oturumları ............................................................................... 464

Dağınık Denemelerle Öğretim ........................................................................ 465

Doğal Davranış Öncesi Uyaranlar ................................................................... 466

Doğal Pekiştireçler ............................................................................................. 466

Pekiştirme Tarifeleri ........................................................................................... 467

Edinilmiş Davranışlar Üzerine İnşa Etme ya da Harmanlama .................... 469

Davranışta Kalıcı Değişiklik Meydana Gelinceye Değin Öğretime Devam Etme ...................................................................................................... 469

Öğretim Programını Silikleştirme ................................................................... 470

KALICILIĞI PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR ........................................................................................... 471

GENELLEME .............................................................................................................. 472

GENELLEMEYİ SAĞLAMA STRATEJİLERİ ....................................................... 473

Öğret-Umut Et ...................................................................................................... 473

Ardıl Uyarlamalar ................................................................................................. 474

Doğal Ortamlarda Öğretim ................................................................................ 475

Benzeşim Ortamlarında Öğretim ..................................................................... 476

Yeterli Sayıda ve Farklı Türde Örnekler ............................................................. 477

Çoklu Örnekler ..................................................................................................... 478

Yaygın Örnekler .................................................................................................... 479

Rahat ve Esnek Öğretim ...................................................................................... 480

Genellemeyi Öğretme .......................................................................................... 481

GENELLEMEYİ PLANLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN NOKTALAR ........................................................................................... 482

ÖZET ........................................................................................................................... 483


xviii Uygulamalı Davranış Analizi

BÖLÜM 13

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK

GİRİŞ ............................................................................................................................ 491

ETİK NEDİR? ............................................................................................................. 492

EĞİTİMDE ETİK İLKELER ..................................................................................... 494

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE ETİK İLKELER ............................ 498

Davranış Analistleri İçin Mesleki ve Etik Uygunluk Kuralları ....................... 499

Örnek Senaryolar ve Davranış Analisti Sertifikasyon Kurulu Kodları ......... 505

Uygulamalı Davranış Analizini Kullanan Uzmanların Genel Etik Sorumlulukları ..................................................................................................... 511

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNE YÖNELİK ETİK ELEŞTİRİLER ............................................................................................................. 516

ETİK VE ETİK DIŞI DAVRANIŞLARIN KAYNAĞI .......................................... 519

KURUMLARDA ETİK DAVRANIŞLARIN KAZANDIRILMASI VE SÜRDÜRÜLMESİ................................................................................................ 525

ÖZET ........................................................................................................................... 527


SÖZLÜK ...................................................................................................................... 531

YAZARLARIN ÖZGEÇMİŞLERİ ............................................................................ 549

İçindekiler xix

1. BÖLÜM

ANAHTAR KAVRAMLAR• Analitik olma• Çevre • Davranış • Davranışçılık • Davranışsal kuram• Davranışsal olma• Deneysel davranış analizi• Edimsel davranış • Edimsel koşullama • Etkili olma • Hedef davranış • Kavramsal olarak sistematik

olma • Klasik koşullama • Koşullama • Olumlu ceza

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİ: TANIMI VE TARİHSEL GELİŞİMİ

• Olumlu pekiştirme • Olumsuz ceza • Olumsuz pekiştirme • Öncül-davranış-sonuç • Sonuç • Sosyal geçerlik • Sosyal olarak önemli davra-

nış • Sönme • Teknolojik olma • Tepkisel davranış • Tepkisel koşullama • Uyaran • Uyaran kontrolü• Uygulamalı davranış analizi • Uygulamalı olma

AMAÇLAR

Bu bölümü okuduktan sonra;

1. Uygulamalı davranış analizini tanımlayabilecek,

2. Uygulamalı davranış analizinin tarihsel gelişimini açıklayabilecek,

3. Uygulamalı davranış analizinin temel özelliklerini betimleyebilecek,

4. Uygulamalı davranış analizinin basamaklarını sıralayabilecek,

5. Uygulamalı davranış analizindeki kavramları tanımlayabilecek bilgilere ve becerilere sahip olacaksınız.

İÇİNDEKİLER

GİRİŞUYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TARİHÇESİ• 1900’lüyıllar• 1930-1940’lıYıllar• 1950’liYıllar• 1960’lıYıllar• 1970’liYıllar• 1980’liYıllar• 1990’lıYıllar• 2000’liYıllarveSonrasıUYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN ÖZELLİKLERİ• UygulamalıOlma• DavranışsalOlma• AnalitikOlma• TeknolojikOlma• KavramsalOlarakSistematikOlma• EtkiliOlma• GenellenebilirOlmaUYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN BASAMAKLARIUYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNDE TEMEL KAVRAMLAR• Davranış• Çevre• UyaranveUyaranKontrolü• Koşullama• Öncül-Davranış-Sonuç• OlumluPekiştirme• OlumsuzPekiştirme• OlumluCeza• OlumsuzCeza• SönmeÖZETYARARLANILAN KAYNAKLAR

2 Uygulamalı Davranış Analizi

GİRİŞ

İnsan davranışlarının açıklanmasına yönelik çalışmalar çok eskilere dayanmaktadır. Geçmişten bugüne davranışlarımızın nedenlerini açıklayabilmek için pek çok kuram ortaya atılmıştır. Çeşitli özellikleri açısından değerlendirildi-ğinde bu kuramların farklı özelliklere sahip oldukları görülmektedir. Alberto ve Troutman’a (2009) göre bir davranışı açıklamak için kullanılan kuramların dört temel özelliğe sahip olması gerekmektedir. Bu özellikler; kapsayıcı olma (davranışı yeterli oranda açıklayabilme gücü), doğrulanabilir olma (varsayımların sınanabi-lir olma gücü), öngörülebilir olma (geleceğe yönelik öngörüde bulunabilme) ve gözleme dayalı olmadır.

İnsan davranışlarının açıklanmasında biyofiziksel ve biyokimyasal, geli-şimsel, bilişsel ve davranışsal kuram olmak üzere farklı kuramlar kullanılmıştır. Ancak bu kuramlar bahsedilen dört temel özellik açısından değerlendirildiğinde davranışı açıklamada yeterince kullanışlı değillerdir. Biyofiziksel ve biyokimyasal kuramlar kabul edilebilir düzeyde doğrulanabilir olma özelliğine sahip olmalarına rağmen kapsayıcı olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma gibi özellikler açısından zayıftırlar. Gelişimsel kuramlar ise kapsayıcı olma özelliğine sahip ol-malarına karşın doğrulanabilir olma ve gözleme dayalı olma açısından zayıftırlar. Aynı şekilde, bilişsel kuramlar da kapsayıcı olma dışındaki diğer özellikler açısın-dan yeterince güçlü değildirler (Alberto ve Troutman, 2009).

Sıralanan bu kuramların yanı sıra insan davranışlarını açıklamada kullanıla-bilecek bir diğer kuram ise davranışsal kuramdır. Davranışsal kuram (behavioral theory), insan davranışlarının öğrenilebilir olduğunu, diğer bir deyişle, öğrenme-nin davranışın bir sonucu olarak meydana geldiğini öne süren öğrenme kuramıdır. Davranışsal kurama göre, davranışların öğrenilmesinde ve sürdürülmesinde pe-kiştirme, ceza ve sönme gibi birtakım ilkeler önemli rol almaktadır (Alberto ve Troutman, 2009). Davranışsal kuram tüm davranışların bir amacı olduğu ve olum-lu sonuç doğuran davranışların ileride tekrar edilme olasılığının arttığı görüşünü öne sürmektedir (Cooper, Heron ve Heward, 2014). İnsan davranışlarını açıklayan diğer kuramlar da göz önüne alındığında, davranışsal kuram kapsayıcı olma, doğ-rulanabilir olma, öngörülebilir olma ve gözleme dayalı olma özelliklerinin tama-mında diğer kuramlara göre önemli bir üstünlüğe sahiptir (Alberto ve Troutman, 2009).

Kaynağa GitÖğrenme kuramları konusunda daha ayrıntılı bilgi edinmek için aşa-ğıdaki kaynağa erişebilirsiniz.

Senemoğlu, N. (2016). Gelişim, öğrenme ve Öğretim: Kuramdan Uy-gulamaya. Ankara: Yargı Yayınevi.

Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 3

Temeli davranışsal kurama dayanan ve davranışta gözlemlenebilir değişik-likler meydana gelmesini sağlayacak süreçlerin geliştirilmesine katkıda bulunan uygulamalı bilim dallarından birisi, uygulamalı davranış analizidir. Davranışların değiştirilmesi sürecinde klasik koşullama, edimsel koşullama ve sosyal öğrenme gibi bilimsel kuramlar doğrultusunda geliştirilmiş öğrenme ilkelerini kullanan uy-gulamalı davranış analizi; duyguları, düşünceleri ve diğer bilişsel özellikleri dav-ranışsal kuram bağlamında değerlendirmektedir (Cooper vd., 2014). Kitabınızın bu bölümünün amacı, uygulamalı davranış analizinin ne olduğunun açıklanması, uygulamalı davranış analiziyle ilişkili kavramlar hakkında bilgi verilmesi ve uygu-lamalı davranış analizinin ortaya çıkış sürecini de içeren tarihsel gelişimin değer-lendirilmesidir. Bu bölümde öncelikle uygulamalı davranış analizinin tanımı ve temel özellikleri üzerinde durulmaktadır. Sonrasında, uygulamalı davranış anali-zinin tarihsel gelişiminden ve bu tarihsel sürece katkı sağlayan bilim adamlarının çalışmalarından söz edilmekte, ayrıca, uygulamalı davranış analizinde davranışı açıklayan yaklaşımlar ışığında yaygın olarak kullanılan kavramlardan kısaca bah-sedilmektedir.

UYGULAMALI DAVRANIŞ ANALİZİNİN TANIMI VE AMACI

Öğrenme ve davranış ilkelerinin bilimsel olarak çalışılmasına dayanan davra-nış analizi, davranışçılık, deneysel davranış analizi ve uygulamalı davranış analizi olmak üzere üç temel çalışma alanından oluşmaktadır. Davranışçılık (behavio-rism) davranış biliminin felsefesi, deneysel davranış analizi (experimental analysis of behaviors [EBA]) temel araştırmaları içine alan çalışma alanı, uygulamalı dav-ranış analizi (applied behavior analysis [ABA]) ise davranışları geliştirmek üzere gelişen teknolojinin ele alındığı çalışma alanıdır (Cooper vd., 2014). Buna göre, deneysel davranış analizi (DDA), davranış analizinin temel bilimini oluşturmakta ve uzun yıllardan beri devam eden araştırmalarla davranışın nasıl öğrenildiğine ve zamanla nasıl değiştiğine dair önemli bulgular ortaya koymaktadır. Uygulamalı davranış analizi (UDA) ise, davranışla ilişkili çevresel değişkenlerin tanımlanma-sı ve bu bulguları kullanan davranış değişikliği tekniklerinin üretilmesi yoluyla sosyal olarak önemli davranışı değiştirmek için kullanılan sistematik bir çalışma alanıdır. UDA’da kullanılan uygulamalar sistematik ve tutarlı bir şekilde tanımla-nır. Böylece, davranış ilkelerine bağlı kalınarak kullanılan yöntemlerin ve teknik-lerin davranış değişikliğinin temel nedeni olduğu ispatlanmaya çalışılır. Özetle, UDA’nın bilimsel ilkeleri kullanılarak, yetersizliği olan bireylere hizmet sunmada bilimsel araştırmalarla etkililiği belirlenen uygulamalar tercih edilir.

4 Uygulamalı Davranış Analizi

UDA, öğrenme ve davranış sorunları gibi sosyal olarak önemli konuları geliş-tirmeyi amaçlayan ve ev, okul ve işyeri gibi gerçek ortamlardaki davranış biliminin uygulanmasıyla ilgili bir disiplindir (Baer, Wolf ve Risley, 1968). UDA, davranış-ları incelemek ve değiştirmek için kullanılan bir süreçtir (Cooper vd., 2014). Ay-rıca otizm ve diğer yetersizlikleri olan birçok birey için etkili olduğu kanıtlanmış önemli uygulamalardan da birisidir. UDA’nın diğer bir tanımı ise, insan davra-nışlarında toplumsal olarak önemli gelişme sağlamak için çevresel değişikliklerin tasarımı, uygulanması ve değerlendirilmesi şeklinde yapılabilir (Behavior Analyst Certification Board [BACB], 2016). UDA, davranışlarda klinik anlamlılıkla sonuç-lanır ve klinik anlamlılık sosyal açıdan önemli değişikliklere vurgu yapar (Wilkins ve Matson, 2009). Cooper ve diğerlerine (2014) göre ise UDA, davranış analizi ilkelerinin sosyal olarak önemli davranışları geliştirmek için sistematik olarak uy-gulandığı ve davranış değişikliğinden sorumlu değişkenleri belirlemek için çeşitli uygulamaların yapıldığı bir bilimdir.

DİKKATUDA’da toplumsal açıdan önemli olan davranışların değiştirilmesi hedef-lenir.

UDA, uygun davranışları artırmak ve uygun olmayan davranışları azaltmak için geliştirilmiş, yoğun ve yapılandırılmış davranışsal bir öğretim programıdır. Öğretilecek davranışlar en basit ögelerine ayrılmıştır. Bu ögeler, bireye bir uya-ranın (“Böyle yap.” ya da “Bana bak.” vb.) sunulduğu tekrarlanan denemeler kul-lanılarak öğretilir (Mace, 1994; Rakap, 2017). Doğru tepkilerin ardından olumlu pekiştireç sunulurken, yanlış tepkiler görmezden gelinerek yok sayılır, yeniden doğru tepkiler istenir ve doğru tepkiler pekiştirilir. UDA’da kullanılan uygulama-ların yalnızca etkili olması değil aynı zamanda toplumsal açıdan önemli olan dav-ranışlara da yol açması önemlidir. Ayrıca, davranış değiştirme programına katılan bireylerin gerçekleştirilen uygulamalardan hızlı ve etkisini uzun süre devam etti-recek kazanımlar elde etmeleri beklenir (Weber, Killu, Derby ve Barretto, 2005).

UDA’ya dayalı uygulamalar kapsamlı ve odaklanmış olarak iki gruba ayrılabi-lir. UDA’ya dayalı kapsamlı uygulamalar (ABA-based comprehensive interventions), otizmli bireylerde uyarlanabilir beceriler ve sosyal işlevler de dâhil olmak üzere işlevselliği etkileyen belirli becerilerde gelişme sağlamayı amaçlayan uygulama-lardır. Bu uygulamalar, ev ya da merkez ortamında uzun bir süre boyunca (örn., birkaç yıl) gerçekleştirilen uygulamalardır. Sıklıkla hedeflenen beceriler arasında dikkat, dil/iletişim, sosyalleşme ve akademik beceriler (okuma, matematik) bulu-nur. Bu programlar, bireylerin öğrenme fırsatlarını en üst düzeye çıkarmak için

Uygulamalı Davranış Analizi: Tanımı ve Tarihsel Gelişimi 5

uygulamalı davranış analiziÖn sÖz uzun süreden bu yana yayımlama hayali kurduğumuz, alt...

Documents