uygarlik tarİhİ - pegem.net from... · uygarlik tarİhİ Ömer adıgüzel Ümüt akagündüz...

UYGARLIK TARİHİÖmer Ad güzelıÜmüt AkagündüzMehmet Akal nıMehmet Suat BalBurak Çal kanış

İbrahim GünerGürcan Gürgenİsmail GüvenMehmet Ali KayaMustafa Metin

Ahmet OcakEyüp Sar taı şMustafa UyarHasan ÜnderTurgut Yi itğ

Editör: İsmail Güven

5. Baskı

Dizgi-009

Sticky Note

Marked set by Dizgi-009

Editör: İsmail Güven

UYGARLIK TARİHİ

ISBN 978-9944-919-23-4

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2014, Pegem Akademi

Bu kitabın basım, yayın ve satış haklarıPegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.

Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

1. Baskı: Eylül 2005, Ankara5. Baskı: Ekim 2014, Ankara

Yayın-Proje Yönetmeni: Ayşegül EroğluDizgi-Grafik Tasarım: Hilal Sultan Coşkun

Kapak Tasarımı: Gürsel AvcıBaskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Şti

İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/AYenimahalle/ANKARA

(0312-394 55 90)Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 13987

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: [email protected]

ÖNSÖZ

“Bir insan için hafıza neyse bir toplum için de tarih odur. Hafızasını kay-betmiş insanlar nevrotik, tarihini hatırlamayan toplumlar da hafızasını kaybetmiş insanlar gibidir”. Tarih aslında bugünümüze nasıl geldiğimizin cevaplarını verir. Bugün, eski çağlara göre birbiryle daha fazla etkileşime giren ve birbirine bağlı ulusların bulunduğu bir dünyada yaşıyoruz. Farklı kültürel mirasa ve görüşe sahip bireyler eskisine oranla daha yakın ve daha fazla ilişki kurmaktadırlar. Dünyanın herhangi bir yerindeki sosyo-ekonomik ya da askeri değişim başka bölgelerdeki toplumları daha fazla etkilemektedir. Örneğin, çevre kirliliği, nüfus artışı ve diğer sorunlar artık bir bölgenin değil dünyanın sorunu olmaktadır. Petrol, elektronik fast-food kültürü gibi tüketim alışkanlıkları toplumların ve ülkelerin yaşam stan-dartlarını köklü biçimde değiştirmiştir. Bunun da ötesinde, tarihin hiçbir döne-minde olmadığı kadar farklı din ve dünya görüşleri aynı bölgede yaşanmaktadır. Hiçbir toplum dünyadaki yerinin farkında olmadan yaşayamamaktadır.

Bugünkü durum aslında temel olarak tarihsel gelişmelerin ve uygarlıkla-rın gelişmesinin doğal bir sonucudur. Özellikle dünyanın farklı bölgelerinde ve 16.yy’da Avrupa’da meydana gelen değişmeler ve bunların etkileri uygarlık tari-hine yeni bir yön verdi. Uygarlığın beşiği olan Asya, Uzakdoğu, Mezopotamya ve Ön Asya uygarlığın lokomotifi olma özelliğini Avrupa ve Amerika’ya kaptırdı. Yeni dünya düzeni ve uygarlıklar çatışması gibi kavramlar ışığında uygarlık tarihi yeniden yazılmaya başladı ve yeni bir yön kazandı. Değişen bu dünyada toplumlar birbirine yaklaştıkça ortaya çıkan sorunların çözümünde insanların birbirini daha iyi anlaması ön koşul haline geldi. Uygarlık tarihinin okunması bu sorunların çö-zümünde yararlı bir araç olarak kabul edilmeye başlandı. Farklı uygarlıklardan gelen insanların farklılıklarının kavranması ve kabul edilmesi uygarlık tarihinin önemini birkez daha ortaya çıkardı. Bu nedenle uygarlık tarihi kitabı yazılırken özellikle dinler tarihi ve farklı kıtlarda ortaya çıkmış olan önemli uygarlıkların başat ögelerine de yer verildi. Antik çağ ile modern çağ arasındaki geçiş ve bağlan-tılara önem verildi. Böylece tarih okuryazarlarının yeni bir anlayışla tarihi yorum-lamaları sağlanmaya çalışıldı. Bu eser oluşturulurken beklenen ancak geçmişimizi iyi yorumlarsak bugünü iyi anlayabileceğimiz anlayışından yola çıkıldı. Bu anlam-da eserin her kuşaktan ve meslekten kitleye yararlı olacağı beklenmektedir.

Oldukça büyük ilgi gören kitabımızın dördüncü baskısı gözden geçirilmiş ve bazı bölümler yeniden oluşturulmuştur. Alan uzmanı olan ve birinci elden kay-naklara dayalı çalışmalar yapan bilim insanlarının katkıları kitabımızın niteliğini daha da yükseltmiştir. Okuyuculara yararlı olması dileğiyle…

Editör: Prof. Dr. İsmail Güven

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

1. Bölüm: Tarih Öncesi ve UygarlıkTarih Öncesi Devirler ve Tarih Devirleri

Prof. Dr. İsmail Güven, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Uygarlık ve Uygarlık Tarihi Öncesi

Prof. Dr. Gürcan Gürgen, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Uygarlık, Kültür ve Güncel Sorunlar

Prof. Dr. Hasan Ünder, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

2. Bölüm: Ön Asya UygarlıklarıMezopotomya Tarihi ve Uygarlığı

Öğr. Gör. Burak Çalışkan, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Eski Mısır


3. Bölüm: Anadolu UygarlıklarıHititler

Prof. Dr. Turgut Yiğit, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

Frigler

Uzman Mustafa Metin, Anadolu Medeniyetleri Müzesi

Urartular

Uzman Mehmet Akalın, Anadolu Medeniyetleri Müzesi

Lydialılar


Ionialılar


4. Bölüm: Akdeniz Uygarlıkları

Ege ve Eski Yunan Uygarlığı

Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Roma Uygarlığı

Prof. Dr. Mehmet Ali Kaya, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

5. Bölüm: Yakın Doğu Uygarlıkları


6. Bölüm: Uzak Doğu Uygarlıkları

Çin Kültürü

Doç.Dr. Eyüp Sarıtaş, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

Hint Uygarlığı


7. Bölüm: Türk Uygarlığı Tarihi

Yrd. Doç. Dr. Mehmet Suat Bal, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Fen-

Edebiyat Fakültesi

8. Bölüm Orta Çağ

Orta Çağ: Tarihsel Süreç ve Kavramlar

Doç. Dr. Mustafa Uyar, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi

İslam Dünyasında Kültür, Sanat ve Düşünce

Doç. Dr. Ahmet Ocak, Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Dizgi-009

Sticky Note


9. Bölüm: Yeni ve Yakınçağ

Coğrafi Keşi' er ve Sonuçları


Rönesans

Doç. Dr. Ömer Adıgüzel, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Reform


Sanayi Devrimi ve Sanayileşme

Yrd. Doç. Dr. Ümüt Akagündüz, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Fransız Devrimi


10. Bölüm: Amerika ve ABD

Yard.Doç.Dr. Ümüt Akagündüz, Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

11. Bölüm: Uygarlığın Temel Taşları

Prof. Dr. İbrahim Güner, Muğla Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Dizgi-009

Sticky Note


Dizgi-009

Sticky Note


İÇİNDEKİLERÖnsöz ....................................................................................................................................................iiiBölümler ve Yazarları ...........................................................................................................................ivİçindekiler .............................................................................................................................................vii

1. BÖLÜMTARİH ÖNCESİ VE UYGARLIK

(ss: 1-42)Giriş ........................................................................................................................................................ 1Tarih Öncesi Devirler ve Tarih Devirleri ..............................................................................2

Tarih Öncesi Devirler ...................................................................................................................2Tarih Devirleri ...............................................................................................................................3Tarih ve Uygarlık Tarihi ...............................................................................................................4Tarih Anlayışları ...........................................................................................................................4Tarihin İşbirliği Yaptığı Bilim Dalları.........................................................................................5

Uygarlık ve Uygarlık Tarihi Öncesi .......................................................................................6Evren ve Dünya ...................................................................................................................................... 7Dünya’nın Jeolojik Tarihi ...................................................................................................................... 8Dünyanın İlk Dönemleri .................................................................................................................... 10

Hadean ........................................................................................................................................ 10Prekambriyen ............................................................................................................................. 10Paleozoik (I. Jeolojik Zaman) ...................................................................................................14Mezozoik (II. Jeolojik Zaman) .................................................................................................18Senozoik (III. Jeolojik Zaman) .................................................................................................20Kuaterner (IV. Jeolojik Zaman) ................................................................................................23İnsan Yeryüzünde ......................................................................................................................24

Kaynakça...............................................................................................................................................27Uygarlık, Kültür ve Güncel Sorunlar ..................................................................................28

Kültür ve Uygarlık Nedir? .........................................................................................................28Irmak Vadisi Uygarlıkları’ndan Eksen Çağ’a .......................................................................... 32Uygarlıklar Çatışması ................................................................................................................ 34Batı Uygarlığı ve Diğer Halklar ................................................................................................ 36Uygarlık ve Türkler .................................................................................................................... 38Uygarlık İyi Bir Şey Midir? ....................................................................................................... 40

Kaynakça............................................................................................................................................... 42

2. BÖLÜMÖN ASYA UYGARLIKLARI

(ss: 43-84)Mezopotamya Tarihi ve Uygarlığı ..................................................................................... 43

Sümerler ..................................................................................................................................... 45Akadlar ....................................................................................................................................... 50Babilliler ..................................................................................................................................... 52

Mezopotamya Uygarlığı .................................................................................................................... 55Mezopotamya’da Yönetim Şekilleri ......................................................................................... 55Hukuk ......................................................................................................................................... 56

Sosyal Hayat............................................................................................................................... 57Ekonomik Hayat ....................................................................................................................... 59Dil, Bilim, Edebiyat ................................................................................................................... 61Dini Hayat .................................................................................................................................. 62Sanat ........................................................................................................................................... 63

Kaynakça.............................................................................................................................................. 64Eski Mısır .......................................................................................................................... 65

Eski Mısır Nasıl Ortaya Çıkmıştır? ........................................................................................ 65Eski Mısır Uygarlığı ve Coğrafya ............................................................................................ 65Mısır Medeniyetinin Başlıca Özellikleri ................................................................................ 66

Arkaik Çağ ........................................................................................................................................... 67Sülaleler Öncesi Dönem .......................................................................................................... 68Eski İmparatorluk ..................................................................................................................... 70Yeni İmparatorluk ..................................................................................................................... 74Teb ve Karnak ............................................................................................................................ 75Sanat ve Mimari ........................................................................................................................ 78Sonuç .......................................................................................................................................... 81

Kaynakça.............................................................................................................................................. 83

3. BÖLÜMANADOLU UYGARLIKLARI

(ss: 85-148)Hititler ...............................................................................................................................85

Giriş .............................................................................................................................................85Siyasal Tarih ................................................................................................................................87Erken Hitit Çağı .........................................................................................................................87Eski Hitit Dönemi ..................................................................................................................... 88Yeni Krallık Dönemi ................................................................................................................. 93Uygarlık ...................................................................................................................................... 99Geç Hitit Devletleri .................................................................................................................110

Kaynakça.............................................................................................................................................112Frigler ............................................................................................................................. 113

Siyasal Tarihi............................................................................................................................ 115Dil ve Yazı ................................................................................................................................ 119Mimari...................................................................................................................................... 120Kaya Anıtları ve Midas Şehri................................................................................................. 122Başkent Gordion ..................................................................................................................... 124Ölü Gömme Geleneği ............................................................................................................ 126Frig Sanatı ................................................................................................................................ 128İnanç ve Ana Tanrıça Kybele ................................................................................................. 130

Kaynakça............................................................................................................................................ 133Urartular ........................................................................................................................ 134

Erken Urartu Tarihi: Beylikler Dönemi ............................................................................... 135Klasik Urartu Tarihi ............................................................................................................... 136Urartularda Din ...................................................................................................................... 137Urartu Sanatı ........................................................................................................................... 138

Kaynakça............................................................................................................................................ 139Lydialılar ........................................................................................................................ 140

Siyasal Tarih ............................................................................................................................. 140Uygarlık .................................................................................................................................... 143

Ionialılar ......................................................................................................................... 145Siyasal Tarih ............................................................................................................................. 145Uygarlık .................................................................................................................................... 147

viii Uygarlık Tarihi

4. BÖLÜMAKDENİZ UYGARLIKLARI

(ss: 149-224)Ege ve Eski Yunan Uygarlığı ............................................................................................ 149

Girit: Ege’nin İlk Uygarlığı ..................................................................................................... 149Eski Yunan Uygarlığı .............................................................................................................. 154Mikenler (Akalar) ................................................................................................................... 154Mikenlerin Sosyo- Politik Yapısı ve Dini ............................................................................. 155Yunan Kolonizasyon Çağı ...................................................................................................... 158Atina: Tiranlık, Reformcular ve Demokrasi ........................................................................ 160Sparta: Asker Devlet ............................................................................................................... 163Yunan Alfabesi ve Dini ......................................................................................................... 164Ticaret , Ekonomi ve Köle İş Gücü ....................................................................................... 166Mimari, Sanat, Edebiyat ve Felsefe ....................................................................................... 167Perslerle Savaşlar ..................................................................................................................... 170Büyük İskender ve Hellenistik Çağ Uygarlığı ..................................................................... 171Makedonya’nın Yükselişi ve Büyük İskender ..................................................................... 171Helenistik Kültür Merkezleri ................................................................................................. 173Edebiyat ve Felsefe .................................................................................................................. 175Bilim ......................................................................................................................................... 176

Roma Uygarlığı ................................................................................................................................ 178Kuruluşundan Cumhuriyet’in Sonuna Kadar Roma ........................................................ 178İtalya’nın İ.Ö. 2 ve 1. Binyıllarda Etnik Yapısı ve Roma’nın Cumhuriyet Dönemi .............................................................................................................. 179Batıda Genişleme .................................................................................................................... 180Doğuda Genişleme ................................................................................................................. 181Roma Cumhuriyeti’nin Yönetimi ........................................................................................ 183Plebslerin Zaferi ...................................................................................................................... 187Ekonomik, Sosyal ve Siyasal Değişim ................................................................................. 188Edebiyat, Sanat ve Dinde Değişim ........................................................................................ 193Güçlü Liderler Dönemi: İç Savaşlar ...................................................................................... 195Erken İmparatorluk (Principatus) Dönemi ......................................................................... 198Augustus Dönemi (İ.Ö.27-İ.S.14): Yeni Rejim Principatus ............................................... 198Augustus’un Halefl eri: İulius-Claudius Hanedanı .............................................................. 201Flavius Hanedanı .................................................................................................................... 202Beş İyi İmparator Dönemi ..................................................................................................... 202Severus Hanedanı .................................................................................................................. 203Üçüncü Yüzyıl Bunalımı ........................................................................................................ 205Roma Uygarlığının En Parlak Dönemi ................................................................................ 206Geç Roma İmparatorluğu: Gerileyiş Ve Çöküş ................................................................... 209İmparator Diocletianus ve Sonrası ...................................................................................... 209Roma Hukuku ......................................................................................................................... 210Hıristiyanlar ............................................................................................................................. 212Germenler ve Hunların İstilaları ve Roma Uygarlığının Sonu ........................................ 213

Kaynakça............................................................................................................................................ 214

ixİçindekiler

5. BÖLÜMYAKIN DOĞU UYGARLIKLARI

(ss: 217-230)Pers Uygarlığı .................................................................................................................. 217

Siyelk Uygarlığı ....................................................................................................................... 217Elam Uygarlığı ......................................................................................................................... 218Ahemenî (Akamanış) İmparatorluğu .................................................................................. 219Helenistik Ara Dönem ........................................................................................................... 221Arsakî Partları ......................................................................................................................... 221Sasanî İmparatorluğu ............................................................................................................. 222Pers Sanatı ve Mimarisi .......................................................................................................... 224

Kaynakça............................................................................................................................................229

6. BÖLÜMUZAK DOĞU UYGARLIKLARI

(ss: 231-272)Çin Kültürü ..................................................................................................................... 231

İlkel Toplum ............................................................................................................................ 232Xıa Shang ve Zhou Hanedanları Dönemi............................................................................ 234İlbahar-Sonbahar Savaşan Beylikler ve Han Dönemi ........................................................ 237Üç Devlet Jin,Güney-Kuzey Sui, Tang Hanedanı Dönemi ................................................ 244Beş Dönem-On Ülke Liao, Jin, Yuan Dönemi .................................................................... 251Ming, Qing Döneminde Toplumsal Yapı ............................................................................. 257

Kaynakça............................................................................................................................................263Hint Uygarlığı ................................................................................................................. 265

İndus Uygarlığı ........................................................................................................................ 266Ari Hindistan .......................................................................................................................... 268Hindistan İmparatorlukları ................................................................................................... 268İslamın Damgası ..................................................................................................................... 270

Kaynakça............................................................................................................................................ 272

7. BÖLÜMTÜRK UYGARLIĞI TARİHİ

(ss: 273-308)Türk Uygarlığı Tarihi ...................................................................................................... 273

Giriş .......................................................................................................................................... 273Türk Adı ve Anlamı ................................................................................................................ 274Türk Uygarlığının Doğuşu ve İlk Uygarlıklar ......................................................................274İslamiyet’ten Önceki Dönem Türk Uygarlıkları ..................................................................278İlk Türk Devletleri’nde Kültür ve Uygarlık ...........................................................................288İslamiyet’in Kabulünden Sonraki Dönem Türk Uygarlıkları .............................................288İlk Türk-İslam Devletlerinde Kültür ve Uygarlık ................................................................289

Kaynakça.............................................................................................................................................307

x Uygarlık Tarihi

8. BÖLÜMORTAÇAĞ(ss: 309-378)

Orta Çağ: Tarihsel Süreç ve Kavramlar ........................................................................... 309Kavimler Göçü ve Cermen İstilâsı........................................................................................ 313“Avrupa’nın Babası” Charlemagne ........................................................................................ 314Avrupa’ya Yönelen İstilâlar .................................................................................................... 316Bizans İmparatorluğu ............................................................................................................. 318X. ve XI. Yüzyıllarda Batı Avrupa ......................................................................................... 320Krallar ve Krallıklar ................................................................................................................ 322Din ve Kilise ............................................................................................................................ 323Manastır Kültürü ................................................................................................................... 328

Haçlı Seferleri ................................................................................................................. 329Toplumsal Huzursuzluk ve Dinî Ayrışmalar ....................................................................... 332Kilise Reformu ........................................................................................................................ 333Şehirler ..................................................................................................................................... 334Feodalizm ................................................................................................................................ 336

Eğitim, Bilim ve Teknolojik Buluşlar ............................................................................... 341Kaynakça............................................................................................................................................350İslam Dünyasında Kültür, Sanat Ve Düşünce .................................................................. 351İslam’ın Doğuşu ve Yayılışı ..............................................................................................................351İslam Dünyasındaki İlmi Gelişmeler .............................................................................................355Türklerin İslam Dünyasına Dahil Olması ....................................................................................361Selçuklular ve İlmi Gelişmelere Katkıları ......................................................................................364Haçlı Seferlerinin Başlaması ...........................................................................................................368Türkiye Selçukluları Dönemindeki İlmi Gelişmeler ....................................................................368Osmanlı ve İslam Dünyası ..............................................................................................................371İslam Medeniyetinin Avrupa’ya Etkileri ........................................................................................375Kaynakça............................................................................................................................................378

9. BÖLÜMYENİ VE YAKINÇAĞ

(ss: 379-434)Coğrafi Keşifl er ve Sonuçları ........................................................................................... 379

Coğrafi Keşifl erin Nedenleri .................................................................................................379Coğrafi Keşifl erin Sonuçları ..................................................................................................381Doğuş (Rönesans) Döneminde Bilim ..................................................................................384On Yedinci Yüzyılda Bilimsel Devrim .................................................................................388

Kaynakça............................................................................................................................................393Rönesans ......................................................................................................................... 394

Ortaçağ’dan Kalkınmaya ........................................................................................................396Toplumsal Düzen: Sınıfl ar ve Gerilimler .............................................................................398Devletlerin İlerlemesi .............................................................................................................399Rönesansı Yaratan Hareket: Sanat ........................................................................................402

Kaynakça............................................................................................................................................411Reform ............................................................................................................................ 412

Reform Nasıl Geldi .................................................................................................................412Reformun Yükselişi.................................................................................................................414

xiİçindekiler

Hareketin Yayılması ................................................................................................................416Reformun Birliği ve Çeşitliliği ..............................................................................................417Reformla Kurulan Belli Başlı Kiliseler .................................................................................420

Kaynakça............................................................................................................................................421Sanayi Devrimi ve Sanayileşme ...................................................................................... 422Kaynakça............................................................................................................................................431Fransız Devrimi .............................................................................................................. 432Kaynakça............................................................................................................................................434

10. BÖLÜMAMERİKA VE ABD

(ss: 435-468)Amerika ve ABD ............................................................................................................. 435Amerika Uygarlıkları ve Amerika Kıtası’nın Keşfi ...................................................................... 435

Mayalar ..................................................................................................................................... 437Aztekler .................................................................................................................................... 438İnkalar ...................................................................................................................................... 439

Amerika Birleşik Devletleri............................................................................................................. 443Avrupalı Göçmenlerin Kuzey Amerika’ya Yerleşmesi ve Kolonilerin Ortaya Çıkması .......443Amerikan Bağımsızlık Savaşı ................................................................................................ 447Amerika Birleşik Devletleri’nin Kurulması ve Monroe Doktrini .................................... 450Amerikan İç Savaşı ve Kölelik ............................................................................................... 454İç savaş Sonrasında Amerika Birleşik Devletleri’nin Yeniden Yapılanması .................... 459

Kaynakça.............................................................................................................................................468

11. BÖLÜMUYGARLIĞIN TEMEL TAŞLARI

(ss: 469-510)Uygarlığın Temel Taşları ................................................................................................. 469

Ateş ...........................................................................................................................................469Metalik Madenler ...................................................................................................................472Yazı ............................................................................................................................................474Takvim ......................................................................................................................................477Pusula .......................................................................................................................................480Basımcılık ................................................................................................................................481Buhar Makinesi .......................................................................................................................483Demiryolu ................................................................................................................................486Petrol ........................................................................................................................................488Yapay Maddeler .......................................................................................................................489Görüntü ve Ses Kaydı .............................................................................................................490Elektrik Enerjisi ......................................................................................................................493Radyo ........................................................................................................................................498Yarıiletken Aygıtlar .................................................................................................................500İnternet .....................................................................................................................................503Genetik .....................................................................................................................................503

Kaynakça............................................................................................................................................505Sonu Olmayan Serüven: Uygarlık.................................................................................... 507

xii Uygarlık Tarihi

TARİH ÖNCESİ VE UYGARLIK

1. BÖLÜM

GİRİŞ

Tarihçiler geçmişi üç temel bölüme ayırmaktadırlar. Modern tarihçiler ta-rihi 1450’de matbaanın başlangıcına götürmektedirler. Bu tarih aynı zamanda İstanbul’un Türkler tarafından fethedilmesidir. Bu dönem kaşifl erin engin denizle-re açılıp yeni yerleri keşfetmesinin başladığı keşifl er çağına da denk düşer. Modern tarihin bu bölümü halen daha devam etmektedir. Uygarlık tarihini yazanlar ise daha eskilere giderek ilkçağdan başlayıp günümüze kadar devam eden uygarlıkları her yönüyle ele alıp incelerler. Bu çalışmada da uygarlık adına dünya üzerindeki farklı kültür ve toplulukların ürettikleri ele alınacaktır.

“Uygarlık” en genel anlamda, insanların bir nesilden diğerine ilettiği mad-di ve manevi ürünlerin tümünü oluşturur. Uygarlık Tarihi, başlangıçtan bugüne uygarlık sürecini oluşturan temel olay ve olguları ele alarak günümüze ışık tut-mayı amaçlamaktadır. Dünyanın en eski uygarlıkları ırmak kenarlarında ortaya çıkmıştır: Nil vadisinde Mısır, Fırat ve Dicle Nehri kenarında Mezopotamya ve Indus nehri yakınında Hint ve Sarı nehir çevresinde Çin Uygarlığı ortaya çıkmıştır. Irmaklar uygarlıkların hem tarım hem de taşımacılık yapmalarına olanak sağla-mıştır. Böylece Irmak kenarları aynı zamanda uygarlıkların da ortaya çıktığı yerler olarak belirlenmiştir. Irmak suları çift çilere tarım yapma olanağını vermiş ve top-rağı işlemelerini sağlamıştır. Toprağı işlemeyenler ise madencilik ya da şehirlerin oluşturulması gibi alanlarda çalışmaldır. Uygarlık bu anlamda “şehirli olmak” ya da şehirlerde yaşamak olarak adlandırılmıştır. Şehirde yaşamak uygarlık tarihinin başlangıcı sayılsa da insan yer yüzüne gelişi ve ilk taş aletleri kullanması aslında uygarlığın başlangıcını oluşturur. Bu nedenle uygarlık tarihinde tarih öncesi devir-lerden modern insana kadar uygarlığın geçirdiği evreler ele alınıp incelenecektir. Eski Ön Asya ve Mısır Uygarlıkları, Uzak Doğu ve Güney Amerika Uygarlıkları, Eski Yunan ve Helen Uygarlıkları ve kültürü, Roma Uygarlığı, Ortaçağ, Rönesans ve Reform, Aydınlanma Çağı, Amerikan ve Fransız Devrimleri, Sanayi Devrimi, gibi başlıklar incelenmiştir.

TARİH ÖNCESİ DEVİRLER VE TARİH DEVİRLERİ∗∗

Tarih Öncesi Devirler

İnsan topluluklarının o dönemde kullandığı ve günümüze kadar gelebilen ka-lıntılardan yola çıkılarak iki bölüme ayrılır.

Taş Devri

Kaba Taş Devri

İnsanlığın en ilkel ve en uzun dönemidir. Bu dönemde henüz araç ve gereç yapımı başlamamıştır. İnsanlar kendilerini korumak için doğadaki sivri taşları ol-duğu gibi kullanmıştır.

Paleolitik (Yontma Taş) Çağ

Yontma veya Eski Taş Çağı olarak da adlandırılan Paleolitik Çağ günümüz-den yaklaşık 2 milyon yıl önce başlamış ve 10.000 yıl önce son bulmuştur. Pale-olitik Çağ, karakteristik çizgileri ve kültürleriyle Alt, Orta ve Üst olmak üzere 3 evreye ayrılır. Ancak verilen bu tarihlerin dünya geneli içinde geçerli olduğunu ve yerel olarak değişmeye açık bulunduğunu da belirtmek gerekir. İnsanlık tari-hinin % 99’u gibi çok büyük bir bölümünü kapsayan bu çağ, aynı zamanda ilk insan atalarının ortaya çıkışı ve ilk aletlerin üretimi yoluyla insanlaşma sürecine girişi temsil etmesiyle de söz konusu tarihin gelişimi içinde çok önemli bir yer tutmaktadır. Doğanın sınırlayıcı ve belirleyici baskısı altında yaşayan Paleolitik Çağ insanları ekonomik açıdan, avcı ve toplayıcı toplulukları temsil ederler. Be-sin üretmeyi bilmeyen bu insanlar, yalnızca yaşadıkları ortamda bulunan yabani sebze, meyve ve kökler ile avlandıkları hayvanları yiyerek beslenmişlerdir. İklim ve çevre koşullarının değişkenliği nedeniyle, yeni besin kaynakları aramak ve av hayvanlarını izleyerek, küçük gruplar halinde konar - göçer bir tarzda yaşamış-lardır. Kaya sığınaklarının bulunduğu yerlerde mağara ve kayaaltı sığınaklarında barınmışlar, kaya sığınaklarının bulunmadığı yerlerde ise açık havada kurdukla-rı sığınaklarda yaşamışlardır. Bu dönemde insanlar taşları yontarak ilk defa araç ve gereç yapmışlardır. Bu aletler savunma ve avlanma amacıyla yapılmıştır. İnsan doğaya katkıda bulunmamaktadır ve tüketici konumundadır, avcı ve toplayıcıdır. Ekonomik etkinliklerden ötürü göçebe bir yaşam sürmüşlerdir Mağara duvarla-rına hayvan resimleri yapmışlardır. Dönemin sonlarına doğru ateş denetim altına alınmıştır. (Ateş önce insanları soğuktan ve yırtıcı hayvanlardan korumuş, daha sonraki dönemlerde ise insanlığın gelişimine önemli katkılarda bulunmuştur. Toprak kapların yapımında madenlerin işlenmesinde olduğu gibi) Yontma Taş Devrinin sonlarına doğru buzullar çözülmüş, iklim yumuşamıştır.

∗ Bu bölüm Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. İsmail Güven tarafından hazırlanmıştır.

2 Uygarlık Tarihi

Neolitik (Yeni/Cilalı Taş) Çağ

Bu dönemde alet yapımı gelişmiş sert ve düzgün aletler yapılmıştır. Taşın yanısıra ilk defa topraktan da araç gereçler yapılmıştır. (Toprak kaplar yapılmış, seramik sanatı ilerlemiştir.) İnsanlık için güzel bir dönemin başlangıcıdır. İnsan doğanın asalağı olmaktan kurtulmuş ilk defa üretim faaliyetlerini başlatmıştır. İlk defa tarım başlamış, hayat tarzı değişerek yerleşik yaşama geçilmiştir. Bunun so-nucunda ilk köyler kurulmuş, hayvanlar evcilleştirilmiştir. Menhir ve Dolmen adı verilen anıtlar dikilmiştir. Bitki lifl erinden elbiseler dikilmiştir.

Kalkolitik (Bakır-Taş) Çağ

Taş aletler yanında bakırın da kullanılmaya başlamasından dolayı Kalkolitik Çağ olarak adlandırılan bu dönemde de Neolitik’te olduğu gibi, bölgesel özellik-ler hakimdir. Kalkolitik Çağ Erken, Orta ve Geç olmak üzere üç evrede incelenir. Bu dönemin temel özelliği taş temelli kerpiç yapıların oluşturulmasıdır. Evlerdeki geniş mekanlarda küçük bir kutsal alan, işlik, kuyu ve çanak çömlek atölyeleri bu-lunmaktadır.

Maden Devri

Bakır Devri

İşlemesi kolay olduğu için ilk kullanılan madenler bakır, altın ve gümüştür. Ancak doğada fazla bulunduğu için bakırdan daha fazla araç ve gereç yapılmış ve döneme damgasını vurmuştur.

Tunç Devri

Bakır ve kalayın karışımından tunç elde edilmiş ve böylece daha sert dayanık-lı araç gereçler yapılmıştır. Bu dönemde karasaban bulunmuş ve tarımda gelişim sağlanmıştır. Tüketim fazlası üretim elde edilmiş bu da ticaretin gelişmesini sağla-mıştır. İlk şehir ve devlet yapıları kurulmuştur.

Demir Devri

Demirin yüksek ısıda işlenebilmeye başlanması ile sanayide önemli gelişme-ler sağlanmıştır. Ticaret hızlanmış ve dönemin sonlarına doğru yazı icat edilmiştir.

Tarih Devirleri

Tarih, yazının icadı ile başlayan zaman dilimi içerisinde devirlere ayrılırken, insanlık tarihini etkileyen büyük ve önemli olay ve buluşlara göre dört bölüme ayrılır.

3Tarih Öncesi ve Uygarlık

İlk Çağ

Yazının bulunmasıyla başlayıp (İ.Ö. 4000-3500) Batı Roma İmparatorluğu-nun yıkılışına kadar sürer. En uzun süren çağ olarak bilinir.

Orta Çağ

Batı Roma İmparatorluğunun yıkılışından (476), İstanbul’un Türkler tarafın-dan fethine kadar (1453) sürer.

Yeni Çağ

İstanbul’un fethinden, 1453 tarihinde başlayıp, 1789 tarihli Fransız İhtilaline kadar sürer.

Yakın Çağ

1789 Fransız İhtilali ile başlayıp, günümüze kadar sürer

Tarih ve Uygarlık Tarihi

Tarih, geçmiş insan topluluklarının, savaşlarını ve barışlarını, kültür ve uy-garlıklarını, sosyo-ekonomik yapılarını, neden-sonuç ilişkisi içinde zaman ve yer göstererek, belgelere dayalı, inceleyen bilim dalıdır. Tarih bütün bu çözümleme-leri yaparken sınıfl amaya girer. Sınıfl arken hem başka bilimlerle işbirliğine girer. Ayı zamanda tarihin alt uzmanlık alanları da oluşur. Bu alt alanlar aşağıdaki gibi özetlenebilir.

Genel Tarih: İnsanoğlunun yeryüzündeki bütün geçmişini siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel tarihini başlangıçtan günümüze inceler. Örneğin: İnsanlık Tarihi

Özel Tarih: Sadece bir devlet ya da milletin siyasi ekonomik ve kültürel tari-hini inceler. Örneğin: Türkiye Cumhuriyeti Tarihi

Siyasi Tarih: Uluslararası siyasi olayları savaşları barışları ve ittifakları ince-ler. Örneğin: Osmanlı Siyasi Tarihi

Uygarlık Tarihi: Bütün ulusların meydana getirdikleri uygarlık eserlerini kültür ve medeniyet ürünlerini inceler. Örneğin: Çin Uygarlığı

Tarih Anlayışları

Anlatmacı Tarih: Tarihi olayları neden-sonuç ilişkisi belirtmeden, belgelere dayandırmadan, efsanelere göre inceler. İlk temsilcisi Heredot’tur.

Öğretici Tarih: Tarihi olaylardan ders almak ve liderleri örnek alarak yönlen-dirici rol oynamak amaçlanır.

4 Uygarlık Tarihi

Sosyal Tarih: Toplumların her türlü sosyo-kültürel ilişkilerini ve bunların toplumsal açıdan sonuçlarını ele alır ve tartışır. Günümüzde birçok bilim alanı sosyal tarih incelemelerinden yararlanmakta ve bilgi üretmektedir.

Bilimsel Tarih: Olayları neden-sonuç ilişkisi içinde bilimsel olarak inceler. Tarih bilinci bu sayede ortaya çıkmıştır.

Tarihin İşbirliği Yaptığı Bilim Dalları

Filoloji: Dil Bilimidir. Toplumların dillerini inceler.

Coğrafya: Coğrafi bölgelerin özelliği ve iklimi tarihi olayların değerlendiril-mesinde etkilidir. Örneğin: Fenikelilerin deniz ticareti ile uğraşmalarının nedeni coğrafyalarının tarıma elverişli olmamasıdır.

Kronoloji: Takvim bilimidir. Tarihi olayların oluş sırasını verir.

Paleografya: Toplumların eskiden kullandıkları yazıları inceler. (Mısır hiye-roglifi, Sümerlerin çivi yazısı, Türklerin Orhun ve Uygur abideleri gibi) Bu bilim dalı tarih öncesi dönemlerin aydınlatılmasında etkili değildir.

Antropoloji: İnsan ırklarını inceleyerek sınıfl andıran bilim dalıdır.

Diplomatik: Fermanlar, beratlar ve dönemin yazışmalarını inceler. Siyaset bilimi olarak da adlandırılır. Başlangıç noktası Kadeş Barışının imzalanmasıdır.

Etnografya: Toplumların öz kültürlerini inceleyen bilim dalıdır.

Arkeoloji: Kazı bilimidir. Tarih öncesi dönemlerin aydınlatılmasında yarar-lanılmaktadır.

Sosyoloji: Toplum bilimidir. Tarihi olayları sosyoloji konularını hesaba kata-rak inceler.

Kimya: C14 metodunu kullanarak eski kullanılmış araç ve gereçlerin yaşları hakkında bilgi verir.

Nümizmatik: Eski paraları inceleyerek, toplumların ekonomik yapısı hak-kında bilgi verir.

Epigrafi: Kitabeleri inceler. Örneğin: Göktürk ve Kültepe yazıtları.

Toponomi: Yer adlarını inceleyerek tarihe yardımcı olur.

Heraldik: Mühür bilimidir. Eski mühürleri inceler.


UYGARLIK VE UYGARLIK TARİHİ ÖNCESİ∗*

Uygarlık, insanlık tarihi boyunca sağlanan gelişme ve ilerlemelere bağlı olarak toplumlarda ulaşılan maddi ve manevi varlıklarla, bilim, sanat ve kültürel anlamda ulaşılan aşama ve değerlerin tümüdür. Değişik toplumların, gelişmişlik düzeyleri arasındaki farklar, uygarlıklar arasında da belirgin farkların bulunduğunu ortaya koymakta ve buna bağlı olarak “uygarlık” sözcüğü pek çok dilde olduğu üzere, medeniyet ya da kentlilik ile eşdeğer kabul edilmektedir.

Uygarlık Tarihi; yaygın anlamı ile insan toplulukların bilinen en eski dönem-lerinden günümüze kadar yaşadıkları olayları, sosyal ve kültürel anlamdaki deği-şiklik, kazanım ve gelişmeleri ele alıp inceleyen bir bilim dalı olarak kabul edilebi-lir. Tarih sayfaları içinde yer alan diğer olaylarda olduğu gibi, uygarlık tarihinin de, günümüzden uzaklaşıldıkça, eski dönemlere inildikçe bilinmeyenleri artmakta ve giderek gizemli bir hal almaktadır.

Dünya üzerinde, tarih sayfalarına yansıyan önemli uygarlıklar, yaşam alanla-rının özelliklerine göre birbirinden farklı deneyimler yaşamışlar ve bu deneyim-lerini kullanarak gelişme serüvenini sürdürmüşlerdir. Eski Mısırdan, Sümerlere, Hititlerden, Friglere ya da Urartulardan, Lidya ve İyon uygarlıklarına kadar Ön Asya, Ortadoğu ve Anadolu bölgelerinde yeşeren uygarlıklar, akarsu boylarından çöllere, ormanlardan dağlık arazilere, iç ovalardan denizlere ve adalara kadar çok farklı coğrafi ortamlarda sürdürdükleri yaşantıları sırasında birbirinden farklı ve önemli gelişmeler sağlamışlardır. Yazının bulunmasından, tarım sistemlerinin gelişmesine, bu gün bile gizemini koruyan mimari eserlerden, ulaşım alanında sağlanan ilerlemelere ve bilim dünyasında, özellikle matematik ve astronomi ala-nındaki gelişmelere kadar bir dizi önemli aşama kaydedilmiştir.

Toplumlar arasındaki mesafelerin kısalması, farklı kültürlerin birbirini tanı-ması ve bilimsel gelişmelerin etkisi, uygarlık tarihine Eski Yunan ve Roma uygar-lıkları gibi, yeni ve güçlü halkaların eklenmesini sağlamıştır.

Uygarlık tarihinin sayfalarında yer alan eski topluluklar bile günümüzden en fazla 5000–6000 yıl önce ortaya çıkmaya başlamışlardır. Gelişmişlik ve özel-likle kentlilik sürecinin en ilkel aşamaları kabul edilebilecek bulgular ise, en fazla 10000–12000 yıl öncelerine tarihlenmektedir. Buna göre, insan topluluklarının uygarlaştığı ve uygarlık tarihinin yazıldığı süreç, 2-3 Milyon yılı bulan insanlık tarihinin çok küçük bir bölümünü oluşturmaktadır.

Kuşkusuz, ateşin kontrol altına alınmasından, tekerleğin bulunmasına kadar, uygarlaşmanın yolunu açan bir dizi önemli olayın yaşandığı ve ayrıntılarını çok

∗ Bu bölüm Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Gürcan Gürgen tarafından hazırlanmıştır.

6 Uygarlık Tarihi

fazla bilemediğimiz ilkel dönem insanlık tarihi ve bu insanların yaşadığı ortam-ların coğrafi koşulları, insanın yeryüzündeki serüveni bakımından büyük öneme sahiptir. Bilinen uygarlıkların tarihi, insanlık tarihinin nasıl çok küçük bir bölü-münü oluşturuyorsa, insanlık tarihi de 4,5 Milyar yıl olan dünya tarihinde, yine çok küçük bir zaman dilimi içinde yer alabilmektedir. O halde, uygarlık tarihinin daha iyi anlaşılması ve doğru kurgulanması için, insanlığın ve üzerinde çok son-radan yaşamaya başladıkları Dünya’nın en ilkel dönemlerden itibaren hangi aşa-malardan geçtiğinin bilinmesi büyük önem taşımaktadır.

EVREN ve DÜNYA

Dünya’nın yaşı, elde edilen bulgulara göre yaklaşık 4,5 Milyar yıldır. Evrenin oluşumu ise çok daha uzun bir süre öncesine dayanmaktadır. Evrenin oluşumuyla ilgili, pek çok görüş ileri sürülmüş olsa da, üzerinde en fazla durulan; “big bang” teorisi olmuştur. Evrenin oluşmasını sağladığı düşünülen, “büyük patlama”nın yaklaşık 14-15 Milyar yıl önce gerçekleştiği öne sürülmektedir.

1922 yılında Alexander Friedmann tarafından ortaya atıldığı dönemde çok tar-tışılan büyük patlama teorisi, yeni yorum ve bulgularla güçlenerek özellikle, George Gamow (1946) ve Arno A.Penzias-Robert W.Wilson (1965) tarafından ileri sürülen görüş ve kanıtlarla geliştirilmiştir. Bilim dünyasında genel kabul gören bir teori hali-ne gelen, “büyük patlama” gerçekleştiğinde, 100 Milyar oC ye ulaşan sıcaklık ve yük-sek yoğunluk nedeniyle maddenin oluşumu engellenmiştir. Fakat hızla yayılan ışıma etkisiyle yitirilen enerji, çok hızlı bir şekilde gerçekleşen soğumaya neden olmuş ve sıcaklık, saniyelik bir süre diliminde 10 Milyar oC ye, 1,5 dakika sonra da 1 Milyar oC ye düşmüştür (Atalay 2004). Bu sırada, sıcaklığın halen çok yüksek olmasına kar-şın, bazı basit atomik hücreler oluşmaya başlamıştır. Evrendeki genişlemenin devam etmesine bağlı olarak ortaya çıkan soğuma nedeniyle, yüz binlerce yıllara ulaşan bir süre sonunda sıcaklık birkaç bin oC ye düşmüş ve atomların oluşumu gerçek-leşmiştir. Atom altı parçacıklar olarak tanımlanan kuarkların, proton ve nötronları oluşturmasıyla başlayan süreç, tek atomlu bir element olan hidrojenin oluşumunu sağlamış, devam eden soğumaya bağlı olarak, helyum ve lityum gibi elementler oluş-maya başlamıştır.

Patlamanın etkisiyle gerçekleşen dağılma ve genleşme etkisi, aynı zaman be-lirli merkezlerdeki çekim nedeniyle maddenin birleşme sürecini başlatmış, ortaya çıkan toz ve gaz bulutlarının milyarlarca yılı bulan serüvenleri sonunda Güneş sistemi ve diğer galaksiler oluşmuştur. Evrendeki sayısız gök cisminden sadece biri olan Dünya’nın bildiğimiz anlamdaki oluşumu ise, 4.5 milyar yıl kadar önce ger-çekleşmiştir.


DÜNYA’NIN JEOLOJİK TARİHİ

Evrendeki gaz bulutu ve tozların bir çekirdek etrafında toplanması ve daha sonra kümeler halinde birleşerek büyümeleri sonucunda, gök cisimlerinin oluştu-ğu düşünülmektedir. Meydana gelen cisimler bir yandan büyümeye devam eder-ken, bir yandan da çekim gücü yüksek olanlar, diğerlerini çekerek, kendi kütle-lerine eklemektedir. Bu olaylar sırasında açığa çıkan büyük enerji nedeniyle çok sıcak, kor halindeki gezegenler oluşmaya başlamaktadır. İşte bu süreç sonunda 4.5 milyar yıl kadar önce oluşan Dünya’nın, günümüzde gördüğümüz özelliklerini kazanabilmesi için, çok önemli aşamalardan geçmesi gerekmiştir.

Dünya’nın, oluşumundan itibaren geçen zaman diliminde kıtalar ve yer kabu-ğunda, iklim koşulları ile canlılarda, birbirileriyle bağlantılı çok önemli değişiklik ve gelişmeler ortaya çıkmıştır. Jeoloji bilimi, konuyla ilgili diğer bilim dallarından da yararlanarak, meydana gelen bu değişiklikleri belirli bir sistematiğe göre kro-nolojik olarak ayırt edebilmek üzere jeolojik devirleri belirlemiştir. Yeni bulgularla sürekli geliştirilerek, daha ayrıntılı hale gelen jeolojik devirler; yer kabuğu, iklim özellikleri ve canlı yaşamında meydana gelen önemli değişiklik ve gelişmelerle bir-birinden ayrılan dönemler olarak tanımlanabilmektedir.

Tarih çağlarında olduğu gibi jeolojik devirlerde de, günümüzden uzaklaşılıp, eski jeolojik dönemlere gidildikçe ayrıntılar azalmakta, bilinmeyenler artmakta ve süreleri uzamaktadır. Bu nedenle tablo: 1.1. incelendiğinde de görüleceği üzere, Dünya’nın oluşumunu izleyen dönemlerin süreleri, yakın dönemlere göre çok daha uzun ve bilinmeyenleri fazladır.

Dünya’nın jeolojik tarihinin doğru değerlendirilebilmesi için kıta-yer kabuğu hareketleri ile iklim ve canlılardaki gelişmelerin birlikte ele alınması büyük önem taşımaktadır. Ancak, izledikleri yöntem ve elde edilen bulguları değerlendirme bi-çimleri ile birbirinden ayrılan, bu nedenle de kendilerine özgü bir terminolojisi olan alanlar çoğunlukla birbirini izleyen bölümler halinde ele alınmaktadır.

8 Uygarlık Tarihi

Tablo 1.1.: Jeolojik Devirler

DEVİR ZAMAN DÖNEM BÖLÜM

Fanerozoik

545 Myö-Günümüz

Senozoik 65.5 Myö Günümüz

Memeli hayvanlar dönemi

Kuaterner 1.8 Myö.-Günümüz

Holosen 0.01 Myö. Günümüz

Pleistosen 1.8-0.01 Myö.

T E

R S

İ Y E

R

Neojen 23.8-1.8 Myö.

Pliyosen 5.3-1.8 Myö.

Miyosen 23.8-5.3 Myö.

Paleojen 65.5-23.8 Myö.

Oligosen 33.7-23.8 Myö.

Eosen 55-33.7 Myö.

Paleosen 65.5-55 Myö.

Mezozoik 251-65.5 Myö. Sürüngenler dönemi

Kretase 142-65.5 Myö.

Jura 205-142 Myö.

Trias 251-205 Myö.

Paleozoik 545-251 Myö.

Deniz canlılarının ortaya çıkışı, ilk balıklar ve amfibiler

Permiyen 292-251 Myö.

Karbonifer 354-292 Myö.

Devoniyen 417-354 Myö.

Siluriyen 440-417 Myö.

Ordovisien 495-440 Myö.

Kambrien 545-495 Myö.

Prekambriyen (kambriyen öncesi) 545 Myö.

Proterezoik 2.500-545 Myö. Çok hücreli canlı türlerinin ortaya çıkışı

Arkeen 3.900-2.500 Myö. Algler ve bakterilerin ortaya çıkışı

Hadean 4.600-3.900 Myö. Canlılık öncesi-Taşlaşma dönemi

(http://www.biltek.tubitak.gov.tr/jeolojik/index2.htm sitesinden, kısmen değiştirilerek hazırlanmış-tır).


uygarlik tarİhİ - pegem.net from... · uygarlik tarİhİ Ömer adıgüzel Ümüt akagündüz...

Documents