WWF ADRIA

Zagreb

UPOREDNA ANALIZA

ULAGANJA U OBNOVLJIVE IZVORE ENERGIJE I

ENERGETSKU EFIKASNOST u BiH

(alternativna upotreba naknada za obnovljive izvore energije)

Autor: Mr Damir Miljević

Banjaluka, juni, 2020.godine

2

SADRŽAJ

Riječnik pojmova i skraćenica

UVOD

1. Kratak osvrt na energetsku tranziciju BiH elektroenergetskog sektora

2. Sistem naknada za OIE i primjena FIT modela u BiH

3. Alternativna upotreba uloženog novca od naknada za OIE u energetsku efikasnost – hipotetski prikaz

4. Zaključak Izvori i literatura

3

Riječnik pojmova i skraćenica

BiH = Bosna i Hercegovina

BFPE = Bruto finalna potrošnja energije se definiše kao potrošnja energije s gubicima u prijenosu i distribuciji i sa vlastitom potrošnjom u sektoru električne i toplotne energije, pri čemu se ne uzima u obzir neenergetska potrošnja. U skladu s ovom definicijom i prema Eurostat metodologiji, BFPE je izračunata kao potrošnja finalne energije (PFE) uvećana za vlastitu potrošnju u sektoru električne i toplotne energije i gubitke u distribuciji i prijenosu. Stvarna potrošnja obnovljivih izvora energije mora biti uprosječena zbog uticaja izuzetno sušne ili kišovite godine na proizvodnju energije u hidroelektranama.

DERK = Državna regulatorna komisija za električnu energiju BiH

EE = energetska efikasnost

EnZ = Energetska zajednica

EU = Evropska Unija

FBiH = Federacija Bosne i Hercegovine

FERK = Regulatorna komisija za energiju u Federaciji Bosne i Hercegovine

FiT = eng. „Feed in Tariff“ je mehanizam ekonomske politike kojim se stimulišu ulaganja u obnovljive izvore energije i razvoj tehnologija i podrazumjeva dugoročne ugovore o otkupu električne energije po garantovanim cijenama vodeći računa o stvarnim troškovima ulaganja u tehnologije proizvodnje iz obnovljivih izvora

Garantovana otkupna cijena = cijena električne energije koja se plaća privilegovanom proizvođaču električne energije iz obnovljivih izvora energije i efikasne kogeneracije za vrijeme trajanja ugovora o otkupu električne energije u FBiH, odnosno proizvođaču sa pravom na obavezan otkup po garantovanoj otkupnoj cijeni u RS.

KTOE = međunarodna jedinica za konverziju energije iskazana kao ekvivalent enegije koja se dobije spaljivanjem jedne tone nafte (toe = tonne of oil equivalent)

mHE = male hidroelektrane ukupne instalirane snage do 10 MW

MW = megavat = 1000 kW (kilovat) jedinica mjere instalirane snage

MWh = megavatsat = 1000 kWh (kilovatsat) jedinica mjere proizvedene ili potrošene količine električne energije

OIE = obnovljivi izvori energija

4

OIEiEK = Operator za obnovljive izvore energije i efikasnu/učinkovitu kogeneraciju u Federaciji BiH

OSP MH EPS – u sastavu Elektroprivrede Republike Srpske funkcioniše operator sistema podsticaja za obnovljive izvore energije i efikasnu kogeneraciju u Republici Srpskoj

Referentna cijena u FBiH = cijena električne u sistemu podsticaja OIE koja je jednaka ostvarenoj cijeni trgovine električnom energijom u FBIH u određenom periodu i uvećana za 20% podsticaja po kojoj se vrši otkup el.energije iz postrojenja OIE koja nemaju status privilegovanog proizvođača. Utvrđuje je FERK.

Referentna cijena u RS = cijena električne energije u sistemu obaveznog otkupa koja je jednaka prosječnoj cijeni na pragu elektrane za snabdijevanje tarifnih kupaca, odnosno kupaca u sistemu javne usluge koju utvrđuje RERS.

Tarifni koeficijent (TK) = je brojčana vrijednost pridružena svakoj skupini i tipu postrojenja za proizvodnju električne energije iz obnovljivih izvora koja pomnožena sa referentnom cijenom čini garantovanu otkupnu cijenu električne energije u FBiH

RS = Republika Srpska

RERS = Regularna komisija za energetiku Republike Srpske

WB6 = članice EnZ sa područja tzv. zapadnog Balkana (BiH, Srbija, Crna Gora, Makedonija, Albanija i Kosovo*)

5

UVOD

Fomiranjem Energetske zajednice 2005.godine zemlje zapadnog Balkana (WB6) preuzele su obavezu da svoje energetske politike, politike zaštite okoline i klime, elektroenergetske sisteme i funkcionisanje eleketroenergetskog sektora prilagode politikama i direktivama EU u domenu energetike, zaštite okoline i klime u cilju stvaranja jedinstvenog, funkcionanog tržišno povezanog i integrisanog evropskog sistema.

Ovaj proces tranzicije i to prvenstveno u domenu energetske tranzicije i prelaska sa fosilnih na obnovljive izvore enegije u svim zemljama WB6, a posebno u BiH, bremenit je mnogobrojnim problemima, kontroverzama pa čak i otvorenim sukobima građana, ekoloških aktivista i nevladinih organizacija sa investitorima i vlastima. To je naročito izraženo kada je u pitanju izgradnja malih hidroelektrana koje, iako koriste obnovljiv izvor energije, istovremeno nisu održive, s obzirom na njihov poguban uticaj na prirodnu okolinu, raspoloživost pitke vode i devastaciju biodiverziteta, u funkciji održivog razvoja.

Cilj ove Analize je da pokaže rezutate i domete dosadašnjeg procesa energetske tranzicije elektroenergetskog sektora u BiH vezane za ulogu OIE, a posebno mHE, da ukaže na probleme i ekonomske posljedice izabranog modela tranzicije i ponudi mogući alternativni pristup energetskoj tranziciji koji bi bolje doprinosio ostvarivanju ciljeva održivog razvoja u BiH, društveno i ekonomski bio isplativiji i omogućio demokratizaciju, kako samog procesa, tako i većeg učešća građana u energetskoj tranziciji i njenim rezultatima.

Svi stavovi, zaključci i preporuke izneseni u ovoj Analizi predstavljaju isključivo stavove autora Analize i ne odražavaju nužno i stavove WWF Adria Zagreb.

6

1. Kratak osvrt na energetsku tranziciju BiH elektroenergetskog sektora

Pristupanjem Energetskoj zajednici 2005. godine i potpisivanjem Ugovora o osnivanju EnZ BiH je preuzela čitav niz obaveza kojima se elektro-energetski sistem i elektroenergetski sektor u zemlji trebaju prilagoditi i trasformisati u skladu sa modelom, ciljevima, politikama, pravilima i direktivama koji vladaju u EU u sektoru energije.

U skladu sa tim Savjet ministara BiH je 2012.godine usvojio Odluku o implementaciji EU Direktive 2009/28 o promociji proizvodnje električne energije iz obnovljivih izvora, kojom je za BiH utvrđen obavezujući cilj od 40 % učešća OIE u domaćoj bruto finalnoj potrošnji energije do 2020.godine. Kao polazna osnova koju je priznao Sekretarijat EnZ uzeta je 2009.godina i učešće od 34% OIE u ukupnoj bruto domaćoj potrošnji energije.

Pri tome je značajno napomenuti da u strukturi BFPE u BiH dominira potrošnja energije u svrhu grijanja i hlađenja odnosno potrošnja energije u zgradarstvu:

Tabela 1 - Struktura Bruto finalne potrošnje energije u BiH 2013.godine

KTOE

FBiH % RS % BiH % Grijanje i hlađenje 1917 59,35 441,3 41,59 2358,3 54,96 Električna energija 727,8 22,53 335,3 31,60 1063,1 24,78 Saobraćaj

585 18,11 284,4 26,80 869,4 20,26

BFPE

3229,8 100,00 1061 100,00 4290,8 100,00 Izvor: Akcioni planovi entiteta za OIE

S obzirom da gotovo 55 % ukupne potrošnje energije u BiH čini energija koja se koristi za zagrijavanje ili rashlađivanje objekata činilo se logičnim fokusiranje energetskih politika na smanjivanje potrošnje tj. na povećanje energetske efikasnosti u zgradarstvu, nego promovisanje i podsticanje dodatne proizvodnje iz OIE.

Pri tome kao dodatni argument značajno je napomenuti da je BiH u tom trenutku imala instalirane slijedeće kapacitete za proizvodnju električne energije:

Tabela 2 – Kapaciteti i proizvodnja električne energije u BiH 2013.godine

2013.godina Kapacitet u

MW % Proizvodnja

u GWh % Termelektrane 1765 44,37 8.939,65 54,84 OIE (hidro, VE i PV) 2121,63 53,34 7.357,82 45,13 Industr.elektrane 91,23 2,29 5,1 0,03 UKUPNO

3977,86 100,00 16302,57 100,00

Izvor: Izvještaj DERK-a za 2013.godinu

gdje je učešće OIE u instaliranim kapacitetima bilo preko 53%, a u proizvodnji električne energije preko 45%.

7

Pored iznesenog, važan faktor pri odabiru politika i modela kojima bi BiH ostvarila zadani cilj učešća OIE u BFPE, odnosno da li intervenisati prvenstveno sa stanovišta povećanja proizvodnje energije iz OIE ili kroz intenzivne mjere na smanjenjivanju potrošnje energije, trebala je igrati i činjenica da je BiH vrlo neracionalna i neefikasna kada se radi o potrošnji električne energije što se vidi i iz uporednog pregleda o visini društvenog bruto proizvoda (GDP) koje se ostvare upotrebom jedne uslovne jedinice enegije:

Izvor: Svjetska banka- Indikatori https://data.worldbank.org/indicator/

Osim što je BiH najneefikasnija u upotrebi energije u regionu i troši dva i po puta više energije za jednu jedinicu GDP-a od zemalja regiona, porazna je i činjenica da se prema ovom pokazatelju nalazimo čak 34% ispod prosjeka za sve zemlje svijeta.

Sve izneseno upućuje na zaključak da je, sa stanovišta provođenja energetske tranzicije u BiH, bilo puno racionalnije, efektivnije i efikasnije staviti naglasak na smanjenje domaće bruto finane potrošnje energije, kroz intenzivnu podršku racionalizaciji upotrebe energije i podizanje energetske efikasnosti u privredi i domaćinstvima, nego težište politika staviti na povećanje učešća OIE u neracionalnoj potrošnji kroz podsticanje izgradnje novih kapaciteta OIE pogotovo ako se ima u vidu da BiH ima višak električne energije i da se čak do jedne četvrtine ukupne godišnje proizvodnje izvozi.

Istine radi, pored akcionih planova za promociju i podsticanje proizvodnje električne energije iz OIE, vlasti u BiH su donijele i Akcione planove za energetsku efikasnost za period 2016-2018.godina, dok je Akcioni plan za period 2019. – 2021. godina još uvijek u izradi. Prema ovim planovima planirane su godišnje uštede od svega 0,5% prosječne finalne godišnje potrošnje energije.

Provođenje energetske tranzicije u BiH u prethodnom periodu, oslonjene uglavnom na podsticanje povećanja proizvodnje iz OIE, dalo je slijedeće rezultate:

5,46

8,20

11,50 11,5012,50 13,40 14,00

8,24

GDP u $ po utrošenoj jedinici energije

8

Tabela 3 - Struktura instaliranih kapaciteta za proizvodnju električne energije iz OIE

u MW instalirane snage 2015 2016 2017 2018 2019 Rast u MW

Hidro HE preko10 MW

1634,9 1663,5 1663,47 1656,6 1656,6 21,7

HE reverzibilne

420 420 420 420 420 0 mHE ispod 10 MW

95,54 96,74 124 159 162,24 66,7

TOTAL Hidro

2150,44 2180,24 2207,47 2235,6 2238,84 88,4 Vjetroelektrane

0,3 0,3 0,3 51 87 86,7

Solarne elektrane

8,17 14,12 16,52 18,15 22,35 14,18 Bioenergija

Biomasa

0 0 0,25 0,25 1,22 1,22 Biogas

0,99 0,99 0,99 0,99 2,7 1,71

TOTAL Bioenergija

0,99 0,99 1,24 1,24 3,92 2,93 UKUPNO OIE

2159,9 2195,65 2225,53 2305,99 2352,11 192,21

Izvor: Godišnji izvještaji DERK-a

Iz podataka je vidljivo da u strukturi kapaciteta OIE dominiraju velike hidroelektrane 88,3%, dok mHE imaju učešće od 7,2% u ukupnim hidro kapacitetima i 6,9 % u ukupnim izvorima iz OIE. Energija vjetra u instaliranim kapacitetima OIE ima učešće od 3,7 %, a energija sunca 0,95% dok je učešće biomase i biogasa zanemarivo. U prethodnom periodu najviše je forsirana izgradnja kapaciteta iz mHE čiji kapaciteti imaju konstantan rast, dok je izgradnja vjetroelektrana počela u zadnje 2 godine posmatranog perioda.

S obzirom da je u posmatranom periodu u rad ušla i Termoelektrana Stanari kapaciteta 300 MW, a da je ukupno povećanje instaliranih kapaciteta OIE svega 192 MW, očito je da su rezutati napora promociji OIE i dekarbonizaciji sektora upitni.

U ukupnoj proizvodnji električne energije u BiH, koja je u 2019. godini iznosila 16.074 GWh1, mHE su učestvovale sa svega 498 GWhodnosno 3,1 %, vjetroelektrane sa 1,6 % (253,7 GWh), a el.energija iz solanih elektrana i elektrana na biomasu i biogas 0,2% (38,9 GWh).

Iz svega navedenog očito je da je odabrani model energetske tranzicije u elektroenergetskom sektoru BiH zasnovan na promociji i podsticanju dodatne proizvodnje električne energije iz OIE nije dao značajne rezultate kako sa stanovišta povećanja udjela OIE u ukupnom poizvodnom mixu tako i sa stanovišta povećanja udjela OIE u bruto finalnoj potrošnji energije u BiH.

1Izvještaj DERK-a za 2019.godinu

9

2. Sistem naknada za OIE i primjena FIT modela u BiH

Stimulisanje rasta proizvodnih kapaciteta i proizvodnje iz OIE u BiH se vrši putem naknada.Naknadu za podsticanje proizvodnje električne energije iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji su dužni da plaćaju svi krajnji potrošači električne energije u BiH na osnovu ostvarene potrošnje. Naknada se plaća po kWh,mjesečno uz račun za potrošenu električnu energiju.

Sredstva prikupljena po osnovu naknade za podsticanje su prihod Operatora za OIE2 i koriste se za isplatu podsticajnog dijela iz garantovane cijene za proizvedenu električnu energiju privilegovanih proizvođača, pokrivanje/finansiranje troškova rada Operatora i plaćanje/pokrivanje troškova uravnoteženja elektroenergetskog sistema nastalih zbog odstupanja u vrijednostima planirane i proizvedene električne energije iz obnovljivih izvora i efikasne kogeneracije. U RS se 10 % od prikupljenih sredstava uplaćuje u Fond za zaštitu životne sredine i efikasnu kogeneraciju.

Visinu naknade određuju Vlade entiteta i regulatori i one su u pravilu mijenjaju svake godine. Trenutno visina naknade u RS iznosi 0,0075 KM/kWh, a u FBiH 0.002555 KM/kWh. Visina naknade je višestruko porasla u prethodnom periodu što znači da potrošači električne energije u BiH sve više novca izdvajaju za stimulisanje proizvodnje iz OIE.3

Prema dostupnim podacima i izvještajima, od potrošača električne energije u BiH je u prethodnih 5 godina po osnovu naknade za podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji prikupljeno ukupno:

Tabela 4 – Podsticaji po osnovu naknade za OIE i u efikasnojkogeneraciji (u KM)

2015. 2016. 2017. 2018. 2019.

FBiH* 6.810.074,11 5.869.128,66 10.884.962,61 8.335.436,61 10.008.025,32 RS** 7.141.876,72 8.840.464,05 16.304.166,65 19.151.276,08 27.929.320,86 Ukupno: 13.951.950,83 14.709.592,71 27.189.129,26 27.486.712,69 37.937.346,18

*Podaci OIEKEK i procjena autora za 2019.godinu, ** Podaci OSP MH EPS

U posmatranom periodu ukupno prikupljena sredstva po osnovu naknade za OIE iznose preko 121 milion KM. S obzirom da se na naknadu za OIE plaća i PDV podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji koštalo je potrošače električne energije u BiH ukupno 141,9 miliona KM.

Sadašnji sistem podsticaja za OIE u BiH definisan je entiteskim zakonima o korištenju obnovljivih izvora energije i efikasnoj kogeneraciji i akcionim planovima koje su donijele vlade RS i FBIH. Akcionim planovima za korištenje obnovljivih izvora energije vlade su definisale godišnje dinamičke kvote za pojedine vrste OIE (mHE, solarne elektrane, 2Operator za obnovljive izvore u RS je u sastavu Elektroprivede Srpske sa sjedištem u Trebinju, dok operator u FBiH posluje kao samostalni subjekt.sa sjedištem u Mostaru. 3 U FBiH i u RS je naknada za OIE u periodu 2015-2019. godina porasla za čak 3,6 puta !!!

10

vjetroelektrane, bio postrojenja) kojima se određuje maksimalni nivo instaliranih kapaciteta i proizvodnje koji se podstiče u jednoj kalendarskoj godini.

Zakonima je definisano i mjesto, uloga, prava i obaveze svakog učesnika u sistemu podsticaja.

Akteri u sistemu podsticaja za su:

a) Proizvođači električne energije iz OIE; b) Regulatorne komisije za energetiku (RERS i FERK); c) Operatori sistema podsticaja (OIEiEK u FBiH i OSP MH EPS u RS) i d) Vlade entiteta.

Proizvođači električne energije iz OIE koji imaju pravo na podsticaje su:

- male hidro elektane do 10 MW instalirane snage; - solarne elektrane do 1 MW instalirane snage; - vjetroelektrane; - elektrane na biomasu i biogas.

U zavisnosti od instalirane snage proizvođači su svrstani u razičite kategorije po kojima imaju pravo na različite garantovane cijene, a time i različito pravo na visinu premije odnosno podsticaja.

Svim proizvođačima električne energije iz OIE koji su u sistemu podsticaja garantovan je otkup svih proizvedenih količina električne energije bez obzira na stanje i potrebe sistema, te isti imaju prednost pri isporuci tj. dispečingu energije.

Pored navedenog, proizvođačima električne energije iz sistema podsticaja obezbjeđene su i slijedeće pogodnosti: prednost i pogodnosti prilikom priključivanja na mrežu, pravo na garanciju porijekla i pravo na otkup po fiksnoj garantovanoj ili referentnoj cijeni i pravo na premiju za cijelo vrijeme trajanja ugovora od dana potpisivanja ugovora.

Regulatorne komisije za energetiku (RERS i FERK)su entitetske institucijekoje, pored ostalog, u sistemu podsticaja:

- Utvrđuju garantovane i referentne cijene električne energije;

- Utvrđuju iznos premija i tarifne koeficijente (TK);

- Donose rješenja o statusu proizvođača i pravu na garantovani otkup po garantovanim i referentnim cijenama i pravu na podsticaj;

- Izdaju garancije o porijeklu električne energije; i

- Utvrđuju visinu naknade za podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji.

11

Operatori sistema podsticaja (OIEiEK u FBiH i OSP MH EPS u RS)su nadležni za:

- Upravljanje sredstvima prikupljenim po osnovu naknada za podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji;

- Sklapanje ugovora o kupovini električne energije od povlaštenih proizvođača električne energije iz OIEu skladu sa riješenjima regulatornih komisija;

- Kupovinu električne energije od proizvođača iz sistema podsticaja po referentnim i garantovanim cijenama; i

- Isplatu premije odnosno podsticaja proizvođačima iz sredstava prikupljenih od naknada za podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji.

U sistemu podsticaja za OIE i u efikasnoj kogeneraciji Vlade entiteta i u sklopu njih nadležna ministarstva donose zakonske propise vezane za sistem podsticaja, donose akcione planove za korištenje OIE u kojima određuju godišnje kvote proizvodnje električne energije iz razičitih izvora OIE koje će biti u sistemu podsticaja i daju saglasnost na odluke regulatornih komisja o garantovanim i referentnim cijenama električne energije i visini naknade za podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji.

Podsticanje proizvodnje iz OIE i u efikasnoj kogeneraciji odvija se putem netržišnog modela subvencioniranja proizvodnje zasnovanog na FIT tarifama (eng. Feed in Tariffs) koji garantuje bezuslovni otkup cjelokupnih količina proizvodene električne energije na 12 (FBiH) odnosno 15 (RS) godina i to po garantovanoj cijeni koja je nepromjenljiva u cjelokupnom periodu važenja ugovora o garantovanom otkupu.

U sistemu podsticaja za OIE i u efikasnoj kogeneraciji na kraju 2018. godine nalazilo se ukupno 280 subjekata i to:

Tabela 5 – Subjekti u sistemu podsticaja 2018.godina

2018.god. Broj subjekata na podsticaju

Kapacitet MW

Proizvodnja MWh

RS 78 76,89 199.298 mHE 28 69,3 184.002 Solar 48 6,35 6 Vjetar 0 0 0 Bio 2 1,24 15.290 FBIH 202 76,33 178.660 mHE 60 65,04 163.380 Solar 142 11,29 15.280 Vjetar 0 0 0 Bio 0 0 0 BiH 280 153,22 377.958

12

Po broju subjekata u sistemu podsticaja koji imaju status povaštenih proizvođača i pravo na premiju dominiraju solarne elektrane, ali u instaliranim kapacitetima i proizvodnji ubjedljivo dominiraju mHE.

Ovo je posljedica i vrlo niskih godišnjih kvota proizvodnje postavljenih za solarne elektrane u odnosu na mHE, iz čega je vidljivo da su vlasti u BiH forsirale subvencioniranje proizvodnje i izgradnju mHE čije učešće u ukupnim kapacitetima u sistemu podsticaja iznosi 87,7% a u proizvodnji električne energije subvencionirane iz nakanada za OIE čak 91,9 %u posmatranoj godini.

U toku 2019. godine broj mHE u sistemu podsticaja je narastao na 97 dok je broj solarnih elektrana narastao na 217. Isti trend rasta nastavlja se i u 2020. godini.

Od ukupno prikupljenih sredstava po osnovu naknade za OIE i u efikasnoj kogeneraciji (vidi Tabelu 4) proizvođači električne energije iz mHE su po osnovu premije oprihodovali:

Tabela 6 – Isplaćeni podsticaji za mHE u KM

2015. 2016. 2017. 2018. 2019.

FBiH* 1.695.220,00 2.646.366,47 2.648.703,90 3.508.961,62 4.213.069,86 RS** 3.366.384,20 8.048.839,04 8.550.995,10 13.389.307,23 18.613.344,93 Ukupno: 5.061.604,20 10.695.205,51 11.199.699,00 16.898.268,85 22.826.414,79

*Podaci OIEKEK i procjena autora za 2019.godinu, ** Podaci OSP MH EPS

Ukoliko podatke iz prethodne tabele uporedimo sa podacima o ukupnim sredstvima naplaćenim od krajnjih potrošača električne energije u BiH (Tabela 4) vidjećemo da je gotovo 60% svih sredstava otišlo u vidu premija za proizvođače električne energije iz mHE.

Prosječna visina podsticaja odnosno premije za električnu energiju iz mHE iznosila je u 2018. godini u RS 37,1 EUR po MWh, a u FBiH 19,67 EUR po MWh, a za solarne elektrane 99,61 EUR/MWh u RS odnosno 213,12 EUR/MWh pri čemu treba imati u vidu da postoje značajne metodološke razlike u utvrđivanju referentne cijene električne energije između entiteta.4

Tabela 7 – Prosječna cijena MWh elektične energije u sistemu podsticaja u 2018. (u KM)

RS Tržišna cijena Ref.cijena Podsticaj Ukupno EUR/MWh mHE 57 57 72,77 129,77 66,35035 solar 57 57 194,82 251,82 128,7535

FBiH Tržišna cijena Ref.cijena Podsticaj* Ukupno EUR/MWh mHE 88,22 105,86 20,84 126,70 64,78 solar 88,22 105,86 416,82 522,68 267,24

4 Kao referentna cijena u RS se uzima prosječna proizvodna cijena, a u FBiH referentnu cijenu predstavlja ponderisana tržišna cijena uvećana za 20%

13

Prikaz prosječnih ostvarenih garantovanih cijena po kojima je vršen otkup električne energije od proizvođača električne energije iz mHE i solarnih elektrana po entitetima u odnosu na prosječne berzanske cijene po kojima je moguće nabaviti električnu energiju na tržištu dat je na slijedećim grafikonima:

Model podsticanja proizvodnje električne energije putem FIT netržišnog mehanizma garantovanih cijena i garantovanog otkupa proizvedene električne energije, te forsiranja izgradnje mHE jeste dao određene, istina skromne, rezultate u povećanju kapaciteta i proizvodnje električne energije iz OIE, ali je istovremeno izazvao mnogobrojne kontroverze, doveo do frontalnog napada investitora na sve riječne tokove u BiH i izazvao negodovanje građana i otvorene sukobe.

Rezutati primjene FIT sistema podsticaja na proizvodnju električne energije u BiH dati su u narednoj tabeli:

66,35 64,78

48,61

mHE -Prosječne cijene električne energije u EUR/MWh u 2018.

Cijena el. energije iz mHE u RS

Cijena el. energije iz mHE u FBiH

Prosj. cijena el.energije na berzama

128,75

267,24

48,61

Solarne elektrane - prosječna cijena EUR/MWh 2018

Cijena el. energije iz SE u RSCijena el. energije iz SEE u FBiHProsj. cijena el.energije na berzama

14

Tabela 8 – Učešće subjekata iz sistema podsticaja u ukupnoj proizvodnji el.energije u BiH

2018.god. Učešće u ukupnoj proizvodnji iz OIE

u BiH

Učešće u ukupnoj proizvodnjiBiH

RS 2,88 1,12 mHE 2,66 1,03 Solar 0,00 0,00 Vjetar 0,00 0,00 Bio 0,22 0,09 FBIH 2,58 1,00 mHE 2,36 0,91 Solar 0,22 0,09 Vjetar 0,00 0,00 Bio 0,00 0,00 BiH ukupno 5,46 2,11

Iz prezentiranih podataka je vidljivo da se iz ukupne proizvodnje električne energije svega 2,11 % alimentira iz OIE u sistemu podsticaja, a da u ukupnoj proizvodnji iz OIE subjekti iz sistema podsticaja učestvuju sa 5,46% dok je učešće mHE u ukupnoj proizvodnji električne energije iz OIE (uključujući velike hidroelektrane preko 10 MW snage) svega 5,02 % a u ukupnoj proizvodnji električne energije minornih 1,94 %.

Mogućnost netržišnog i nerizičnog poslovanja, privukao je veliki broj investitora, naročito kada su u pitanju mHE. Bez obzira što se izgradnjom mHE nesumnjivo pravi značajna društvena šteta, kako ekonomska tako i šteta po okoliš i biodiverzitet5, izdavanje koncesija za mHE i potpisivanje ugovora o garantovanom otkupu po garantovanoj cijeni se nastavlja bez obzira na sve veće otpore lokanog stanovništva, lokalnih zajednica, NVO i negodovanje velikog dijela stručne javnosti.

Čitav ovaj proces promocije i netržišnog stimulisanja poizvodnje električne energije iz OIE u BiH opterećen je netransparentnošću, pogodovanju određenim investitorima i mnogobrojnim neregularnostima.

Brojne propuste i probleme u čitavom postupku uočila je i Regulatorna komisija za energetiku RS koja u svom izvještaju6 navodi:

„•nеusklаđеnоst dоkumеnаtа kојi sе izdајu (kоncеsiја, vоdnе dоzvоlе, grаđеvinskе i upоtrеbnе dоzvоlе, еkоlоškе dоzvоlе, еlеktrоеnеrgеtskе sаglаsnоsti),

5 više vidjeti: D.Mijević: Analiza ekonomske opravdanosti koncesionih naknada i podsticaja za male hidroelektrane u BiH, Centar za životnu sredinu- River Watch- Euronatur, Banjaluka, 2018. https://czzs.org/multimedia/publikacije/energija-i-klimatske-promjene/ (pristupljeno 22.05.2020.) 6vidjeti više: Izvještaj o radu Regulatorne komisije za 2018. godinu, https://reers.ba/wp-content/uploads/2019/11/Izvjestaj_RERS_2018_LAT_Final.pdf (pristupljeno 22.05.2020.)

15

• grаdnjа оbјеkаtа, оdnоsnо pribаvlјаnjе grаđеvinskе dоzvоlе оd strаnе nаdlеžnоg ministаrstvа ili јеdinicе lоkаlnе sаmоuprаvе bеz prеthоdnо pribаvlјеnе dоzvоlе zа izgrаdnju оd Rеgulаtоrnе kоmisiје, iаkо је tо zаkоnskа оbаvеzа prоpisаnа Zаkоnоm о еnеrgеtici i Zаkоnоm о еlеktričnој еnеrgiјi zа оbјеktе snаgе iznаd 1 MW,

• nеuјеdnаčеnоst pristupа nаdlеžnih оrgаnа prilikоm оdrеđivаnjа pоtrеbе izrаdе studiје uticаја nа živоtnu srеdinu,

• svе је čеšćа izgrаdnjа višе malih hidrоеlеktrаnа nа јеdnоm slivu u nizu, gdје sе uticај оbјеkаtа nа živоtnu srеdinu pоsmаtrа pојеdinаčnо, а nе svеоbuhvаtnо, tе sе nа оvаkаv nаčin stvаrа slikа dа pојеdinаčni hidrоеnеrgеtski оbјеkti imајu "prihvаtlјiv" uticај nа živоtnu srеdinu, а znаčајni diјеlоvi riјеkа ili slivоvа su privеdеni hidrоеnеrgеtkоm iskоrišćеnju, bеz širеg rаzmаtrаnjа оdrživоsti živоtnе srеdinе i оbеzbјеđеnjе visоkоg stеpеnа zаštitе živоtnе srеdinе ciјеlоg slivа (primјеr su slivоvi riјеkа Ugаr, Gоvzа i Prаčа),

• budući dа sе vеliki brој izdаtih kоncеsiја zа izgrаdnju mаlih hidrоеlеktrаnа оdnоsi nа pоdručја kоја prеdstаvlјајu zаštićеnа pоdručја i pоdručја kоја su prеdviđеnа zа dоdаtnu zаštitu (kао npr. nаciоnаlni pаrkоvi i sl.) nеоphоdnо је dоdаtnо pоvеsti rаčunа о svim аspеktimа zаštitе živоtnе srеdinе – uticај nа flоru i fаunu,

• еkоlоški prihvаtlјivi prоtоk zа mаlе hidrоеlеktrаnе nе оdrеđuје sе nа оsnоvu јеdinstvеnе mеtоdоlоgiје kоја bi bilа lаkо mјеrlјivа, i

• prilikоm izdаvаnjа upоtrеbnе dоzvоlе nе vrši sе prоvјеrа ispunjеnоsti svih uslоvа zа grаđеnjе (npr. оbеzbјеđеnjе еkоlоški prihvаtlјivоg prоtоkа, grаdnjа vоdоmјеrnih stаnicа i sl.)“ .

Iz svega navedenog može se zaključiti da jemehanizam podsticanja OIE putem feed in tarifa ekonomski neisplativ sa stanovišta društva7 (a u slučaju mHE i štetan za prirodnu okolinu i biodiverzitet), da ne daje značajan doprinos povećanju proizvodnje iz OIE, te da je skup za krajnje potrošače električne energije, s obzirom da oni od ovog sistema podsticaja nemaju nikakvu direktnu niti indirektnu korist, za razliku od investitora i njihovih finansijera.

Stoga se pod hitno mora prestati sa provođenjem postojećeg modela promocije proizvodnje električne energije iz OIE putem FIT modela, obustaviti izdavanje dozvola i izgradnja novih mHE s obzirom na štetu koju nanose prirodnoj okolini i biodivezitetu i naći drugi mehanizmi i modaliteti kojima će se uticati, s jedne strane na energetski efikasnu potrošnju el.energije u cilju smanjenja bruto finalne potrošnje energije u BiH, a sa druge strane uspostaviti novi modeli tržišnog podsticanja smanjenja proizvodnje i potrošnje energije iz neobnovljivih (fosilnih) izvora.

7 samo za isplaćenu premiju odnosno podsticaj po 1 MWh električne energije proizvedene iz mHE i solara moglo se u 2018. godinu kupiti na tržištu čak 1,85 MWh električne energije.

16

3. Alternativna upotreba uloženog novca od naknada za OIE u energetsku efikasnost – hipotetski prikaz

Bez pretenzija da se upuštamo u razvoj bio kakvih modela i politika vezanih za promociju OIE, smanjenja potrošnje energije, te smanjenje proizvodnje i potrošnje energije iz neobnovljivih izvora pokušaćemo u nastavku da pokažemo koji su hipotetički rezultati u energetskoj tranziciji mogli biti postignuti da se, umjesto korištenja FIT modela promocije proizvodnje električne energije iz OIE kroz uvođenje naknada za OIE,isti novac iskoristio za povećanje energetske efikasnosti ili na drugenačine. Prikazani primjeri predstavljaju samo grubu i okvirnu ilustraciju kako su sredstva mogla biti aternativno utrošena.

a) Besplatna podjela LED sijalica domaćinstvima

Domaćinstva predstavljaju najveću kategoriju potrošača električne energije u BiH čije je učešće u ukupnoj potrošnji u prethodnih 5 godini iznosilo:

Tabela 9. – Učešće domaćinstava u finalnoj potrošnji energije u BiH

U GWh 2015 2016 2017 2018 2019 Ukupna potrošnja el.energije u BiH

11.183 11.432 11.735 11.793 10.960

Domaćinstva ukupna potrošnja 4.726 4.733 4.756 4.685 4.726 Učešće dom. u % 42,26 41,40 40,53 39,73 43,12

Imajući pored toga u vidu i neracionalnu potrošnjuelektrične energije u BiH očito je da onda domaćinstva predstavljaju i pravu ciljnu grupu za moguće intervencije u domenu uštede energije.

S obzirom da LED sijalice štede i do 80 % energije u odnosu na druge vrste osvjetljenja značajne uštede u potrošnji električne energije u BiH su moge biti ostvarene da je rasvjeta u svim domaćinstvima u BiH bila zamjenjena LED rasvjetom s obzirom da na rasvjetu otpada oko 10% ukupne potrošnje električne energije u domaćinstvu.

S obzirom da u BiH ima 1.439.562 kupca električne energije iz kategorije domaćinstva, pod pretpostavkom da prosječno domaćinstvo u BiH koristi 8 sijalica, za sva domaćinstva trebao bi nabaviti ukupno 11.516.496 LED sijalica. Ukoliko predpostavimo da je prosječna cijena jedne LED sijalice prosječne snage u posmatranom periodu iznosila 2 EUR za realizaciju zamjene kompletne rasvjete u domaćinstvima u BiH bio bi neophodno obezbjediti ukupno 23.032.992 EUR odnosno 45.048.617 KM.

17

Da su LED sijalice bile sukcesivno nabavljanje svake godine iz prikupljenih sredstava od naknade za OIE i besplatno dijeljenje domaćinstvima od 2015. godine, u skladu sa prilivom sredstava, sva domaćinstva bi već u drugoj polovini 2017. godine koristila LED rasvjetu umjesto klasične, a efekti bi pod pretpostavkom da je ušteda 70% bili slijedeći:

Tabela 10 – Obračun uštede el.energije po osnovu LED rasvjete

U GWh

2015 2016 2017 2018 2019 Domaćinstva ukupna potrošnja 4.726 4.733 4.756 4.685 4.726 Dom. potrošnja za osvjetljenje 472,6 473,3 475,6 468,5 472,6 LED - ušteda 70%

102,46 210,79 332,92 327,95 330,82

Gubici u prenosu i distribuciji 12,52% 12,01% 11,78% 11,33% 10,97% Ušteda na gubicima GWh 12,83 25,32 39,22 37,16 36,29 Ukupna ušteda GWh 115,29 236,11 372,14 365,11 367,11

Besplatnom zamjenom LED sijalica u domaćinstvima u BiH uštedilo bi se u posmatranom periodu 1.304,94 GWh električne energije u finalnoj potrošnji, što zajedno sa gubicima, koji ne bi bili napravljeni da se ta energija prenese od proizvođača do krajnjeg kupca, daje ukupnu uštedu od 1.455,75 GWh električne energije.

S obzirom da je ukupna proizvodnja iz svih mHE koji se nalaze u sistemu podsticaja po godinamaposmatranog perioda iznosila:

Tabela 11. – Proizvodnja el.energije iz mHE u sistemu podsticaja BiH

kWh 2015. 2016. 2017. 2018. 2019. RS 43.339.026 109.022.799 116.142.792 184.001.844 269.315.473

FBiH 87.891.000 95.443.000 71.696.540 168.377.000 228.674.527 Ukupno: 131.230.026 204.465.799 187.839.332 352.378.844 497.990.000

Izvor: Izvještaji DERK, RERS i FERK

odnosno za posmatrani period ukupno 1.374 GWh očito je da bi besplatna podjela LED sijalica stanovništvu imala veći efekat kroz uštedu električne energije nego ukupna proizvodnja iz svih mHE u sistemu podsticaja pri čemu pored efekta smanjenja potrošnje el.energije postoji i efekat uštede novca za domaćinstva:

Tabela 12 – Ušteda domaćinstava po osnovu manje plaćene el.energije

2015 2016 2017 2018 2019

Ukupna ušteda GWh 115,29 236,11 372,14 365,11 367,11 Cijena el.energije pf/kWh 13,78 13,98 14,12 14,20 14,18 Vrijednost uštede u KM 14.118.692 29.468.622 47.008.304 46.568.900 46.910.276

Drugim riječima, da su prihodi od naknada za OIE, umjesto isplate premija proizvođačima električne energije iz mHE, iskorišteni za nabavku i besplatnu podjelu LED sijalica svim

18

domaćinstvima u BIH, pored ostvrene uštede u el.energiji koja je veća od ukupne proizvodnje svih mHE u sistemu podsticaja u BiH, domaćinstva bi uštedila i dodatnih 184 miliona KM po osnovu manje plaćenih računa za električnu energiju što znači da bi svako domaćinstvo u BiH u posmatranom periodu samo po ovom osnovu uštedilo 127 KM.Ovakav pristup, pored prikazanih efekata bio bi i ekonomski, ekološki, klimatski i socijalno održiv.

b) Subvencioniranje ugradnje solarnih bojlera u domaćinstva

U strukturi potrošnje električne energije u domaćinstvima značajno mjesto zauzima potrošnja električne energije za zagrijavanje vode.Smatra se da 15 do čak 25% ukupnog utroška električne energije otpada na zagrijavanje vode u domaćinstvu. Najveći broj domaćinstava u BiH za zagrijavanje vode koristi električne bojlere, manji broj plin, a dio stanovništva toplu vodu obezbjeđuje preko sistema grijanja – internog ili daljinskog.

Ukoliko bi se postojeći električni bojleri u individualnim objektima za stanovanje zamijenili solarnim mogle bi se postići značajne uštede u potrošnji električne energije, s obzirom da se korištenjem ovih bojera može uštediti i do 70% potrebne električne energije8

S obzirom da prosječna godišnja potrošnja domaćinstva u BiH iznosi oko4500 kWh9 onda to znači da na zagrijavanje tople vode po domaćinstvu otpada godišnje oko 1000 kWh te da bi se montiranjem i upotrebom solarnih bojlera uštedio najmanje 500 kWh godišnje po domaćinstvu.

Za potrebe jednog četvoročlanog domaćinstva potrebno je zagrijati oko 300 l vode dnevno što znači se ukupne potrebe mogu zadovojiti instalacijom solarnog bojlera navedenog kapaciteta.

Ukoliko uzmemo da je prosječna cijena solarnog bojlera navedenog kapaciteta 3.000 KM i da se njegova nabavka subvencionira jednokratno sa 50%,te da godišnja ušteda za grijanje tople vode u odnosu na električni bojler iznosi 50% odnosno 500 kWh onda dobijemo slijedeće rezutate alternativnog korištenja naknade za OIE u posmatranom periodu:

Tabela 13 – Obračun uštede električne energije subvencioniranjem ugradnje solarnih bojlera

2015. 2016. 2017. 2018. 2019.

Naknada za OIE u KM 13.951.951 14.709.593 27.189.129 27.486.713 37.937.346 Cijena solarnog bojlera 3000 3000 3000 3000 3000 Broj bojlera uz 50% subv. 9301

19108 37234 55558 80850

Godišnja ušteda u MWh 4.651 9.554 18.617 27.779 40.425

8 vidi više https://www.vaillant.ba/krajnji-korisnici/savjeti-i-iskustvo/kako-razlicite-tehnologije-rade/solarna-energija/ 9 vidi više https://www.vecernji.ba/vijesti/bh-kucanstvo-za-struju-godisnje-izdvoji-892-km-1058127

19

Iz tabele je vidljivo da je primjenom ovakvog modela subvencioniranja u posmatranom periodu čak 80.850 domaćinstava u BiH moglo biti opremljeno solarnim bojlerima i taj način uštediti ukupno 101 GWh električne energije u posmatranom periodu.

Kumulativna ušteda od 101 GWh je preko dva puta veća od ukupne kumulativne proizvodnje električne energije iz svih solarnih elektrana u sistemu podsticaja u BiH koje su u posmatranom periodu proizvele 54,8 GWh električne energije.

S obzirom da prosječna godišnja proizvodnja jedne mHE iz sistema podsticaja iznosi 4,65 GWh to znači da je efekat mogao da bude isti uz čak 22 mHE manje. Drugim riječima, sa 22 mHE manje bilo bi spašeno i slobodno teklo najmanje 102 kilometra vodenih tokova i rijeka koje su sada ucjevljenje za potrebe derivacionih mHE

c) Izgradnja solarnih elektrana za vlastitu potrošnju – prosjumeri

Prosjumer je kovanica od engleskih riječi producer (proizvođač) i consumer (potrošač) i označava model proizvodnje električne energije iz OIE i to prvenstveno solarnih elektrana gdje se domaćinstva i privreda pojavljuju u dvojnoj ulozi proizvodeći električnu energiju za vlastite potrebe, a eventuani višak proizvodnje puštaju u mrežu a iz mreže povlače električnu energiju kada imaju manjak ili nedovoljnu proizvodnju iz vlastitog sistema.

Koncept je vrlo raširen u svijetu i za razliku od modela koji se koristi u BiH demokratičan je, puno je jednostavniji za primjenu i uobičajeno nije oslonjen na subvencioniranje na dugi rok nego se subvencioniranje uglavnom vrši kroz učešće u troškovima instalacije sistema10 i obavezu preuzimanja viška proizvedene el.energije po različitim modelima i cijenama.

Pod pretpostavkom da su vlasti u BiH imale sluha za korištenje modela promocije i podsticanja proizvodnje el.energije iz OIE na bazi prosumjera, a uz predpostavku da prosječna cijena izgradnje solarneelektrane na krovu iznosi 3.000 KM po kW instalirane snage te da se vrši subvencioniranje investicije sa 50% iz prikupljenih sredstava po osnovu naknade za OIE u narednoj tabeli su dati podaci o mogućim efektima:

Tabela 14. – Subvencioniranje prosjumera sa 50% vrijednosti investicije

2015. 2016. 2017. 2018. 2019.

Naknada za OIE u KM 13.951.951 14.709.593 27.189.129 27.486.713 37.937.346 Cijena instalacije 1 kW 3000 3000 3000 3000 3000 Ukupno instairanih kW 9301 19108 37234 55558 80850 Broj prosjumera 2 kW 4651 9554 18617 27779 40425 Godišnja proizvodnja u MWh 12092 21646 40262 68042 108466

10Hrvatski Fond za zaštitu okoliša je ove godine subvencionirao sa 40 do čak 80% izgradnju solanih elektrana na krovovima privatnih indiviudualnih objekata, dok je Vlada Italije upravo počela sa sličnim programom subvencioniranja za solarne elektrane na krovovima i baterije za skladištenje energije. Subvencije po ovom programu iznose 110% od vrijednosti ulaganja gdje korisnici subvencija imaju obavezu da višak el.energije koji ne potroše besplatno ustupe itaijanskom operatoru sistema.

20

Vlastita potrošnja 50% 6046 10823 20131 34021 54233 Gubici u prenosu i distr. 12,52% 12,01% 11,78% 11,33% 10,97% Ušteda na gubicima MWh 756,94 1299,81 2371,46 3854,55 5949,39 Ukupna ušteda GWh 12,85 22,95 42,63 71,90 114,42 Cijena el.energije pf/kWh 13,78 13,98 14,12 14,20 14,18 Vrijednost uštede u KM 1.770.541 3.207.760 6.019.905 10.209.248 16.224.168 Plasman u mrežu Mwh 6046 10823 20131 34021 54233

Da je odabran ovaj model BiH bi na kraju 2019. godine imala 40.425 prosjumera11 koji bi iz instaliranih 80,85 MW snage solarnih elektrana proizvodili ukupno 108,47 GWh elekrične energije od čega bi polovinu sami potrošili, a drugu polovinu isporučili u sistem.

Ovako putem FiT modela imamo samo 140 proizvođača koji su uz milionske godišnje subvencije u 2019. godini proizveli svega 30,4 GWh odnosno 3,57 puta manje el. energije nego što bi je proizveli prosjumeri da je ovaj model korišten.

Pri tome i sami prosjumeri bi u posmatranom periodu uštedili na vlastitim računima za energiju u posmatranom periodu više od 37 miliona KM. Ukoliko predpostavimo da bi ukupan proizvedeni višak električne energije koju su prosjumeri predali u sistem bio plaćen svega 30 KM po MWh (što je ispod 50% tržišne cijene) prosjumeri bi zaradili ukupno dodatnih 3.757.620 KM (125.254 MWh x 30 KM)koliko bi najmanje iznosila i zarada snabdjevača koji bi tu energiju preuzeli i dalje prodali po tržišnoj cijeni.

Da su se vlasti odlučile na model sličan italijanskom i finansirale zainteresovane prosjumere sa 100% subvencijom za izgradnju solarnih elektrana na krovovima individualnih objekata uz obavezu besplatne isporuke viška električne energije imali bi slijedeću situaciju:

Tabela 15 – subvencioniranje posjumera sa 100% vrijednosti investicije

2015. 2016. 2017. 2018. 2019.

Naknada za OIE u KM 13.951.951 14.709.593 27.189.129 27.486.713 37.937.346 Cijena instalacije 1 kW 3000 3000 3000 3000 3000 Ukupno instairanih kW 4651 9554 18617 27779 40425 Broj prosjumera 2 kW 2325 4777 9308 13890 20212 Godišnja proizvodnja u MWh 6046 10823 20131 34021 54233 Vlastita potrošnja 50% 3023 5411 10066 17010 27117 Gubici u prenosu i distr. 12,52% 12,01% 11,78% 11,33% 10,97% Ušteda na gubicima MWh 378,47 649,91 1185,73 1927,28 2974,69 Ukupna ušteda GWh 6,42 11,47 21,32 35,95 57,21 Cijena el.energije pf/kWh 13,78 13,98 14,12 14,20 14,18 Vrijednost uštede u KM 885.271 1.603.880 3.009.952 5.104.624 8.112.084 Plasman u mrežu Mwh 3023 5411 10066 17010 27117

11uz predpostavku da je svaki prosjumer na krovu svog objekta instalirao solarnu elektranu snage 2 kW

21

U ovom slučaju imali bi 20.212 prosjumera koji bi proizveli u 2019.godini 54,23 GWh (78,4% više električne energije nego sve solarne elektrane iz sistema podsticaja) i pri tome na svojim računima za energiju uštedili 8,1 milion KM dok bi u mrežu besplatno predali 27,1 GWh električne energije odnosno gotovo 90 % energije koju isporučuju solarne elektrane iz sistema podsticaja po prosječnoj garantovanoj cijeni od čak 387,25 KM odnosno 198 EUR/MWh.12

Pored alternativne upotrebe u svrhu proizvodnje električne energije i smanjenje potrošnje električne energije novac prikupljen od naknada mogao se upotrebiti i u druge svrhe koje doprinose ciljevima energetske tranzicije kao što je:

- Mogućnost da se, za novac utrošen u prethodnih 5 godina na plaćanje previsokih premija za proizvodnju električne energije iz OIE (121,3 miliona KM) moglo,uz subvenciju od 50%, utopliti sa fasadom i izolacijom od 10 cm najmanje 30.00013 individualnih stambenih objekata u BiH što bi donijelo uštedu na troškovima grijanja i hlađenja tih objekata od najmanje 50%, a u ujedno podiglo kvalitet življenja ukućana, smanjilo korištenje uglja, drveta ili električne energije za grijanje i hlađenje i podiglo vrijednost nekretnine i produžilo njen životni vijek. S obzirom da je transport jedan od velikih potrošača fosilnih goriva, te da pri tome transport u gradovima najviše doprinosi zagađenju, a time i ugrožavanju zdravlja ljudi, za 121,3 miliona KM utrošenih na premije proizvođačima el. energije iz OIE moglo se nabaviti preko 400.000 bicikla i besplatno podijeliti građanima u BiH gradovima što bi sigurno značajno uticalo na smanjenje troškova za transport, uvoz i potrošnju nafte i naftnih derivata, a time i na smanjenje zagađenja.

- Da smo novac od naknada potrošili na sadnju drveća mogli smo posaditi najmanje 6 miliona stabala koja bi nam uštedila godišnje preko 6 miliona tona emisije CO2 i znatno popravila situaciju vezanu za zagađenje zraka, eroziju tla i poplave.

Svi navedeni primjeri zorno pokazuju da je mnogo veći efekat i mnogo bolji i održiviji rezultat mogao biti postignut da se umjesto primjene FIT sistema drugačije pristupilo energetskoj tranziciji što upućuje na potrebu da se postojeći model podsticaja što prije mijenja, redefinišu prioriteti energetske tranzicije u skladu sa novim direktivima i politikama EU i ambicioznim ciljevima postavljenim za naredni period.

12Prosječna garantovana cijena izračunata na osnovu podataka o isplaćenim garantovanim cijenama proizvođačima električne energije iz solara iz izvještaja RERS i OIEiKEK za 2018. godinu. 13Pretpostavka da prosječan neizoliran stambeni objekat treba 200 m2 izolacije i fasade po prosječnoj cijeni od 40 KM/m2.

22

4. Zaključak

Analiza je pokazala da je postojeći pristup energetskoj tranziciji u BiH dao vrlo skromne rezultate i da se tranzicija sporo odvija. Osnovni razlog tome, po mišljenju autora, treba tražiti u lošem modelu promocije proizvodnje električne energije iz OIE zasnovanom na FIT sistemu koji je doveo do jako skromnog rezutata uz visoku cijenu koju su građani platili iz svog džepa finansirajući premije za povlaštene proizvođače električne energije iz svog džepa putem naknade za OIE.

Čitav sistem je netransparentan, podložan nepravilnostima i nezakonitostima, favorizovanju pojedinih investitora i društveno i ekonomski štetan14. Pored direktne finansijske društvene štete koja se pravi kroz netržišni pristup garantovanog otkupa po garantovanim cijenama na rok od 12 i 15 godina u slučaju mHE još se javljaju i vrlo ozbiljne loše posljedice po prirodnu okolinu, biodiverzitet i lokalne stanovnike. Ovako postavljen sistem nije u funkciji zaštite javnog interesa i otvara prostor za koruptivne radnje, socijanu nepravdu i rasprodaju prirodnog bogatstva koje je opšte dobro.

Stoga se pod hitno mora prestati sa provođenjem postojećeg modela promocije proizvodnje električne energije iz OIE putem FIT modela, obustaviti izdavanje dozvola i izgradnja novih mHE, s obzirom na štetu koju nanose prirodnoj okolini i biodivezitetu, adrugi izvori OIE, koji imaju manje štetne posljedice po okolinu, prebaciti na tržišni model poslovanja.

Komercijalna proizvodnja električne energije iz OIE je tržišno isplativa i nisu joj potrebni dodatni poticaji za proizvodnju osim eventualnog ugovora o otkupu električne energije.

U prilog gornjoj konstataciji govori i uporedni prikaz indikatora nivelisanih troškova energije (eng. Levelized Cost of Electricity –LCOE) za različite tehnologije i izvore proizvodnje električne energije iz kojeg je očito da je, sa stanovišta troškova proizvodnje, a time i povrata ulaganja i mogućnosti ostvarivanja zarade, proizvodnja električne energije iz sunca, vjetra i vode ekonomski i tržišno isplativa i bez podsticaja.

14 više vidjeti: D.Mijević: Analiza ekonomske opravdanosti koncesionih naknada i podsticaja za male hidroelektrane u BiH, Centar za životnu sredinu- River Watch- Euronatur, Banjaluka, 2018. https://czzs.org/multimedia/publikacije/energija-i-klimatske-promjene/ (pristupljeno 22.05.2020.)

23

Izvor: Lazards Levelized Cost of Energy Analysis version – 13.0.15, *za hidroelektrane korišteni podaci IRENA16

Za razvijanje nekomercijalne proizvodnje električne energije iz OIE, kroz proizvodnju za vlastitu potrošnju, prosjumere, te za uštede u potrošnji električne i drugih vidova energije, kroz podizanje enegetske efikasnosti, potrebno je definisati nove modele i razviti nove mehanizme subvencionisanja koji će davati najveće moguće efekte uz najmanji mogući trošak. Neke od mogućnosti pokazali smo i u ovoj analizi.

Pri tome treba se voditi postulatima, definisanim u Evropskom zelenom dogovoru17 i pratećim direktivama, po kojima tranzicija mora biti transparentna, pravedna,demokratična, participirajuća, ekološki i socijalno opravdana, održiva, korisna za sve i mora dati najbolji mogući efekat uz najmanji mogući trošak za građane i poreske obveznike.

15vidjeti više:https://www.lazard.com/media/451086/lazards-levelized-cost-of-energy-version-130-vf.pdf 16vidjeti više: https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/May/IRENA_Renewable-Power-Generations-Costs-in-2018.pdf 17vidjeti više : https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en

28,24 56,49 24,71 58,25104,15

38,83 60,90 35,30

38,83

130,63

47,66

134,16

169,46

60,0298,85

79,44

LCOE EUR/MWh bez subvencija 2019.Min Max

24

Izvori i literatura

1.Državna regulatorna komisija za električnu energiju www.derk.ba

2. Regulatorna komisija za energetiku Republike Srpske www.reers.ba

3.Regulatorna komisija za energiju u Federaciji BiH www.ferk.ba

4.Operator za obnovljivu energiju i efikasnu/učinkovitu kogeneraciju www.operatoroieiek.ba

5. Akcioni plan Federacije BiH za korištenje obnovljivih izvora energije, Vlada FBiH, 2014.

6. Akcioni plan Republike Srpske za korištenje obnovljivih izvora energije, Vlada RS, 2014.

7.IRENA:Renewable Power Generation Costs in 2018, Međunarodna agencija za obnovljivu energiju, 2018.godina https://www.irena.org/-/media/Files/IRENA/Agency/Publication/2019/May/IRENA_Renewable-Power-Generations-Costs-in-2018.pdf 8. Lazard: Lazards Levelized Cost of Energy ver.13.0 https://www.lazard.com/media/451086/lazards-levelized-cost-of-energy-version-130-vf.pdf

9. D.Mijević: Analiza ekonomske opravdanosti koncesionih naknada i podsticaja za male hidroelektrane u BiH, Centar za životnu sredinu- River Watch- Euronatur, Banjaluka, 2018. https://czzs.org/multimedia/publikacije/energija-i-klimatske-promjene/

10. Evropska komisija: Evropski zeleni dogovor, https://ec.europa.eu/info/strategy/priorities-2019-2024/european-green-deal_en