1

وسکنا شاعری براہئی پ(ردوم و شوندای)

لیاقت سنی

لیکچرار

شعبہ براہوئی، ادب و زبان تا فیکلٹی

جامعہ بلوچستان، کوئٹہ

ہائیر ایجوکیشن کمیشن، اسلام اباد

2

Copyrights @ Higher Education Commission Islamabad,

Lahor Krachi PeshawarAll Rights are reserved. No part of this publication may be reproduced, or transmitted, in any form or by any means- including, but not limited to, electronic, mechanical, photocopying, recording, or, otherwise or used for any commercial purpose what so ever without the prior written permission of the publisher and, if publisher considers necessary, formal license agreement with publisher may be executed.

Project: “Monograph and Textbook Writing Scheme” aims to develop a culture of writing and to develop authorship cadre among teaching and researcher community of higher education institutions in the country. For information please visit: www.hec.gov.pk

HEC – Cataloging in Publication (CIP Data):

Sani Liaquat

Brahui Pooskuna Shairi (Rudom o Shondaari)

Includes biblioghrapy

1. Brahui Poetry- History and Criticism

894.83- dc22

ISBN: 978-969-417-138-5

First Edition: 2009

Copies Printed: 500

Publisher: Higher Education Commission – Pakistan

Disclaimer: the publisher has used its best efforts for this publication through a rigorous system of evaluation and quality standards, but does not assume, and hereby disclaims, any liability to any person for any loss or damage caused by the errors or omissions in this publications, whether such errors or omissions result from negligence, accident, or any other cause.

3

پنافی

،پنٹ

ااتا ،۔۔۔۔۔۔۔۔ ،ہمو خزم

ہرافک ڈیہہ نا ننگ او لج کن

دتر وہفینو، وہفنگ او۔

4

منت واری

ااتا است نا ہب اٹ منت وار اٹ کہ اا پٹ پولی او کاریم اسے نا پارہ غا رغاموکا مچا سنگت براہوئی پوسکنا شاعری

اان، براہوئی پوسکنا شاعری )ردوم او شونداری( نما موناٹے۔ اوفتا سوب

ااباد نا منت وار اٹ کہ کتاب اے گڈیکو دروشم تس۔ اان زیات ہائیر ایجوکیشن کمیشن اسلام کل

یاتی

ٹی ان پیج دروشم ٹی ہائیر ایجوکیشن کمیشن پاکستان نا پارہ غان شینک مسونے۔۲۰۰۹دا کتاب

اان لائن دروشم، براہوئی ڈیپارٹمنٹ ، بلوچستان یونیورسٹی نا کنڈان لیٹر نمبر۔بی ڈی ۲۸ نا رد اٹ ۲۰۱۹ نومبر ۲۲، بتاریخ۸۲۲دا نا

نادے اڈ ہلوکا میٹنگ نا رداٹ کننگانے۔ میٹنگ نا خواست نا رد اٹ کہ براہوئی ٹی ادبی دزی یا پلیجریزم اے توننگ کن۲۰۱۹نومبر

اا تالان کننگے۔ ااتے ایم۔اسی ورڈ ہڑسسہ دافتے انٹر نیٹ نوشت او کتاب

ااتا در شانی نمے کتاب ٹی نظر برو جاگہ اا باز مشکل دو بس۔ ہندا مشکل اان درڈ ٹی ہڑسنگ وخت ہندا رد اٹ دا کتاب اے ان پیج

ااں پد نوشتہ او۔ یا جاگہ اس ڈبہ یا لیک اس خنورے۔ دا ٹیکنیکل او ردی او۔ ااک مواد امیتے دا ردی تےاس حولہ یا سر حال نمبر

بشخور۔

منتار )ڈاکٹر لیاقت سنی، چیئرمین، براہئی ڈیپارٹمنٹ(

لڑو بندہپن سرحال اک ہہم پن

Xvii نداری ہچا1 شاعری نا فن اولیک بشخ1 شاعری انت اسے؟ 1.15 شاعری نا بنا 1.28 شیئر و ٹھپو ٹی فرق 1.38 1.3.1شعر

10 1.3.2شعر 11 ااورد نا وئیل اامد براہوئی شاعری ٹی 1.4

5

12 1.4.1امد 12 1.4.2اورد 14 براہوئی شاعری ٹی علم العروض 1.519 حوالہ غاک 1.621 وئی پوسکنا شاعری نا بنا ہبرا ارٹمیک بشخ23 براہوئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور 2.124 ہرسال غاک 2.225 2.2.1توئی معلم 27 2.2.2ےنوائ وطن 28 نام بلوچی ہما 2.2.3ہ28 ےپانزد د ئی ایلم مستونگ 2.2.4ہ32 ہفت روز تلار، کوئٹ ہ 2.2.5ہ33 شاعرک 2.334 2.3.1ہخلیف گل محمد نوشکوی 35 2.3.1.1ہگلدست نوشکوی 37 2.3.1.1ہتحفت الفقرا 38 وئی حکومت نا زوال ہپوسکنا دور، برا

2.3.1.139 2.3.2پیر محمد نیمرغی 39 2.3.2.1بازار سخن نیمرغی 41 ر وفا 2.3.2.1ہم41 2.3.3میاں عبدالحق لاکھوریانی 41 2.3.3.1سخن حق 44 وانی 2.3.4ہعبدالحق شا44 2.3.4.1کسر نا چاری 46 2.3.5عبدالکریم تراب لاڑکانوی 48 ااک براہوئی ادبی تنظیم 2.451 ہحوال غاک 2.555 وئی شاعری نا بشخ اک ہبرا مسٹمیک بشخ 55 ااک ہاٹی نا وڑ اٹ براہوئی شاعری نا بشخ 3.156 3.1.1مثنوی 57 3.1.1.1مثنوی نا ہاٹی 58 ااک 3.1.1.2مثنوی نا سرحال 59 وئی 3.1.1.3مثنوی نگاریہبرا

6

59 وئی 3.1.1.4خلقی شاعری ٹی مثنوی نگاریہبرا62 وئی کلاسکل شاعری ٹی مثنوی نگاریہبرا

3.1.1.563 3.1.1.5.1مثنوی ماہ گل 66 3.1.1.6 درخانی دورٹی مثنوی نگاری 68 ااک 3.1.1.7براہوئی مثنوی تیٹی مذہبی سرحال 70 ااک براہوئی مثنوی ٹی پنت و اخلاقی سرحال

3.1.1.871 ااک براہوئی مثنوی ٹی تاریخی و واقعا تی سرحال

3.1.1.974 ااک 3.1.1.10 براہوئی مثنوی ٹی مزاحمتی سرحال 79 3.1.2رباعی 84 3.1.2.1رباعی نا بحر اک 84 3.1.2.1.1اخرب نا بشخ ٹی بروکا بحرک 86 3.1.2.1.2اخرم نا بشخ ٹی بروکا بحرک 89 وئی شاعری ٹی رباعی نا بشخ ہبرا

3.1.2.290 3.1.3قطعہ، چورک 90 3.1.3.1 ، قطعہ نا ہاٹیچورک 91 ااکچورک 3.1.3.2 ، قطعہ نا سرحال 93 3.1.3.3ہقطع بند، چن چورک 94 3.1.4ہائیکو 95 اٹی ہائیکو نا 3.1.4.1ہ96 3.1.4.2ہائیکو نا سرحال اک 96 ائیکو نگاری وئی شاعری ٹی ہبرا ہ

3.1.4.396 ائیکو نگاری 3.1.4.3.1ہعزیز مینگل نا 97 ائیکو نگاریافضل مراد 3.1.4.3.2ہ نا 99 ائیکو نگاری 3.1.4.3.3ہاعظم مشتاق نا

101 ائیکو نگاری 3.1.4.3.4ہحمیرا صدف نا 102 3.1.5لیئکو

7

103 اٹی 3.1.5.1ہلیئکو نا 107 3.1.6مستزاد 109 3.1.7مسمط 110 3.1.7.1مسمط نا بشخ اک 110 3.1.7.1.1مثلث 112 3.1.7.1.2مربع 114 3.1.7.1.2.1مربع ترجیع بند 115 3.1.7.1.3مخمس 116 وئی شاعری ٹی مخمس 3.1.7.1.3.1ہبرا117 3.1.7.1.3.2مخمس ترجیع بند 118 3.1.7.1.4مسدس 118 وئی شاعری ٹی مسدس نگاری ہبرا

3.1.7.1.4.1119 3.1.7.1.4.2 ترکیب بندمسدس 120 3.1.7.1.4.3مسدس ترجیع بند 122 3.1.7.1.5مسبع 124 3.1.8نظم 126 وئی نظم نگاری 3.1.8.1ہبرا127 3.1.8.2معری نظم 129 3.1.8.3اجو نظم 129 3.1.8.3.1موزوں اضو نظم 130 3.1.8.3.2نیم موزوں اضو نظم 130 3.1.8.3.3غیر موزوں اضو نظم 131 3.1.9سانیٹ 131 اٹی 3.1.9.1ہسانیٹ نا 135 ااک سرحالی شاعری نا بشخ 3.2136 3.2.1براہوئی شاعری ٹی حمد 137 3.2.2براہوئی شاعری ٹی نعت 138 3.2.3براہوئی شاعری ٹی غزل 138 3.2.3.1غزل نا بنا 139 3.2.3.2ہغزل نا معن 140 اٹی 3.2.3.3ہغزل نا 148 3.2.4مودہ 150 وئی شاعری ٹی مود ہبرا 3.2.4.1ہ

8

155 3.2.5قصیدہ 156 اٹی ہقصید نا 3.2.5.1ہ157 3.2.5.2ہقصید نا بشخ اک 158 وئی قصید نگاری ہبرا 3.2.5.3ہ160 3.2.5.3.1ہگل محمد نوشکوی نا قصید نگاری 168 ااشوب 3.2.6شہر 169 وئی اشوبی شاعری 3.2.6.1ہبرا174 3.2.7پٹوہنڑ )واسوخت( 175 3.2.8بوگی ورند )پیروڈی( 180 ہحوال غاک 3.3187 وئی پوسکنا شاعری) اان ۱۹۶۰ہبرا چارمیک بشخ اسکان(۱۹۸۰ 187 بنائی شاعرک 4.1188 اسحاق سوز 4.2188 4.2.1شاعری نا بنا 190 ۱۹۶۲4.2.2غزلیات سوز 191 ۱۹۶۸4.2.3ہدایت نماز 192 ۱۹۶۹4.2.4گلشن سوز 194 ۱۹۷۲4.2.5جذبات سوز 196 ۱۹۹۵4.2.6گروشک 198 ۲۰۰۱4.2.7سونج رونج 203 4.2.8سوز نا فارسی شاعری 205 4.2.9غالب براہوئی نا وئیل 207 مولوی عبدالباقی درخانی 4.3207 ۱۹۶۵4.3.1ترقی نا رفتار 208 ۱۹۶۹4.3.2ارمان 209 ۱۹۷۲4.3.3سپاسنامہ 210 ۱۹۷۲4.3.4سوغات 211 (۱۹۴۶میر بشیر احمد لہڑی )ودشت، جنوری 4.4

9

211 ۱۹۶۶4.4.1دستونک 213 کریم بخش ساحل 4.5213 ۱۹۷۰4.5.1غزلیات سائل 214 مولانا عبدالغفور احسن خارانی 4.6214 ۱۹۷۳4.6.1جذبات احسن 217 4.6.2(۱۹۷۷دیوان احسن )بزبان بلوچی و براہوئی 219 بابو عبدالرحمان کرد 4.7220 ۱۹۹۶4.7.1شف گروک 222 نادر قمبرانی 4.8223 ۱۹۹۲4.8.1شنزہ گروک 227 پیر محمد زبیرانی 4.9227 ۱۹۹۴4.9.1است نا ہکل 229 ۱۹۹۴4.9.2بچخڑو 230 ۱۹۹۶4.9.3تجلی 230 ۱۹۹۴۰یاسین بسمل 4.10231 ۱۹۹۲4.10.1گیاوان نا پھل 232 ۱۹۹۴4.10.2نازبو 234 ۱۹۹۷4.10.3سنبل 235 ۲۰۰۲4.10.4دیوان بسمل 237 ۲۰۰۵4.10.5دوخوار 239 ہحوال غاک 4.11243 وئی شاعری نا جاچ ۱۹۸۰ ہان پد برا پنچمیک بشخ243 امیرالملک مینگل 5.1244 5.1.1جور نا پھل 246 5.1.2چلہ نا توبے 247 ڈاکٹر عبدالرزاق صابر 5.2248 5.2.1چراغ صابر

10

249 5.2.2شیپول 251 یر ہوحید ز 5.3252 5.3.1چلہ نا توبے 254 افضل مراد 5.4254 5.4.1گندار 255 5.4.2کاویل 256 5.4.3سمند 257 جبار یار 5.5257 5.5.1خیرات خور 259 5.5.2دروشم نا سیخا 260 5.5.3بشخندہ 261 5.5.4گچین 262 قیوم بیدار 5.6262 5.6.1شمبلاخ 263 5.6.2کوکار 265 عزیز مینگل 5.7265 5.7.1تلوسہ 267 5.7.2شیشپہ 268 5.7.3جمجلائی 268 5.7.4شیوال 269 پروفیسر طاہرہ احساس جتک 5.8270 5.8.1شیوال 270 5.8.2شیوال 271 5.8.3شیوال 274 ہحوال غاک276 ہلوز اتا معن ششمیک بشخ277 مشکل لوزاک283 کتابیات

11

نداری ہچاہڈاکٹر حسرت کاسگنجوی، نوشت کیک ک ادب نا دروشینک ٹی داخس شابیتی ہ

۔ار ک داٹی، اخلاق، انسان دوستی و محبت اوڑد مریک دانا سیالی، راجداری، ہ ہ ے اڑتون ملیک‘‘ فنون لطیف ٹی ادب نا تینا جند نا جتا ئ� ب،اخلاقیات، فلسف و دی ہمذ ہ ہ ہ

را ادب نا اس بشخ ئس داٹی وجدانی ئ� کیفیت ئس مریک ، شاعری، ےکدکاٹ ئس ہ ہ ے را نا پیمان ئ� ہداٹی انسان نا ت و پیشن نا مچا کیفیت اک اوار مریر ذات نا دڑد ہ ہ ہہ ۔انسان تینٹ جوڑ کیک داٹی پیشن نا احساس اک اوارو علمی و تعلیمی گشاد، راڑ ندنو دنیا ئس ٹی بریک ےشاعری نا جوز غات درشان کیک، او انسان اس ہ ے ہ ہ ے ہ

، ۔احساس اتا ڈکھ اک اونا پیشن نا کیفیت ات گواچی کیر ہ ے

وئی پوسکنا شاعری(ردوم و شونداری) ئ� نوشت کننگ نا اولیکو مقصد تو ہبرا ہ تنگ ئ� ایلو داٹی وئی نا خوانوکاتیکن نصابی کتاب ئس مونی ا برا ہداد ک ’’ایم ہ ے ۔ ہ ے

را انسان تنگ نا کوشست کننگ ان م مو کیفیت و حالیت ات وئی شاعری نا ہبرا ے ہ ہ ے ہ ہ را اس چیڑگن وئی پوسکنا شاعری نا بناء ہنا جوز وتب ئ� گواچی کیر کتاب ٹی برا ہ ہ ہ۔ ہ

ےئ� سوج ئس اسک داد پٹ و پول و دلیل اتا کمک اٹ ایسر کننگ نا متا خلنگان ہ ے وئی پوسکنا شاعری نا کدکاٹ و اسلوب ئ� داوڑ درشان کننگان ےداکان بیدس، برا ہ

وئی پوسکنا شاعری تینا بنائی دور ان اینو نا د اسکان اٹ ےک دا وخت اسکان برا ہ ہ ے۔اسلوبی لویس بینان

وئی شاعراتا شاعری و اسلوب و راٹی برا ہکتاب نا چارمیکو و پنجمیکو بشخ ہ لنگان مننگ کیک بازات دافتون جتا وڑ نا اختلاف مر ےاوفتا فکر نا گونڈو جاچ ئس ے ے ہ

12

م سوج چست مروئ� ک فلاں شاعر ئ� کتاب ٹی انتئ اوڑد کننگتن یا فلاں ےدونو ہ ہ ہ ہ ا نا نصاب نا بابت جوڑ ےشاعر ئ� انتئ اوار کننگان دانا ورندی داد ک کتاب ایم ۔ ہ ے ے ہ موفت اوار کننگان و گڑاس شاعراک را شاعر اک اوارو ےکننگان او نصاب ٹی ے ہ ہ ے

م دا کتاب ٹی اورڈ افس وئی جدید شاعری‘‘ ٹی مننگ نا سوب ان ۔’’برا ہ ہ ہ

اولیکو بشخشاعری نا فن

�ست گل مریک دافتیٹی، ادب رافتا خننگ، بننگ ان ا نرک، ہفنون لطیف یا زیبا انگا ہہ ہ را لوز، جوز غاتا ، شاعری میت نا لائخ ئ� ہباالخصوص شاعری ایلو بشخ اتیان ا ہ ہ یت (علامت) اتیان جوڑ مریر او زبان نا ہاواری ان مونا بریک لوزاک زبان نا وڑ ہ

۔سیالی، مدام زند انگا بندغ اتون مریک، اودا، سوچ فکر نا درشانی نا کسر ئ� ہ ہراتینا داپار ایپار، یا چپ چاگ�رد ان گواچی مرس کیک یعنی، زبان، بود بیرشت ہذیب ئس ر اس قوم ئس یا اس ت �س کیک ذیب) و راج ان تینا خوراک ئ� کن ہ(ت ہ ہ ہ ۔ ہ ہ

م تالان مرس �رج او خواست اک نس کیک و اونا گ ہشونداری نا م�زل اتیا م�ستی ہ ہ ہ م ، فکرو خیال اتیٹی، مونی پدی یا تبدیلی برس کیک او زبان نداکان، فلسف ، ہکیر ہ ہ ہ ہ ، یعنی انسان نا زند نا بھلا غز زبان ئ� یر او زند مریر ہبدل مرس کیک، لوزاک ک ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ری مریک م زبان نا ا ندن، فنون لطیف چ گ�ڑانا تصور مننگ کپک ہبیدس دا زبان ان، ہ ہ ہ ہ را زبان نا بیرشت او زیبائی نا سوب ان ودی مریک ۔و خاص کر شاعری ہ

؟1.1 ے شاعری انت ئس ۔ندا تصویری لکھوڑ (ق م ۳۵۰۰) ہعراق ٹی ’’تصویری لکھوڑ‘‘ نا بناء مریک و

سومیری تا درشانی نا وڑ و ڈول اسک داکان گڈ سومیریک تصویری لکھوڑ ئ� شونہترس میخی (پیکانی Cuneiform( )دنیا ٹی بنائی ادبی نوشت1نا وڑاٹ جوڑ کریر (

زار سال پد یعنی ندا تصویری لکھوڑ ان اس ہنا بناء ہ ۔(ق م) ٹی مریک ودا2500ہ ندا نوشت اتیٹی، اساطیری و رزمی م سومیریکو و ہادبی نوشت ات نوشت کروکاک ہ ہ ہ ے

) ر و حکیمان ئ� اقوال اوار اسک ۔قص تیان بیدس، مناجات، م ہ ہ )2ہ

13

مو4600یعنی ادبی نوشت نا بناء ر ہسال مست ان مسون و ادبی نوشت ٹی ہ ے۔ را شعری دروشم اٹ مریر یا نثری وڑ اٹ‘ مون مستی نوشتئی ا ہنوشت اک بریر ہ ندا بشخ مریک اولیکو بشخ نثری ادب ا تالان ئ� تو ارٹمیکو بشخ ئ� �را جتا جتا ہادب ا

�ک ۔منظوم یعنی شعری ادب پاننگ ا

؟ شاعری ئ� سرپند ےننا سرحال تو شاعری ئ� سرپند مننگ ئ� ک شاعری انت ئس ہ ر اسٹ تینا تینا وڑاٹ جتا ء تعریف ا تیٹی ہمننگ‘ داد گچین وڑاٹ بلد مننگ ئ� ے

ہدرشان کیک دنک ‘؟ دا سوج نا ورندی ئ� قبل نا گڑاس نقاد اک داوڑ اٹ ایتر ہ۔شاعری انت ئس ہ ے

۔میتھیوارنلڈ1ہدا خواج شاعری نا باروٹ تینا خیال اتا درشانی ئ� داوڑ کیک ک ’’شاعری ان بیدس ہ

) )۳۔سائنس نیم گڈلو سلکورڈسورتھ2-

یت ات تینا لوزاتیٹی داوڑدرشان کیک ک ’’شاعری جوز غان ہدا خواج ارنلڈ نا ہ ے ہ ہ �ک‘‘( ر غا خننگ ا را م�چا سائنس نا چ ‘ مو ادائیگی یا لوزاتا درشانی ئ� �رانگا ہپ ہ ہ )4ہ

یت ریر ک اوفتا میت و قدر نا نگا اٹ ڑتوما نقاداک شاعری ئ� داخس ا ہبڑزکو ہ ہ ہ ہ ہ ہ �ک اوفتا دا تران ان تو شاعری ئ� ۔اتیٹ شاعری ان سواسائنس نا پورو خننگ ا

د و ، مشا میت ملیک ول شاعری تینٹ سائنس اس افک انتئ ک سائنس تجرب ہا ہ ہ ہ ے ے ہ یت ان دا گڑائ� کشنگ کین ک شاعری اس فن اں اوفتا دا ہنتیج نا زی ا بحث کیک ہ ہ ہ ہ ہ

ندن شاعری ئ� فن ئس سرپند مروکاتیٹی اسٹ ئس فرانسیسی شاعر و ہئس ے۔ م ار ے۔نقاد پئول کلودیل ہ

Paul Daudel ۔پئول کلودیل3را لوز اتا اس ردوبند ئس ا تالان مریک و دانا ےپئول نا خڑک ا شاعری اس فن ئس ہ ہ ے ہ

ندا مقصد شعوری یا ارادی بس دوئی کننگ ئ� و ہمقصد انسان نا روح ئ� سیبو و ہ ) ام نا بننگ ضروری ئ� ۔کوشش اٹ دوئی مفک بلک داڑکن غیبی کمک یعنی ال ہ )5ہ

�را گڑا نا درشانی ئ� کیک اول او پائک ک شاعری اس فن ئس ولدا ےپئول کلودیل ا ہ ہ م پائک ک شاعری نا مقصد ارادی یا شعوری کوشش اٹ دوئی مفک پئول نا ۔او دا ہ ہ

ےدا ھیت ان کس ئ� انکار افک ک شاعری فن ئس دا تعریف پک و امنا کروک ول ے ے ہ �ڑا اونا تعریف نا ارٹمیکو ہرا وخت ک او شاعری نا مقصد ئ� دوئی کننگ نا پائک گ ہ

امی وڑاٹ دوئی مریک ن ک شعوری یا ہبشخ شک بر مریک او پائک ک دانا مقصد ال ہ ہ ہ ۔ارادی کوشش اٹ

14

ہاگ ’’پئول‘‘ تینا پاروکا تعریف نا بابت زرس غور کروس�س تو یقینا او شاعری نا راتم فن نا ہمقصد ئ� دوئی کننگ کن شعوری کوشش ئ� گچین خیال کریک انتئ ک ہ ے ہ ہیت مریک یا کس شاعری ئ� فن ئس پائک تو اوڑا دا ھیت درشان مر ک فن تینٹ ے ہ

امی ئ� کمک ئس ہاس شعوری یا ارادی ئ� کوشش ئس مریک انتئ ک فن ن تو ال ہ ہ ے ہ �ک اگ اس گڑاس نا بناد ئ� شعوری ےخوائک ن غیر ارادی کوشش اٹ س�جفنگ ا ہ ہ ۔ ہ

م شعور و اراد تون گنڈوک مریک ۔وڑاٹ تخنگ اک گڑا اونا مقصد ہ ہ

Pierre Reverdy پیئرروردی4-ہروردی نا، شاعری نا باروٹ درشان خیال داد ک ’’شاعری ح�سن زیبائی و حقیقت ے

ملی ئ� راد انسان نا روح تینا ب ت مو عرق یا ج�وس ئ� ہنا اواری ان جوڑ مروکا ے ے ہ ہ ) )6۔سیبو تننگ کن کشیک یا استعمال کیک

ہروردی و پئول کلودیل نا تعریف اک مچ باز اس ایلوتون ملیر و دافتیان بیدس پین ہ ہ ؟ ول ؟ یا امر مر م شاعری نا باروٹ دا خیال تخر ک شاعری انتس مر ےچندیک ے ے ہ ہ ہ �ک اصل ٹی شاعری نا مقصد کس ئ� سیبو ۔داڑان انسان نا روح ئ� سیبو رسینگ ا

را راتم یا ہتننگ یا شادکامی تننگ نا اف بلک شاعر دا خاطران شعر نوشت کیک ک ہ ہ ہ ہ ندا روح ٹی اس جوز یا احساس ئس بند مل کیک ا اونا روح ئ� و ہگڑا اود ب ت ہ ہ ے ہ ے ے سونی تیٹی را حسی یعنی انسان نا ت نا و پیشن نا دنیا نا مچا زود، بندش و ہہار ہہ ہ ے

سون کروکا گڑا م�ر مریک راتم اونا روح ئ� ہہم تین پاش کننگ نا کوشست کیک و ہ ے ہ�ک ۔تو اود سیبو رسینگ ا ے

یت نا خواست گار مریک ک را گ�ڑا شاعر ئ� شعر س�جفنگ ا مجبور کیک اودا ہندن ہ ہ ہہہشاعر تین تینٹ پ مر تینا تب ئ� سرپند مر و تینا ت نا طاقت روح یا خیال نا ے ے ہہ ے

لس ک ے۔مدام امتحان ئ� ہ ہ

ہہقبلئی نقاد اتا تعریف ات پ مننگ ان پد کنا پام و چائنداری نا رداٹ ’’شاعری انسان ے را لوز اتا دروشم راتا درشانی نا پن ئ� ب و م ، مو خواست، احساسات، جوز ہنا ہ ہہ ہ ہ

�د مرس فنکاری تون اوار اس ہاٹ اس جتا ئ� (عروضی) ردوبند س ٹی فن تو ت ہ ے ہ ) )7ے۔مقصد اس پاش ک

مو شاعری �سٹ �را وڑانا شاعری نا رواج ئ� ا وئی ادب ٹی اینو پگ ا ہداکان بیدس برا ہ ہ را نا سرحال ڈغار، مو وڑ ئ� را فطری یا عاشقان مر و ارٹمیکو شاعری نا ہئ� ہ ے ہ ہ

ندن د پد ان ارٹمیکو وڑنا شاعری داخ زو تالان یری ئ� ہوطن، بھاتی نا زود ز ے ے ہ ۔ ہ الو کننگتن و اولیکو وڑنا شاعری ارٹمیکو وڑ نا شاعری نا رانا تصور م ےمننگ ئ� ہ ہ

بک و کھوجا نظر بریک شعری نوشت ٹی ڈغار نا سرحال ئ� سوگو کننگ ٹی ۔مونا س� ے۔شعور و محکومی نا بھلو دوئس

داکان بیدس محمد ھادی حسین ’’تینا کتاب‘‘ مغربی شعریات‘‘ ٹی شاعری و زند نامو حکم یا ہخڑکی و سیالی نا باروٹ دن پائک ک شاعری زندنا باروٹ یا حق ٹی ہ

15

مو جنگل نا ت ان بش ہہسوچ ئس تخک دنک خاخر جنگل نا بارواٹ تخک ک خاخر ہ ہ ہ س نا یئت ئ� چٹ بدل کیک یعنی جک انگا درخت ئ� ہہمریک ول جنگل نا ھاٹی و ہ ے

ندن ( م ندا وڑ زندنا حقیقت ےڈھیر ئس جوڑ کیک بالکل ہ ہ ہ) اگ محمد ھادی حسین8ہ ۔ �ڑا شاعری ئ� نن دور اتا تبدیلی شاعری ئ� خاخر و زندگی ئ� جنگل نا مثال پائک گ

ندن ندن ان م پاننگ کین انتیک دا تبدیلی ان بیدس گڑاک ہیعنی بدل مننگ نا اوزار ہ ہ ہ ہ م سنٹ ان سنٹ سلیر داکان بیدس شاعری انتئ الو اس�ر و لوزاک ‘دنک م ےسلیر ہ ہ ہ۔ ہ ہ ہ

ہمریک و دانا مقصد انت ئ� دا باروٹ گڑاس قبل مسیح دور نا نقاداتا دا خیال ئ� دنک

5 ق م(9-12۔ھومر )بس (لطف) پائک را دنیا نا اولیکو معلوم ا شاعر ئ� او شاعری نا مقصد ئ� ہھومر ہ امی ہرا اس قسم ئس نا جادو ان ودی مریک و شاعران لائخی ت غیبی طاقت (ال ے ہ ے ہ ہ

ندا دیوتات خوش تخنگ اٹ جوڑ ےقوت) پائک ک شاعری دیوتا تا کمک و دعا و ہ ہ ۔)9مریک(

م(6 شتمیکو صدی ق ۔ ھیسیڈ ) ہ ۔م ھومر نا تقلید ئ� کرس شاعری نا باروٹ دن درشان� خیال کیک ک ہھیسیڈ ہ ہ

ندا دور نا اس پین نقاد ئس ک پن ت امی سبخ تننگ نا ئ� ہ’’شاعری نا کاریم ال ہ ہ ہ ۔ ہ ےزنوفیز ئ� او ھومر و ھیسیڈ استا شاعری نا باروٹ خیال ات رد کیک او پائک ھومر

رافک تیر ندنو ھیت مونی ہو ھیسیڈ ’’دیوتا تیان شرو خیر نا خواست نا باروٹ ہ ہ ہ بک و ملامت خیال کننگر ( ۔)10ہانسان اتیٹی س�

ق م(485-380جورجس ) 7- یونانی مفکر ’’جورجس‘‘ شاعری نا بارواٹ تینا خیال اتا درشانی ئ� داوڑ کیک

رانا مقصد قاری یا بنوکات تینا پلو ا چکنگ مو شکل ئ� ے’’شاعری عروضی نظام نا ہ ہ ۔)11ئ� و حالیت اتا بابت رغامنگ ئ� (

جورجس شاعری کن فن یعنی عروض ئ� بنادی گڑا خیال کیک و شاعری ئ� رافت خواننگ یا بننگ ان خڑکی نا مولوزاتا ردوبند پائک ےعروض نا بابت جوڑ مروکا ہ ہ

۔احساس ئس ودی مریک

-8 ق م(8-65ہوریس )ہوریس شاعری نا مقصد نا باروٹ دن پائک ک ’’شاعری نا مقصد اول تو فائد تننگ ہ ہ

ندا چس و گلوبالی ت اس گچینو ےنا ئ� یا چس (دلچسپی) ئس ودی کننگ نا ئ� یا ہ ہزندئس نا ڈس و نشان ئ� پٹنگ ک اوڑد کننگ نا ئ� ( ے ۔) بڑزکو نقاد اتا خیال و12ے

م نا خواست گار مریک و شعری ہقول اتیان دا ثابت مریک ک شاعری حقیقت نا بیر� ندا ندن شاعری و زند اس ایلو ان اخس خڑک ئ� ہلوزاتیان زندنا دروشم نظر بریک ہ ہ

16

�ک و دانا مقصد یا کھٹیا خوشی و شادکامی خاطران شاعری ئ� زندنا ادینک پاننگ اموخس گچین مریک نداری و شعور نا احساس تننگ ئ� و شاعری ہتون اوار چا ہ

۔اخس ک او زند ان خڑک مریک ہ

میت اخس ئ� دا باروٹ قبل نا نقاد اک شاعری نا ؟ و دانا قدر و ا ہشاعری انت ئس ہ ے م را شاعری ئ� سائنس کن ر دنک میتھوارنلڈ و ورڈسورتھ میت ان جوان بلد اس� ہا ہ ہ ہ ندن دا بارواٹ باز ا �ک ہلازمی پار ک شاعری ان بیدس ننا سائنس نا پورو خننگ ا ۔ ہ ہ

وئی ادب اٹ شاعری کن را تعریف ک برا ہشاعر و ادیب اتا جتا جتا تعریف اکو ہ ہ را اس سوچ، ارمان، مو شعری دروشمئ� ہکننگ اک داڑ شاعری ان مراد لوزاتا ہ ہ ے

�ک‘‘ ی ئس درشان ک تو شاعری پاننگ ا ، احساس یا نشاند ےفکر، خیال، جوز ہ ہ راڑان لوزاک شعر نا �ک مو مچا ردوبند یا وڑ و ڈول کن پاننگ ا ہشعری دروشم ہ

�رج اتا خیال ئ� تخس لوز ہدروشم ایتر یعنی فن، وزن، ردیف قافی و ایلو شعری گ ہ ہ �را وڑنا شاعری دو وئی ادب ٹی ا ندا تعریف نا بج ا برا �ک ہات شعری دروشم تننگ ا ہ ۔ ے

مو شاعری ک را ا مد یعنی بروک مریک داڑان مراد مو شاعری ہبریک اسٹ ہ ہ ہ ندنو ردوبند سیٹی لوز اتا لڑی ئس بریک را وخت ہشاعر نا باٹی و دماغ ٹی انتس و ہ �ک‘‘ کلان بھلا الزام دا یت اتیان زرس جتا خیال کننگ ا ہرا پاننگ و ادائیگی ٹی ایلو ہ

چس مفک یعنی شاعر محنت کپک و ہوڑنا شاعری ا داد ک داٹی شاعر نا سجفوک ہ ے لپک و دا وڑنا شاعری ئ� اس بھلو کچ ئس اسانی و م کاریم ہمقصد و شعور ان ہ ہ

ہہاصول ا تا نا بلدی نا سوب ان دوست تخک انتئ ک داٹی ن وزن نا ن پ ئس مریک ہہ ہ ہ ے ۔ رافک علم العروض یا بحر وزن مو بندغاک مریر �ک و دا ہن فنکاری نا خیال تخنگ ا ہ ہ ۔ ہ

رافتا نزد اٹ شاعری لوزاتا مو شاعراک ئ� ہان نا بلد ئ� دا ٹولی ان بیدس ایلو ہ ۔ راد شاعر تینٹ س�جفک یعنی اوٹی اس مقصد �ک ہمو شعری دروشم ئ� پاننگ ا ے ہ ہ

توک ا شاعری راد ا ورد یعنی �ک ہئس یا شعوری ئ� احساس ئس سوگو کننگ ا ے ہ میت اصل رافک فن،فنکاری، بحر و وزن و شاعری نا ا مو شاعراک ئ� ہپار و دا ہ ہ ہ

۔مقصدیت ان جوان سرپند ئ�

۔شاعری نا بناء 1.2م اڑ ندن شاعری نا دی م راجی تول و بش نا بناء تون اوار مریک ہشاعری نا بناء ہ ہ ۔ ہ

ذیبی تاریخ) ناچ و اڑ (تمدن، ت ہنداخس متکن ئ� اخس ک انسان نا بود بیرشتی دی ہ ہ ہیری، خواری ڈھکیائی ت اسان کننگ کن جوڑ م زندنا زود ز ےباگل انبار شاعری ہ ہ

ہمس و دا انسان نا زند گلوبال کننگ نا سوب مس شاعری اس راجی ئ� عمل ۔ ے �ک و شاعری تین ٹی ح�سن، زیبائی، شادکامی ان بیدس مقصد و ےاس پاننگ ا

بی ئس سوگو تخک، شاعری نا بناء مننگ نا سوب ات ارسطو نقل ان پائک ےسرس ہ لنگ لنگ یا لل�ک وئی زبان ٹی بانگل راد برا ندا نقل ندن ہک فن اس نقل ئس ہ ہ ے ہ ہ ہ ے۔ ہ ہ مو عنصراتیان اسٹ ئس ےم پار دا انسان نا علت ٹی اوڑد ئ� یعنی علت انسان نا ہ ہ ہ ہ

ندا عادت تو تول و بش و تجرب و سبخ ان بدل مریک ول چ بدل مفک دانا ےرا ہ ہ ہ ہٹی مریک اود بدل کننگ باز را ب س�دی (لاشعوری) وڑاٹ انسان نا ت ےعلت ہ ے ہ

17

ندا سوب ئ� ک ارسطو شاعری نا ودی مننگ یا جوڑ مننگ ئ� نقل ان ہمشکل ئ� ہ ۔ ندا علت نا سوب ان بندغ تینا ہبھائک ک ’’نقل کننگ انسان نا علت ٹی اوار ’’ ے ہ

ندا علت ئ� نن انسان نا اولیکو جستجو یعنی ہاولیکو تعلیم ئ� دوئی کیک اگ ہ یت کننگ ئ� راتم مدان مدانا ی ئ� دانا مثال داوڑ ک چنا م س ہکوشست پان ہ ہ ے ہ ہ

ندن یت یا توار ئ� ندا نا یت ئس یا توار ئس بنک تو چ� �ڑا, امروک ہشروع کیک گ ہ ہ ہ ہ را گڑا ب ول ب مریک یا ب س ہپاننگ نا متا خلیک اگ ک او تینا کوشست ٹی سرس ے ہ ے ہ ہ ہ ہ

را ری کیک اود ارسطو علت پائک ندن پاننگ ا ا یت یا توارت مو ) اود ہ(ماد ے ہ ہ ے ہ ہ ے ہ یت یا توار چنانا باء ان پیشن را مو کوشست ان پد ندن �ک م پاننگ ا ہجستجو ہ ہ ہ ہ ندن ارسطو نا م پاننگ کین راد نن ’’سبخ‘‘ ہمریک تو اد ارسطو نقل پارین ہ ہ ے ہ ے ے

رانا سوب ان بندغ اک خوشی و شادکام مو گڑا ئ� ندا یعنی ’’نقل‘‘ ہپاننگ نا بابت ہ ہ موخس گیشتر مریک �ک، خوشی و چس لنگ ا ہمریر و اخس ک گچین وڑاٹ بانگل ہ ہ ہ

) دا اس قدرتی ئ� خوشی اس راد نقل پاننگان یل کننگ‘‘ ( ےدانا سوب داد ک ’’ ہ ے ے ہ ہ ہ ے ، لنگ یا ’’نقل‘‘ ئ� نن قدرتی ئ� عمل ئس پا ن ہرا کل انسان تا حق ئ� گڑا بانگل ہ ہ

یل کننگ) نا خواست ندا ( ر بندغ ات ٹی اول سرٹی م قدرتی ئ� گڑا ہوشعر، نغم ہ ے ہ ہ ہ لس کر گڑا اوفتیان شاعری ودی ندا خواست مدان مدانا شون راتم اوفتا ےئس ہ ہ ہ ہ

۔)13مس(یل یل کننگ نا کوشست پائک ک ہارسطو تو شاعری نا بنائ� بنیادی ئ� جستجو یا ہ ہ راتم شاعر قدرت نا زیبائی، تینا است نا راسٹ ٹی مریک ہکننگ نا شونق یا علت ہ

بس یا خوشی دوبر تو او شاعری رافتیان اود ےخواست، ارمان ات درشان کیک ہ ے ہ ے م پار ک ادب یا یت ئ� گیشتر پٹ و پول کروکا و شاعر و ادیب اک ندا �ک و ہپاننگ ا ہ ہ ہ ہ

راتم شعر ئس س�جفنگ اک یا تفنگ بس دوئی کننگ نائ� یعنی ہشاعری نا مقصد ۔ ہ مو س�جفوک، تفوکا یا نوشتوک نا زی �ک تو کل ان مست دانا اثر �ک یا نوشت کننگ ا ہا ہ

۔ا مریک او داڑان خوشی و شادکامی محسوس کیک

یت تینا جاگ غا درست ئ� ول کس ئ� نا خڑکی نا احساس یا عشق ےارسطو نا دا ہ ہ یت ئ� پک ثابت کننگ کن ’’ویدی ادب‘‘ نا م شاعری نا سوب مریک دا ہیا ارمان ہ

ہزکر ئ� کین ک کل ان مست شعری نوشت نا اولیکو وڑک یا نمون غاک ویدی ادب نا ہ ہ ہ رافتیٹی، رگ وید، سام وید، یجر وید و مو چار جتا جتا غا بشخ اکو ہاولیکو بشخ نا ہ

ندا بشخ ٹی رگ وید کل ان اول ٹی بریک داٹی د (منڈل)14اتھر وید‘ اوارو( ہ) ہ ۔ فد ( زار ندا کتاب اتیٹی اس ہکتاب اک اوارو و ہ ہ ہ )س�وکت یعنی بجھن (حمد و1017ہ

۔)15مناجات) اریر (راٹی مو وڑ ئ� �ک و دا شاعری نا وم کن پاننگ ا ندی ٹی ’’حمد‘‘ نا مف ہبھجن ہ ہ ہ

�ک یعنی کس ان ر گڑانا مالک خیال کننگ ا ۔بگوان،خدا ئ� خوش کننگ اک و اود ہ ے ہخڑک مننگ اود خوش کرفنگ یا اونا دیدار نا شونق یا وسوس ئ� لوزاتا دروشم ے

۔ایتک او شاعری ئ�

18

�ژغ (منبع) ئ� ہشاعری جوڑ مننگ نا ھاٹی ئ� پٹنگ نا وڑ دا مریک ک اول دانا بنچخ یا گ رانا طاقت، سوب ان شاعری جوڑ مریک یا شاعری مو انت گڑاس ہپٹنگ ئ� ک ے ہ ہ

ندا را نظری غاک اریر او نظری تروکات ارا ہنوشت کننگ اک شاعری نا بارواٹ ے ہ ہ ہ ہ ےبشخنگان اولیکو بشخ نا بابت شاعری اس وجدانی (غیبی) و غیر شعوری (ب ہ ے۔

ندن ارٹمیکو بشخ نا خڑک اٹ شاعری فنی ریاضت و عقل ہس�دی) ئ� عمل ئس ے۔ ے۔و فکر نا میو ئس ار ہ

ےدا یقین ک شاعراک تخلیقی قوت (سوج�ندی طاقت) نا اس ن اس بشخ ئس ان ہ ہ ہ ہ راتم انسان تینا بنائی ا م انسان نا عمر نا کچ ئ� یت نا عمر ب مریر دا ہسرس ۔ ہ ہ ہ ہ

یپار نا دنیا نا چیڑگنی ت ختم کننگ کن ’’سحرو جادو‘‘ ےدور ٹی اسک تو او تینا داپار ہ ب او نا زند ، اونا مذ ندا جادو اونا مچا علم و حکمت، اونا فلسف لکک و ہنا کمک ئ� ہ ہ ہ۔ ہ

ند اسک ( و جادو نا بنیادی مفروض دا اس ک قدرت نا16ہئ� تدیفنگ نا قانود و را ہ) ہ ۔ م رافت انسان اتیامبار، احساس و جوز ہمچا گڑاک و درشانی زند ئ� گڑا ئ� ہ ے ہ ہ

را م دات گواچی کننگ یا س�رفنگ کن �سر وا ہمریک دا گڑا تینا مرضی نا مالک ا ے ہ ہ رافک من ندا جنتر منتر میت تخاک لنگاک ا تیٹی ’’جنتر منتر‘‘ باز ا ہگڑانا کمک ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ

ہ۔لوز اتا ردوبند، تواراتا شین، و حرکت و سکون نا اواری ٹی جوڑ کننگار انسان نا ثل و ڑد نا کاریم و خواری، تول و بش، رافک �سر یت اک ا ہمو اولیکو شعری ے ہ ہ ہ۔ ہ ہ�س ان بیدس اس مقصد ئس کن یعنی قدرتی ا طاقت تون اواری و سنگتی جوڑ ےت ہ

) ۔)17ہکننگ کن استعمال مس�رم مننگ کیر م ضروری اف ک دا شاعری نا دروشم اٹ مریر، نثر ٹی ہول دا ہ ہ ہ ے

یت ات ایلو تیان چٹ جتا مو نوشتوک یا شاعر تینا لوز یا ےشاعری دا خاطران ک ہ ہ ہ را نا لیک ہکننگ نا پداٹ و اوفت زیبا جوڑ کننگ کن لوزاتا و توار اتا ردوبند ان کمک ہ ے

۔فن نثر ان زیات شاعری ٹی ئ�

رافک اس احساس ئس ختم وئی شاعری نا بناء خلقی شاعری ان مریک ےندن برا ہ ہ ہ ہ کننگ کن تف�نگانو یعنی یکئی نا احساس ئ� اواری ٹی بدل کننگ یا تنیائی و یکئی ٹی

بس ئ� دوئی ندن، سیبو یا ہخیال وفکرئ� بد انگا سوچ اتیان بچ�فنگ نا خاطران، ہ کننگ کن زود، خواری یا ڈکھیائی و گھڑتی نا احساس ئ� ختم کننگ کن شاعری نا

را خرین انگا خیال و احساس اتا مو وخت نا شاعر ہکمک گچین خیال کننگاک و ہ ہ نین ئ� تغ و سیبو رسیفنگ کن تفنگار اینو ننا ادب نا اولیکو مڈی و میراث ہجاگ غا ہ

وئی خلقی شاعری نا بھلا بشخ ب س�دی (لاشعور ی) ٹی ندن برا ےخیال کننگر ہ ہ ہ۔ ان ئس راتم شو ب، جوز یا شونق نا بھلو دوئس ار ہتفنگان و دافتا تفنگ ٹی ہ ے ہ ہہ ے۔ ہتینا بزگل ئ� خوافنگ کن کشیک تو دا قدرتی ئ� عمل ئس ک اس کنڈان بزگل نا ہ ے

یٹ تا سرنمپ ڈغار ا تخنگ را اس لئ و س�رئس جوڑ کیر و مو توار ہچڑینگ اتا ہ ے ہ ہ ہ ان نا جون ا لگاک تو دا تین مچا ڈغار و بزگل نا مو لوڑ، دنز شو ےوخت ا بڑزمروکا ہ ہ ہ

ہاسٹ انگا بادشا خیال کننگ نا احساس ٹی تیا است ئ� دلاس تننگ یا تینا چ�پی ئ� ہ

19

بس نا گند راڑان سیبو و , غیرارادی وڑ اٹ دونو ٹھپو پاریک ہپرغنگ کن ب ساخت ہ ہ ہ ے ہبسک دنک ہ

ان درین بزگل ےشو ے ہےگودی تورین بندر ے

ان نا لٹ ئ نشانی ہشوکلا بشامی ہمال ے

ےکرنوت تخوک انگرا ہ(18ہمال ت مچ ئ ڈنگر ا )

ندن داکان گڈ قدیم شاعری نا بناء وئی شاعری نا بنیادی وڑ ئ� ہخلقی شاعری برا ہ را وڑنا شاعری ندن اینو �ھر مریر بی رنگ ان پ را رگ وید اتیامبار، مذ ہمریک ہ ہ ہ ہ

ےمننگ ئ� دا جتا جتا دور و خیال اتا دیر اٹ سلنگس پوسکنا دروشم اٹ ننا موناٹ ہ ے �ک ۔راٹی مقصدیت پوسکنیئت کل ان بھلن خیال کننگ ا ہ

شعر و ٹھپو ٹی فرق1.3�را �رج مسون شعر یا ٹھپو اس گ�ڑانا ا رفنگتن ون دانا گ الو قلم ہدنتو دا سرحال ا م ے ہ ے ہ ہ ۔پن ئ� اگ فرق ئس ار تو بیر ردیف و قافی نا ر�دوبند نا ئ� شعر و ٹھپو نا فرق ئ� ہ ہ ے ہ

؟ ننگ مر ک شعر انت ئس ۔درشان کننگ ان م�ست دا ے ہ ے ہ

شعر1.3.1م م مر وا راٹی مقصدیت ئس �را مصرع ئ� پار مو موزوں و مقفی غا ا ہشعر ے ہ ہ ہ ہ ہ را تعریف ات ابوالا عجاز ےر کس تینا تینا وڑاٹ شعر نا تعریف ئ� کرین شعر نا ہ ے۔ ہ

۔حفیظ صدیقی کرین گڑاس داوڑ ئ� ے

۔ فنگانو رافک اس مقصد ئس کن ٹ ۔مو کلام یا گال اک ہ ے ہ ہ ہ

۔ �نڑ گواچی مر راتیان بندغ نا تب یا ٹ ے۔مو گال اک ہ ہ

۔ رافتیٹی انسان نا جوز ئ� تاڑواڑ یا بش کننگ نا لائخی مر ے۔مو گال اک ہ ہ ہ

۔ �ک �راٹ پاننگ تو شعر پاننگ ا �ھٹ نا پ را گ ۔مو خیال ے ہ ہ

۔ �ک م شعر پاننگ ا ۔منت یا چن (تخیل) نا ردوبند ہ

۔ ند کننگ ان شعر ودی مریک ( ہخیال و جوز غات اس ہ ے ۔)19ہ

20

را تعریف اک شعر ک�ن کننگانو دافتیٹی ہبڑزکو

۔ ( ہجوز (جذب ہ

۔ چن یا منت (تخیل)۔ وزن

رافک انسان نا، جوز مو با وزن اگال اک یت مونی بریک ک ’’ ہمشترک ئ� یعنی دا ہ ہ ہ ہ ہ۔و تخیل نا کوالخوائی ئ� درشان کیر شعر پاننگر

م ردیف م قافی و ، دا مصرع غاک را ھاٹی او� اوٹی ارا مصرع مریر ہندن شعر نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ�را مصرع ٹی بند مریک گڑا را مضمون یا سرحال ا م مریر ول ہمریر و ب قافی ہ ے ہ۔ ہ ہ ے ہ

۔اود شعراوس پاننگ مریک ے

مو تعریف اتیان ہداکان بیدس، گچین ا شعر نا تعریف او� بازاک تینا تینا وڑاٹ کرینو ، فن اور تکنیک ( ہگڑاس او� صاحبزاد حمید الل ۔)ٹی دن نوشت کیک20ہ ہ

۔ را شعر اسان و ساد مر اوٹی جوش مر گچین او� ےملٹن نا نزداٹ ے ہ ہ ۔شعراوس خیال کننگ اک

۔ ۔خلیل بن احمد جوان انگا شعر او� داوڑدرشان کیک

’’ ےک جوان انگا شعر نا اس خوبی اس دا مننگ کیک ک اگ کس داد بنک تو اود ے ہ ہ ہ ہ ۔مو شعر نا ایلو قافی نا بارواٹ معلومداری مریک یا انداز مریک ہ ہ ہ

۔ راد بننگ ان پد بندغ اک، مو جوانو شعراوس ےزبیر بن ابی سلمی نا رداٹ ہ ے ہ ے۔داپار ک شاعر حق و پک پارین ہ

ےجوان انگا شعر نا تعریف اک تینا جاگ غا درست او� ول اس گچین او� شعر س نا ہ ے ہ م مننگ کیک ک داد بننگ ان پد قاری اوڑا دوار سوچ ک اونا مضمون و چان دا ےپ ہ ے ہ ہ ہ

ی ک �ست خوا مو شعر او� دوار خواننگ نا ا ے۔سرحال او� پ مننگ کن ہ ہ ہ ہہ

چان مننگ کیک اسٹ اوس غزل ٹی �را پ ۔شعر نا قافی و ردیف نا بابت فنی رداٹ ا ہ ہ �را مصرع نا زی ا س�جفوکا بند، شعراوس پاننگ ر ا ہایلو غزل ان بیدس، غزل ٹی ہ م قافی و ردیف مریر او غزل نا بناٹی ڑتوما مصرع غاک مو بند نا �ک ول اگ ہا ہ ہ ہ ہ ہ ے ۔ ڑتوما مصرع م اس بنداوس نا �ک اگ مطلع ان پد ہبر تو اود مطلع پاننگ ا ہ ے ہ ہ ہ ۔ ے ے �ک داکان بیدس غزل نا ایلو مچا ر تو اود حس�ن مطلع پاننگ ا م قافی مس� ےغاک ہ ہ

م قافی مریک رافتا ارٹمیکو مصرع مطلع نا م شعر پاننگر ۔بنداک ہ ہ ہ ہ ہ ہ

م شعر راٹی قافی نا بند�ش مف او مو ارا مصرع والا بند، ہندن بیدس غزل ان، ہ ہ ہ ہ ہم پورو �ن ’’فرد‘‘ او� انتیک فرد نا مضمون و سرحال �ک ول دانا مخصوص ا پ ہپاننگ ا ہ ے

�را مصرع ٹی درشان مریک ۔مریک تو دا بیر ا ہ ہ

21

تنگ کننگ کین اونا رداٹ شعر نا مصرع غاک را جامع غا تعریف او� مونی ہشعر نا ہ ہ ہ م قافی مریر یعنی ’’فرد‘‘ او� اصل شعر نا دروشم پاننگ مننگ کیک دنک ہباز کم ہ۔ ہ ہ

تاثیر و رنگ دروشم ایتوک پین اسٹ نا’’چس افک ن تو تینا حال اٹ دردان ہای ہ ہہ

) یتس،پ 90ہفتح شاد، راز نا (ٹھپو 1.3.2

�را مصرع والا بندات ’’ٹھپو‘‘ پاننگ نا تصور یا دود نن خلقی شاعری ان دو ےا ے ہ ے۔بریک او خلقی یا ال�سی شاعری ٹی، ارا مصرع والا بندات ٹھپو پاننگان ے ہ ۔

ہول اگ ٹھپو نا ھاٹی ا غور کین یا بڑزکو چ�ست مروکا سوج ک شعرو ٹھپو ٹی انت ہ ے ن، تو ٹھپو نا ھاٹی شعر نا ھاٹی ان جتا مریک یعنی ہفرق او�؟ دانا ولدی او� تننگ خوا

یت او� امنا کننگ ک ٹھپو نا دود خلقی شاعری ان برجا او� تو خلقی شاعری نا ہاگ دا ے ہ ہ م ار ک خلقی شاعری نا تیواوی بشخ مثنوی نا دروشم ٹی ہاس گچینی اوس دا ے ہ ہ

رانا سرجمی اٹ زکر م قافی ار �را مصرع والا بند اس ایلوتون ر ا ہملیک یعنی ے۔ ہ ہ ہ ہ ہ ۔’’مثنوی نگاری‘‘ ٹی ملیک

ہدنتو ٹھپو و شعرٹی مصرع غاتا کچ مدام اس وڑ مریک یعنی دافتیٹی ارا، ارا مصرع ہ ہ ہمریک، اگ شعرو ٹھپو نا نیام ٹی فرق اوس کننگ کین تو قافی و ردیف نا ردوبند ان ہ ہ

کننگ مریک یعنی-i م قافی و ردیف مریر ڑتوما مصرع غاک مدام ر ہ۔ٹھپو نا بندٹی ہ ہ ہ ہ ہ

ہول قافی و ردیف نا پابندی، شعر کن داخس اف انتاو ک شعر نا بندٹی مصرع ہ ے ہ ے ڑتوما دروشم ٹی اود م مننگ کیر م مننگ کیر و ب قافی م قافی ردیف ےغاک ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ ہ

�ک ول ب قافی و ردیف والا بند او� شعر پاننگ نا حق زیات ار ے۔شعر پاننگ ا ہ ے ے

م پورو مریک ول گیشتری، ےداکان بیدس، شعر انبار، ٹھپو نا مضمون و سرحال ہ راٹی مقصد مریک اونا ہٹھپو نا اولیکو مصرع ب معنی مریک یعنی ارٹمیکو مصرع ہ ے ہ

مو ردیف و قافی نا بابت، ٹھپو نا ہردیف و قافی نا ترتیب یا زیبااوی او� برجا تخنگ کن ہ ہ �ک ٹھپو تا گچین انگا مثال، مثنوی ت پاننگ کننگ کین انتاو ک ہاولیکو مصرع تفنگ ا ے ہ ے ۔ ہ

ربند جتا جتا، قافی و ردیف نا ردوبند نا برجااوی ٹی جوڑ مریک ۔مثنوی نا ہ ہ

۔وڑک کن من ٹھپو ہ

ب نا صلا ا ۃملا سلوک او س ہہایت رخصت کان نن قلات ا ے

……

22

ہچک چلم او پھلی ا نل او ت ہہدشمن سلوک ا خل ت ے الله ے

……ےپاٹ ت تخاسن ظالم بری ا۔(21ےکن خوار کپیس پیراں سری ا)

واوی شاعری ٹی امدو ا ورد ناو اویل 1.4 ۔برا ہر،اسٹ واوی شاعری ٹی گیر اوس ان برجا او� دا بارواٹ ہامدو اورد نا واویل برا ۔ ے ہ ر ہنا جتا جتا خیال و گپ اکو باز اک، تینا گڑاس خامی تا ڈکھنگ کن امد نا دفاع او� ۔

ہوڑاٹ کیر تو بازاک تینا فنی بلدی و عروض ان وافقیت او� درشان کننگ کن ا ورد نا ہ۔دفاع او� کیر

م واوی ادب کن کاٹم نا خل افک بلک اردو شاعری ٹی ہامد و اورد نا واویل بیر برا ہ ہ ہ ےداڑا باز گپ و تران مسون خاص کر ’’الطاف حسین حالی‘‘ اولیکوار، اردو

ے۔شاعری ٹی، امدواورد نا تران او� باقاعد وڑاٹ درشان کر ہ

یت اتیان گڑاس داڑ نقل را بحث نا بنااو� کرین اونا اصل ےالطاف حسین حالی ہ ے ہ ہ۔کین

’’ را شاعر نا زبان و قلم ان پویسٹ یا ب موشعر ےگڑاس بندغ اتا دا خیال او� ک ہ ہ ہ راد ےسمااوی ٹی پیشن مریک، او ا وڑنا شعر ان زیات زیبا و چس تخک ہ ے

�ک‘‘ اولیکو وڑنا شعرت امدو ارٹمیکو زیل نا ر ان پد جوڑ کننگ ا ےغوروفکر و باز ے ہہ )‘‘ )22ہشعرک ا ورد پاننگر

یت، تران کننگ ان مست، امدو اورد نا ہالطاف حسین حالی نا بڑزکو اقتباس ا ۔تعریف او� کننگ المی او�

۔امد 1.4.1رانا معن او� ’’بس‘‘ شعری زبان ۔دنتو’’امد‘‘ فارسی نا ’’امدن‘‘ نا فعل ماضی او� ہ ہ ۔

را سوچ و فکر ان بیدس، زبان ا بر یعنی،ب �ک مو وڑنا شعر او� پاننگ ا ےٹی، امد ے ہ ہ راتم ٹنڑ یا تب، سیبو محسوس ک تو اگ شعراوس بیدس اراد ان بو با ، یا ہساخت ہ ے ہ ہ ہ

�ک ۔زبان ا بر تو اود امد نا شعر پاننگ ا ے ے

مو شعر نا ہامد شعرتا وڑک توتننگ مفک انتاو ک شعر نا دا خصوصیت بیر ہ ہ ے ۔سجفوکا شاعر او� سمااو�

۔اورد 1.4.2

23

تنگا ول شعری’’ یس‘ یا رانا مطلب او�، ’ م فارسی زبان نا لوزاوس ےاورد‘‘ ۔ ہ ہ ہ ے ہ را سوچ و فکر یا مغز خلنگ ان پد جوڑ مر مو شعر کن پاننگ اک� ے۔زبان ٹی دا ہ ہ

�را رااوی م دافتا بارواٹ ا واوی ادب ٹی یت دا فتا نیام ٹی فرق نا تو برا ہسلیس ہ ہ ہ ۔تخوکو شاعر اتا ٹولی ملیک

ی بلد افس یا داد اس مشکل و پیچید او� رافک علم العروض ان س ہمو شاعراک ہ ے ہ ہ ہ�ک ۔عمل اوس پار اوفتا نزداٹ گچین ا شعر ’’امد‘‘ پاننگ ا ہ۔

رافک دا پار ی تخیر یا رافک، فن و عروض تون است خوا ہندن گڑاس شاعراک ہ ہ ہ ہ ہیل کننگ شاعری کن المی او� اوفتا نزد اٹ گچین ا شعر یا ہک عروض یا فن نا ہ

۔شاعری اورد او�

حالی نا دور باری ٹی، فن و عروض نا ڈکھیااوی ان خلوکا شاعراک امد نا دفاع ٹی،را خوش ان تینٹ مو انگور بس�ن و مز دار مریک ہشیر انگور نا مثال ات تسر ک ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ

راد خوش ان تینٹ کشک�نگ مو انگور ٹی داخس مز مفک ے۔تمک ول ہ ے ہ ہ ہ ے ۔

را انگور خوش ان م منپک او پااوک ہول الطاف حسین حالی دا سوچ و رااوی او� ہ ہ ہ ے م بسنگ ٹی باز وخت لگک ۔تینٹ تمک اود ہ ے

م سوچ و فکر نا عنصر یت درشان مریک ک امد نا شعر ٹی ہحالی نا دا رای غان دا ہ ہ ہ مریک یعنی شعر، شاعر نا لاشعوری وڑاٹ دماغ ٹی لوزاتا گرداب و فکر و خیال نا

راتم او بسس تو دوی نا زریع اٹ پیشن مریک ۔دریاب ٹی پھیری کنس کیک ہ ہ ہ

�را گ�ڑا مریر خیال و لوز، خیال تو غیبی یا قدرتی مننگ کیک ول لوزاتا ےشعرٹی ا ہ میت او� بازاک داوڑ ہجوڑ جاڑ، شاعر نا دوٹی مریک امد نا شعر ٹی،لوز و خیال نا ا ۔ ےدرشان کیر ک دا ھیت مننگ کیک ک خیال شاعر نا دماغ ٹی زو اوس بننگ کیک ول ہ ہ ہ ندا وڑ اگ اس مستری اوس ےاوڑکن لوزاتا ردوبند و جوڑ جاڑ ٹی وخت لگک بالکل ہ ہ ہ

مو نقش امکان او� ‘‘ من ساعت ٹی بننگ کیک ول ہنا دماغ ٹی مکان س نا ’’نقش ہ ے ہ ہ ے ۔دم جٹ ٹی تیار کننگ مفک

ندا وڑ خیال اگ زواوس بر یا مدان ا ول اوڑکن لوز اتا بیر�شت و ردوبند ےبالکل ے ہ ہ م مننگ کیک ک اس خیال اوس شعری دروشم تننگ کن لوزات ےٹی وخت لگک دا ے ہ ہ ہ ۔

را ندا وڑ ’’روما نا پنی ا شاعر‘‘ ’’ورجل‘‘ ہتراش، خراش کننگ ٹی د تا د لگیک ہ ے ے ب تون شعراوس نوشت کریک تو د�رست ا د اوڑا غوروفکر کریک اوٹی کاٹ ہاگ س ے ہ ہ ہ ہ ہو کوٹ کریک انتاو ک اونا مونا ر�چ نا مثال اسک ک رچ اوس تینا بدصورت ا چ�وری ہ ے ہ

، چٹنگ ٹی، زیبا جوڑ کیک‘‘(مقدم شعرو شاعری،ص ہت )49ےم درشان میت، سوچ و غور ان پد سجفوکا شعر،نا قدرقیمت او� ابن رشیق ہاوردنا ا ہ

‘‘ ٹی نوشت کیک ۔کرین او تینا کتاب ’’عمد ہ ہ ے

24

راڑسکان مننگ کیک’’ ہراتم شعرس جوڑ مریک تو اوڑا، وار وار غوروفکر کننگ ے ہذیب کننگ او�‘‘(مقدم شعرو شاعری،ص ہاوٹی جوان، تنضیح و ت )49ہ

یت راتم، عروض نا �رندی اختیار کیک مو وخت ت واوی شاعری ٹی دا تران ہبرا ہ ہ ہ میت ٹی د پد رفنگ ول داس ’’اورد‘‘ شعر نا ا ، یا فن و بحر نا واویل ےمر ے ہ ہ ے ے۔ ہ ے

ہودیکی مننگ او� انتاو ک شاعری خیال تون اوار،اوار، فن و عروض نا عرق ریزی او� ے ۔م خوااوک ہ

واوی شاعری ٹی مدام اورد نا رجحان تالان مننگ انتاو ک ہاو خاص کر داس نا برا ے ے۔ ہ ہ تنگ ت یا مجاز مرسل اوس شعرسیٹی کس ، یا متل وسا ، استعار ہراتم، تشبی ہ ہ ہ ہ

ندن، پوسکن ان پوسکن ردیف و ہخوااو تو اوڑکن اورد نا عمل او� کرواوی مریک ۔ ے واوی را برا لیر ہقافی و جتا انگا اسلوب او� تینااوی کروکا شاعراک اورد نا کمک او� ہ ہ۔ ہ ہ

ے۔شاعری کن بختاوری نا گمان اوس

I.5 واوی شاعری و علم العروض ہبرامیت، کڑدار ا نظر شاغنگ واوی شاعری ٹی، علم العروض نا کدکاٹ و حیثیت، ا ہبرا ہ

؟ ننگ المی او� ک تینٹ علم العروض انت اوس ےان مست دا ہ ہ

علم العروضند جوڑ نداری کن گڑاس قانود و را ہچااووکاک یا زانتکاراک، شعر نا وزن نا چا ہ

�ک رافتا بازی او� ’’عروض‘‘ پاننگ ا ۔کرینو ہ

واوی لاڑکانوی (پندر روز ایلم ہتراب برا ہ ہ) ’’عروض‘‘ نا معن او� دن نوشت1960ہ ہ ہکیک ’’عروض نا معن تول کننگ نا او� ‘‘

راٹی شعر مو علم �ک گڑا م مخصوص ا وزن اتیا تول کننگ ا نداوڑ شعر او� ہبالکل ہ ہ ہ �ک �ک اود عروض پاننگ ا را عمل کننگ ا ننگ کن ۔او� موزوں و غیر موزوں ے ہ ہ

ہتول کننگ عروض نا اصطلاحی معن ٹی بریک داکان بیدس عروض، نسبتی معن نا ہ م پاننگک یعنی علم العروض نا چ�رجو یا بانی ’’خلیل بن احمد بصری (متوقی ہندا ہ

نکینی) ۱۲۲ ھجری) (کشاف تنقیدی اصطلاحات ص ۱۷۵ شریف ٹی را مک ہاو� ہ ہ ۔ ہ)او� انتیک دا علم نا جوڑ کروکا نا تعلق23ہاسک و مک نا ارٹمیکو پن ’’عروض‘‘ (

ندا سوب او� ک دا علم عروض نا پنٹ درست مریک ) ان اسک ۔عروض (مک ہ ہ ہ

واوی شاعری ٹی علم العروض ہبراواوی خلقی شاعری ٹی ساڑی او� دنک الو ان برا رافک م ہندنو باز ا بحراک اریر ہ ہ ہ ہ

، لاڈ لڈ (۱ ےلاڈ لڈ ے ے ے

25

، لیلڑ لاڈ (۲ ےلیلڑ لاڈ ے ے ے

ےلیلڈ لا، لیلڈ لا (۳ ے

لیلڑی ا لا، لیلڑی ا لا (۴۵( ، لڈ لاڈ ےلڈ لاڈ ے ے ے

۶( ےلڈ لا، لڈ لا، لڈ لا، لڈ ے ے ے

۷( برنازنا، برنازنا یت ان سما تمک ک واوی خلقی شاعری ٹی بڑزکو کل بحراک پاننگانو، دا ہبرا ہ ہ واوی شاعری ٹی ’عروض‘ نا ساڑی مننگ خلقی شاعری ان مریک اگ ک ہبرا ہ ہ

واوی جدید شاعری ٹی، م برا ہشعوری وڑاٹ دافتیا کاریم متن وا ہ ان1960ے۔نداری نا بارواٹ نوشت اک دو بریر ہ۔’’عروض‘‘ نا چا ہ

واوی لاڑکانوی، علم العروض نا جتا جتا بشخ اتا بارواٹ ’’شعر ہاولیکوار، تراب برا ہاو شاعری‘‘ نا پنٹ نوشت کننگ نا بناء کر او اونا نوشت اک پندر روز ایلم ہ ے ہ

ہ۔مستونگ ٹی شینک مرس کریر تراب تینا نوشت اتیٹی چنک ان چنک عروضی، ہ واوی تینا دا میت او� پین درشان کر تراب برا ی او� کرس اوفتا ا ہواویل اتا نشاند ے ہ ہ ہ

واوی ٹی‘‘ نا پنٹ کتابی دروشم تننگ نا است ہنوشت ات ’’استاد شعرو شاعری برا ے ی تخاک ول افسوز اونا دا کاوش اونا زند اٹ مونی بتو ۔خوا ے ہ ہ

واوی شاعری ٹی نداری تننگ نا مقصد دا اسک ک برا ہتراب نا عروض نا بارواٹ چا ہ ہ ہ ند اتیان بلد مر واوی شاعر عروضی اصول و را نداری مر و برا ےدانا بارواٹ چا ہ ہ ے ہ

یت ہانتاو ک او تینا اولیکو نوشت اٹی ’’میر خدابخش مینگل صاحب نا حوال اٹ دا ہ ہ ے ۔نا درشانی او� کیک

واوی شعراکثر ردیف، قافی و علم عروض نا قید و بند ان’’ ہمن ایلم تیان سوا برا ہ ہ ‘‘ (ایلم, )1960اگست, 16ےازاد

م باز �ک انتاو ک اینو م برقرار و برجا خننگ ا ہمیر خدابخش مینگل نا دا رااوی اینو ہ ے ہ ہ ۔ا شاعراک دا قید و بند ان اجو او�

واوی شاعری ٹی، علم العروض او� درستی ہتراب لاڑکانوی شعوری وڑاٹ برا را نوشت اک شینک مو دور ٹی ک م اونا ہراستی کننگ نا کوشست کر ول وا ہ ہ ہ ے ے۔

ی ندن لگک ک کس اوس دا نوشت ات س لنگ تو ، اگ شاعری نا جاچ او� ہمسور ے ہ ہ ے ہ ہ ہ ے۔معن اٹ پ متن ہہ ہ

رفیر دنک ہداکان گڈ باز ا نوشتوک اک دا سرحال ا قلم ء ٹی ڈاکٹر رزاق1981ہ ندن باز ا رسااول م گڑان گڑاس دا سرحال ا ملیک ہصابر نا ’’ادب نا بشخاک‘‘ ٹی ہ ہ

26

م دا سرحال ا نوشت کننگان و ےو اخبار اتیٹی ہ واوی جدید2005ہ ہٹی‘ نوشتوک نا ’’برا ند اتیا بحث و تران ملیک م، علم العروض نا بنیادی اصول و را ۔شاعری‘‘ ٹی ہ ہ

، بحراتا کچ ہتراب نا نوشت اتیٹی شاعری نا بشخ اک اوفتا تعریف، ردیف و قافی ور ا بحراتا تعداد نوزد او� ۔وپنک نوشت او� تراب نا رداٹ دا وخت اسکان، مش ہ ہ ہ

۔رافتیٹی باز ا بحراک سالم او� باز اک ناقص او� ہ

ےسالم (مکمل) و ناقص نا فرق او� دن درشان کرین سالم بحراتا رکن اک ثابت او� و ۔ناقص بحراک ارا وڑنا او�

)i ۔مقصورےاگ اس بحر اوس نا گڈیکو رکن ان اس حرف اوس کم مر اود مقصور پاننگ ے ہ ے ہ ہ

، مفاعلین نا مقصور ’’مفاعیل‘‘ مریک مقصور نا معن ’’کم‘‘ نا او� �ک دنک ۔ا ہ ۔ ہ

)ii ۔محذوف مقصورےاگ اس بحر س نا گڈیکو رکن ان اسٹ ان گیشتر حرف اک کھٹوک یا کم م�سر ہ ہ ، مفاعلین ا ن ’’مفاعی‘‘ محذوف مقصور �ک دنک ہاود محذوف مقصور پاننگ ا ۔ ے

) ۔اوس او محذوف نا معن چھانگنگ یا تراشنگ نا او� ہ )24ےندی ٹی پنگل ( راد سنسکرت و ہعروض ے واوی ٹی25ہ ہ)پار داسکان او� داڑکن برا ہ۔

�ک م ’’عروض‘‘ پاننگ ا واوی ٹی ۔چو دروشینک اوس جوڑ متن داد برا ہ ہ ے ے ہ

م نوشت واوی جدید شاعراتیٹی اسحاق سوز اولیکوار تینا غزل اتا زی ا بحر ات ہبرا ہ ے ہ ندن اونا ہکننگ نا بنا او� کر ء ٹی شینک مروکا’’غزلیات سوز‘‘ گلشن سوز (1962ے

م1995) و اوکان گڈ گروشک (1969 ہ)ٹی تینا باز انگا غزل و شعر اتا بحرات ے راڑان سوز شعوری او� کوشست س نا بنا او� کرین ک شاعری کن ہنوشت کرین ے ے ہ ے ہ م، بحراتیا تران ندن سوز ان مست، تراب لاڑکانوی ہفن و بحراتا مننگ المی او� ہ ۔ م کیک دنک تراب نا دا نعت ٹی ی او� ہکننگ تون اوار باز ا شعر اتیٹی دافتا نشاند ہ ہ

م نوشت او� ۔اونا وزن ہ ہ

فاعلاتن، مفاعلن، فعلاتزار صلو ۃخواج نا پنا شل ہ ہۃمر بیحد و ب شمار صلو ے ے

ےرب خوانینگ ک نصیب شل ک ےۃمصطفی ا پان بار بار صلو

مومناک خوانیبو مدنی عربی اۃعشق و ادبٹ باوقار صلو

27

قبرسکرات قیام ٹی نن توۃشل مر یار غمگسار صلو ے

ےکس ک عاشق نبی نا مر او تراب ہۃخوان ایاوات مر نثار صلو ) ے ے (26ے

راد تراب نا جند مو وزن ا بریبر بریر ’’ ےتراب نا بڑزکو نعت ٹی بیر من مصرع ہ ہ ہ ہ ہ ہ ے۔نوشت کرین ایلو کل مصرع و شعر اتیٹی فنی کمبوتی ار ہ ے ہ

تنگان ول عروضی قانود اتیٹی ’’و‘‘ راد ’’علا‘‘ نا وزن ا ےدنک ’’خواننگ‘‘ نا خوا ’’ ے ہ ے ہ ہ ورک را نوشت مننگ کیر ول خواننگ مفس او دن انگا لوز اک ہمو حرف اتیان او� ہ ے ہ ہ ہ ہ

رانا تلفظ ’’خا‘‘ مریک ۔ورک پاننگر ہ ہ ہ

ندن ‘‘ ٹی ’’ن‘‘ وزن ٹی کمبوتی نا سوب مریک ہندن ’’مصطفی ا پان بار بار صلو ۃ ہ۔’’مومناک خوانبو مدنی عربی ا‘‘ مچا ب وزن او� ے

ےیعنی تراب لاڑکانوی تینٹ عروضی غلطی کرین او چنکا چنکا کمبوتی تا خیالداری ے۔او� کتن یا اوفت نظر انداز کرین ے ے

رانا وزن)بحر(او� سوز غزل1962غزلیات سوز ( مو غزل نا من بند‘ ہ)ٹی سوز نا ہ ہ ۔نازی ا نوشت کیک ہ

۔وزن

مفاعیلن، مفاعیلن، مفاعیلےراد اں جدا مسٹ ک ن ان ہ ے ہہمسنٹ نیک بیمار یار جانی

خڑینکاک خنتیان جاری اریرکہکیو فریاد زار ار جانی

ےمیش دردوغمتیٹ ار است ہ ہےکپ است کنا ازار جانی ہ

ہٹکر ٹکر صفا است او نی کیسہراتم کیس نی سینگار جانی ) (27ہ

یسون یعنی اود ، ٹکر‘‘ او� ’’مفا‘‘ نا وزن ا ، کپ �ٹ، کیو ےسوز تینا دا غزل ٹی ’’مسن ے ہ ہ ہ راڑان سوز تینٹ وزن نا خیالداری او� یسون تواوی اسک او سبب اوس ہوتد اوس ے ہ ہ

ے۔تختن

28

�ک و باز اک م ’’عروض‘‘ او� چیڑگن یا مشکل پ مننگ ا واوی شاعری ٹی ہہدنتو برا ہ ہ م ، ول انتس مر فن� شاعری کن خیال تون اوار موزنیت ہخیال او� ترجیع ایتر ے ے ہ

نداری ان بیدس مفک ۔المی او� و دا موزونیت وزن او� چا ہ

ند و قانود اتیان بلد او� و دافتا رداٹ شاعری ہول اینو پگ ورنا شاعراک عروضی را ہ ے ۔کننگ او�

وک او� گڑاس دا واوی شاعری ٹی ’’علم العروض‘‘ چا الو نا بابت داس نا برا ےم ہ ہ ہ ہ ر شاعر اوس اول دانا بارواٹ وکا مننگ ان گڈ ہکس کن بدرافک عروض نا داخس ہ ۔ یت (علامت) واوی شاعری ٹی یقینا اس گچینو تبدیلی اوس نا وڑ را برا ہسوچک, ے ہ ہ ہ

۔او�

29

ہحوال غاک 1.61 ہ حنیف، ابن،’’دنیا کا قدیم ترین ادب، جلد اول، بار سواوم، ء بیکن بکس،1998۔

۔83ہگل گشت، ملتان،پن

ء بیکن بکس،1998ہحنیف، ابن،’’دنیا کا قدیم ترین ادب، جلد اول، بار سواوم، 2- ۔87ہگل گشت، ملتان،پن

، نیشنل بک فااوونڈیشن،1975ےجالبی، ڈاکٹر جمیل، ’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘ 3- ااووس ااوی، ااوی چندریگر روڈ، کراچی، پن ہپریس ٹرسٹ ۔351ہ

، نیشنل بک فااوونڈیشن،1975ےجالبی، ڈاکٹر جمیل، ’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘ 4- ااووس ااوی، ااوی چندریگر روڈ، کراچی، پن ہپریس ٹرسٹ 351ہ

-5 ، مجلس ترقی ادب، کلب1968حسین، محمد ھادی، ’’مغربی شعریات‘‘، ور، پن ہروڈ،لا ۔401ہ

، مجلس ترقی ادب، کلب1968حسین، محمد ھادی، ’’مغربی شعریات‘‘، 6- ، ور پن ہروڈ،لا ۔409ہ

-7 واوی جدید شاعری‘‘ نومبر، ،2005ہسنی، لیاقت، ’’برا ہ، شون ادبی دیوان کواوٹ ۔13ہپن

-8 ، مجلس ترقی ادب، کلب1968حسین،محمدھادی،’’مغربی شعریات‘‘، ، ور، پن ہروڈ،لا ۔413ہ

-9 ء، نیشنل بک فااوونڈیشن،1975ےجالبی،ڈاکٹرجمیل،’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘، ۔1ہپریس ٹرسٹ ھااووس ااوی، ااوی چندریگرروڈ،کراچی، پن

ء، نیشنل بک فااوونڈیشن،1975ےجالبی،ڈاکٹرجمیل،’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘، 10- ۔2ہپریس ٹرسٹ ھااووس ااوی، ااوی چندریگرروڈ،کراچی، پن

۔ ایضا11 ء، نیشنل بک فااوونڈیشن،1975ےجالبی،ڈاکٹرجمیل،’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘، 12-

، ۔144ہپریس ٹرسٹ ھااووس ااوی، ااوی چندریگرروڈ،کراچی، پن

-13 ، ہجالبی،ڈاکٹرجمیل،’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘ایضا پن ۔10ے

-14 ء بیکن1998حنیف،ابن،’’دنیا کا قدیم ترین ادب، جلد اول‘‘ مسٹمیکووار، ۔108بکس، گل گشت، ملتان، پ،

-15 ء بیکن1998حنیف،ابن،’’دنیا کا قدیم ترین ادب، جلد اول‘‘ مسٹمیکووار، ۔108بکس، گل گشت، ملتان، پ،

30

-16 ادی،’’شاعری اورتخیل‘‘ کلب روڈ،2ء مجلس ترقی ادب،1966ہحسین،محمد ، ور پن ہلا ۔17ہ

-17 ادی،’’شاعری اورتخیل‘‘ایضا,پ, ۔18ہحسین،محمد

-18 ‘ 1994مینگل،افضل،’’چوٹولی‘‘ ، پن واوی اکیڈیمی پاکستان کواوٹ ہء برا ہ ۔133ہ

-19 ہ،مقتدر قومی1985صدیقی،ابوالاعجاز، حفیظ،’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘، ۔110-109زبان، اسلام اباد،پ،

-20 ، صاحبزاد ’’فن اور تکنیک‘‘ ہحمیدا ہء، نیو کواوٹ بکسٹال، جناح روڈ،1991الله ، پ، ۔26ہکواوٹ

-21 ، پ،1992مینگل، افضل،’’شوشنگ‘‘، واوی اکیڈیمی کواوٹ ہ، برا ۔178ہ

-22 ہء، خزین علم و ادب،2001ہحالی، الطاف حسین، ’’مقدم شعرو شاعری‘‘، ور،پ، ۔48ہالکریم مارکیٹ، اردوبازار،لا

ہپندر روز ایلم مستونگ، جلد اول، شمار نمبر 23- ہ ۔6ء پ،1960اگست16، 12ہ-24 ہپندر روز ایلم مستونگ، جلد اول، شمار نمبر ہ ۔6، پ،1960، ستمبر13ہ-25 ر عروض‘‘، سی گلگشت‘691، اغا صادق، نمبر1968ہصادق،اغا، ’’جو

۔17ملتان،پ،

-26 ہپندر روز ایلم، مستونگ، جلد اول، شمار نمبر ہ ۔2، پ،1961،جنوری22ہ-27 ،’’عبدالنبی نسوار فروش، اسٹیشن1962سوز اسحاق،’’غزلیات سوز‘‘،

دادکوٹ،پ, ۔14-15ہسل�سرا‘ ش

31

ارٹمیکوبشخوئی پوسکنا شاعری نا بناء ہبرا

پوسکنا شاعری نا بناء 1-وئی پوسکنا شاعری وئی ادب ٹی، کل ان زیات مشکل و چیڑگن ا سرحال ’’برا ہبرا ہ

ہنا بناء‘‘ نا تعین کننگ نائ� انتئ ک دا وخت اسکان اخس ک پٹ و پول کروکو ہ ے ۔ راسٹ نا جتا جتا نظری و خیال اک دا سرحال ا ملیر دا وخت اسکان پک ہ۔مسونو، ہ ہ

م دا سرحال ا گپ و تران کروکا تا خیال اتیٹی، اس ہئ�� ولدی ئس مونی بتن وا ہ ے وئی پوسکنا شاعری یا ادب نا ہگڑاس مشترک ئ� ک بازاک دا گڑاغا امنا کیر ک برا ہ ہ ہ ہ

راٹی1960ء ان تا 1947ےء ان مریک، ول 1947بناء، مو دور ئ� ہء اسکان دا ہ وئی پوسکنا ادب نا بناء مننگ کیک یا دا سوج نا ورندی ڈھکوک ے۔برا ہ

وئی، نوشتئی ادب نا ، برا وئی داخیال نا درشانی ئ� ہاولیکوار ڈاکٹر عبدالرحمن برا ہ ے۔بشخ اتیٹی داوڑ کر

رین تو نن اود چار جاگ بشخ کین اولیکو بشخ’’ وئی نوشتئی ا ادب ئ� ہراتم نن برا ہ ے ہ ہ ہ ہ، خان اتا دوران مست نا ادب1666 ‘

-ii ء نا جوڑ مننگ اسکان1883ہخان اتا دور ان درخانی مدرس ،-iii ء اسکان و چارمیکو1947ہدرخانی مدرس نا جوڑ مننگ ان پاکستان نا جوڑمننگ

�ک1ےء ان تا اینو نا د اسکان (1947دور نا بناء ئ� ۔)سرپند مننگ ا

م باز ا1947۔بڑزکو ستراتیٹی پوسکنا شاعری نا تعین ئ� ہء تون گنڈنگا ول داڑ ے ے ےسوال اک مدام ملاس سلیر ک اگ اس ملک ئس نا پوسکن جوڑ مننگ یا پین ملک ہ ہ ہ ہ وئی پوسکنا ادب و شاعری نا بناء ہئس ان جتا مننگ نا د ئ� سوب جوڑ کرس برا ہ ے ے

یت کل ا پاش و چو دلیل ئس دو بفک انتئ ک دا راٹی �ک , خیال کننگ ا ہناذریع ہ ے ہ ہ ۔ ہ مو قوم و نسل نا �ن و دا یت کننگ ا وئی زبان و ادب نا بارواٹ ہدرشان ئ� ک نن برا ہ ہ ہ را، پاکستان نا جوڑ مو قوم نا پجار ئ� مو راج نا ودی مروک یا را ہزبان و ادب ئ� ہ ے ہ ہ

ر و حکمرانی کرس بننگو ۔مننگ ان مس نیم سد سال مست دا ڈغار ا اباد اس� ہ ہ

، خیال، فکر یت نا سوال ئ� تو اوڑ م اگ ادب ٹی پوسکنی یا جدت یا جدیدیت نا ےوا ہ ہ ہ رانا سوب ان، متکنا سوچ و خیال مو محرکات ات پٹنگ ئ� ہو سوچ اتیٹی تبدیلی نا ے ہ

لیر ند ئ� پوسکنو خیال و سوچ اک ہ۔اتا ہ ہ

وئی پوسکنا ادب نا بنا ئ� م برا ہخیال و سوچ اتیٹی تبدیلی و پوسکنی نا بابت ہ وئی1947 وانی تینا پی ایچ ڈی نا مقال ٹی برا ، ڈاکٹرحمید شا ہء ان کننگک دنک ہ ہ ہ

۔جدید ادب نا بارواٹ دن نوشت کیک ہ

32

’’1947 وئی پوسکنا ادب نا روشن ا دور پاننگ کین انتئ ک ہء ان گڈ نا دور ئ� برا ے ہ ہ وئی ادب ٹی جدیدیت نا رجحان, روی غاتیٹی ترقی پسندیت و تبدیلی نا بناء ہبرا ہ ۔)2مریک دا دور ٹی باز جتا جتا فکر و گشاد نا علمی و ادبی گل اک جوڑ کننگار‘‘(

مو مقال غان وئی نا وانی، ڈاکٹر عبدالرحمن برا م مننگ کیک ک ڈاکٹر حمید شا ہدا ہ ہ ہ ہ ہ وئی ادب نا سرحال ا نوشت ئ� را بلسم رنگ ٹی، برا ۔بڑزکو خیال ات اخذ کرین ہ ہ ہ ے ے

وئی پوسکنا ادب نا رافتیٹی برا مو پیراگراف ان گڑاس ستر داڑ نوشت کین ہاونا ہ ہ ہ ے ہ ہ۔ ان پد پاننگک دنک1947بناء ئ�

وئیک’’ ہپاکستان جوڑ مننگ ان پد نا دور ئ� نن پوسکنا دور پان دا دور ٹی برا ہ وئی ادب ٹی پوسکنا ندا سوب ئ� ک اوفک برا ہانگریزی، اردو تعلیم حاصل کریر او ہ ہ

، ڈرام نوشت کننگ شروع1957ےخیالات کن کسراس ملار، وئی افسان ہء ٹی برا ہ ہ ہ وئی زبان و ادب ئ� شون رسینگا‘‘( رتو داڑاٹ برا راتم ریڈیو، ٹیلی ویژن بس� ہمس ہ

۔)3ڑتوما اقتباساک اس وڑ ئ� ک قیام پاکستان ان گڈ، خیال اتیٹی تبدیلی بس، ہبڑزکو ہ ہ ےرانا سوب ان، قدیم شاعری یا قدیم و متکنا خیال اتیٹی پوسکنی برس کر ول ے۔ ہ ہ

وئیک، ،’’دا دور ٹی برا یت کرین اسٹ داک وئی، ارا پوسکنو ہڈاکٹر عبدالرحمن برا ہ ے ہ ہ ندا، انگریزی و بی یا ملائی خواننگ نا ہانگریزی اردو تعلیم حاصل کریر،، یعنی او مذ ہ

راتم یت ک ’’ را اونا نزداٹ اس تبدیلی ئس ایلو دا ہاردو تعلیم نا بناء نا پائک ہ ہ ے۔ ہ ہ وئی زبان و ادب ئ� شون رسینگا رتو داڑان برا ہریڈیو، ٹیلی ویژن بس� ‘‘

، زبان وئی نا دا خیال ان واقعی حقیقت نا گند بریک انتئ ک ہڈاکٹرعبدالرحمن برا ے ہ ےئسیٹی تبدیلی و انقلاب نا سوب، میڈیم مریک ا میڈیم، پرنٹ میڈیا نا رداٹ مر ے

ے۔یا الیکٹرانک میڈیا نا پنٹ چائنگ

ےء ٹی ریڈیو پاکستان کوئٹ سینٹر نا بندائو تخنگا، اس سال ئس1956ہندا دور یعنی ہ ہ راڑان،1957ان گڈ یعنی وئی پروگرام اتا بناء مس ہء ٹی کوئٹ سینٹر ان برا ۔ ہ ہ

وئی پروگرام وئی زبان و ادب ٹی شون حالی نا کسر ئس ملنگا یا ریڈیو ٹی برا ہبرا ہ مو وخت ریڈیو ٹی بیر پنچ وئی پوسکنا ادب نا دریچ ملنگا انتئ ک ہاتا بناء ان برا ہ ہ ے ۔ ہ ہ

را وئی پروگرام اتیکن اسک ہمنٹ برا ہء ٹی پنچ منٹ ان ودیس پانزد1961مئی 18ہ ہ ) وئی نا بیر م�س شعر شینک کننگار فت ٹی برا مو وخت ہمنٹ کننگا یعنی ہ ہ ہ ہ ہ )او4ہ

ندن، وئی شعراتا انائونسمنٹ اردو ٹی کننگاک م برا ہوخت ا ہ ہ ان1963دسمبر25ہ ڑد شام نا شش بج ئ� پنچ منٹ ان تا شش بج ئ� بیست وئی پروگراماک ہبرا ہ ے ہ ہ

رافتا انائونسمنٹ بلوچی ٹی کننگاک ہ۔منٹ اسکان شینک مننگ بناء کریر ہ

را1964ہداڑان سماتمک ک وئی پروگرام اتیکن اسک ہء اسکان بیر بیست منٹ برا ہ ہ ہ را مچا بلوچستان ٹی تالان ئ� ندنو زبان ئسیکن باز مچٹ اسک ۔اس ہ ہ ہ ہ

33

، م مس دنک ہدا دور ٹی ریڈیوتون اواراوار،گڑاس اخباراتا بناء ٹی مولانا1950ہرا اردو ٹی اسک ہعبدالباقی درخانی نا توئی معلم, کوئٹ غان شینک مننگ بناء کر ہ ے ہ

وئی و بلوچی نا نوشت اک چھاپ مسر ہ۔ول اونا گڈیکو پن غاتیا برا ہ ہ ے

م اردو ٹی کوئٹ غان مولانا عبدالغفور درخانی نا1950ہندا سال ہء ٹی توئی’’مبلغ‘‘ ہ وئی و بلوچی نا بشخ اسک یا ہادارت اٹ شینک مسک ول دا سما افک ک داٹی برا ہ ے ہ

۔الو؟

ہء ٹی پانزد د ئی ’’ایلم‘‘ مستونگ ان نورمحمد پروان نا ادارت اٹ1960ہندن ے ہ وئی زبان ٹی اسک و اوٹی کزاں کزاں اردو نا را برا ہشینک مننگ نا بناء کر ہ ے

م اوار کننگاک یعنی، ہنوشت وئی زبان1960ہ ہء ان باقاعد وڑاٹ اخباری بابت برا ہ ائو ئس خننگا ۔ٹی شون نا چو ہ

یت کننگ کین ک ہبڑزکو دلائل اتا زی ا دا ہ وئی پوسکنا ادب و1960ہ ہء و داکان گڈ برا ہشاعری نا بناء مریک، انتئ ک ریڈیو نا بناء یا گڑاس اخبار و رسال غاتا اجراء ان ہ ے

وئی زبان و اونا ادب ئ� لس خلکت اسکان رسینگنگ نا کمک ملیک ۔برا ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور 2.1 ہبراوئی پوسکنا ادب نا بناء ہء یا داکان گڈ باقاعد وڑاٹ مریک انتئ ک1960ہدنتو، برا ے ہ

فت1957 وئی شعر ات شینک کننگ کن بیر ہء ٹی ریڈیو پاکستان کوئٹ سینٹران برا ہ ہ ے ہ ہ ء اسکان بیست منٹ اسک،1963دسمبر25ہٹی، پنچ منٹ، مختص اسک، دا دورانی

وئی نوشت اک چھاپ مننگ نا بناء ہداکان بیدس، گڑاس، اخبار و رسال اتیٹی برا ہ ۔کریر

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور، ہول برا الو ئ� دا بابت ڈاکٹر1960ے ہء ان م یت ئ� یات کین بقول اونا ’’خلیف گل محمد نوشکوی و ہعبدالرزاق صابر، نا دا ہ ہ

)‘‘ ہپیرمحمد نیمرغی مکتب درخانی و پوسکنا ادیب اتا نیام ٹی پول نا حیثیت تخر ۔)5ہ، دافتا نیام نا فاصل ئ� وئی پوسکنا ادب نا تعین ئ� کتن بلک ہڈاکٹررزاق صابر، برا ہ ے ہ

ہچنک کننگ یا مکتب درخانی نا دوران و پوسکنا دور ئ� جتا کننگ کن خلیف گل محمد ہ الو مکتب ہنوشکوی و پیر محمد نیمرغی ئ� ’’پول‘‘ نا حیثیت ایتک ک دافتیان م ہ ہ

ڑتوما تا جندنا ہدرخانی نا دور ئ� تو دافتیان پد پوسکنا دور نا بناء مریک ول دا ے ۔ ےکیفیت و حالیت ئ� درشان کتن ک انت دافت مکتب درخانی تون گنڈنگیک یا دافت ہ ے ہ ے

؟ اڑو خیال کننگ ۔پوسکنا ادب نا م ے ہ

راٹی مکتب درخانی نا روایتی1948دنتو بازار سخن نیمرغی‘‘ ہء ٹی چھاپ مریک ہ روفا‘‘ ندن نیمرغی نا ’’م ہشاعری ان جتا، غزل نا دروشم ملیک، ء ٹی چھاپ1961ہ

۔مریک

34

ہخلیف گل محمد نوشکوی، نا گلدست نوشکوی‘‘ ٹی1958ء ٹی چھاپ مریک،1954ہ م مکتب درخانی نا روایتی شاعری دو ہچھاپ مروکا کتاب ’’تحفت الفقراء‘‘ ٹی ہ ہ

۔بریک

ندا دور ٹی یعنی ہول ء ٹی، میاں عبدالحق لاکھوریانی نا چھاپ مروکا کتاب1951ے راٹی،روایت اتیان جتا ئ� شاعری ئس دو بریک داڑان، پوسکنی و ہ’’سخن حق‘‘ ہجدیدیت نا گند بریک، خلیف گل محمد نوشکوی، عبدالحق لاکھوریانی، پیر محمد

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور نا شاعر اکو دافتیان گڈ، ہنیمرغی، دافک برا م پاننگ کین ک بازاک دا وئی پوسکنا شاعری نا باقاعد بناء مریک یا دا بابت دا ہبرا ہ ہ ہ ہ

وئی پوسکنا ادب ہپار ک برا ہ وئی1960ء ان بناء مریک تو 1947ہ ہء ان مست برا ےپوسکنا شاعری نا بناء مننگ نا نشانیک دو بریر ول دافت پوسکنا شاعری نا بنائی ے ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بناء ہیا ابتدائی دور پاننگ کین باقاعد برا ہ ء و داکان گڈ1960ہ وئی ٹی راڑ ریڈیو و پانزد د ئی ایلم و ایلو اخبار و رسال غاتیٹی، برا ہمریک ہ ے ہ ے ہ

۔نوشت مننگ نا بناء مس ہ

۔رسال غاک 2.2ہمو ہزبان و ادب نا شونداری ٹی، میڈیم بھلو کڑدئس ادا کیک اخبار، رسال یا میڈیا ہ

مو مقصداک رانا کمک اٹ، زبان و ادب ئس لس تالان مریک، او ہکسر یا ذریع ئ� ہ ہ چ �رج مریک، اینو پگ دنیا اس ایلوان داخس خڑک مسون ک رافتا گ ہخوندی مریر ہ ے ہ ہ ہ ہ

، خوا ا میڈیا پرنٹ مر یا ےتصور کننگ مفک دانا کل ان بھلا سوب، میڈیا ئ� ے ہ میت ان کس ئ� انکار مفک ر حالیت ٹی دا ناا ۔الیکٹرانک، ہ ہ

ننگ وئی پوسکنا شاعری نا شونداری نا بابت ہدا بشخ ٹی رسال غاتا کڑدار ئ� برا ہ ہ وئی پوسکنا شاعری ئ� مونی دننگ را مسونو دافک برا را �ک ک بنائی رسال غاک ہا ہ ہ ہ ہ

۔کن انت, نت و دو خلکنو؟

وئی نا یت مریک تو ڈاکٹر عبدالرحمن برا وئی ادب ٹی اولیکو رسال نا ہول اگ برا ہ ہ ہ ہ ے راد مولانا محمد عمر وئی رسال ئ� ےپٹ و پول نا رداٹ ’’توئی الحق‘‘ اولیکو برا ہ ہ ہ

رانا اس ارا6ء (1923دینپوری اونا مسڑ گودی تاج بانو، ہ)ٹی تینا خڑچ اٹ کشار، ہ وئی ادب یا شاعری ئ� اخس سیبو رسینگا دا ہشمار شینک مسر، ’’الحق‘‘ ان برا ہ چو وڑک یا نمون کن شمار ئس افک ہسوج نا ورندی تننگ مفک انتئ ک الحق نا ہ ہ ہ ے

وئی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘ وئی تینا کتاب’’برا م ڈاکٹر عبدالرحمن برا ہوا ہ ہ ے۔ٹی، دا رسال نا ٹائٹل پن نا نقل ئس اوار کرین ہ ہ

م کیک ک یت نا ذکر ئ� منظور بلوچ ہدا ہ ہء ان پد اخبار و رسال غاتا شینک1940ہ ہء ان پی ٹی وی کوئٹ نا نشریات اتا1974ہء ٹی ریڈیو پاکستان کوئٹ او 1957مننگ،

وئی نثر نا کاریم روان مس‘‘( ۔)7ہبناء مننگ ان پد برا

35

وئی نثر نا درشانی ئ� کرین ول نثر تون اوار اوار ےگوک منظور بلوچ بیر برا ے ہ ہ ہ م کاریم نا بناء مس ریڈیو پاکستان کوئٹ سینٹر نا بنا دنتو ہشاعری ا ء ٹی1956ہ

وئی پروگرام اتا بناء مریک و 1957مریک او فت1961ہء ان پنچ منٹ ان برا ہء ان ہ وئی شاعراتیٹی جوز و وئی شعر ریڈیو ان پیش مسک داڑان برا ہٹی بیر مس برا ہ ہ ہ ہ ہ ندن ریڈیو پاکستان ، لس کار ہحوصل ئس ودی مریک او مستی شاعری نا پلو ئ� ہ ہ ہ ہ

وئی مشاعر ہان اولیکو برا راٹی، پیرمحمدزبیرانی،1965مارچ 28ہ ہء ان نشر مس ےغلام حیدر حسرت، یارحزیں، حکیم خدائ رحیم، مولوی محمد یعقوب شرودی و

۔)تینا تینا شعرات بنفیر8مولوی عبدالباقی درخانی ( ے

را رسال غاک گام گیج را وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور و دانا شونحالی ٹی ہبرا ہ ہ ہ ۔نا بنائ� کریر اوفتا گونڈ و جاچ ئس داوڑ ئ�

2.2.1 ۔توئی معلم’’ رانا1950توئی معلم‘‘ ہء ٹی کوئٹ سریاب ان اردو ٹی شینک مننگ نا بنائ� کر ے۔ ہ

ےکماش مدیر مولوی عبدالباقی درخانی اس دنتو، معلم اردوٹی شینک مسک ول ہ ۔ وئی بلوچی ٹی شعری نوشت و نثری مواد اک چھاپ مسور ہ۔اوٹی،برا ہ ہ

ہپروفیسرقیوم سوسن نوشت کیک ک توئی معلم مالی نزوری نا سوب ان ء1958ہ وانی نا جتاء خیال ئ� ک ہٹی بند مس ول دا بارواٹ پروفیسر ڈاکٹر حمید شا ہ ے

ہء ٹی رسال ’’معلم‘‘ پوسکنا پریس1961ہدوانزد سال اسکان برجا مننگ ان گڈ، ۔)9ہارڈیننس نا پلویڑ ٹی برس بند کننگا(

ی سوب وئی رسال غاتا اس المی ئس دا مسون ک دافک نیام تیٹی چندی وار کی ہبرا ہ ے ہ ہ ہ ہ م پٹ و پول نا رداٹ، توئی ’’معلم‘‘ ہاتا گواچی مرس بند مسونو یا بند کننگانو وا ہ

راٹی، وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور ٹی شینک مرس کر را برا ئ� ہاولیکو رسال ے ہ ہ ہ ہ وئی، فارسی و پشتو زبان نا مرواریک چھاپ مرس کریر ۔اردو، بلوچی، برا ہ ہ

م کوئٹ غان1950ہندا سال یعنی ہء ٹی، توئی معلم تون اوار اوار ’’توئی مبلغ‘‘ ہ را اس رانا مدیر، مولاناعبدالغفور درخانی اسک ہاردو زبان ٹی شینک مرس کر ہ ہ ے ہ

ہء ٹی دا رسال1970ہء ٹی بند مس، من سال ان پد ولدا جاری مس و 1961وار ، شائع مرس کر ےفت روز ہ ہ ۔)10ء ٹی ولدا بند مس(1991ء ان مدان مدان 1987ہ

چ پاپک وئی زبان اٹ شعر چھاپ مسک یا ن دا بارواٹ کس ۔ول مبلغ ٹی برا ہ ہ ہ ہ ے

توئی ’’معلم‘‘ نا نوشتوک اتیٹی، عبدالباقی درخانی، پیرمحمد زبیرانی، رحیم داد،مولائی شیدائی اسک اوارو

‘‘ نا ارٹمیکو بشخ ہوڑک کن توئی معلم ٹی مولوی عبدالباقی درخانی نانظم’’نسیم ہان من بند ‘

36

ہخننگاک د ک او خاچوک اس ے ہہمگر جنت اراکا بش مروسسہنسیم درد سوزان خلک نار ہار ہدتر خنتیان خڑینک اونا و ہ

ہکریک مس غمزد فریاد و زاری ہہخڑینکاک عشق نا کریر جوت جاریہرا او, زی ئ تینا دوستی ان تنخڑینک جاری دتر بس خنتیان تن

ہنسیم کاغذس پر غم دلی اےک نوشت دن کر کاغذ نا زی ا ہ ہ

ربانا ہکنا قبر ئ کبو ا م ےےسر ئ کسرا ک محمود دلرباناخنوٹ اونا نوا شکل ئ پری ا

ےنوک او بروک نوکری ا ) ے ۔(11ہوئی ہعبدالباقی درخانی نا بڑزکو نوشت اولیکو منظوم افسان ئ� داکان مست برا ہ

چ درک لگپک ۔ادب ٹی، منظوم افسان نا ہ ہ

راد پیرمحمد زبیرانی نوشت کرین گڑاس ے۔توئی معلم ان شاعری نا وڑک ئس ہ ے ہ ہشعر ت نمون کن ہ ‘

ےمر کرنی سازی سازو ربابےدڑدان وطن نا دا است عذاباینو دا استا باریم ئ غم تاےمر کرنی ساقی رنگیں شرابر نی سجی مروک ےدا است ہہ ے

ےمر کر کبابی سجی کبابگواڑخ گلاباک کنکن حرامولنج گواڑخ گلاب ےمر کر نی م ہ

37

اں کل خوشحال خوش بخت ہایڑ ج ےےداڑ کنا قوم ب شون کریاب ے ےشت ےدنیا نا کنڈ کنڈ گلزار ب ہاب ےر دا کنا باغ خاخوتا ہ ہہےال او ورنا توپ زبیر ہ ے

ےمزل ت مرچا باز ب حساب ) ے ۔(12ہ۔نوائ وطن 2.2.2 ے

ہفت روز ’’نوائ وطن‘‘ بلوچستان نا لائخ ا صحافی و ادیب لال غلام محمد ے ہ ہجان جمالدینی نا کماشی ٹی وانی و پروفیسر عبدا اللهشا ہء ٹی کوئٹ غان اردو1953ہ

وئی زبان ٹی راٹی اردو، بلوچی تون اوار اوار برا ہزبان ٹی شینک مننگ نا بناء کر ہ ے۔ ) ہم شعری و نثری مرواریک چھاپ مرس کریر ہ ۔)13ہ

، بیر سال س ان گڈ، فت روز ےول دا ہ ہ ہ ء ٹی یوسف عزیز مگسی نمبر ئس1954ے راٹی مظلوم و لاچار و مسڑ ئس نا چھٹی ئس شائع کننگا او دا چھٹی ےشائع کر ہ ے

۔ئ� نیمون جوڑ کرس نوائ وطن ئ� بند کریر ے ہ

، بلوچی 2.2.3 نام ۔ما ہ ہوانی تینا پی ایچ ڈی نا مقال ٹی ہتوئی، بلوچی، کراچی نا بارواٹ، ڈاکٹر حمید شا ہ

اللهء جون نا توٹی، ازاد جمالدینی و اونا ایلم عبدا جان جمالدینی1956ہنوشت کیک ’’ وئی راٹی بلوچی زبان تون اوار، اوار برا ہتوئی ’’بلوچی‘‘ئ� کراچی ان شینک کریر ہ

�را سال ان گڈ ’’بلوچی‘‘ نا مدیر ازاد ، ا ہشعری و نثری تخلیقات اک چھاپ مسور گیری نا گواچی مس، گڑا ہجمالدینی نا، نا جوڑی نا سوب ان رسال نا شینکاری گ ہ

ہء ٹی داد کوئٹ غان شینک کننگ نا بناء دوار کننگا، اس وارس ولدا ازاد1978 ہ ہ ے نام ’’بلوچی‘‘ ہجمالدینی نا کزیت ان گڈ رسال نا شینکاری بند مس تو پدان ما ہ ہ

ےعبدالواحد بندیگ نا کماشی ٹی کوئٹ ان شینک مرس کر ہ ہ ‘‘ہتوئی بلوچی مر یا نوائ وطن یا توئی معلم دافتیٹی اسٹ ان زیات زبان تا ش پار ہ ے ے

راٹی م بشخ اسک وئی نا ہغاک و نثر پار غاک اوڑد چھاپ مسور دافتیٹی، برا ہ ہ ہ ہ ہ وئی پوسکنا مو دور ٹی، برا ، ول اخس ک ڑتوماتیا نوشت مسک ہشاعری و نثر ہ ہ ے ہ ہ ہ

ر داخدر نوشت اک دو بفس دانا باز ا سوب اک �رج و خواست اک اس� ہشاعری نا گ ہ۔مننگ کیر

-i نی گشاد یا سما الو ۔اسٹ داک لس خلکت یا نوشتوک ات دافتا بارواٹ ذ ہ ے ہ

38

-ii مو وخت کس ئس شاعری نا پڑاپنی الو، ول وئی زبان و ادب ٹی ےیا داک برا ہ ہ ہ م نظر بریک مو دور ٹی م گڑاس پن ۔وا ہ ہ ہ

-iii وئی زبان اٹ الوس بلک ہمسٹمیکوسوب دا مننگ کیک ک دا رسال غاک برا ہ ہ ہ ہ وئی پوسکنا شاعری نا بنائی رافتیٹی، برا وئی ئ� اس چنکو بشخ ئس تننگاس�س ہبرا ۔ہ ہ ہ

، داکان گڈ یعنی وئی نا پانزد د ئی ئ1960�ہا شعراک چھاپ مسور ےء ان برا ہ ہ وئی شاعری ئ� اس پوسکنوجوز ئس رسینگیک راڑان، برا ۔اخبارس شینک مریک ہ ہ ہ ہ

2.2.4 ۔پانزد د ئی ایلم مستونگ ے ہوئی زبان ٹی پانزد د ئی ئ� اخبار ئس1960فروری 24 ےء ٹی، مستونگ ان برا ہ ہ

وئی نورمحمد پروان نا کماشی اٹ شینک مننگ نا بناء کر ے۔’’ایلم‘‘ نا پنٹ، برا ہ ہ وئی شاعر ر دانا بناء ان، برا م نوشت اک اوار اس� وئی تون اوار اردو ٹی ہراٹی، برا ہ ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری ردوم نا سفر ئ� برجا تخا، ہاتا کچ ٹی ودیکی مرس کر و برا ے ہ م ایلم �سر اوفک رافک شاعری نا الف و ب ان نا بلد ا ہدنتو باز ا پوسکن ا بندغ اک ے ہ ہنا سوب ان شاعری نا لڑی ٹی خننگر ایلم نا اولیکو سال نا شمار غاتیٹی گیشتری ہ۔ مو وخت نا صدر، نا قصید گوئی ٹی شعری نوشت ہایلم نا جند ا شاعری کننگان یا ہ ے

ہ۔اک ملیر

، م چھاپ مسک رد نا خبر، اتیان بیدس، ادبی ئ� نوشت نداری، ہدا اخبار ٹی، ڈ ہ ے ہ ہ وئی لاڑکانوی، ہدانا نوشتوک اتیٹی، خلیف گل محمد نوشکوی، موسی طور، تراب برا ہ

ڑی، مولانا محمد اسماعیل مینگل، حاجی محمد ہابوالنصر مولانا محمد صاحب ل جور، واحد بخش جمالی، محمد عارف جگر ہعمر شیرین ابی، حکیم جی ایم م

یم خان ہمینگل، فتح محمد سمالاڑی، پیرمحمد نیمرغی، پیرمحمد زبیرانی، م ، حاجی عبدا جان لانگو، رخی، مولانا عبدالحق قلندرانی، نورمحمد پروان اللهس� ہ

ےعبدالکریم عاصی، بیگ محمد ب وطن، حکیم فیض، محمدپوری، خدابخش مینگل، ردل پندرانی، وانی خارانی، م ہعبدالرحمن کرد، نادر قمبرانی، عبدالقادر شا ہ

ور، گلشن بلوچ، عسکر بلوچ، رئیس نبی داد، غلام محمد کرد، و ہامیراکرم مینگل لا وئی و پین چندی شاعراتا پنک بریر ہایم امین برا ہ ،

وئی زبان و ادب نا مو دور ٹی برا ہدا پاننگ مریک ک ایلو اخبار و رسال تیان زیات ہ ہ ہ ہشونداری ٹی ایلم نا دو اسک اولیکوار، پانزد دیئی ایلم ان،’’شعرو شاعری نا

رافتیٹی، ہسرحال اٹ، تراب لاڑکانوی نا فن شاعری نا بابت نوشت اک چھاپ مسر، ہ نداری تننگ نا ند اتا بارواٹ چا ہشاعری نا بنیادی ا گڑاتیان بیدس، اصول و را ہ

م چھاپ وئی لوز اتا بارواٹ نوشت اک وئی لکھوڑ یا برا ندن برا ، ہکوشست مسک ہ ہ ہ ہ تم‘‘ سلسل وار چھاپ ل و ی نا گچین و اصلاحی نوشت ’’س ہمسر غلام نبی را ہ ہ ہ ہ

وئی نوشتوک خوا شاعر مر یا نثر نگار دافت پلیٹ ، دا پاننگ مریک ک برا ےمسک ے ہ ہ ہ ہ راڑٹ او تینا خیال و جوز غاتا درشانی ئ� کریر موسی طور نا ہ۔فارم ئس دو بس، ہ ہ

را ۔ نا ایلم ٹی چھاپ ئ1960�ہچورک ئس

39

ر رو برو ر ب چ ہتما نظر دا شیش غا چ ہ ہ ہ ہو و ب ہتماٹ غم تا غم تیا نکت ب نکت ہ ہ ہ ہ ہ

تنیا خناٹ ای کش تیا پٹو بیاباں مش تیاہخان ب خان درپدر، کوچ ب کوچ کو ب کو ) ہ ہ ہ ہ ہ (14ہ

وئی قدیم نثری فت روز چھاپ مننگ شروع کر (برا ہارا سال ان دا اخبار ے ے ہ ہ را گڈیکو د ت اسکان برجا سلیس ول پروان غان پد، ایلم نا120ادب,ص ہ) ے ے ے ہ

م د پد شیف تمس کر ےچھپائی نا چرجوئی و تسلسل پنس کر و اونا معیار ہ ے ے ہ ے ہ وئی زبان و ادب نا خذمت نا الو ایلم بیر برا ہانتئ ک مقصد اتیٹی تبدیلی بس، م ہ ہ ہ ے موکان پد دانا ننگا تو راتم داد کاروباری نگا اٹ �راد تون چھاپ مسک ول ہا ہ ہ ے ہ ے ہ ہ

ے۔نوشتوک اتا کچ کم مرس کر ہ

وئی رافتیٹی، برا وئی صحافتی دنیا ٹی باز ا رسال غاتا پنک بریر ہداکان بیدس برا ہ ہ ہ ہ ہشاعری چھاپ مسک دنک ہ ‘

(i 1957 ےء ٹی، ’’نوائ بولان‘‘ نا پنٹ بابو عبدالرحمن کرد نا کماشی ٹی پانزد د ہ ے را اکتوبر ، ہئی اخبار ئس کوئٹ ان شینک مسک ہ ء ٹی ایوبی امریت نا دور ٹی،1959ہ

وئی شاعری چھاپ مرس کریک ول اس وار ئس ولدا15بند کننگا ( م برا ہ) داٹی ے ہ ہ ہ ہ را اینو اسکان برجا ئ2004� ۔ء ٹی توئی نوائ بولان، شینک مننگ نا بناء کر ہ ے ے

(ii 1961تاک الس‘‘ بلوچی ہء کوئٹ ان، وفاقی محکم نشرواشاعت نا پار غان ’’ما ہ ہ ہ م شینک کر داکان بیدس الس وئی نا تاک را بلوچی، پشتو و برا ےچھاپ مسک ہ ہ ہ ہ وئی شاعری و نثر راٹی، برا وئی بشخ چھاپ مسک ہبلوچی نا گڈیکو پن غاتیا، برا ہ ہ ہ ہ وانی، امیر الملک ڑی، عبدالقادرشا ، داٹی پیر محمد زبیرانی، تنگول ہچھاپ مسک ہ ہ مینگل، ملک رمضان بلوچ، نادر قمبرانی، مدد خان بنگلزئی، مولوی عبدالباقی

درخانی، تاج محمد رند، مولوی محمد یعقوب شرودی، محمد خان مینگل و پینڑی نا ال�س کوئٹ غان نمون کن تنگو ل ہچندی نوشتوک اتا نوشت اک شینک مسر ہ ہ ہ۔

ہغزل س نا من شعر ے ‘ ناری نا خنو ہمرک مونان پرد ئ رنگ ے ہ ہاری نا بنو ہگل گلاپس موسماں وا ای بر بند ٹی ہزلف ولول پیچ تس ئس سا نا ہسست کرلوپات مستی دور باری اسرو

نینا بند کپ سازگر ہساز اواز ہ ےہشعرو باگل نا توار نا ک کاری ا بنو ے

40

دن ارا پن گل گلاب نا با ئ زیبا لاڈنارو ہہدان مرواری نا دندانات جاری ا ہ ہ

ےکپ داخ ب رخی دراھ ن نارنگ نا ے ے ہ ہےمرک موناں پلو خن تن خماری ا خنو ) ۔(16ہ

ہٹی محکم اطلاعات پاکستان نا پار غان، ’’توئی احوال‘‘ خضدار نااجراء iii 1974-ء ہ ، دا رسال وئی ادب نا مچا صنف اتیا نوشت اک چھاپ مسر راٹی برا ہمس ہ ہ ء1979ہ

ے۔ان پد دوار شینک متن ہ

1977 وئی شاعری چھاپ مسک م برا ہ۔ء نا ’’بام‘‘ ٹی ہ ہ

م شائع مسن دنک ہداکان بیدس باز ا ادبی تنظیم اتا پار غان ادبی رپورٹ ے ہ ء1983ہ وئی پبلیکشن فرید اباد نا ’’سنگت‘‘ وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ نا1983ہٹی برا ہٹی برا ہ

ء ٹی، چلتن ادبی دیوان رجسٹرڈ مستونگ نا1987’’ادبی رپورٹ’’طوطکی‘‘ جون ۔ٹی ادبی رپورٹ ’’القلم‘‘ شینک مرس کرینو1989ہپار غان چلتن ادبی رپورٹ و ہ

ہء ٹی شش توئی کپوت، جیکب اباد بزم مولائی شیدائی نا پار غان ادبی1983 ہ۔رپورٹ ئس شینک مسک

1986 ی ’’د وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ نا پار غان ادبی رپورٹ س ما ےء ٹی، برا ہ ہ ہ ہ ہ ندا سال حیدراباد سندھ ان ادبی رپورٹ ’’گودی‘‘ وئی ادبی1984ہٹک‘‘ ہء ٹی برا

ہ۔تنظیم بلوچستان کوئٹ نا پار غان توئی ادبی رپورٹ ’’تلار‘‘ شینک مسک ہ ہ

نام توار ہداکان بیدس، ما وئی1991ہ راٹی اردو و برا ہء ٹی شینک مننگ نا بناء کر ہ ے وئی شعری نوشت چھاپ م برا فت روز غاک ندن باز ا ہنوشت اک چھاپ مسور ہ ہ ہ ہ ہ

فت روز فت روز کاشتکار مستونگ، فت روز ’’خان بدوش‘‘کوئٹ ، ہکرینو دنک ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ فت روز ، فت روز صبح نو چاغی کوئٹ ، فت روز خوشبو کوئٹ ہگدان مستونگ، ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

)، فت روز شال کوئٹ ، ہچنگ کوئٹ ہ ہ وئی اوار چھاپ مسک17ہ رافتیٹی اردو برا ہ۔) ہ ہ

وئی نوشت اک ملیر1996ہندن مستونگ ان م اردو برا نام ’’ادینک‘‘ٹی ہ۔ء ٹی ما ہ ہ ہ ہ

فت دیئی، توئی و مس توئی یا شش توئی اخبار و ادبی رپورٹ اتا مو کل ہبڑزکو ہ ہ وئی شعری نوشت اک چھاپ و شینک مسور رافتیٹی برا ہگونڈ ئ� جاچ ئس اسک ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری نا شونداری ٹی دا کل مچا اخبار و رسال غاک تینا تینا ہیعنی برا ہ راسٹ نا جتا جتا وڑ و ڈول و گڑاس مجبوری تا سوب ہوڑاٹ کڑدار ادا کرینو، ول ے

ندن اخبار و رسال غاتیا باز ا ادبی ہان بڑزکو مچا اخبار و رسال غاک بند مسونو ہ ہ راسٹ اس نا اس ادبی تنظیم یا سوچ و فکر �ک ک ہحلق غاتا پار غان دا دو با خلنگ ا ہ ہ ہ ہ ہ

ر اخبار و رسال اس نا اس یت بالکل درست ئ� ک ہس نا کوالخوائی ئ� کیک دا ہ ہ ہ ہ ہ ے ےسوچ و خیال یا ادبی ئ� گل س نا کوالخوا مریک ول داڑ ننا مقصد، دا اخبار ے ہ ے

41

را وئی پوسکنا شاعری ئ� مونی دننگ نا بابت کردار اتا یات گیری ئ� ک ہاتیٹی برا ہ ہ وئی شاعری چھاپ مسون وئی نثر تون اوار، برا ے۔رسال مسون دافتیٹی برا ہ ہ ے ہ

یت و گپ ہچھاپ مروکا شعری نوشت اک اخس معیاری ئ� دا بابت پین بشخ سیٹی ۔مریک

رافک اینو پگ فت دیئی، توئی، مس توئی اخبار و رسال غاتا پنک بریر ندنو ہگڑاس ہ ہ ہ ہ ہ ہ وئی پوسکنا شاعراتا خیال اک لس خلکت رافتیٹی برا ہباقاعد وڑاٹ چھاپ مرس ئ� ہ ہ ہ

را ہاسکان رسینگنگ ئ� دافتیٹی، توئی استارسوراب ان تا اینو اسکان شینک2000۔ را تم قلات ، توئی، ہمننگ ہ ہان شینک مرس ئ� دانا شینک مننگ وخت وخت2004ے

م متکنا رسال غاتیامبار مالی نزوری نا دوان گیری نا شکار مریک ول اینو پگ دا ہگ ہ ہ ے ہ را ر‘‘ نوشکی ندن توئی ’’م ہساء نا گڈیکو جت پت اتیٹی ئ� ہ ہ ان شینک مننگ2005۔

راسٹ اس جتا ء یا وئی پوسکنا شاعری شینک بننگ و دافتیان ہئ� دا کل ٹی برا ہ ے ہ ۔مخصوص ئ� ادبی گل یا فکر ئس نا کوالخوائی ئ� کننگ ئ� ے

وئی پوسکنا2005داکان بیدس م برا ہٹی شینک مروکا مس توئی ’’چراگ‘‘ نوشکی ہ ہ م ئ� کڑدار س نا خواج ئ� داٹی پوسکنو ورنا شاعر اتا ہشاعری ئ� شون تننگ ٹی ا ے ہ

رافتیان گڑان گڑاس ہگچینو خیال و جوز غاک شعری دروشم اٹ ننا مونا بریر ہ ہ ہ وئی، بلوچی، پشتو و اردو انگریزی نا ہمعیار و گچینی نا گند بریک چراگ ٹی، برا

ر ندا شینک مرس کننگ ئ� یعنی دا بین السانی ئ� رسال ئس داٹی ہنوشتاک اس ے ہ ہ ہ ہ ہ۔فکر تون گنڈوک نوشت اک شینک مریر

وئی نوشتاک چھاپ2006 م برا ہء ٹی مستونگ ان شینک مروکا توئی کیسکیڈ‘‘ٹی ہ ۔مننگو

را بلا ناغ شینک مننگ ئ� فت دیئی تلار وئی زبان نا پنی ا ہساڑی ا وخت ٹی برا ہ ہ ہ ۔اونا گونڈ ئ� جاچ ئس

2.2.5 ہفت روز تلار کوئٹ ہ ہہفت روز تلار کوئٹ نا اجراء جنوری ہ فت غان تا اینو2004ہ را تینا اولیکو ہء ٹی مس ہ ہ

فت دیئی اخباراک م ہنا د اسکان بلاناغ شینک مننگٹی ئ� دنتو داکان مست ہ ۔ ہ ے ہشینک مرس کرینو ول اوفتیٹی و تلار ٹی بیر دا فرق ئ� ک اس تو دا تینا مخصوص ہ ہ ے ہ

‘وخت ا شینک مریک‘ مسٹمیکو دا ک دا ادار ر طبق فکر یا نظری نا نوشتاک چھاپ مریر ہایلو داک داٹی ہ ہ ہ ہ ہ ہ وئی زبان نا شونداری ئ� ن ک کاروبار ئ� خدا ک دافتا جوز مون ہنا مقصد بیر برا ے ہ ہ ہ ہ

م مخصوص ئ� ادبی تنظیم س نا م بازاک تلار ا ، وا نداوڑ برجا سل م ےم�ستی ہ ہ ے ہ ہ ر وڑنا فت دیئی اخبار ٹی م دا ہکوالخوا مننگ نا دوبا خلیر ول دافتیان بیدس ہ ہ ے ہ ہ نوشت دوبریک و خاص کر شاعری کن داٹی بشخ اک مخصوص ئ� باز ا پوسکنےشاعر و نوشتوک ات درستی راستی کرفنگ ٹی تلار نا بھلو دوئس داکان بیدس ے

42

ہفت روز تلار واقعی زبان و ادب نا خذمت ٹی لگوک اونا دا گڑانا ثبوت داوڑ ئ� ک ے ہ ہوئی نا اس تینا و جتا ئ� لکھوڑ ئس مر تینا لوز اتا ےدا ادار نا کوشست داد ک برا ہ ہ ہ ے ہ م مسون ایلو داک ب چان ئس مر و دا مقصد ٹی جوانو حد ئس سرس ہجتا ئ� پ ے ہ ہ ے ہ رافک ایلو م تلار ٹی چھاپ مریک ہباز ا لوز اتیکن پوسکن ئ� دروشینک (اصطلاح) ہ

ندا ر ہاخبار و رسال غاتا نسبت باز موثر ئ� انتئ ک دا اخبار، مچا بلوچستان ٹی ہ ہ ے ہ وئی زبان� ادب ئ� خواننگ کن اسٹ انگا موثر ا ندا سوب ئ� ک برا ہلس رسینگیک ہ ہ

ہمیڈیم یا زریع نا سوب تلار ئ� پاننگ کننگ کین دانا سوب ان باز ا پوسکن ادروشینک ہ یت و گپ اتیٹی پاننگر رافک اینو پگ لس لکنو ہ۔اک دود ہ ہ ہ ہ

ہول تلار ٹی شینک مروکا شاعریک‘ معیار نا بابت کھوجا خننگیر دانا باز ا سوب اک ے مووڑ ر پوسکن ا شاعر نا کوشست مریک ک انتس ک نوشت کیو ہمننگ کیر ک ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ے۔چھاپ مر

2.3 شاعرکوئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور نا شاعر اتا کاریم تا گونڈ و جاچ م برا ہدا بشخ ٹی ہ

رافتا شاعری نا بناء قدیم شاعری یا مکتب درخانی نا گڈیکو دوران بناء لین ہئس ہ ہ ہ ندن دافتیٹی وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور اسکان برجاء مریک ہمریک و برا ہ

را وئی پوسکنا شاعری‘) رافک برا م شاعراک اریر ندنو ہگڑاس ہ ہ ہ ء ان1960ہراد نن ےباقاعد وڑاٹ بناء مریک ہ وئی1980ہء اسکان ایسر کین و 1980ہ ہان گڈ برا

راٹی ء ان پد جدت و پین1990ہپوسکنا شاعری نا ارٹمیکو دور نا بناء مریک م شاعری کننگ ئ� (نا اولیکو دور ٹی را اینو اسکان برجا ئ� ۔پوسکنی برس کائک ہ ہ ہ

وئی رافک برا ندنو پن ئ� ہتو دا دور ٹی باز ا شاعراتا پنک بریر ول دافتیان گڑاس ہ ہ ے ہ ہادب اٹ لس چائنگر دنک خلیف گل محمد نوشکوی، پیر محمد نیمرغی، میاں ہ ہ

عبدالحق لاکھوریانی، تراب لاڑکانوی، موسی طور، عبدالباقی درخانی، عبدالغفورندن دافتیان خلیف گل محمد نوشکوی و پیر محمد نیمرغی نا ہدرخانی، و پین پین ہ

وئی پوسکنا شاعری نا دور نا تعین ئ� کننگ ، برا ہبارواٹ ڈاکٹر رزاق صابر نا دا رائی ہ ہٹی کمک کیک بقول صابر نا ک خلیف گل محمد نوشکوی، پیر محمد نیمرغی، ہ

، داڑان وئی قدیم شاعری و پوسکنا شاعری نا نیام ٹی پول نا کردار ئ� ادا کیر ہبرا ہ لنگ کین ک مذکور شاعراتا تعلق تو قدیم شاعری ان یا مکتب درخانی یت ئ� ہدا ہ ہ ہ ہ ہ ‘ ول دافتا خذمت اک پوسکنا دور اسکان برجاء مریر یا ہتون گنڈنگ کننگ مریر ے ہ

م زکر کننگاک پوسکنا شاعری نا اولیکو دور اسکان برجا سلیر الو ہ۔م ہ ہ ہ

ہ خلیف گل محمد نوشکوی2.3.1 ۔را کثیر التصانیف پاننگر مو شاعراتیانئ� م ہخلیف گل محمد نوشکوی بلوچ نا تعلق ہ ہ ہ ہ

دا وخت اسکان نوشکوی نا بیست ان زیات کتاب اک مختلف سرحال و صنف اتیٹیرست اونا کتاب تحفت رئیسانی گفتار رخشانی،( رافتا ف ہچھاپ مسونو، ہ ) ٹی18ہ

۔داوڑ ئ�

43

ہ تحفت البلوچ۱ ۔

۔ جذب الفقراء۲ہ تحفت خان قلات۳ ۔

۔ گلشن مصطفی۴ہ تحفت الفقراء۵ ۔

ہ گلدست نوشکوی۶ ۔

ہ مجربات نوشکوی حص اول۷ ۔

ہ مجربات نوشکوی حص دوئم۸ ۔

۹ ۃ شروط الصلو ۔

۔ معلم الحج۱۰۱۱ ہ رفیق را مدین ہ ۔

ہ قاعد نوشکوی۱۲ ۔

۔ مجربات فارسی۱۳ہ قصید شا حسین۱۴ ہ ۔

وئی حکومت نا زوال۱۵ ہ پوسکنا دور و برا ۔

ہ قصید شا فصیل۱۶ ہ ۔

ہ قصید کرنل قذافی۱۷ ۔

ہ تحفت ریئسانی، گفتار رخشانی۱۸ ۔

ۃ قصید البلوشی فی مدح جلال الملک الحسین۱۹ ۃ ۔

ہ تاریخ اسلام حص اول، دوئم، سوئم۲۰ ۔

وئی شاعری ٹی، را برا ہبڑزکو کتاب اتیٹی گڑاس کتاب قصید صنف ا نوشت ئ� ہ ہ ہ ہنوشکوی ئ� قصید نا صنف ا کل ان بڑز کیر یعنی دانا کچ پین ئس قصید نوشت ہ ہ ہ

، نوشکوی نا گڑاس، کتاب اتا زکر ئ� کین تانک اونا فکر و خیال نا بارواٹ ہکتن ہ ے نداری ئس مر ے۔چا ہ

2.3.1.1 ء1954ہگلدست نوشکوی

44

را اینو اسکان ایسر رفنگان ندنو سرحال ئس ا قلم ہگلدست نوشکوی ٹی اس ے ہ ے ہ ہ ہ ادری ئ� خنار تو اوفتا نیام ٹی تاڑ راتم بلوچ قوم نا دلیری و ب ہمتن یعنی انگریزاک ہ ے

ہواڑ ودی کننگ کن یا اوفت اس ایلو تون جنگ تننگ کن اس ویل ئس بڑز کریر یعنی ہ ے ندا وئیل اینو نا د وئی و بلوچ ئ� نسلی حوال اٹ اس ایلو ان جتا کریر و ےبرا ہ ہ ہ ہ

ندا وڑنا سوج اتا ورندی ت نوشکوی گلدست ہاسکان حل طلب ئ� گڑاس ے ہ ۔ نوشکوی‘ ٹی تننگ نا کوشست ئ� منظوم انداز ٹی کیک، دا کتاب، نصلیت بلوچ و

وئی ئ� نوشت کننگ نا مقصد ئ� ‘ نصلیت بلوچ و برا ئ� وئی نا سرحال ا نوشت ہبرا ہ ہ ہ ۔نوشکوی تینٹ دن بیان کیک

ربان میر علم خان صاحب بادینی کن پار ک ا گل محمد بلوچاتا’’ ےاس د کنا م ہ ے ے ہ ے ہ لیڈراک بلوچاتیکن پوسکنو تاریخ جوڑ کرینو مگر ننا قومنا (رخشانی) اصلیت ئ� ختم

ندا سببان داس ای اوفتیکن گڑا ن گڑاس روشنی لک�و تاک ائند اوفک غلطی ہکرینو ہ ہ ہ ہ م کن دا گڑانا ضرورت الویک لیکن سندھی اخباراتیٹی خناٹ ک اوفک ہٹی بفس، وا ہ ے ہ

ر ک کتاب ’’تاریخ بلوچستان‘‘ صاف غلط ئ� چونک ای ہسندھی زبانٹ لکاس� ہ ےبلوچستان نا باشند و بلوچاتیان پیدا اٹ گڑا کن دا ضرورت تما، حیاتی وفا کر ے ہ

۔)19هللانشاء ا مکمل تاریخ بلوچستان ئ� جوڑ کروٹ‘‘(ہول افسوز اینو اسکان نوشکوی نا است نا دا خواست پورو متو ک او تاریخ ے

م مننگ کیک ک او تاریخ بلوچستان ا کاریم ی وڑاٹ نوشت ک یا دا ہبلوچستان ئ� س ہ ے ہ ہ را چھاپ مفرور ئ� ۔کرو ئ� ہ

رفین ک باز اتا دا خیال ئ� ک بلوچاک امیر حمز نا اولاد م ہنوشکوی ایلو دا وئیل ئ� ہ ہ ے ہ ہ ن ے۔ان ئ� دانا ورندی ئ� داوڑ تس�

ہبنگٹ داس نا ای بلوچاتیانہپار پیدا ان نن امیرحمز غان ہ

ےرا کا نم دا خیال توسن ے ہےامیرحمز نا نسل ختم مسن ہ

کتاب المغاری نم سیل کبوہباب القتل الحمز ئ نم خوانبوےاوڑان پت ایلم نم جوان مریک ہ

ہک امیر حمز کن مار مسڑاٹ کیک ہچ بفک ہو ایلو نم دا خیال ےےشانام نا قص نم یاد افک ہ ہ

45

ےبلوچ خان تینا قوم تون پار انتہنوشیروان پ زاما وتی نون جنت

ہار شانام ٹی صفادا بیان ےبلوچاک پیشتمار عادل نا دو ان

اریس رعیتس نی کسری تخت ناہنوشیروان و حمز اس وخت نا ہہاو وخت حمز ئ مار الو اصل

نما چل چار بولک پیشن مس کلہنم انگریزاک داس گمرا کریر ہ ےنما نسل ئ چکار امیرا دریر

ےندا تعریفٹ نا مون مون کریر ہہتخار دوستی ملک ئ نا قوز کریرہبلوچ حمز نانی اولادس مروسےانگریزات ملکان تینا بند کروس

رک ہہتواریخ حمز نانی خوان ہےگڑا تین اونا اولادس کرک

ےاگر اف ن معلوم نی چپ کرک(20برک نوشکوی ان نی معلوم کرک)

ننگ نا ہداکان بیدس، گلدست نوشکوی ٹی بلوچی نظم, دردو نا فضلیت، مدین غا ہ ہ ی، لم و باو نا نافرمانی کروکا بندغاتابیان, بخیلی و سخاوت نا بیان، ہاست خوا ہ ہ

م منظوم وڑاٹ درشان ہڑس، جوف نا بیان، قیامت ٹی مروکا دوانزد ٹولی تا زکر ہ ہ ہہ ، دنتو، گلدست نوشکوی، ہکننگان چو1954ے ہء ٹی شینک مریک ول دانا خیال اتیٹی ے

۔پوسکنی ئس افک دافتیٹی مکتب درخانی نا روایتی ا خیال اتا چرجوئی خننگک ہ

2.3.1.2 ء1958ہتحفت الفقراء بی م مذ م مکتب درخان نا روایتی شاعری ملیک یعنی داٹی ہتحفت الفقراء ٹی ہ ہ ہ ہ

ہرجحان نا درشانی مریک، تاریخی ا قص غاتا بیان، مختلف پیغمبر اتا صفت و اوفتا ، بیر دا کتاب ٹی اس نظم ئس مثنوی نا وڑاٹ ملیک ، منظوم کننگان ہواقع غات ہ ے ے ہ

46

ہراٹی، نوشکوی نا خیال اتیٹی عشقی مضمون نا اواری نا گند بریک او تینا شاعری ہ، یعنی او تینا محبوب نا ، تشبی و استعار استعمال کرین ےٹی اولیکو وار، پوسکن� ہ ہ

، خن، کلک، دندان ت باز گچین وڑاٹ شعریت تریس ہدروشم ئ� اونا جون نا عضوات ے ے تیک ہاوت اس جتائ� رنگ سیٹی دن مونی ہ ے ‘

’’ ےیا خدا ایتس نشان نی نورخن تا جلد برےدا غریب نا است ئ تینک او غارت در ہےش،ک،ر،ز ئ ب تا ن کنا است ئ درےندن زیبا صنوبر قول ک پین تین مر ہ ہ

یتس کروس ہمثل طوطی او شکر لب مون ملوس ےدو اشارت مئ خ اٹ او کن خوشحال کروس

ےدا صنم قد ئ خداوند قدرت اٹ پیدا کرےکل دنیا ئ نازی ا عاشق ئ شیدا کر

ےزاعفران نا درخت س اوخ ئ ن دن اس کناہب ئ ل، د، درمیان اوڑک قربان سا کنا ہ ہین مر ےمرواری دنداک ئ اونا دنک کافور پ ہ ہےل ئ ب، اٹ گل گلابی اوفتا بج پرد ار ہ

ار ےک ئ ل،ک،ا,ک کر شبنم دن ب ہ ےرفک گل گلاب وقت سحار) (21ہمرواریان زیب

2.3.1.3 وئی حکومت نا زوال، ء1984ہپوسکنا دور، و براہخلیف گل محمد نوشکوی نا دا کتاب و ایلو کتاب اتیٹی باز فرق ئ� یعنی داٹی روایتی

یسون او داٹی اولیکوار، تینا راج، ےسرحال اتیان جتا ئ� سوچ و خیال ئس مونی ہ ے۔سرڈار، میر معتبراتیا تنقید کرین و اوفت کسرنشان تننگ نا کوشست کرین ے ے

مو وخت نا گورنر، م نوشت کرین ہندن باز اتا جوانگا کاریم تا زی ا اوفتیکن قصید ے ہ ہ ہ ہم کیک داکان بیدس، یورپی م کرین و اونا حج پالیسی تیا تنقید ہبزنجو تو مکالم ے ہ ہ

رافک روس م تنقید کیک مو خیال و سوچ اتیا م درشان کیک ہفیشن نا خرابی ت ہ ہ ہ ے ندن وطن نا توار ک وطن نا گرج اک انت ئ� بلوچ قیدی تا اجوئی کن ہان متاثر ئ� ہ ہحکومت وخت ات یات گیری کننگ، بلوچستان نا سرداراتیان گل شونی تون اوار، ے

م درشان کیک و بلوچ قوم نا تین بی و زوال نا سوب ات ہبلوچی حکومت نا ب س ے ہ ے م خلیک عرض دا ک نوشکوی دا کتاب ہپتین نا،نااتفاقی ان مروکا نقصان نا انداز ئ� ہ ہ

47

راڑان دا درشان مریک ک شاعر تینا ڈی و , ب اٹ تنقید کرین ہےٹی راج ا است نا ہ ہ ے ہ ، اولیکوار ےڈغار تون تفوک و شاعری نا حق ات ادا کننگ نا کوشست ٹی لگوک ے ے

۔نوشکوی نا شاعری ٹی مزاحمتی، رجحان خننگک یورپی فیشن ان مرمننگ و دانا ۔اثر ات داوڑ بیان کیک ے

ندن داک مسیحات خنار ےمست کریر انگریزاک ہ ہنار وشان ہخان و سردار و نواباک کل نما ہاخر گیرام مس غیرت ملک ئ تینا گم کریر

لی ان رم کریر ہلاٹ نا بگی ئ چکار ب ےےد پد پد سلیسر دافت ترقی ئس متو ے ےےخیسن چاندی کشار دافت میمس دو بتو

)22(2.3.2 پیر محمد نیمرغی

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی شاعراتیان ئ� اونا شاعری م برا ہپیر محمد نیمرغی ہ وئی غزل نا ساک ئ� برجا تخان او غزل چ خننگپک بلک او برا ےٹی روایتی وڑوڈول ہ ہ ہ

نیمرغی نا شاعر رافک استا یک پٹک اثر کیر نداوڑ درشان کیک جر و فراق ئ� ہ۔ٹی ہ ہ ہ ۔مننگ نا پس منظر ئ� اسحاق سوز، اس عشقی حادث ئس پائک ہ ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری ٹی، نیمرغی نا نوشست اک تینا مٹ تینٹ ئ� دا وخت ہبرا ،اسکان اونا ارا کتاب چھاپ مسونو

(i روفا 1948بازار سخن نیمرغی ادر مسلمان‘1961ہء و م ہء داکان بیدس ب ‘ غائو نیمرغی ( وئی زبان، خیرخوا ، صاف برا ربانی، ازموند ہباو نا پنتاک، خدان م ہ ہ ہ ہ ہ

۔)چھاپ مسونو25

2.3.2.1 ء1948بازار سخن نیمرغی مو ر وئی غزل نا اسل دروشم خننگ اک داٹی، غزل نا ہبازار سخن ٹی ’’برا ہ ہ راتم غزل نا تعریف رافتا مننگ غزل کن المی ئ� یا ہگرج و خواست اک پورو ئ� ہ

یری نا احساس، محبوب نا جر و فراق، ز ، �ک ک داٹی حسن و عشق نا قص ہکننگ ا ہ ہ ہ ر عضوکن، مناسب و گچین و تشبی و ر بشخ ئ� شاعری ٹی نازیفنگ و اونا ہجون نا ہ ہ

تنگ دا کل بازار سخن نیمرغی ٹی ملیر ہ۔استعار اتا ہ ہ

رافک اسٹ ان زیات زبان تیٹی اوار نوشت ئ� یعنی ندنو غزل اریر ہداٹی گڑاس ہ ہ وئی، فارسی و فارسی وار دونا لوزات باز وئی، اردو، برا ےاس مصرع ٹی، برا ہ ہ ہ ہ

48

وئی لوز اتا م برا نداوڑ خلان ک ایلو زبان نا لوز اتیا ہجوانی اٹ و گرج اتا بابت ہ ہ ے ہ وئی ئ� داوڑ اوار کرین ے۔گمان مریک دنک او دا غزل ٹی، فارسی، اردو، برا ہ ہ

یں ہپرسیدم ازیار، انت کیس تس جواب, کچھ بھی ن ہیں وتا ن ، کبھی ہگفتمت‘ دانگی برک پار ہ ے

ہےانتظارام، تس جواب بننگ نا، منزل دورمیروم رائ رضا، پروا اف، تیرا کبھیہےدل بگوید‘حال ئ تیناک بیان، منظور ے

رکس ک پا ئ‘ جھوٹ ئ سبھی ہگفت ندارم باوفا، ہےچشم بادامی ئ‘ او خلکر تیرٹ‘ دور سیں ‘ تم پر رحم ن چ پار تو او ، ہزدم ا ے ہ ہہ ہ

ےانتظارم روز شب، خیال ک نوا، میری طرفی ) ہنیمرغی م گفت، اخررحم کر، مجھ پرو (23ے

م عصر شاعر اتیان زیات، غزل نا حق اک سوگو ئ� ۔نیمرغی نا شاعری ٹی، تینا ہ راوڑ دو بریک او پین کس تون افک، اونا شعراک امد ہدانا شاعری ٹی سوز گداز نا را احساس، یا ، مو احساس و فکر نا کوالخوائی ئ� کیر ہافس بلک است نا ت ان، ہ ہ ہہ ہ

�نگک یا اونا ت ٹی اسک، اس جاگ ئس محبوب نا جتائی نا درد ہغم گھڑتی اود ک ہ ہہ ہ ے ۔گھڑتی ت داوڑ درشان کیک ے

ہتمام دنیا ئ چرینگاٹ ک نا غمتان جدائی ناہبتو ارام کن جاگ ئس نا دردان جدائی نا ے

ہکسس تو اف اس عضوئس خنوت ای مثالٹ نا ہےدمس مشغول مریو اوڑتو کر ویران جدائی نا

رجاکسس کپک کن اباور یتات نا ےکیو ہ ے ہ ہہدماغ ئ چاو کمزور ئ ک نا فکران جدائی نا ہہوطن نا اف کن پروا، ن اولاد مال نا خیال ے

امر کیو ای اریٹ لاچار مڑا کلان جتائیےار لاچار نیمرغی کروک د و نن زاری ے ےےتمام غمت اس دیدار کر تالان جدائی نا ) ہ ۔(24ے

49

2.3.2.2 روفا 1961ہمء نا جنگ نا زی ا نظم1965داٹی، حمد، نعت اتیان پد، چنانا نا تعلیم و تربیت‘ چ رسینگپک ڈاکٹر عبدالرحمن روفا اینو پگ م نوشت ئ� م ہاتیان بیدس، من غزل ہ ہ ۔ ہ ہ ہ

را داوڑ ئ� روفاغان غزل ئس نا من شعر نوشت کرین ۔م ہ ے ہ ہ ے ہ

ہچ سرنگ نا وس اف اوڑسک سرکیوای ہر, ب غم او خاچان ےبش کر کنکن بلائس ے ہہ ے

ےنداخس ن خنواس د بنس جوانی اٹ انت پائو ہ ے ہیتو ای ) یتات خف تورس امر یادا ہگڑا ہ ے ۔(26ہ

(1985-1905میاں عبدالحق لاکھوریانی ) 2.3.3رانا تعلق خضدار نا علاق لاکھوریان ان اس،او ہمیاںعبدالحق لاکھوریانی، دسمبر26ہ

ری نا خلق سوراب ٹی ودی مس(1905 میاں27ہء ٹی، داد محمد سندڑ ز ۔) �ن تما ینگنگ نا سوب ان'' لاکھوریانی''پ ۔عبدالحق لاکوریان ٹی ر ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی شاعر اتیان ئ� دا وخت اسکان اونا اس منظوم ہاو، برا ۔ ہ ے۔) نا پنٹ چھاپ مسون1951ئ� کتاب ئس سخن حق (

2.3.3.1 ء1951سخن حق ہ۔سخن حق ٹی مختلف سرحال اتیا شعراک دو بریر والئی ریاست نا شان ٹی

م کننگان میاں عبدالحق مزاحمتی م ملک داکان بیدس سرداراتیا تنقید ے۔قصید ہ ہ ہ وت ئس ان ےسوچ ئس تخوکو شاعر ئس انتئ ک اونا تعلق راج نا غریب ئ� خا ہ ہ ے ے

ندا سوب ئ� ک او میر معتبر و سردار اتیان بد‘دریک اونا انقلابی ئ� سوچ ئس ہاسک ہ ہ ہ ۔اسک

رفنین یعنی دانا ڈکالی و خشک م قلم ےسخن حق ٹی بلوچستان نا حالت زار ا ہ ہ ، دا ہسالی ان پد دا جاگ نا الم نا ب وسی ک او سندھ نا پار غاتینا گزران کن کار ہ ہ ے ہ

رانا درشانی ئ� شعرئسیٹی داوڑ کیک ۔مچا واقع غات منظوم کرین ہ ے ے ہ

ہےڈی تینا الار المک سندھ کن رمب کریرےڈال گیشتر مچ کریر مان تینا گم کریر ے

ےا نن چھٹفو دا سندھ نا پنداتان اللهمپ اتان ڑد نا ہبیزارنن مسنن ے ہمی اتا راز ار ےسندھ نا بندش ٹی ف ہ

50

م بازار ےپوریا اگر ک او کس ئس داڑ ہ ے ےےخواج نن چھٹفو سندھ نا خواری تیان ہ

ری تیان نپرو مینگل تونڑی‘ ز ہسندھ ا کس ہےمولا نن چھٹفو سندھ نا پنڈنگان۔(28سندھی تا در درا باخو کن زنڈنگان )

ینگ انگ نا سوب ان اونا شاعری جھالاوانی ہمیاں عبدالحق لاکھوریانی خضدار ٹی ر ندن سندھ نا خڑک مننگ نا سوب ان، اونا شعراتیٹی سندھی ج ان گواچی ئ� ہل ہ ہ

م اوار مسونو دنک ہلوزاک ہ ‘ہمٹھا مور منٹھار، کپ ناز کنتو

خدا پاک چائک است کنا باز نم تو28ص،

امید اسرو ئس ننا نی سدا یا حبیب خدانما اسرو، اعالم کل لگایا حبیب خدا۔۹ص،

م اوار دنک ہدینی خواننگ نا سوب ان اونا شعراتیٹی باز ا قرانی ایات اک ہ ،رفور ہہو من ربک و من نبیک و مادینک برور

رانگ نروس ن کس ایڑ کچوئی ئ ےکروس انتس ہ ہ14۔ص

ےقیموالصلو قران ٹی کامل ا توالزاکو اوڑتو ار شامل ے ۃ ے ۃےجی جی کبو نم صادقا صدیق سختی ٹی پیغمبر نا غارنا رفیق ےے

۔20ص، ج ٹی پاننگر اوفت شعری رافک جھالاوانی ل ےداکان بیدس، باز ا سندھی لوزاک ہ ہ ہ ہ

، لائنگ، کھتوری، سموری، عصیان، اوندھائی، ، دنک یسون ہلوز نا وڑاٹ شعراتیٹی ے ہ ندا وڑنا لوزاک �ھڈی و پین ہفقیر یانڑی، براگیانڑی، جوگیانڑی، سامیانڑی، ک

ہ۔شعراتیٹی دو بریر

، مسیت یا مسجد کن منجد، یسون دنک م ہباز ا لوز اتیکن تینا وڑاٹ لوز ے ہ ہ رافت باز زیبائی اٹ تینا ےبلوچستان کن، (مش) ریل کن، انجڑ و چمن کن گواڑخان ہ

ے۔شعراتیٹی خلان

51

م دو بریک اونا ، کافی، حمد و نعت ان بیدس، غزل ہسخن حق ٹی، مثنوی، قصید ہ ۔غزل نا وڑک داوڑ ئ�

ک ا م ئس است کنا پائک خدا چا ہاریٹ ای ب ب ے ہ ےےر وخت گھڑی غمات ٹی عمر کائک خدا چائک ہوش تینتو دیس ‘ کنا راوختا کیس ہجدائی ئس ے ہ ہ ہک وش کنا کائک خدا چا ہتولنگ تنتو الیپیس ہ ہ

رک داس جدا مسٹ ہد ئس اس جا، ن تو اسٹ‘ ہ ے ہ ےک ک خدا چا ہنما دیدار کن بسٹ است کنا خوا ہ

ےعبدالحق نی کرک قربان تین محبوب نا محبانک ) م خوبان اگر خوائک خدا چا ہسیر تینا ہ (29ے

2.3.4 وانی) (1983-1911ہباباعبدالحق شاوانی نا اراٹی را پدا ن با با عبدالحق ناپنٹ پنی مس او عبدالغفور شا ادر خان ہب ہ ہ

ادر30ٹی خلق حسنی تحصیل دشت ضلع مستونگ ٹی ودی مس (1911 البت ب ہ) ہ ۔ ہخان ان بابا عبدالحق مننگ نا سوب ات اثیر عبدالقادر دن درشان کرین ک ے ے ‘

ادرخان تینا خواننگ اراغان شروع کر م�ستی خواننگ کن او بلوچستان و سندھ’’ ےب ے ہ تم اونا پن نا خوانا، مدرس دارالعلوم کھوس (کچھی) نا م ےنا مدرس غاتیٹی ہ ہ ہ ہ ہ

ادرخان ان بدل کرس عبدالحق تخا‘‘(کسر نا چاری،پ، ہب ۔)15ہ1.3.4.1 (1992کسر نا چاری )

وانی نا ، داٹی، باباعبدالحق شا وانی نا مرتب کروک ہدا کتاب عبدالقادرشا ے ہ ، کسر نا ، داکان ایکان پٹ و پول کننگ ان گڈ، شعری دروشم تننگان ےشعرات ے

یئت ٹی ئ� داٹی، حمد و نعت ان گڈ، غزل اتا چرجوئی بناء مریک ۔چاری، غزل نا ہ

تنگ نا کاریگری درشان ندا ی ہباباعبدالحق، نا شاعری ٹی، لوزاتا ترکیب او افتا س ہ ہ را پوسکنو موشاعر وئی پوسکنا شاعری ٹی تینادورنا ہمریک، او برا ے ہ ہ

، او امر راوڑ نا استعار ی بلد اسک، ، مجاز م�رسل نا استعمال ان س ،استعار ہتشبی ہ ہ ہ ہ ۔دافت استعمال کرین گڑاس وڑک ے ے

لکونس زو زو برک ہزلف نا کمک اٹ شکار ےرک ہہگھٹ ٹی بابا نا شاغانس تنا ب بر ے

52

44کسر نا چاری‘ ص‘ ہموننگا زولفاکت ٹکی دوش غان بار اسور ہ ہچپ کریسر او کننگ کن عاشقاتا چا‘ درو

46کسرنا چاری‘ص‘ ……

لیو دانگ اینگ وان بار چنڈی ہر ت ہ ہ ہہاف کن ارام درختان بار کاٹم خسیو ے

یل ا پھل نا وڑ باریسٹ دیدن ک نا ےای س ہ( تم نا گوش تون دیدن ک نا ای مخیو ہوا ے ۔(31ہ

……وانی باز ا پن تا،صفتی ئ� پن (اسم صفت) جوڑ کرین دنک ڈنگ ان ہباباعبدالحق شا ے ہ

راد ڈنگ خلنگ ئ� تو اود ’’ڈنگوک‘‘ پارین دنک مو بندغ ہ’’ڈنگوک‘‘ ے ے ے ہ ہ

ےدوش نا ڈنگوک جوگی دم کر صحت خنا ے ہچو دارو ئس صحت تتو ہزلف نا ڈنگوک ے

) 43کسر نا چاری‘ ص، (راٹی، استعار ان بیدس، تشبی تا جوان وڑاٹ استعمال ہاونا غزل ئس نا من شعر ہ ہ ہ ے

ند ئس پنپک، اونا چو ، اونا لوز اتا ترکیب داخس زیبا ئ� ک اوفتا روانی ہم کرین ہ ہ ے ہوئی پوسکنا شاعری ٹی، بابا عبدالحق کل ان ، برا معصر اتیان جتا ئ� ہاسلوب تینا ہ

، دنک اتی شاعری کرین ہزیات استعاراتی و تشبی ے ہ

و ا خنک نا خمارا است ٹی سم خلکونو ہاےزغم بروانک تیر مچا چاک جان سیبوتسونو

ےعاشق ئ ال بر خڑک حسن نا دیدار ک ے ےن خیسونو رنی مون و پی ہزیب نا رنگات ہہ ے

رنی بامس ت خنجرا ہدھنک سیارمار زلف ے ہ ے ہےولولٹ قیدی کرینو خنجرٹ است تڑینو

د و شکل انت مر قندو نبات ےانت گڑاس ش ہ ے

53

گواڑخان زیات کاغذی ا جوڑک اونا خیسونو، دبلی ئ در نا ہچلوی ابات دھنک ہ

ہیت سیتون مرد ئ زند کروک او مسونو ) ہ ۔(32ہ2.3.5 ،ودشت(1913عبدالکریم تراب لاڑکانوی،)

نکینی مننگ نا سوب ان تراب لاڑکانوی نا پنٹ ہعبدالکریم تراب‘ لاڑکان ٹی ہ ، دا ڑتوما زبان تیٹی نثر و نظم نوشت کرین وئی ےچائنگک، تراب، سندھی او برا ہ ہ ہ

وانی تراب ، ڈاکٹر حمید شا چو، کتاب ئس شینک متن ول ہوخت اسکان اونا ے ے ہ م کثیرالتصانیف درشان کرین اونا بابت، تراب‘سد ان زیات سندھی، ےلاڑکانوی ئ� ہ

�را کتاب سرائیکی او سی ان زیات کتاب ( وئی ٹی نوشت33پنج کتاب اردو، ا ہ)برا ہ چو کتاب ئس نا ڈس ملیپک، البت او ایلم اخبار ٹی، ، ول پٹ پول ان پد اونا ہکرین ے ہ ے ے شعر اوشاعری نا سرحال ا، شاعری نا فن، او پٹی اتا بشخ نا سرحال ا نیاڑی تیکن

ے۔نوشت کرین ہ

را م اونا گڑاس شاعری دو بریک،’’شعر و شاعری، ہرئیس نبی داد نا گلدست ٹی ہ ہ فت دیئی را ہفن ئ� شاعری نا زی ا‘ اونا پٹ پولی ئ� سلسل وار ئ� کالم ئس اس ہ ہ

ی ئ� ک موڑ او جاگ ئس نوشت کیک ک کنا است خوا ہایلم ٹی شینک مرس کریک ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ وئی شاعری‘‘ نا پنٹ کتابی دروشم ایتو ول اونا دا خواست ےدا کالم ات ’’استاد برا ہ ے ، اونا شعر اتیٹی ، بیر اونا جاگ نا جاگ ئس غزل اک دو بریر ہاینو اسکان پورو متن ہ ہ ہ ے

نی اسک انتئ ک او فن شاعری نا زی ا پر مغز ئ� نوشت، نوشت کرین �س� ے۔فنی ب ہ ہ ے ہ

ہشا بھٹائی نا شان ٹی نظم ئس نا ت گڑاس بند ے ہ ‘ہاو دلبر او پروان ش پنجتن نا ہ

ہاریس بادشا نی تو ملک سخن نار انجمن نا ! ! خواجئس خواج ہبل ہ ے

نی پھلس گلاب اتا نی زیبس چمن ناےدا دنیا گنوک نا شعر و بیاناہاو شا گدا صدخ نا استان نا ہ

……ےمحبت نا نن د کریس نی مئ نوشی ے

او میدان ٹی عشق نا سرفروشینا اسکندران بڑز‘ ایشی بلوشی

54

ر سال ار نا جشن تاجپوشی ےدا ہروج ٹی نی قادر کلامی ہکریس ہ

(34قیامس کا دنیا نا دلبر سلامی )�س�ن ئ� گشاد م عصر شاعر اتیٹی، فنی و فکری بابت ب ہتراب لاڑکانوی تینا دور او

ہئس نا خواج ئس اونا غزل س نا من شعر ے ہ ے ، ےدیر ای کاو بنفو درداتا داستان ے

ڑد عجب زمان ہصد رنگ نشان ایتک ے ہہاست ئ ارا ک پرغک دنیا نا دور گردشہدوستی ٹی درد ملک قدرت نا کارخاندا باغ ٹی حسن نا لکاکو پھل عجیبو

ر حسین ان دلبر کنا یگان ہدنیا نا ہستی ار ک ایکا ہدنیا ٹی عشق حسن نا ے ہ

(35ہقائم تراب نا ھم ھندا مرو تران )وئی پوسکنا شاعری نا بنائی ، برا رافت مو شاعر اتا گونڈو جاچ ئس اسک ہدا ے ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری نا نیام نا ہشاعر پاننگ کننگ کین یا دافت مکتب درخانی و برا ہ ے ہ وئی پوسکنا شاعری نا بناء ہدور نا شاعر پاننگ مریک، داکان گڈ، باقاعد وڑاٹ، برا ہ م اوار ئ� دنک موسی طور، مولوی عبدالباقی ہمریک، دا دور ٹی بازا پین شاعراک ہ

ےدرخانی، مولوی عبدالغفور درخانی ول مولوی عبدالباقی درخانی نا کتاب و نوشت ۔ء ان پد نا شاعراتیٹی کننگک1960ہء ان پد زیات نظر بریر گڑا دانا زکر،1960اک

۔2.4 وئی ادبی تنظیم اک ۔برا ہوئی ادبی گل اتا کڑدار ئ� ن وئی پوسکنا شاعری نا شونداری و تالانی ٹی، برا ہبرا ہ ہ ننگ نا ہکننگ کپن انتئ ک دن انگا گل (تنظیم) اتا جوڑ مننگ ان، ادب و زبان م�ستی ہ ے ہ �ھل ول کوشست کیک، دافتیان، ادب نا مقصد درشان مریک، دافتا مننگ ان، تنقید پ

�ک ننگ ا ر گڑا ئ� اصلاحی وڑاٹ ۔خلیک و ہ ہ

(i) وئی ادب ٹی اولیکوار، دا گل اتا خیال ئ� ہ برا ء ٹی حقیقی دروشم1959نومبر4۔ وئی ادبی بورڈ‘‘ ( راتم، نورمحمد پروان اونا سنگت اک، ’’برا ہملا ہ ہ) نا پنٹ، اس36ہ

وئی ادبی دیوان نا پنٹ مونی را من وخت ان پد، برا ہادبی ئ� ادار ئس جوڑ کریر، ہ ہ ہ ندن وئی ادبی اکیڈمی نا پنٹ پنی مس، را، دیوان ان، برا ہبس، ہ ء ٹی دا1962ہ

رانا اولیکو بانی صدر، عبدالرحمن وئی ادبی اکیڈیمی پاکستان نا پنٹ جوڑ مس ہبرا ہ

55

وئی، زبان37کرد ( رافتا مقصد برا ہ) اسک و نورمحمد پروان دانا نائب صدر اسک ہ ۔ ہ را اینو اسکان برجا ئ� و دا وخت اسکان دوسد ان زیات ۔و ادب نا شونداری اس، ہ

م کرین ے۔کتاب اتا اشاعت ئ� ہ

(ii وئی شاعری شینک ہراتم، پانزد د ئی ایلم مستونگ نا بناء مریک تو اوٹی برا ۔ ے ہ ہہمرس کیک تو گڑاس، شاعر اتا صلاح و سوج اٹ، ’’اصلاحی بورڈ‘‘ نا پنٹ اٹ گل

وئی شاعری نا فنی وڑاٹ جاچ و اصلاح کننگ رانا مقصد، برا ہس نا بندائو ئ� تخیر ہ ہ ے ، میر عبدالرحمن کرد، عسکر ہاسک، اصلاحی بورڈ نا باسک اتیٹی نورمحمد پروان

ی، پیر محمد زبیراڑی و نادر ڑی، غلام نبی را ہبلوچ، ابوالنصر مولوی محمد ل ہ م38قمبرانی ( ہ) اسک اسر دافک شاعری تو اوار، نثری نوشت اتا جاڑ جوڑی ئ�

ہ۔کریر

-(iii 1968وئی ادبی ہء ٹی، مولانا عبدالباقی درخانی نا کماشی ٹی، ڈھاڈر ٹی، برا وئی زبان و ادب نا39سنگت ( م برا رانا مقصد ہ)نا پنٹ گل س نا بناء مس ہ ہ ۔ ے

چو ڈس و نشان ہشونداری اسک ول دا وخت ا دا گل بیر کتابی اتیٹی ملیک دانا ہ ے ے۔ئس افک، تینا دور ٹی چندی کتاب ات چھاپ کرفین ے

(iv م1960۔ رافک داخس تو پنی متوس وا ہء ان پد گڑاس، ادبی گل اتا پنک بریر ہ ہ را اسحاق سوز، نا ہگڑاس اشاعت نا کاریم ت کریر، دنک ’’ادار ادب بلوچستان‘‘ ہ ہ ے

دایت نماز‘‘ ئ� وئی‘‘1968ہ’’ رانا سیکرٹری ’’عبدالرحمن برا ہء ٹی چھاپ کریس�س ہ ر و باسک اتیٹی، اسحاق سوز، مولوی عبدالباقی درخانی، مولوی دین اسک اس�

وانی، اسک اوار اس�ر ۔محمد شا ہ

را ء ٹی چھاپ مریک اودا1969ہداکان گڈ اسحاق سوز نا کتاب ’’گلشن سوز‘‘ وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان‘‘ پنی ا ادبی گل نا پار غان شینک مریک، ہ’’برا ہ

وئی ادبی دنیا شیخ واصل نا جنرل سیکرٹری اسک ہمو وخت اسحاق سوز، برا ہندا ادبی گل نا پار غان شینک مسون ول داکان گڈ، دا ادبی م ے’’جذبات سوز‘‘ ے ہ ہ ہ

چ سماء تفک البت دانا باسک اتیٹی کریم بخش را وخت اسکان برجا مس ہگل ہ ہ ۔سائل، عبدالغفوراحسن خارانی اسک اوار اس�ر

-v وئی اکیڈمی پاکستان نا گڑاس باسک اتا، رکنیت ات دا سوب ان ختم کننگاک ہبرا ے ہ ندا ٹولی، ہک اکیڈیمی نا باسک مننگ کن پٹ و پولی اسکالر نا مننگ ضروری ئ� تو ہ

وئی ادبی سوسائٹی (1978مارچ 18 ہء ٹی اکیڈیمی ان جتا مرس برا ) نا پنٹ40ہ را اینو رانا اولیکو چیئرمین خدادادگل گچین کننگا ہادبی گل ئس نا پڑو ئ� کریر ہ ے

وئی زبان و ادب نا خذمت ئ� کننگ ئ� ۔اسکان تینا علمی و ادبی کوشست اتیئٹ برا ہ وئی ارٹس وئی ادبی سوسائٹی ان جباریار نا کماشی ٹی غص مروکا ٹولی ’’برا ہبرا ہ ہ

۔اکیڈیمی‘‘ نا بندائو تخا ے

56

م میت و کڑدار ان ادب ئس مونی کائک تو دافتیان شاعری ئ� ہدنتو ادبی گل اتا ا ہ ند ا سلوک داٹی، ادبی گل اتا کڑدار را وئی پوسکنا شاعری اینو ےشون ملیک برا ہ ہ ہ

ے۔ئس ار

وئی ی ادبی گل اتا زکر مس ول دافتیان بیر ارا ادبی گل، برا ہبڑزکو ستراتیٹی کی ہ ے ہ وئی پوسکنا شاعری وئی ادبی سوسائٹی فعال ئ� داکان بیدس برا ہاکیڈیمی و برا ہ

را ادبی گل اک کڑدار ادا کرینو اوفک تنگ اٹ، تنگ و داد تنقیدی وڑاٹ ہٹی جدت ہ ے ہ ۔داوڑ ئ�

(vii را باز زو،1989۔ ہء ٹی راسکو ادبی دیوان نا پنٹ ادبی گل س نا بندائو تخننگا ے ہچنکو وخت ئسیٹی ادبی حلق غاتیٹی تینا لائخی تا سوب ان درستی راستی مس

وئی ادب زبان کن ہرانا کماشی و کارند غاک ورنا سوچ فکر نا خواج ئ� دافک برا ہ ہ ہ، وئی نثر ٹی، مختلف صنف دنک شوکی اٹ کاریم کننگ کن مخ تفیر، برا ہاس�ت ہ ہ ، سفرنام تیٹی تینا لائخی تا درشانی تون اوار، شاعری نا دنیا ٹی ہناول، افسان ہ

تنگ کن گام تخار او تینا دا مقصد ئ� دوئی کننگ کن متا خلنگو ۔انقلاب ئس ہ ہ

(viii وئی ادب ٹی تنقید نا م�ری ئ� خت کننگ و تنقید ئ� تخلیق کن المی پاننگ ہبرا ےورنا غا نوشتوک اتا اس�ت بڈی تون اوار دافت ٹی کماشی نا لائخی ت ودی کننگ ے

میت ہحقیقی، غیر حقیقی ادب و ادیب نا فرق ئ� درشان کننگ فکر تون اوار فن نا ا وئی ادب ٹی، انقلابی ئ� سوچ ئس تون ےئ� بڑزا تخنگ نا منشورتون، برا ء ٹی2003ہ

۔’’شون ادبی دیوان‘‘ نا پنٹ ادبی گل س نا بندائو تخنگا ے

�دی ئس ودی مس، تنقید وئی ادب ٹی، ترن ہشون ادبی دیوان نا فعال مننگ ان، برا ننگ نا بناء مس شون ان م�ست تنقید ا ر گڑا ئ� تنقیدی تناظر اٹ ہلس مس و ہ

ےبندش اسک، او کس دا جیرت کتویک ک مست نا تخلیق ئس ا اصلاحی ئ� نظر ئس ہ ہ ۔شاغنگ ئ� شون نا بننگ تون، دا بندش اک ایسر م�سر

وئی ادب نا حقیقی شاعراتا است بڈی اوفتا لائخی تا اعتراف ٹی، مجلس و ہبرا ۔دیوان اک اڈ تننگار

یپار نا ایلو ادبی گل اتا کاریم تیٹی ترندی ہشون نا دا موقف و کمٹمنٹ ان داپار ۔بس

شون ان بیدس، گدان ادبی دیوان سوراب، انجمن شعراء مچھ بولان، شاشان ادبیی چنکا چنکا ادبی ، چلتن ادبی گل مستونگ، شرود ادبی دیوان و پین ک ہدیوان کوئٹ ہ وئی ادب و باالخصوص شاعری نا شونداری ٹی تینا خذمت ات ےگل اک تینا وڑاٹ برا ہ

تنگو ۔مستی ہ

وئی اکیڈیمی وئی زبان نا اخس ک ادبی گل اک اریر اوفتیٹی برا ہدا وخت ا برا ہ ہ م رافت سرکار نا کنڈان سالان گرانٹ وئی ادبی سوسائٹی پاکستان، ہپاکستان، برا ہ ے ہ ہ

ندن راسکو ادبی دیوان، شون ادبی دیوان، و گدان ادبی دیوان تینا خڑچ ا، ہملیک ہ ۔ 57

ہکتاب اتا اشاعت نا سلسل ئ� برجا تخانو او دا پڑا نثر ان بیدس، شاعری نا مختلف ندن راسکو، شون ادبی دیوان نا پار غان، تنقیدی ، ہصنف اتیا کتاب اک دو بریر ہ ہ ۔نشست اتا بناء غان ورنا غا نوشتوک اتا اس جوانو کچ ئس شاعری نا پڑا خنگیک ہ

۔رافک فنی و فکری بابت م�ست نا نوشتوک اتیان باز مونی ء ہ

ہحوال غاک2.5 ۔وئی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘، .1 وئی، ڈاکٹر عبدالرحمن،’’برا ہبرا ء1982ہ

ور پن غاک299مرکزی اردو بورڈ، ہ اپرمال لا ہ ۔91-87۔

وئی غزل کا اغاز و ارتقاء‘‘ .2 ،’’برا وانی، ڈاکٹر عبدالحمید، پی ایچ ڈی مقال ہشا ہ ہ، پ،2002 ہ، جامع بلوچستان کوئٹ ۔71ہ

58

3. وئی ادب‘‘ قلات پبلشرز، رستم جی لائن جناح1983بلسم رنگ، ہء، مقال ’’برا ہ ، ص، ۔7ہروڈ کوئٹ

وئی پروگراموں کا اغاز و ارتقاء‘‘-.4 ، مقال ’’ریڈیو س برا ہفت روز تلار، کوئٹ ے ہ ہ ہ ہ۔2،پ،2004، 33ہشمار نمبر1جلد نمبر

-5 وئی جدید شاعری‘‘ ۔30ء، شون ادبی دیوان، ص،2005ہسنی، لیاقت، ’’برا

-6 وئی قدیم نثری ادب‘‘ وئی، پروفیسر سوسن، برا ہبرا وئی اکیڈیمی1998ہ ہء برا ۔113ہپاکستان کوئٹ پ،

-7 وئی اولیکو بشخ‘‘ ۔100شون ادبی دیوان،پ،2007ہبلوچ، منظور ایم برا

، جلد8- فت روز تلار کوئٹ وئی پروگراموں کا اغاز و ارتقاء ہمقال ریڈیو س برا ہ ہ ہ ے ہ ۔2، پ،2004، اگست33ہشمار نمبر1نمبر

-9 وئی نثری ادب‘‘ وانی، پروفیسر ڈاکٹر حمید’’جدید برا ہشا ء ساراوان،1999ہ ۔48اکیڈیمی، مستونگ،پ،

-10 وئی قدیم نثری ادب‘‘ وئی، پروفیسر سوسن،’’برا ہبرا وئی اکیڈیمی1998ہ ہء برا ، پ، ۔118ہپاکستان کوئٹ

-11 ، جلد نمبر ہء افسان نسیم از1952مارچ 5ہشمار نمبر2ہتوئی ’’معلم‘‘ کوئٹ ہ ۔20عبدالباقی درخانی، پ،

-12 ، جلد نمبر ، غزل از پیرمحمد1957اکتوبر12ہشمار نمبر7ہتوئی معلم،کوئٹ زبیرانی،ص،ندارد

وئی غزل کا اغاز و13- وانی، پروفیسر ڈاکٹر حمید’’مقال پی ایچ ڈی’’برا ہشا ہ ہ ، پ،2002ارتقاء‘‘ وئی جامع بلوچستان، کوئٹ ہء شعب برا ہ ہ ۔72ہ

-14 ہپندر روز ایلم مستونگ ۔14،پ10ہ، شمار نمبر1ء، جلد نمبر1960ہ

-15 ۔86ہء، مقال ’’عبدالرحمن کرد‘‘ از ڈاکٹر سلیم کرد، پ،2003سنگت، نومبر

-16 ، مارچ، اپریل نام ال�س کوئٹ ہما ہ ء1965ہ-17 وئی نثری ادب‘‘ وانی، ڈاکٹر حمید ’’جدید برا ہشا ء ساراوان اکیڈیمی1999ہ

۔56-52ہمستونگ پن غاک

-18 ء بلوچی، دکان1973ہنوشکوی، گل محمد، ’’تحفت رئیسانی، گفتار رخشانی‘‘، ۔34ہبھڑیا روڈ، ضلع نوابشا سندھ،،

-19 ء بلوچی دکان بریا روڈ، ضلع1954ہنوشکوی، گل محمد، ’’گلدست نوشکوی‘‘ ، سندھ پن ہنوابشا ۔163-162ہ

59

-20 ، بلوچی دکان بریا روڈ روڈ ضلع1954ہنوشکوی گل محمد، گلدست نوشکوی ، سندھ، پن ہنوابشا ۔65-164ہ

-21 ہ، محل کیری بریا روڈ روڈ ضلع1958ہنوشکوی گل محمد، تحفت الفقراء ہ روفیروز، سندھ، پن ہنوش ۔80-79ہ

-22 وئی حکومت نا زوال،‘‘ ہ، محل1984ہنوشکوی،گل محمد،’’پوسکنا دور، برا ‘ رو فیروز سندھ پن ہکیریا بھریا روڈ ضلع نوش ۔11-10ہ

-23 ۔8، ص،1948نیمرغی، پیر محمد،’’بازار سخن نیمرغی‘‘ -24 ۔11ء ص، 1948نیمرغی،پیرمحمد’’بازار سخن نیمرغی‘‘

وئی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘ 25- وئی، ڈاکٹر عبدالرحمن، برا ہبرا ،1982ہ ،299مرکزی اردو بورڈ، ور، پن ہ، اپرمال، لا ۔134ہ

-26، وئی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘ ایضا پن وئی ڈاکٹر عبدالرحمن ’’برا ہبرا ہ ہ۔134

-27 وئی2006، ارٹمیکو1951لاکھوریانی، بابا عبدالحق،’’سخن حق‘‘ اولیکوار، ہ، برا ،الف ، پن ہاکیڈیمی پاکستان کوئٹ ہ

28 ء، ارٹمیکوار،2006، اولیکووار، 1951۔لاکھوریانی، بابا عبدالحق،’’سخن حق‘‘ ، ، پن وئی اکیڈیمی پاکستان، کوئٹ ہبرا ہ ۔83ہ

-29 ، ۔27ہلاکھوریانی، بابا عبدالحق،’’سخن حق‘‘ایضا، پن

30 وانی،’’کسرنا چاری کلام بابا عبدالحق،‘‘ ہاثیر،عبدالقادرشا وئی1992۔ ہء، برا ، ، پن ہاکیڈیمی کوئٹ ۔13ہ

-31 ، وانی،’’کسرنا چاری کلام بابا عبدالحق،‘‘ ایضا، پن ہاثیر،عبدالقادرشا ۔47ہ

32 ، وانی،’’کسرنا چاری کلام بابا عبدالحق،‘‘ ایضا، پن ہاثیر،عبدالقادرشا ہ ۔49۔

-33 وئی زبان و ادب‘‘ وانی، عبدالحمید،’’برا ہشا ، صادق پرنٹنگ پریس مریم1995ہ ، ، پن ہمارکیٹ، سبزل روڈ کوئٹ ۔135ہ

-34 ےپانزد د ئی ایلم مستونگ جلد نمبر ،1960، اگست 11ہ، شمار نمبر1ہ ۔12ہ، پن

-35 وئی ادبی سنگت،1972درخانی، مولوی عبدالباقی، ’’سوغات‘‘ ہء، برا ، ۔30-29ہبلوچستان، پن

-36 وئی قدیم نثری ادب‘‘ وئی، پروفیسر سوسن،’’برا ہبرا وئی اکیڈیمی1998ہ ہء برا ، ، پن ہپاکستان، کوئٹ ۔120ہ

60

-37 ، نومبر تاک’’سنگت‘‘ کوئٹ ہما ہء، مقال ’’عبدالرحمن کرد، از ڈاکٹر سلیم2003ہ ، ۔86ہکرد، پن

-38 ہپانزد د ئی، ایلم مستونگ، جلد اول، شمار نمبر ے ،1960، جون 8ہ ۔10-9ہ، پن

-39 وئی قدیم نثری ادب‘‘ وئی، پروفیسر سوسن،’’برا ہبرا وئی اکیڈیمی1998ہ ہء برا ، ، پن ہپاکستان، کوئٹ ۔116ہ

-40 ، وئی ادبی سوسائٹی پاکستان‘‘ ایک جائز ہگل، پروفیسرخداداد،’’برا ء،2004ہ ، ‘ پن وئی ادبی سوسائٹی پاکستان، کوئٹ ہبرا ہ ۔12ہ

-41 وئی ادبی دنیا، شیخ واصل بلوچستان،1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘، ہ، برا ، ۔4ہپن

مسٹمیکو بشخوئی شاعری نا بشخ اک ہبرا

وئی شاعری نا بشخاک ہبراوئی پوسکنا یا جدید شاعری ا فنی وڑاٹ پٹ و پول کننگ کن کل ان مست ہبرا

اٹی و �ک دنتو، ر اگڑ اتازی ابشخنگ ا ندا و وئی شاعری ئ� اٹ روئی تمک ک برا ہدا ہ ہ ہ ہ ہ ر نوشت کن بنداؤنا حیثیت تخیر خوا او نوشت نثرٹی رافک مو گڑاکو ہسرحال، دا ہ ہ ہ ہ

۔مر یا نظم ٹی ے

61

�را جتا اٹی و سرحال نا زی ا ا وئی جدید شاعری ئ� ہایلو زبان تا شاعری انبار برا ہ ب مر راسٹ نا زی اسرجمی اٹ پٹ و پول سرس ندا بشخنگان تانک ے۔جتا ہ ہ ہ ے ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بشخاک 3.1 ہاٹی نا وڑاٹ برا ہر‘اسٹ ئ� جتا پٹ ئیت نا بابت جتا بشخ اتیٹی پرغنگ و ائی یا وئی شاعری ئ� ہبرا ہ ہ ہ

نداری کن یئت نا پد مون نا بارواٹ چا اٹی یا ہوپولی وڑاٹ جاچ کننگ ان م�ست ہ ہ گوپی چند نارنگ نا کتاب’’ساختیات پس ساختیات اور مشرقی ساختیات‘‘ ان کمک

رانا بنائی مو تحریک نا پن ئس ئیت پسندی‘‘ روس ٹی مروکا ’’ ہلنگ المی ئ� ک ہ ہ ہ ہئیت پسندی نا ہسرکڑد غا تیٹی رومن جیکب سن ناپن کل ان مست بریک، روسی ہ

ئیت1917تحریک روسی ہ ٹی اکتوبرنا انقلاب ان مست نظریاتی وڑاٹ چائنگاک ہ۔ تنگ ئ� ند نو نظری ئس مونی ر ک ’’ادب نا اس ہپسند اک دا گ�ڑا نا زی اسلوک اس� ہ ہ ہ ہ ‘‘ نداری نالائخی یا تکنیکی لائخی تا درشانی ئ� ک ۔را ادیب یا نوشتوک نا چا ے ہ و(I)ہ

�س�ر ب اٹ خواننگ ئ� رواج ت ئیت پسند اک فن پار نا گڑمبی و ۔روسی ہہ ہ ہ

یت و گپ نا زبان و شعری زبان یا ادبی زبان و ہئیت پسندی نا تحریک ان عام ہیت و گپ ان راگڑا ک عام ہغیرادبی زبان نا فرق ئس مونی بس ادب یا نوشت ئ� ہ ہ ۔

م شاعری مو نوشت نا بیر شت و جاڑ جوڑی ئ� و ادب ٹی �رک او ہجتا کیک یا ب ۔ ہ ۔ادبی زبان نا گچین اوڑک خیال کننگ اک

م بھلو مو وڑیا ڈغار ناکڑ�د نا ہشعری نوشت ا تا زیبائی ٹی لوز وسرحال ان بیدس ہ ، اونا ، نرماد مننگ ئ� اونا سرحال پارس ہدوئس مریک اگ لوزات بندغ نا مثال ترس ہ ہ ے ہ

�چ‘ بیرشت ئ� اگ ھاٹی پاننگ ئ� تو داکل اس ایلوکن المی مریر یعنی امروک جوانو ہپ ہ۔ ہ ہ �چ نا ر شعری انوشت کن لویس و پ ند اوڑ �ک �چ ان لجی خننگ ا ہبندغ ئس مر ب پ ہ ے ے اٹی وئی شاعری ئ� �ک و دابشخ ٹی برا ئیت نا پن تننگ ا اٹی یا راد ج مریک ہگر� ہ ۔ ہ ہ ے ہ ئیت نا مننگ ر گڑاکن سرحال و ندن دا فطری ئ� قانودئس ک �ک ننگ ا ہنارداٹ ہ ہ ے ہ ہہ

۔لازم ئ�

را شعری صنف اک بریر داوڑو را اٹی ٹی ہشاعری بلحاظ� ہ ہ ہ ،ائیکو‘ مسمط، مستزاد، معری نظم‘ اجو نظم، پابند نظم، ، ہمثنوی، رباعی، قطع ہ

ہ۔اگ نظم نا بشخ ئ� جتاکننگ ئ� گڑا دا صنف ا بچیر ہ

i) ۔مثنوی ii) ۔رباعی iii) ہ۔قطع iv) ۔مسمط v) ۔ائیکو جدید نظم(viہم م کرینو او اوفت جتاو� پن وئی شاعر و نوشتوک اک گڑاس پوسکنو تجرب ہبرا ے ہ ہ ہ

ئیت ات کن جتا ئ� پن اٹی و را �سنو ول اوفتا تجرب غاک لاشعوری ٹی ئ� انتیک ےت ہ ہ ہ ہ ہ ے ئیت مو ئیت ئ� ‘ ول د�ن اف انتیک ہتخنگان یا اوفتا خیال داد ک دافک پوسکن� ہ ہ ے ہ ہ ے ے

۔اک مست ان ساڑی اریر

۔مثنوی 3.1.1

62

ابوالاعجاز حفیظ صدیقی نا کتاب’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘ ٹی مثنوی نا بابت۔داوڑ نوشت ئ� ہ

ےگیشتری پٹ و پول کروکاتا نزداٹ مثنوی ایران ان بسو ن یا دانا جوڑکروکاک’’ م عرب اتا شاعری ٹی ’’رجز‘‘ عربی شاعری ٹی مثنوی رسینگپک وا ہایرانیکئ� ۔ ند احوال اٹ مولانا شبلی نعمانی نادا خیال‘ مثنوی نا باروٹ ہمثنوی انبار اسک ہ

ہمعتبر لگیک ک مننگ کیک’’مثنوی ئ� جوڑ کروکا ایرانی اشاعر اتا مونا’رجز‘ ناوڑ�ک )‘‘ ۔)2ہیا نمون مروئ�

ےبڑزکو حوال اتیان دا درشان مریک ک ’’مثنوی‘‘ فارسی شاعری نا صنف ئس و ہ ہ ے۔فارسی ان ایلو زبان تیٹی اوڑ د مسون ہ

یئت ان مریک رانا سیالی و تعلق، شاعری بلحاظ مو بشخ ئ� ہمثنوی شاعری نا ہ ہ یئت ایلو صنف اتیان اٹی و ہیعنی دانا مصرع و ٹھپوتا ردو بند نا سوب ان دانا ہ ہ

ہجتائ� مثنوی‘ غزل وقصید نا مقابل ٹی زیات اسان‘س�بک� صنف ئس انتیک غزل و ے ہ ہ ۔ �سکان اس قافی ئس نا پابندی مریک لیس تا گڈیکو شعرا ےقصید ٹی اولیکو شعران ہ ہ ہ ہ

مو ہاو دافتیٹی مرغنو سرحال یا مضمون نوشت کننگ نا گنجائش مفک ول مثنوی ے ہ ر شعرنا قافی جتا مننگ چو پابندی اس مفک یعنی راٹی قافی نا ہشعری صنف ئ� ہ ہ ہ ہ ہکیک‘غزل و قصید نا بابت مثنوی ٹی حد ان زیات مرغنا سرحال اک نوشت مننگ ہ

ہ۔کیر

الو کننگا ک مثنو ی فارسی شاعری نا صنف ئس دانا ےدنک دا گڑا نا درشانی م ہ ہ ہ م ایرانیکو گڑا داپاننگ مریک ک عربی شاعری نا ’’رجز‘‘ نا پوسکنا جفوکاک ہس� ہ

ندن مثنوی فارسی شاعری ان داجاگ نا زبان تیٹی (اردو‘ ہدروشم مثنوی ئ� ہ وئی‘ بلوچی‘ پشتو یا ایلوز زبانک) اوار مس ۔برا ہ

ئیت اٹی و لنگ ان م�ست مثنوی نا وئی مثنوی نگاری نا تاریخئ� پٹنگ و جاچ ئ� ہبرا ہ ہ ہ نداری مر تانک مثنوی ئ� پ مننگ اسان مر ے۔نا بارواٹ گڑاس چا ہہ ہ ے ہ

اٹی 3.1.1.1 ہمثنوی نا اٹی ئ� ایلو صنف اتیان جتا کننگ ٹی قافی و ردیف نا بھلو دوئس و ایلو ے۔مثنوی نا ہ ہ

اٹی ئ� درشان کیر داوڑ ئ� ۔راگ�ڑاک مثنوی نا ہ ہ ہ

i) رافک اس ایلو تون ردیف و قافی نا �را مصرع مریک‘ �را‘ا ر شعرٹی ا ہمثنوی نا ہ ہ ہ ہ �ک ر شعر’’ٹھپو‘‘ پاننگ ا ‘ خلقی شاعری ٹی مثنوی نا بابت ۔بابت بریبر مریر ہ ہ

�ک ر ٹھپو یا شعر مطلع یا اول ٹھپ ئس پاننگ ا ۔مثنوی نا ہ ہ

63

ii)ہمثنوی ٹی ردیف و قافی نا پابندی مفک یعنی اس شعر یا ٹھپوئس ایلو شعر یا ٹھپو ہ رشعر نا ردیف و قافی غاک جتا جتامریر ہ۔نا محتاج مفک‘ ہ ہ

iii) چو پابندی اس مفک دانا شعر تا کچ سد اتیان ہمثنوی نا شعر تا کچ یا تعداد ا ۔گیثتر مننگ کیک

ر شعر غزل نا مطلع انبار یت کافی ئ� ک مثنوی نا اٹی ئ� پ مننگ کن دا ہمثنوی نا ہ ہ ہہ ہ ۔مریک

iv) ۔م�چا مثنوی اس بحریا اس وزن نازی امریک ہ ہ

مثنوی نا سرحال اک 3.1.1.2چو پابندی ئس افک عشق و محبت‘ جنگ وجدل‘ قومی ہسرحال نا بابت مثنوی ٹی ‘ تصوف‘ دین‘ اصلاح� راج‘ یااخلاقیات‘ مثنوی نا سرحال اتیٹی اوڑد ئ� ۔تاریخ‘ فلسف ہ ہ

راتم اس رافتا خیال داری مثنوی ٹی المی مریک، یت اریر ند نو م گڑاس ہوا ہ ہ ہ ہ ہ ۔مخصوص یا جتا ئ� سرحال ئس نوشت کننگ ئ� یا ہ

i) ہراتم مثنوی ٹی تاریخ ئس یا قص ئس بیان کننگ ئ� گڑا داٹی ربط� کلام یعنی ہمو موضوع یا ہشعر اتا اس ایلوتون سرحال نا بابت خیالداری المی مریک یعنی ہ

�ک ۔سرحال نا تسلسل ئ� برجا تخنگ نا کوشت مدام کننگ ا

ii) مو قص نا ہراتم مثنوی ٹی قص ئس بیان کننگ اک گڑا داخیال تخوئی مریک ک ہ ہ ہ ہیت اتا زی امف ۔بنیاد دروغ و نا ممکن مف یا فوق العادت ہ

iii) مو گڑاتا جوانی ولائخی تا درشانی ٹی راگڑا نا درشانی مننگ ٹی ئ� ہمثنوی ٹی ہ راگڑا نا ذکر مو نا حیثیت نا کچ امریر یا رگڑا نا لائخی و جوانیک ام مف یعنی ہاب ۔ ہ ہ ہ را لس تول وبش ٹی مننگ ہمننگ ٹی ئ� او لوز اتیٹ و معنی نا ر�داٹ فطری مر ے

۔کیک

iv) م غور کروئی تمک ک اس بیان یا قص ئس ایلو بیان یا قص ہمثنوی ٹی دا گڑا غا ہ ہ ہ ہ ۔ئ� دورغ ج�ن کپ داڑان مثنوی نگار نا کم لائخی و کم علمی درشان مریک

v) د نا بابت درست مر راگڑانا ذکر مریک او تجرب و مشا ے۔مثنوی ٹی ہ ہ ہ ہ

vi)م مثنوی نا خامی تیٹی اوار مریک ک کردار نا بابت اگ اس بندغ ئس اول ےداگڑا ہ ہ ہ ہ ر کننگ ئ� تو داگ�ڑا مو بندغ ئ� لغور ظا ہٹی دلیر نشان تننگ اک پدان یا اخیرٹی ہ �سکان اسٹ �ک یعنی مثنوی نا کردار اک اول ان تا اخیر ا مثنوی نا خامی پاننگ ا

۔مریر

وئی مثنوی نگاری 3.1.1.3 ہبرا

64

رابشخ ئ� اونا تعلق اسٹ ان زیات دور اتیاٹ وئی شاعری ٹی مثنوی نگاری نا ےبرا ہ ہ �ڑا ‘ گ وئی پوسکنا شاعری ٹی مثنوی نگاری نا تاریخ و جاچ نا ئ� ہداڑ ننا مطلب برا ے لنگ وئی ادب ٹی مثنوی نا زی اگئونڈو جاچ ئس ہاسل سرحال ابننگ ان م�ست برا ہ

نداری مر ی چا دوم نا بارواٹ س ے۔المی مریک تانک مثنوی نا بنائی دور او، ر� ہ ہ ہ

وئی خلقی شاعری ٹی مثنوی نگاری 3.1.1.4 ہبرار ٹھپونا قافی وئی خلقی شاعری نا تیوئی بشخ مثنوی نا دورشم ٹی ملیک یعنی ہبرا ہ ہ وئی ‘ ٹھپو تیٹی قافی و ردیف نا داوڑ‘برا ہو ردیف اک ایلو شعر یا ٹھپو ان جتا مریر ہ ہ وئی وئی خلقی شاعری و برا ندا سوب‘ برا ہخلقی شاعری نا کوالخوائی ئ� کیک ہ ہ

وئی خلقی شاعری نا اس �خک یعنی برا ہقدیم یا جدید شاعری ٹی فرق ئس ت ہ نداری ئس تو دا مریک ک دافتا نوشتوک اتا بارواٹ معلومداری افک ایلو داک ہچا ہ ہ

ر ٹھپو اس ایلوان جتا مریک ۔داشعر اک‘ ٹھپو تیٹی بشخوکو او‘ ہ ہ

الوکننگا ک خلقی شاعری نا تیوئی بشخ مثنوی نا دروشم ٹی یت ناذکر م ہدنک دا ہ ہ ہ ہملیک ول داڑ دا گ�ڑا نا وضاحت مر ک مچاخلقی شاعری ئ� نن مثنوی پاننگ کپن ہ ے ے ے

را گ�ڑا تا خیالداری تخوئی مریک او خلقی ہانتیک مثنوی نا سرحال نا برجائی کن ہ راقافی و ردیف نا بابت ئ� دا گ�ڑا ‘ شعرتا دورشم ‘ مثنوی نا بیر ہشاعری ٹی ملیپس ہ ہ ہ

۔خلقی شاعری ٹی مشترک ئ�

وئی خلقی شاعری ٹی ٹھپو تا وڑڈول نا سوب اک دا مننگ کیر خلقی شاعری ہ۔برا ہ ر ٹھپو نا اولیکو مصرع معنیاتی و نفسیاتی حوال اٹ س�بک مریک مطلب دا ہنا ہ ہ

ر یا ترتیب نا ‘ یا س� ےاولیکو مصرع بیر ارٹمیکو مصرع نا ردیف و قافی نا لئ ہ ہ ہ ہ ۔پورواری کن مریک باز کم خلقی شعراتا اولیکو مصرع ٹی مقصد و معنی مریک ہ

۔وڑ�ک کن دا خلقی شعرنا گڑاس ٹھپو

ےساسول پائ گورو ان مرئےزیدو ڈی ئس احوال ان پھرئ ہہ

۔۔۔۔۔۔۔ئ نیک بریو شیدا ہئ ے ے ہ ے ہہشیدا ناپچاک اریر کشید

۔۔۔۔۔۔۔ےسیخا پدین پا ئ بھنگ نا

لکٹ جاگ ئ جنگ نا ہای تو ہ

65

۔۔۔۔۔۔۔ہبرکنا لیلی بریو بال اٹ

اینو جن ئس گدا رانٹ نال اٹ۔۔۔۔۔۔۔

ہارمان چٹس ملیو ای میخاےتینا دو تیٹی کروٹ ن سیخا

۔۔۔۔۔۔ارمان ایلم ئ کنا تو عیدو

مپیٹ جاگ ئ ک زیدو ہباغل ان ہ ہ۔۔۔۔۔

ہبرکنا لیلی بریو جلدیےب ذو ک ایت کن ورندی ہ ہ

۔۔۔۔ہارمان جواناک خلیر کوڈال

ےتین م کیو کوشی تا لوڈان ےےارمان بارفو دتر نا گند

ےسم تن درین جغرتون بند ے۔۔۔۔۔۔۔

نان پنجگور ا ےایلی!بگ ت ہ ہہلار تیان کنیو بور بور ا ہ

۔۔۔۔۔۔ر تفین سندان ےایلی!جم ہ(3اینو دوکنا خل کیک بندان)

رافک مثنوی ندنو شعر یا نوشت دوبریک م کزان کزان وئی خلقی شاعری ٹی ہبرا ہ ہ ہ ج و لوازم ات پورو کیر یعنی اوفتیٹی سرحال یا مضمون نا ہنا اس حدئس مچا گر� ے ہ

66

دنک ’’چانجل‘‘ نا شعر مثنوی ہمرغ�نی و بحر وزن نا خیالداری بلکل مثنوی انبار لگیک ۔ ج اتا پورواری کیک ۔نا گ�ڑان گڑاس گر� ہ

مپ ہچانجل ئ پارین جنگ ا ہہجنگل ا کاس بندغ کنپ ے ہ

ہچانجل نا گودی اسک حانوچانجل ا شعرس نن تفین جوانو

ہچانجل نا گودی اسک حوراشعر ئس نن تفین چانجل ا پورا

چ ئس ہہچانجل ک اسک جوانو ہ ہےچانجل ئ در کچھی نا لچ ئس

ےجنگل اٹ پٹان چانجل نا رندراڑ بند ےملیتوڈس ت ے ہ ہ

دا احوالی ان سید نا جندانہچانجل ئ کشار مول و سندھ انہچانجل ئ خوافین‘ ناڑی نا خوش

ہچانجل نا رنداٹ کلی و توشجی افسوز! اینو چانجل ئ دریرچانجل ئ دریر خوار زار کریر

ہداکان نن کان سرکار پان ے ہہدز نا کاٹم امش ت نن شان ےوکا ہبینٹ ٹی تما چانجل نا وابس اینو دا شعر نا موقع

یت ئ رب تینٹ چائک ہغیب نا ر اسٹ پائک ہچانجل نا شعر ئ

ر ننا حال ا ہہا الل تعالی ہ ے

67

(4ہچانجل ئ کشار مو ل و نال ا )چ ئس نا پن ئس داٹی راٹی ’’چانجل‘‘ ےبڑزکو شعر اس سرحال ئس ا اس ہہ ہ ۔ ے ہ

۔چانجل نا د�زنگ یاگم مننگ نا مچا احوال ئ� مثنوی نا دروشم ٹی سوگو کننگا س�س رافتیٹی سرحال ئس ار ندا وڑ نا پین سد ا شعراک ملیر ےچانجل نا شعر انبار ہ ہ ہ

ڑا پین پین �ھل جان‘ شتکو‘ کیلو ‘ پ ۔دنک ہ ہ

وئی کلاسیکل شاعری ٹی مثنوی نگاری 3.1.1.5 ہبراندا دورٹی م مثنوی نا وڑ ڈول ا نو�شت اک دو بریر وئی کلاسیکل شاعری ٹی ہبرا ہ ہ ہ رافک مثنوی نا دروشم ٹی اریر یعنی ردیف و قافی نا بابت مثنوی نا ہباز انظم اک ۔ ہ

�ک تو سرحال و شعر اتا بکی ئس خننگ ا ہمچا اصول اک برجا اریر اگ چنکو س� را ہتسلسل یعنی ربط� کلام نا ئ� یا بحرو زون نا خیالداری تخننگ تن دا دورنا ے۔

ہمثنوی پن کٹھان او ’’ما گل‘‘ ئ� ے

نداری اف ک دا د دیر نوشت ہاو دا مثنوی یا قص نا نوشتوک نا باروٹ داخس چا ے ہ ہ ہ را راتم دا قص ئ� کتابی دروشم ایتک وئی م ڈاکٹر عبدالرحمن برا ؟ وا ہکرین ہ ہ ہ ہ ے

ہٹی شینک مریک توکتاب نا پیش لوزٹی داوڑ نوشت کیک1967

یت ک دا قص ئ� باز سال مریک و داقص چ وخت پیش بس؟ ودانا’’ ہداس سلیس دا ہ ہ ہ ہ ہ ؟ ارمان ک دا قص نا جوڑ کروکا شاعر نا پن نن دو ےجوڑ کروکا شاعر نا پن دیر ئ� ہ ہ ے

�سر و تاج محمد سمالاڑی‘ وزیرخان ےبتو البت دا قص نا تفوکا شعراک نن دو ب ہ ہ ۔ ر دافت دا قص نا شعراک یات اس�ر‘‘( رافک شاعر اس� ارون‘ ہسمالاڑی‘ بلوشاو ے ہ ہ ۔)5ہ

وئی نا دا نوشت ان دا درشان مریک ک دا قص نا نوشتوک نا پن نا ہعبدالرحمن برا ہ ہ رافک دا قص ئ� یات کریس�ر �ن تا ذکر مس ہبارواٹ معلومداری افک البت گڑاس پ ہ ہ �ل،ئ� ،ما گ م بازاتا خیال داد ک قص ندن اینو پگ م ذکر مس ہاوفتیٹی‘ بلوشا نا ہ ہ ے ہ ہ ہ ۔ ہ

وئی نا تحقیق ان سما تم�ک ک بلوشا بیر دا ہبلو شا نوشت کرین ول عبدالرحمن برا ہ ہ ے ے ہ ی معلومداری افک ۔قص نا گڑاس بند ات یات کریس�س دانا نوشتوک نا بارواٹ س ہ ے ہ

ہمثنوی ما گل 3.1.1.5.1ندن‘ بلو شا ئ� دانا’’ �ک کارئ� مثنوی ئس پاننگ ا وئی ادب ٹی شا ہما گل‘‘ برا ہ ہ ہ

را منظوم پاننگان مچ باز دانا دروشم ان مثنوی ہنوشتوک پار ’’ما گل‘‘ نا قص ئ� ے ہ ہ ہ ہ۔ راد ‘ �سکان دا قص ئیت ا بریبر بفک انتیک دا وخت ا ےنا گند بریک ول دا مثنوی نا ہ ہ ہ ہ ے

وئی کتابی دروشم تسون دا نا مس سد( ہعبدالرحمن برا ے ے)نا کچ اٹھپو ت سوگو300ہ م مننگ کیک ک دانا ٹھپو تا کچ پین زیات مرو ئ� انتیک دا قص نوشت نا ہکننگان دا ہ ۔ ہ ہ ے

68

‘ تاج محمدسمالاڑی‘ ہدروشم ٹی دوبتن بلک گڑاس بندغ اتیان دا د بننگان دنک ے ے ہ ے ارون پنی ا شاعراک دا د یات تخاس�ر ۔وزیرخان سمالاڑی‘ بلو شا و ے ہ

�ل نا مچاٹھپو تیان بیر بیست� دو ہندن قص ما گ ہ ہ رافک ردیف و22ہ ہندنو ٹھپو ملیر ہ ہ ہقافی نا بابت اس ایلو ان جتا ئ� دنک ۔ ہ ہ

ربان ہکریم و رحیم کریم مربان ہقادر کریم و ک رب م ہ

۔۔۔۔۔۔

ےک ب شک ار تویک دریکان ے ہم کرین رب او اخر زمان ےک جوڑ ہ ہ

۔۔۔۔۔درختاک صفت نا قلم مریر

اوار مریر م ہدریا واک ہ۔۔۔۔۔۔۔

ہنوشت صفتاک رب نا شروع مریر۔(6صفتاک ختم مفس دریا واک بارن مریر)

را فتانوشت نا مقصد دا لنگانو ندا قص نا بنائی بشخ ٹی حمد ان ہبڑزکو من ٹھپو ہ ہ ہ ہ ہ رافک ردیف و قافی نا بابت اس ایلوان ندنو پین ٹھپو اریر ہاسک ک دا وگ�ڑاس ہ ہ ہ ہ

یت داک دا ‘‘ نا ردیف ا ایسر مریک‘ ایلو ’’ر� ہگ�ڑاس جتا ئ� داکان بیدس مچا قص ہ ے ہ � ستعار و مثال ا تا استعمال مسون یقینا دافک را‘ا ےحمد داس نوشت کننگان دا ٹی ہ ہ ے ہ ہ

م سمائ� ک ہاس خوانند ئ� بندغ ئس نا تخلیق مننگ کیک‘ ول ایلو کنڈان نن دا ہ ے ے ے ہ ہ را تسلسل ئ� یا ہقص ما گل نا نوشتوک ئ� درست کپن مثنوی ما گل ٹی ٹھپو تا ہ ہ۔ ہ ہ ہفنی حوال اٹ دا فتا بشخ پانٹ کننگان دا اسل قص ٹی شمار افس یعنی‘ حمد‘ ے ہ ےنعت ومنقبت ان پد ما گل نا قص داکان گڈ ما گل نا صفت کننگان سرحال اتا ہ ہ ہ ےتسلسل ان مثنوی نا دروشم ئ� ایتک ول دامثنوی ان زیات ’’نظم‘‘ ئس پاننگ ئ� راٹی اس کردار ئس مر و موضوع و ندنو مرغنو نظم ئس ےتوجوان مریک اس ہ ہ ہ ہ

ہسرحال ت اسٹ مر انتیک اگر قص ئ� ما گل ئ� مثنوی پاننگ ئ� تو باز اسوال اک ہ ہ ے ہ راتم شاعر قص ئ� بناء کیک تو رافتا جواب ’’قص ما گل‘‘ ٹی ملیپک ہچ�ست مریر ہ ہ ہ ہ ہ رافک ربط� کلام ئ� پرغیر یعنی اوکان ندنو بند یا ٹھپو بریر ہبنائی ا ٹھپوتیٹی گڑاس ہ ہ ہ

69

رانا ایلو ندنو سرحال س اٹھپوتفنگان را سرحال بیان مننگ یکدم اس ہم�ست ے ے ہ ہ ے ہ چ سیالی ملیپک دنک ہٹھپو تون ہ

ےک زرت ب بقا ئ روزی ئس ار ے ہےک نئ ک دعا ئ پاتح ٹی بر ہ ہ ے ہےک ن خیر و ثوابس اوٹی ار ہ ہ

) ے)دا مصرع ضائع مسون ہ ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔

ےک لعنت زرت نا خریدار امر ہےنغد انگا پیس ایمان در ے ہ

۔۔۔۔۔ےخوشی ک زرت خرید کر ے ہ

( م مر ےک چند د کوڑی ٹی تیر ہ ے ۔(7ہ

الومس ک داقص داوخت مس سد ان زیات ٹھپو تیا تالان ئ� یت ناذکر م ہدنک دا ہ ہ ہ ہ ہ ہٹھپو بیر اس ردیف اختم مریر گڑا داپاننگ مریک ک قص ما گل270ہرافتیان ہ ہ ہ ہ ہ

‘‘ را د منظوم کننگان ردیف’’ر ےمثنوی ئس افک بلک دا اس تاریخیئ� قص ئس ے ے ہ ے ہ ہ ہ ےنا تکرار’’قص ما گل‘‘ ئ� مثنوی نا سانچ ان کشک داد نظم ناقسم ا تیٹی گنڈک‘ ہ ہ ہ

ہدنک

ےچاغ بلوچستان ٹی ار ےےما گل چاغ نا تولوک ار ے ہ

ےحسن اوڑا ختم مرےر جاگ اونا صفت مر ہ ہ

ےنبی بشخ تراسی زئی ارےما گل ک رسالی بر ہ ہ

۔۔۔۔

ےنبی بشخ میثل تا خواج ار ہراکان بر ےجوابان نا امیت ہ

70

۔۔۔۔۔۔۔ی کر ےصوب شام پیغام را ہ

ےبرام نا شڑتات اومعلوم کر ے۔۔۔۔۔۔۔

ےایس میثل ت او مونی کر ے( ی کر م او را ےلوکات ہ ہ (8ے

چو خیالداری ئس رسینگپک‘ اگ بڑز کو سوال اتا ورندیک قص ئ� ہایلو دا ک وزن نا ہ ہ ہ یت مونی ہما گل ٹی مسور تو داد مثنوی ئس پاننگا ک البت پٹ وپول ان پد دا ہ ہ ے ہ ہ راد ےبریک ک قص ما گل مثنوی ئس افک بلک دا تاریخی و رومانوی ئ� قص ئس ہ ے ہ ہ ہ ہ ہ

یت دانا نوشتوک نا بارواٹ داسکان داسما افک ک او دیرئ� ‘ ایلودا ۔منظوم کننگا ن ہ ہ ے

ہگڑا کلاسیکل ادب ٹی باقاعد مثنوی نا ڈس ملیپک البت مثنوی نا دروشم جاگ نا جاگ ہ ہ ہ را م دا گڑا ار ول دا دورٹی دونو مثنوی ئس افک ہریسنگیک و قص ما گل ٹی ے ے ہ ہ ہ

ے۔مثنوی نا م�چا اصول و قانود ات بریبر ک ے

را ہداکان گڈ‘ قدیم شاعری ٹی مثنوی نا دروشم اگیشتر شاعریک ملیر انتیک داس ہ ہ ہ بی رنگ حد ان زیارت ئ� دا دور نا گڈ �ک دا دورٹی مذ ہدورٹی مثنوی نا ذکر کننگ ا

۔اسکان برجا مریک1960سر

‘‘ مثنوی نا دروشم ٹی نوشت ہملا مزار نا’’لاٹ نا بھگی‘‘ ریکی نا’’اینو نن د دیگر ے ے ے ندن اخس ک ئیت نا فنی و خیال نا حوال اٹ کمبوتی ار ہئ� اگ ک دافتیٹی ہ ے ہ ہ ہ ہ

ٹ و پیرٹی ہکلاسیکل شاعراک اریر دافتا نوشت اتیٹی جاگ نا جاگ ئس مثنوی نا ہ ہ ہ۔نظم اک ملیر

درخانی دورٹی مثنوی نگاری 3.1.1.6اٹی ٹی نوشت ئ� ‘ دا ہدرخانی دور نا شاعری نا بھلا بشخ شعوری وڑاٹ مثنوی نا ہ

ہدورنا سرحال اتیٹی یکسانیت نا اس سلسل ئس گنڈو ک انتیک دادور نا شاعری ٹی ے ہ ہ ر شاعر مثنوی نا وڑاٹ شاعری کرین بی رنگ نا غلب گیشتر دا دورنا ےمذ ہ ے ہ ہ

م مثنوی نا دروشم ہدا دور ان اگ مست کان تو ملک داد قلاتی نا ’’تحفت العجائب‘‘ ہ ہ راد ےٹی نوشت ئ� ہ �س گڑا اولیکو وار ملانبو جان 1760ہ ٹی1905ہ ٹی نوشت کری

ےشینک کر

ملک داد قلاتیےار حمد و ثنا کلی خداناہک روزی تیک اوشا گدانا ہ

71

۔۔۔۔۔ےکبو حمدو ثنا پر وردگار

ےک او ب رنگ صورت کردگار ے ہ۔۔۔۔۔

ننا حق حی قیوم ابدنام ازل نا ہننا حق لایزال ے

۔۔۔۔۔روک ےصفت حق نا ک او ب خن ہ ے ہ( ےک ب جان زند و ب خف بنوک ے ہ ے (9ہ

اٹی و دروشم اٹ شاعری نا روایت‘ خلقی شاعری ان تا پوسکنا شاعری ہمثنوی نا ر ٹھپوٹی ردیف و قافی نا تکرار مفک ہنا بناء اسکان بریک دانا سوب دا مننگ کیک ہ

را اوڑ کن اسان توئی مریک رٹھپو ٹی پوسکنو ردیف قافی ہندا د ک شاعر ئ� ہ ہ ہ ہ ے ہے۔ار

را رجحان یاسر حال اتیا گیثتر قلم ارفنگان دادو، وئی مثنوی نگاری ٹی ۔برا ے ہ ہ

i) بی سرحال اک ہمذ

ii) پنت و اخلاقی سرحال اکiii)تاریخی و واقعاتی سرحال اک

iv)مزاحمتی سرحال اکبی سرحال اک 3.1.1.7 وئی مثنوی تیٹی مذ ہبرا ہ

�ک دا دور ٹی شاعری نا کل ان رادور قدیم شاعری نا پاننگ ا ہخلقی شاعری ان گڈ بی غلب زیات خننگیک عبدالمجید چوتوئی‘ محمدعمر دینپوری‘ ہبھلا سرحال اتیٹی مذ ہ

ہمولوی عبدالل درخانی‘ خلیف گل محمدنوشکوی‘ مولوی عبدالعزیز نا مثنوی نا ہ بی رنگ درشان مریک دنک ہدورشم اٹ شاعری ٹی مذ ہ ،

۔محمدعمر دینپوری

ہبنبودا معجز ئ دوستاک تمام ایس چنائس خیرالامام ا ہاسٹ ئس

ری ا ہمود نا ودی ئس ظا ے ہ

72

ےمو شخص عرض کر حضرت نبی ا ہےچنا ئ کر دعا ا مصطفی جاناریس بیشک نبی قاصدخداغان

ےنبی پار چناب بادوی ئ ےدی ئ ہک ای دیرٹ؟ نی ایت شا ہ

ےچنا پار نبی ئ دن زبانی(10اریس بیشک رسولس رب نانی )

عبدالمجید چوتوئیےدا ڈغار ک رب ننا پیدا کر ہ

ےبیت نا اود برکتان اباد کر ے۔۔۔۔۔

جنت ان شیف مر حکم بس ادم اےدا ڈغار ابس اول اود خنا

۔۔۔۔۔۔ہخیسن یا قوت نا دان ئس اسک ہ

(11ہتمبو ان بارئس تجلا تسک )ہخلیف گل نوشکوی

ےرب تعالی قارون ئ گمرا کر ہےال نا مار حضرت موسی نا ار ہ

۔۔۔۔۔پیغمبر نا ایڑھ اراٹی اونا ئسےدا نصیحت ئ کریک اود وس ہ

۔۔۔۔۔۔ہمال دولت قارون ئ باز اسک

73

( ہجند ت زیبا کل ئ خلق ان اسک (12ہہمولوی عبدالل درخانی

ےپار عبدالمطلب ئس پیشنم نن ےناسس کعبت الل غا ہ ہ ہ ہ

۔۔۔توارس ناگمان بنگ اسمان انم دم دا تواران ےخلیس است ہ

۔۔۔۔ہہرا بڑزا خننگا باز ملائکر اس اوتیان پائک) ہتکبیر ہ (13ے

وئی مثنوی ٹی پنت و اخلاقی سرحال اک 3.1.1.8 ہبراے۔شاعری یا تینا نوشت ٹی ال�س ئ� پنت و نصیحت کننگ اس روایت ئس مسون ہ

نداری تننگ نا رگندغا دور اتا برخلاف‘ شعور و چا ہشاعری راج ٹی ودی مروکا ہ وئی ندا موضوع و سرحال ا پٹنگ ئ� تو مثنوی نا دورشم اٹ برا ہکوشت کیک اگ ے ہ ہ

م پنت و نصائح نا سرحال اک ملیر دنک ہشاعری ٹی ہ ہ ،حاجی نبوجان

ہرک کپک بغض پچار چاک مس اونیک عمل ہ ہےنیک رب نیک نام کرین مسون روز ازل ے ہ

ےنیکی تا اجر ثواب ایڑ خداوند اود تیک ےہقبر ٹی حور پری انبار رخسار ت کیک ے

۔۔۔۔ےایک ب بخت بد عمل مس اود ریسنگیک بد عمل ے ہ

م بد شکل) م خوئ بد م بوئ بد ہرو ئ بد ہ (14ہمحمدعمر کھنیتوی

ےبر بن کتابان ا اخی

74

یت نصیحت کیو ای ہمن ہ ہ۔۔۔۔۔

پاروک خداوند پاک ناہقول ا خدانا کرنگا

۔۔۔۔خدمت کرک خادم مرکمامور حکم نا تان مرک

۔۔۔۔ےرب خوش ئ اولاد ئس انہدڑ دی مف باو لم غان ) (15ہ

ہلب‘ لم باو نا عزت و شرف‘ شرک و بدعت‘ چغلی و دورغ ان م�ر مننگ دا وڑنا ہ ہسرحالاک پنت و نصائحی مثنوی تیٹی ملیر دنک ہ ،

مولوی عبدالباقی جمندزئی لانگوےپلیت ب حیا داڑ برک ے

ر ان خلیسٹ نی مرک ہرب نا ق۔۔۔۔

ےانت ن مسک پانی رسوا لب نالکس رواج ئ لب نا ہدوٹی

۔۔۔۔زرکن تینا مسنت ئ غور کریس

لیس) را غیرت ئ نی پیس ہدا ہ (16ہوئی مثنوی ٹی تاریخی و واقعاتی سرحال اک 3.1.1.9 ہبرا

‘‘ و خلیف گل محمد نوشکوی نا ’’گلدست دنا جنگ نام ہگل خان نصیر نا ’’مش ہ ہ ہ د نا ’’مش ہنوشکوی‘‘ نا بلوچی بشخ ٹی تاریخی و واقعاتی سرحال اک دو بریر دنک ہ ہ

دی تتون ‘‘ اس قومی ئ� تاریخ ئس و نصیرخان نوری نا دلیری‘ اونا مش ہجنگ نام ہ ہ ب مننگ نا احوال‘ شا افغان نا کمک کن نصیرخان ئ� چھٹی نوشت ہجنگ سرس ہ ہ

75

ندنو ٹھپو بریر ندا مثنوی ٹی گڑاس د نا جنگ نا م ٹی اوارئ� ہکننگ‘ دا کل مش ہ ہ ہ ہ ہرافک گلدست نوشکوی نا بلوچی بشخ ٹی ملیر ہ ہ

گل خان نصیربلوچ اتا حوال دا ڈول اسکنصیرخان ئ امر ارام بسک

۔۔۔۔۔۔۔ہاوخاچاسس و لیکن تغ بتوکہاس ساعتس او ب غم متوک ے ہ

او اسک فکر ٹی یارب امر کیوےرا ڈولٹ ای جنگا لشکر دیو ہ

ےامر نن بشخ کین لشکرئ تیناہامر نن دشمن ازوراک مرین

ہندا ئس فکر ٹی بست خیائس ہاسان بس تا نظر انتس محائس

ےاس دم تینا سردار ت بٹنگا ہتمامی است نا تا غم مٹنگا

ہےپار یکدم کبو یکجا سپا ےےکبو تا بش کس خاچو ک چائ ے

ےاخس ک بیل و بیلچ نم خنیر ہ ہےاخس تش و تفر نم مچ کیر

76

رفبو تورغات لی تا ےتمام ہ ہ( (17ےمبو چپ بند کبو نم غور غات

وئی مثنوی رافک داسکان ئ� پین برا مو مچا خوبیک اریر ‘ ٹی د نا جنگ نام ہمش ہ ہ ہ ہ ‘ داٹی ٹھپو تا اس ایلو تون ربط و تسلسل‘ خیال و سرحال اتا اس ہتیٹی ملیپس ہ ہ

ج ئ� سرپند مننگ ٹی مشکل ہایلوتون ربط‘ گچین وڑاٹ گنڈو ک بیر مثنوی نا ل ہ ہ ے۔ ہودی مریک انتیک گل خان نصیر نا تعلق نوشکی ان ئ� تو اونانوشت اتیٹی گیثتری نو

راڑا تنقید مر ے۔شکیئی بولی درشان مریک دادونو غلطی ئس تو افک ہ

راتم سرحال �ک رافتیٹی لفاظی خننگ ا ند نو اریر ‘ جاگ من ٹھپو ہداکان بیدس جاگ ہ ہ ہ ہ ہ �ک جوڑ چ ت رافتا ایلو ٹھپو تون ند نو اریر ید کن من ٹھپو ہئس بنا کننگان تو تم ہ ہ ہ ہ ے

ہمفک دنک

برک ساقی بنک داڑ نصیحتکرینو مست ناک دا ڈول و صیت

برک ساقی برک کین تا تمامیہلین ورنات کلان مونا سلامی) (18ہ

وئی قدیم شاعری نا گڈیکو دور نا وئی جدید شاعری نا بنائی دور یا برا ہبرا ہ ےشاعر’’میاںعبدالحق لاکھوریانی‘‘نا کتاب ’سخن� حق‘ٹی گچینو کچ ئس اٹ مثنوی

ج اک نظر بریر اونا ہدو بریک، میاں عبدالحق نا مثنوی تیٹی مثنوی نا المی اگر� مو کیفیت ہمثنوی نا سرحال اک بلوچستان نا حالیت اتا زی اتالان ئ� میاں عبدالحق

مپنگ نا سوب مسون راننا خلکت نا ےو حالیت ئ� درشان کننگ نا کوشت کرین ہ ہ ے راتم ننا ڈی ٹی پرمتن تو ابادی متن گڑا گزران کننگ کن ننا ال�س، ننا عالم ےیعنی ے ہے ہ

مسائی صوب سندھ نا پار غامون کرینو دا گ�ڑائ� شاعر تینا مثنوی تیٹی باز ندارک ہچا ہ ہ ہ ہ ندارا تا باز ا گھٹتی ت ےگچینی اٹ شعری دورشم تسون او شاعر ننا خلکت و چا ہ ے

م کرین دنک ’’درحالت بلوچستان‘‘ نا سرحال ا اونا مثنوی �س اوفتیا تنقید ت ہمونی ے ہ ہ ہ ہان من شعر

ہاول اسم شروع کیو ای خدانامو شا ئ گدانا بان ئ ہنگ ہ ہہگڑا پاو ای درود تینا نبی ای ا ہدفن شال مریواونا ر ہےبلوچستان نا کیو ای بیان ہ

77

ےاونا حالت ار کلا عیان ے۔۔۔۔

ابادی نا و اوٹی انتظام افچ کس بف ےموڑان اوٹی ارام ہ ہ

۔۔۔ہاس سالس اگر اباد مروک مس

ہارا مس سالس وری پھر کن سلوک مس) 71لاکھوریانی‘ بابا عبدالحق ’’سخن حق‘‘ پ (

وئی مثنوی ٹی مزاحمتی سرحال اک 3.1.1.10 ہبراوئی نا باز م برا چو کتاب ئس دو بفک وا ہمزاحمتی سرحال ا تیا داسکان ئ� ہ ہ ر اشوب و مزاحمتی رجحان نظر بریک اوفتا رافتا شاعری ٹی‘ ش ہاشاعراک ہ

رافتیٹی ڈغار ہمجموع کلام اتیٹی گڑاس گونڈو مثنوی نا دروشم اٹ نوشت دوبریک ہ ےنا ڈکھ وگھڑتی‘ الس نا بنرگی و محکومی‘ بروکا نسل ئ� بیدار مننگ و تینا حق ات

ےلنگ ک�ن جک سلنگ نا جوز تننگان ہ ہ

ہ۔دافتیٹی بابو عبدالرحمن کرد او نادر قمبرانی استا پنک بریر

فت ولی‘ وطن‘ ید‘ فت ش ہبابوعبدالرحمن کرد نا’’شف گروک‘‘ ٹی بروکا‘ ہ ہ محنت کش‘ عبدالعزیز کرد پداتوفکو تیر نا دور بس‘ ملا مزار بنگلزئی‘ امن نا دنیا،

س نا سرحال ا مثنوی ید‘ ا مر خوا ‘ میر لونگ خان مینگل ش ہخلیفیس نی کن انت ہ ہ ہ ے ہ ۔تیٹی مزاحمتی رنگ درشان مریک’’بروکا‘‘ ان گڑاس ٹھپو

بابوعبدالرحمن کردارین مدتان نا خیالی بروکا

ہننا قافل ئ مونا مستی دروکاوش سیتو ہبروکا برنی پخت ہ

ت جوز ئ جوش سیتو ہخدان ے ہ ے

ےبلوچات برقوت ئس بخش اینو

78

ےنن پوسکنو عزتس بخش اینو

ہتوارس بلوچ ک پنجاب سندھ ان ے(19ےنوا چاکرس بش مر اینو رندان)

معصر نادر قمبرانی نا شعری کتاب‘ شنز گروک ٹی‘ گڑاس مثنوی ملیر ہبابو نا ہ ہ م مزاحمتی، نوک‘ شمبلاخ‘ غم نا سرحال ا اریر‘ دافتیٹی ہرافک‘ ائین‘ مونا ہ ہ

ہاشوبی رنگ درشان مریک‘ دنک

نادر قمبرانیب مننگ و سرسوز ہشمبلاخ ٹی مثنوی نا دروشم اٹ تینا ڈغار وڈی ئ� ولدا سرس ہے

خننگ نا بارواٹ دن پائکتم ولدا بریک ہداڑ ے

ہدھرتی وسم دوار مریکہوا ترک کیر گواڑخاک

ہپھل خروسی پٹ کوچ غاکخیسن مرو دامان و مشےولدا کرو استات خوش

ہوامیل کیر زبیلاک ہہپیشن مریر زبیلاک

ےبو مسنت زیبلا ہ(20ےاست درینو کل نا )

بابو عبدالرحمن کرد و نا در قمبرانی نا مثنوی نا سرحال و خیال اتیٹیوئی شاعری ٹی مثنوی نا ردوم بند ہاسٹی(یکسانیت) ئس خننگ اک دافتیان گڈ برا

م ڈاکٹر سلیم کرد نا ہمریک‘ یعنی پین کس ئس دا صنف نا بابت توج تفک وا ہ چو کتاب ہشاعری ٹی مزاحمتی رجحان ان پھ�ر مثنوی ریسنگیک ول ڈاکٹر سلیم نا ے

ےئس شنک متن

۔مولوی عبدالباقی درخانی نا مثنوی نگاریرامکتب درخانی نا شجر نسب ان تعلق تخاک دانا ہمولوی عبدالباقی درخانی‘ ہ ہ ہ

گیثتری شاعری مثنوی ناوڑ و ڈول ا دوبریک خصوصا اونا اراکتاب’’ترقی نا79

‘‘ مثنوی نا دروشم ٹی ئ� ’’ترقی نارفتار‘‘ ٹی ضلع کچھی ٹی ہرفتار‘‘’’سپاسنام مروکا شون حالی یعنی ترقیاتی کاریم تا ذکر اوفتا جاچ ئ� مثنوی نا دروشم ٹیم ادب نا کھٹ ٹی ہلکن یعنی مولوی عبدالباقی درخانی غیرادب اسرحال ات ے ے ہ

‘ ترقی نا رفتار ان گڑاس نمون ب ئ� کوشت ئس کرین ہشاغنگ نا سرس ے ہ

ہکل علاق کچھی نا عالی جنابمس قلات جوان تفوک اونا طناب

مس ڈویژن نا قلات صدر مقامسب ڈویژن مس اونا کچھی تمامرجوان ہبھاگ اونا چامرکز یا ش

مست الو ترقی نا چا طرفا روانےلیک پس ماند علاق مسن ہ ہ ہ

ےرکس اود مچ ترقی تسن ے ے ہ) 7ترقی نا رفتار،پ، (

�خس ضلع کچھی نا ڈپٹی کمشنر ندا چرجوئی ئ� برجا ت ہمولوی عبدالباقی درخانی ہ ری ناکارکردگی‘ وضلع کچھی ٹی ترقیاتی کاریم تاجاچ ئ� منظوم ہمحمد عمر ز

راڑان گڑاس ٹھپو یسون ‘‘ نا پنٹ مونی ے۔ہاندازٹ مثنوی نا دروشم اٹ ’’سپاسنام ہ ہ ۔داوڑو

ےا کنا خواج بخیرٹ کین ن ہ ہ ےےداڑ بننگ نا مبارک تین ن ہ ے

ےدادعا ئ رب سلامت ن کروےبخت عزت تندرستی ن تیرو

ہسنگتات نا بخیرٹ پان نن ےہصحت ئ داخواج غاتا خوان نن ہ

80

ر ھشتاد سال ہہگدرینگان ئ خواج ہہداڑ تولوکس اس صاحب کمال ے

) ،پ، 3ہسپاسنام )رانا مچا شعراک مثنوی نا1975 ,استنا ٹپاک، ہٹی، واحد بخش رند نا شعری مجموع ہ

۔دروشم ٹیئ�

م مثنوی نا ھاٹی ٹی شعر جوڑ کننگ نا شعوری ہندن ورنا نا غا شاعر عالم عجیب ہ‘ تینا کتاب ’’زراغ‘‘ ٹی خودی و غرور نا سرحال انوشت غا مثنوی نا ہکوشش کرین ے

۔گڑاس ٹھپو

ہن پروا کنااف،کن ن ک غم اف ے ے ہ ےم اف ر راف کناتو کن م ہن م ہ ے ہ ے

ےاگر ن تینا زیب نا ناز سنگت ےم خودی بھاز سنگت ےکنا فطرت اٹ ہ

ہراد ک پرغاس نی دوستی ئ ے ہجتانی کریسک ارا زندگی ئ

لپر نا ہکریس قول ولدا پن ہ ےم غم کپر نا ہقسم کنگٹ ای ے ہ

) 31عجیب عالم’’زراغ‘‘،پ )ر شمیم نا کتاب’’گلزار شمیم‘‘ ٹی انعام‘ ب جرم ا الفت نا سزا‘ زمان ہملک ظا ے ہ رافتیٹی عشقی ہاندھن اینو‘ ناسرحال مثنوی نا دروشم اٹ گڑاس نوشت ملیر ہ ہ ے

ج ات پورو کپس البت ردیف و قافی نا ہمضمون ملیک ول شعوری وڑاٹ مثنوی نا گر� ہ ہ ے ے ترتیب ان مثنوی نا دروشم درشان مریک

یت اک مونی بریر ہمثنوی نا پٹ و پولی جاچ ان پد دا ہ

i) ر ک دا ’’مثنوی‘‘ ئس و دا ’’بلوشا‘‘ نا نوشت میک اس� راغلط فی ہما گل نا بارواٹ ے ہ ہ ہ ہ م راد منظوم کننگان او ‘ حقیقت داد ما گل اس رومانی ئ� قص ئس ہکروک ے ے ہ ے ہ ہ ہ ے ے

81

ہمثنوی نا دروشم اٹ افک انتیک دانا مچا ٹھپوک بیدس من ٹھپو ان کل اس ردیف ا ہ ہ ہختم مریر

ii) لتن ول وئی شاعری ٹی داخس شون یت دا گوک ’’مثنوی‘‘ برا ےارٹمیکو ے ہ ہ ہ ہ وئی شاعری نا مبدا یا بنیادی بشخ مثنوی نا ھاٹی ٹی ئ� یعنی تیوئی خلقی ہبرا

اٹی ٹی ئ� مچ باز بحر و وزن ہشاعری و قدیم شاعری نا بھلابشخ مثنوی نا ہ وئی شاعری ٹی ہسرحال اتاخیالداری ن مننگ دافتیٹی نک�س ودی کیک ن تو برا ہ ہ

ہمثنوی کلان زیات امیر انگا صنف مسک

iii) کل ان مرغن ‘ د نا جنگ نا م یت داک گل خان نصیرنا مثنوی‘ مش ہمسٹمیکو ہ ہ ہ راٹی بیدس شاعر نا بحر وزن نا پننگ ہمکمل و اسٹ انگا مثنوی شمار مننگ کیک

ج اک پورو ان کل گر�iv) یت داک اینو پگ مثنوی نا رجحان ن مننگ نا بریبر دانا سوب دامننگ ےچارمیکو ہ ہ ہ ہ ہکیک ک اسٹ ان زیات ایلو صنف اک درستی راستی م�سر و خیال و سرحال اتیٹی

� سٹ ان مو وخت ٹی‘ا ندا ہشابیتی بس او شاعر اس خیال س مرغن کننگ نا ہ ے ہ ندا سوب ئ� ک جدید دورٹی مثنوی نا ردوم ہزیات سر حال اتیا نوشت کننگ کیک ہ ہ

سلیسرباعی 3.1.2

م فارسی شاعری نا صنف ئس داد جوڑ کننگ یا درستی راستی کرفنگ ےرباعی ے ہ ہٹی ایرانی شاعراتا بھلو دوئس رباعی فارسی ان اردو و اردو ان دا جاگ نا ایلو ے وئی شاعری ٹی رباعی نا بشخ ابننگ ان مست رباعی نا ہزبان تیٹی اوار مس برا

� مننگ ضروری ئ� یئت ئ� پ ہہھاٹی و ہ

م ردیف و رچارا مصرع غاک راٹی چار مصرع مریر اگر مو صنف ئ� ہرباعی ہ ہ ہ ہ ہ ہ ’’مصرع‘‘ پاننگ اک ۔قافی مسر تو داوڑانگا رباعی ئ� ہ

ر تو داوڑ انگا م قافی و ردیف مس� ہاگر رباعی نا اولیکو ارٹیمکو و چار میکو مصرع ہ ہ ۔رباعی’’خصی‘‘ یا ’’غیرمصرع‘‘ پاننگ اک

وکا تا ہرباعی نا مصرع غا تا ناز رکی و دافتیٹی سرحال ئ� بند کننگ نا بابت باز اچا ہ جتاجتا خیال اکو

ر مس�ٹ انگا مصرع م پاننگ اک ک رباعی نا اولیکو ہرباعی نا مصرع غاتا بابت دا ہ ہ ہ ہ راڑ رافک تینا خوانوکا(قاری) ئ� بڑز ادیر ےغاک پوڑی (سیڑھی) انبار مریر ہ ہ ہ ہ

۔چارمیکو مصرع تینا درشانی ئ� کیک ہ

یت پاش مریک ک رباعی نا اولیکو مسٹ انگا مصرع غاک چارمیکو مصرع ہیعنی دا ہ ہ ہ نداوڑ رباعی نا چارمیکو مصرع ئ� ’’سلام سندیلوی‘‘ مس مصرع نا ید مریر ہنا تم ہ ہ ہ ہ ہ

ہرس یا جوس پائک امداد امام اثر چارمیکو مصرع ئ� ایلو مس مصرع نا خلا ص ہ ہ ہ 82

روی داد رباعی نا جون‘ ضیا بدایونی داد رباعی نا کھٹیا یا ےپائک‘ احسن مار ے ہ ن رباعی21ےمحاصل و حمید عظیم ابادی داد ’’کمان ان پشین مروکا تیر( ای ہ)پائک ۔

‘ دوبیتی‘ چار ‘تران ’’چار‘‘ نا ئ� رباعی ئ� رانامعن ہعربی نا ’’ربع‘‘ ان جوڑ مریک ہ ہ م پاننگ اک ول ایلو پن تیان زیارت’’رباعی‘‘ لس پاننگ اک ےمصرع یارچاربیتی ہ ہ

) ء پاننگ اک رباعی ایلو صنف اتیان مشکل ئ� صنف22رباعی نا استاد’’رودکی‘‘( راٹی ربط‘ مو بحر ہئس داٹی بحر تا کچ تول اس�ل نازرک مریک و مربوط ا بحر( ہ ے ) ٹی مفک رباعی نا بحر اتا بابت دا پاننگ اک ک دافک ہتسلسل مر یا سالم مر ے ے

مو بحر ہبیست چار و ول پٹ وپول نا زی ا دافک بیست چار ان گیثترئ� بیست چار ے رافک اولیکووار ترتیب تننگانو داکان گڈ علام سحر عشق ابادی و ڈاکٹر زار ہاکو ہ

لنگ ان م رباعی کن جوڑ کرینو پوسکنا بحر اتا جاچ ء ہعلامی گڑاس پین بحر ہ الو مس ک رباعی یت ناز کرم لین دا ہمس�ت رودکی نا بیست چار بحر اتا جاچ ئس ہ ہ ہ ہ ہمربوط بحر اتیٹی مننگ کپک بلک داگڑاس بحر اتا ’’مزاحف‘‘ رکن اتیان جوڑ مریر ہ

زج نا ’’مفاعلین‘‘ نا زحاف اتیان جوڑ مریر ہ۔رباعی نا بحر اک بحر ہ

رافک و اوفتا پنک داوڑ ئ9�مفاعلین ان نو( ہ) زحاف جوڑ مریر ہ

بحرنارکن

زحاف نارکن نا پن

زحاف ناپن

مفعول اخرب خربمفعولن اخرم خرممفاعیل مکفوف کفمفاعلن مقبوض قبضفاعلن اشتر شتر

فعل مجبوب جبفاع ازل زلل

فعول ابتر ہتم(۲۳فع ) بتر

کن اتیٹی تبدیلی ئس کننگ ئ� راتم بحر اتا ر� ہزحاف نا معن تبدیلی یا تغیرنا ئ� یعنی ہ زج بحر �ک را سالم مف اود زحاف پاننگ ا مو رکن �ک یا ہاود زحاف پاننگ ا ۔ ے ہ ہ ے

رافک رباعی نا بحر ات جوڑ موزحاف اتا گوئنڈو جاچ ئس پیش کین ےنا،مفاعیلن نا ہ ہ ہ ہکیر داوڑ ئ�

i( کفراسکون ئس مر و فتمیکو حرف فت حرفی ارکن نا ‘ ‘تورنگ نا ئ� ےکف نا معن ہ ہ ہ ہ

)24ےاو سبب خفیف ٹی مر اونا بٹنگ ئ� کف پاننگ (کف نا عمل

نرج) ہمفاعیلن (بحر

83

فاعلاتن(بحر ومل)مستفعلن(بحر رجز)

ر مس بحر مکفوف ہبڑزکو بحر اتیٹی کف نا ز حاف جوڑ مننگ کیک یعنی بڑزکو ہ ہمننگ کیر

�ک شرط فت میکو حرف ئ� بٹنگ ا ہگڑا ’’مفاعلین‘‘ ئ� مکفوف جوڑکننگ کن دانا را سب خیفف’’ل�ن‘‘ ٹی ئ� داد فت میکو حرف سکون ئس مر گڑا’’ن‘‘ ےداد ہ ے ہ ے

ندن �ک‘ راد مکفوف پاننگ ا ہبٹنگ ان ’’مفاعیل‘‘ جوڑ مریک ے ہ

فاعلاتن فاعلات انہمستفعلن ان مستفعل مکفوف مریر

ii( قبض

لنگ یا بارنگ(م�چ مننگ) نا ئ� ‘ ۔قبض نا معن ہ ہ

را ساکن مر و او سبب خفیف سیٹی مر ےراتم اس رکن س نا پنچمیکو حرف ے ہ ے ہ ہ�ک( )25اونا بٹنگ ئ� قبض پاننگ ا

قبض ناعملقبض نا ز حاف اک فعولن(متقارب)

نرج) ہمفاعلین (

فاع لاتن(رمل)ہقبض نا عمل بڑزکو بحر اتا رکن اتیٹی جوڑ مننگ کیر

را سبب خفیف ئس اگ راساکن ئ� ’’عی‘‘ ٹی ئ� ( ہمفاعیلن نا پنچمیکو حرف ( ے ہ ہ ے �ک راد مقبوض پاننگ ا ےداد بٹنگ ئ� گڑا’’مفاعلن‘‘ جوڑ مریک ہ ے

ہندن‘ فعولن ان‘ فعول�تن ئ� مفتعلن نا دروشم اٹ درشان �تن‘مقبوض مریر و فاع ل ہفاع لاتن ان فاع ل

�ک کننگ اiii( خرم

�ک �نگ کننگ ئ� خرم پاننگ ا بام�س ٹہراتم ’’رکن ئس نا بناء ٹی وتد مجموع ئس مر اگ دانا اولیکو حرف ئ� بٹنگ ئ� و ے ے ہ

)26خرم پاننگ اک(

84

خرم نا عملنرج) ہخرم نا زحاف اک مفاعیلن (

فعولن (متقارب)مفاعلتن (وافر)

ہ۔نارکن اتیٹی جوڑ مننگ کیر

ہدنک مفاعیلن نا بنائی وتدمجموع ’’مفا‘‘ نا اگ اولیکو حرف ئ� بٹنگ ئ� تو ’’فا‘‘ ہ جوڑمریک یعنی گڑا مفاعیلن ان فاعیلن یامفعولن نا وزن جوڑمریک فعولن ان

عولن یا فعلن نا اوزن جوڑمریک مفاعلتن ان فاعلتن یا مفتعلن نا دروشم مونی�ک رافت اخرم پاننگ ا ےبریک ہ

iv( خرب�ک( ےراتم مفاعلن ٹی‘ خرم و کف نا اس جاگ عمل مر تو خرب پاننگ ا ہ ہ )27ہ

ندن کف کننگ و خت ہیعنی خرم کننگ وخت ا’’مفا‘‘ غان’’م‘‘ تمک تو فاجوڑمریکل ڑتوما تا اواری ان خرب یعنی ہ’’عیلن‘‘ ان ’’ن‘‘ تمک و ’’عیل‘‘ جوڑ مس گڑا

را اخرب نا راوزن اٹ نوشت کننگ ئ� تو مفعول جوڑمریک ہ’’فاعیل‘‘ جوڑ مس ہ ہ �ک رکن ئس پاننگ ا

v( شتر ہراتم مفاعیلن ٹی خرم(رکن نا اولیکو وتدمجموع نا اولیکو حرف نا بٹنگ) و قبضندا نوشت کننگ ئ� تو شتر نا عمل ہ(رکن نا پنچمیکو ساکن حر ف ئ� بٹنگ) ئ� اس ہ ہ

ندن قبض کننگ کن عیلن28مریک( ہ)یعنی مفاعیلن نا مفا ئ� خرم کننگ ئ� تو ’’فا‘‘ را اشترنا رکن ئس ‘‘ تمک و ’’فاعلن‘‘ جوڑ مریک ےنا ’’ ہ ے

vi( جبہ۔عربی ٹی جب نا معن خصی کننگ ئ� پار ہ

ڑتوما سبب خفیف ات بٹنگ ئ� تو جب نا عمل مریک( ےراتم ’’مفاعیلن‘‘ نا گڈیکو ہ ہ)یا مجبوب جو ڑمریک29

راد وزن ا نوشت کننگ ئ� تو ’’فعل‘‘ نا دروشم مونی ہدنک مفاعیلن ان ’’مفا‘‘ ے ہ ہ را مجبوب نا رکن ئس ےبریک ہ

vii( ہتم

۔تم نا معن دننان پرغنگ نا ئ� ہ ہ

85

�ک) و قصر(اس ہمفاعیلن ٹی حذف(رکن نا اخری سبب ئ� پورا بٹنگ ئ� حذف پاننگ ا رکن نا اخریکو سبب خفیف نا ساکن ا حرف ئ� بٹنگ و اوڑان مست نا حرف ئ�

تم نا عمل ودی ندا کننگ ان �ک) نا عمل ات اس ہساکن کننگ ئ� قصر پاننگ ا ہ ہ ے ندن’’مفاعی‘‘30مریک( ہ)یعنی مفاعیلن حذف نا عمل ان ’’مفاعی‘‘ جوڑ مریک

راد وزن نا دروشم اٹ ’’فعول‘‘ نوشت کننگ ہقصر نا عمل ان ’’مفاع‘‘ جوڑ مریک ے ہ �ک ا

viii( زلل

ہزلل نا معن کم کننگ یا سبک کننگ نا ئ�

ندا تم (حذف و قصر نا اواری نا عمل) خرم نا عمل ات اس راتم ہمفاعیلن ٹی ہ ے ہ ہ �ک تو ’’زلل‘‘ نا عمل ودی مریک( تم کننگ ئ� تو31کننگ ا ہ) یعنی مفاعیلن ئ� ا

راد ے’’مفاع‘‘ جوڑ مریک او اگ ’’مفاع‘‘ اخرم نا عمل کننگ ئ� تو فاع‘‘ جوڑ مریک ہ ہ �ک ۔ازل نا رکن ئس پاننگ ا

ix( بتر�ک �ک ئ� تڑنگ یا کاٹنگ ئ� بتر پاننگ ا دارانا لٹ ہعربی ٹی س

ندا کننگ ان بتر نا عمل ودی مریک( ہمفاعیلن ٹی خرم و جب نا عمل ئ� اس )32ہہیعنی مفاعیلن ا جب نا عمل ان پد’’مفا‘‘ بچک اگ ’’مفا‘‘غا خرم نا عمل کننگ ئ� تو

م نوشت کننگ مریک راد وزن نا دروشم ٹی ’’فع‘‘ ہ’’فا‘‘ بچک ہ ے ہ

ندا زحاف ندن نرج نا رکن مفاعیلن ان جوڑ م�سر ہرباعی نا بڑزکو زحاف اک بحر ہ ہ را بحر رمل(مفعولن‘ مفعول‘ فعل) بحرر جرز م ار ندنو زحاف ہاتیٹی گڑاس ے ہ ہ

م جوڑ مننگ کیر ہ۔مثمن (مفاعلن) بحر منسرح مثمن(مفعولن) نا زحاف اتیٹی ہ

رباعی نا بحر اک 3.1.2.1رازحاف اک جوڑ کننگار دافتیان بیست� چار مخصوص� بحر جوڑ مریک ہمفاعیلن ان ےرافتیٹی رباعی نوشت مریک دا بحر ات ارا بشخ ٹی جتا کننگان اسٹ ئ� ’’اخرب‘‘ ے ہ ہرافتا کل �ک اخرب نا لڑٹی دوانزد بحر اک بریر ہو ارٹمیکو ئ� ’’اخرم‘‘ نا لڑپاننگ ا ہ ہ

ندن اخرم لڑنا دوانزد بحر’’مفعولن‘‘ ان بناء مریر ہ۔نا اولیکو رکن ’’مفعول‘‘ ئ� ہ ہ

اخرب نا بشخ ٹی بروکا بحراک 3.1.2.1.1i( اخرب مقبوض ابتر

مفعول مفاعلن مفاعیلن فعii( اخرب مقبوض زلل

مفعول مفاعلن مفاعیلن فاع86

iii( اخرب مقبوض مکفوف مجبوبمفعول مفاعلن مفاعیل فعل

iv( تم ہاخرب مقبوض مکفوف امفعول مفاعلن مفاعیل فعول

v( اخرب اخرم ابترمفعول مفاعیلن مفعولن فع

vi( اخرب‘ اخرم‘زللمفعول مفاعیلن مفعولن فاع

vii( اخرب مجبوبمفعول مفاعیلن مفعول فعل

viiii( تم ہاخرب امفعول مفاعیلن مفعول فعول

vx( اخرب مکفوف ابترمفعول مفاعیل مفاعیلن فع

x(اخرب مکفوف زللمفعول مفاعیل مفاعیلن فاع

xi( اخرب مکفوف مجبوبمفعول مفاعیل مفاعیل فعل

xii(تم ہاخرب مکفوف ا)33مفعول مفاعیل مفاعیل فعول(

اخرم نا بشخ ٹی بروکا بحراک 3.1.2.1.2i( اخرم اشتر‘ابتر

مفعولن فاعلن مفاعیلن فعii( اخرم اشتر زلل

مفعولن فاعلن مفاعیلن فاع

87

iii( اخرم مکفوف مجبوبمفعولن فاعلن مفاعیل فعل

iv( تم ہاخرم مکفوف امفعولن فاعلن مفاعیل فعول

v( اخرم اخرب ابترمفعولن مفعول مفاعیلن فع

vi( اخرم اخرب زللمفعولن مفعول مفاعیلن فاع

vii(اخرم اخرب مکفوف مجبوبمفعولن مفعول مفاعیل فعل

viii( تم ہاخرم اخرب مکفوف امفعولن مفعول مفاعیل فعول

ix( اخرم ابترمفعولن مفعولن مفعولن فع

x(اخرم زللمفعولن مفعولن مفعولن فاع

xi( اخرم اخرب مجبوبمفعولن مفعولن مفعول فعل

xii( تم ہاخرم اخرب ا)34مفعولن مفعولن مفعول فعول(

م جوڑ کر ےگڑاس بحر علام سحر عشق ابادی ہ

علام سحر نا ’’مفعول‘‘ نا لڑ ٹی جوڑ کروکا بحراک دادومفعول مفاعیل مفاعلن فعل

۔ مفعول مفاعلن مفاعلن فعل1۔مفعول مفاعلن مفاعلن فعول2

88

۔ مفعول مفاعیلن فاعلن فعل3مفعول مفاعیلن فاعلن فعول4

مفعولن نا بشخ ٹی جوڑ کروکا بحر اک۔ مفعولن فاعلن مفاعلن فعل1

۔ مفعولن فاعلن مفاعلن فعول2۔ مفعولن مفعول مفاعلن فعل3

۔ مفعولن مفعول مفاعلن فعول4۔ مفعولن مفعولن فاعلن فعل5

6 )35۔ مفعولن مفعولن فاعلن فعول( علام سحر عشق ابادی نا شاگرد ڈاکٹر زار علامی مفاعیلن ا اشتر نا عمل ئ� کننگ

ثرد پین پوسکنو راٹی ندا فاعلن نا اس لڑ ئس جوڑ ہان ’’فاعلن‘‘ جوڑ کر و ہ ہ ے ہ ہ ے رافتیان گڑاس دادو ہبحر رباعی کن جوڑ کننگا

i)فاعلن مفاعلن مفاعیل فعل / فعولii) ) 36فاعلن مفاعیل مفاعیل فعل /فعول(

ہرباعی نا ھاٹی او اونا زحاف اتا پٹ وپول ٹی دا گڑا مونی بس ک رباعی نا رکن اک ہاس ترتیب و اصول س نازی اجوڑ مریر ے ہ

ر بحر ٹی سبب ان پد سبب وتد ان پدوتدئس بروئی مریک ا ےیعنی رباعی نا ہ ہوتد‘مجموع مر یا مفروق یعنی اگ اس رکن ئس سبب اختم مریک تو ارٹمیکورکن ہ ے

ہئ� سبب ان شروع مروئی ئ� اگ اس رکن ئس وتد اختم مننگ ئ� و اوڑان پدوالا ہ م وتدان شروع مروئی ئ� دنک ہرکن ئ� ہ

مفعول مفاعلن مفاعیلن فع‘ گڑا دا وتد مفروق(عول) ےدا بحر نا اولیکو رکن’’مف‘ عول ٹی‘ سبب وتد ئس

ےاختم مننگ ئ� گڑا اصول دا پائک پوسکنا رکن ئ� وتدئس ان شروع مروئی ئ� ندن مفاعلن وتد اختم مننگ تو پوسکنا رانا اولیکو بشخ وتدئس ’’مفاعلن‘‘ ےدنک ہ ے ہ ہ م ہرکن وتدان شروع مننگ ئ� مفاعیلن‘ و مفاعیلن سبب اختم مننگ و گڈیکو رکن

ےسبب (فع)ئس

89

را بحر بیست� چار ہسبب ان پد سبب و وتدان پد وتدنا اصول نا بابت رباعی کن رافک ندنو بحر اریر ‘ مس �سر دافتا اخرب و اخرم لڑٹی مس ہمخصوص ابحر اک ا ہ ہ ہ

ہسب‘ سبب و تدوتدنا اصول اتیا بفس دنک ہ

۔ مفعولن فاعلن مفاعیلن فاع1۔ مفعولن مفعول مفاعیلن فاع2۔مفعولن مفعولن مفعولن فاع3

۔ مفعول مفاعلن مفاعیلن فاع4۔ مفعول مفاعیلن مفعولن فاع5۔ مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع6

رشش بحرنا گڈیکو رکن’’زلل‘‘ یعنی فاع وتدمفروق ئس ول فاع نا مست ےبڑزکو ے ہ نا رکن سبب’’لن‘‘ اختم مننگ ئ� سبب ان پد سبب نا اصول نا رداٹ اخریکو رکن

’’فع‘‘ مروئی ئس اگر دن مفک تو فاع ان مست نا سبب ئ� وتد کروئی مر ےت ے ندا مفاع�لن، مفعولن ئ� مفعول مروئی ئ� ہتانک اصول بریبر بر یعنی مفاعیلن نا ے ہ

ر اوفتیٹی دا غلطی را بحراک اس� ہاگ مچ پدی کان تو علامی سحر عشق ابادی نا ہ ہ ہت م�ر کننگا سس� دنک ے

6 ے مفعول مفاعیل مفاعیلن فاع ئ� علام سحر دن نوشت کرین ہ ۔

مفعول مفاعیل مفاعلن فعلوئی شاعری ٹی رباعی نا بشخ 3.1.2.2 ہبرا

وئی ہمشکل، سخت ھاٹی و بحر ووزن نا پننگ نا خلیس نا سوب ان رباعی برا م رباعی نا وئی ادب ٹی قطع غات لتن برا ہشاعری ٹی ایلو صنف اتیان بار شون ے ہ ہ ے ہ یت ان دا گڑا درشان مریک ک رباعی نوشت کننگ تینا جاگ غا ہلڑ ٹی اوار کننگان دا ہ ہ ہ ے ندن ‘ ندا استعمال کیر ہداسکان ئ� بازا ادیب اک رباعی کن ’’قطع و رباعی‘‘ اس ہ ہ ہ ہ راد اونا پیش لفظ و صنف نا لحاظ اٹ رباعی نا ےعزیز مینگل نا کتاب ’’تیرونک‘‘ ہ م دوبفک داٹی کل قطع ئ� بیر ہکتاب ئس پاننگان ول دا کتاب ٹی اس رباعی ئس ہ ہ ہ ے ے

ےچار مصرع نا مننگ رباعی کن ضروری مفک مچ باز ورنا شاعرا تیٹی رباعی ہ ی چراگ‘‘ نا گڑاس تاک اتیٹی ہنوشت کننگ نا رجحان مننگ و خاص کر ’’س ما ہ ے ہ

رافک ارتقائی مرحل تیان گدرینگنگ ئ� ۔گڑاس رباعیک ملیر ہ ہ ہ

د‘ علی ساقی‘داد وئی شاعر اتیٹی حنیف مزاج‘ لیاقت سنی‘ سلام زا ہبرا ہ ندن عالم عجیب نا ر‘ اصف زیب‘ جاوید شاکر یم ابرار‘ باسط م ہمحمدجواد‘ ابرا ہ ہ

’’رباعی‘‘ نوشت ء م من ہشعری مجموع ذراغ ٹی ہ ہ ہ

90

)37ہنمون کن گڑاس رباعی(

ےبھٹوب ضمیرٹک مر جوان ئ تو ےم بر جوان ئ تو ےشداد نا جنت ہ

رات ننا او است نا تتو گر ےم ہےتینٹ ک ندار خاخر جوان تو)لیاقت سنی( ہ ے

ےنی چاس نن دشمن باغی ان ننےبولان ار چلتن باغی ان ننےنوروز ھنا ولدا مش ت ا ھر

د( ہغدار مر ن خن باغی ان نن)سلام زا ے ےرافتا ذکر کننگا اوفتا رباعیک اریر ول رباعیک ےچراگ نا پن غاتیا گڑاس شاعراتا ہ ہ ی بحراتیٹی افس یعنی شاعر نا جند تینا مرضی اٹ پوسکن� رکن تخان جاگ ہس ے ہ

وئی ادب نا مزاج یت مونی بریک ک ’’رباعی‘‘ برا ‘ گڑا دا ہئس زیات رکن اک ملیر ہ ہ ہ ی توج تننگ اف ندا سوب ئ� ک کس ئس س ۔و تب ا بریبر بفک ہ ہ ہ ہ

ہقطع /چورک 3.1.3ہقطع نا لوزی معن ٹکر یا شونز نا ئ� اصطلاحی معن ٹی دا شاعری نا اس بشخ ہ ہ ہ ہ

رانا قافی و ردیف نا ردو بند غزل و قصید انبار مریک مچا شعراتا ارٹمیکو ہئس ہ ہ ے ئی ازبان تیٹی م قافی و ردیف مریر قطع کن فارسی‘ اردو وایلو ج ہمصرع غاک ہ ہ ہ ہ ہ

م پار وئی ٹی داد قطع ان بیدس ’’چورک‘‘ ندن برا �ک ہ۔م قطع پاننگ ا ہ ہ ے ہ ہ ہ ہ

م غزل انبار مسون انتیک غزل ئس پورو متویا وئی شاعری ٹی قطع نگاری ہبرا ے ہ ہ ہ �ن تننگانوداوڑنا م چور�ک نا پ رانا اول ٹھپ (مطلع) جوڑ متواود ہندنو غزل ئس ے ہ ہ ہ

ہ۔مثال اک زیات ملیر

ہچورک /قطع نا ھاٹی 3.1.3.1�ک داوڑ ء را گڑاتا خیالداری کننگ ا ہچورک اس ٹی ے

i) ر بحر ٹی چو پابندی ئس مفک یعنی دا ہچورک/قطع نوشت کننگ کن بحر نا ہ ہ ہ ہنوشت مریک

91

ii) را مصرع مریر و دانا شعر اتا� ہچورک نا شعر اتیٹی غزل و قصید و مثنوی انبار ا ہ ہ �رٹ و زیات ان زیات اخس مننگ کیک مریر ول مرغن اقطع ٹی ہکچ کم از کم ا ے ہ

ہمو زیبائی و موزونیت سیلپک گڑا قطع نا زیارت ان زیات شعرتا کچ ےمر تو10ہ �ک مناسب خننگ ا

iii) ہچو رک ٹی مطع /اول ٹھپ مفک اگر مس تو دا غزل مسلسل یا قصید ئس ہ �ک پاننگ ا

iv) )38چورک اتیٹی گیثتری ردیف مفک یعنی دا غیر مردف مریر(�ک ول دا گڑا قطع ٹی دو بفک ہغزل ٹی خیال اتا جتا مننگ یا ب ربطی ئس خننگ ا ے ے

ہقطع نا مچا شعراک معن نا بابت اس ایلو تون گنڈوک مریر یعنی قطع نا اولیکو ہ ہ ہ ہ �سکان معن نا سیالی ئس مریک لیس تا گڈیکو شعرا ہشعر ان ہ

وم نا بابت فرق ئس ار یعنی غزل مسلسل ٹی ےندن مسلسل غزل و قطع ٹی مف ہ ہ ہوم نا یکوئی ار ول داٹی شاعر اس خیال س بدل بدل کرس نوشت کیک ہم مف ہ ے ہ ے ے ہ ہ

وم یا خیال نا اس جتاء بشخ ئس نوشت مریک مومف ر شعرٹی ۔ول قطع نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ے

( نا سرحال 3.1.3.2 ہچورک)قطع

لو ئ� ر بشخ و پ چو بندش ئس افک داٹی زندنا م سرحال اتا بابت ہقطع ٹی ہ ہ ہ ہ بس و گل بالی‘ ‘ صفت‘ ثناء‘ گل شونی‘ ہشعری دروشم تننگ یا مننگ کیک دنک ہ ہ ‘ ماتنی فکر‘ پنت شون و ایلو ‘ بوگ شوگ‘ حکمت و دانائی‘ مود ہملنڈو مسخر ہ

ہ۔سرحال اک قطع ٹی بننگ کیر ہ

م وئی شاعر اتا شعری مجموع اتیٹی‘قطع دو بریک‘ باز ا جاگ چار بندی ئ� ہبرا ہ ہ ہ ہ م اس ندن قطع ٹی وم ئس بند مریک ‘ ول چار بندی ٹی اس مف ہقطع پار ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ

‘ چاربندی تاحوال اٹ‘ یاسین ہمضمون ئس بریک ول چار بندی نا چار مصرع مریر ہ ہ ے بسمل نا نازبو و عزیز مینگل نا تیرونک و عاد�ل قلندرانی نا شاشان، دا پڑ ئ�

کننگ کیر ہ۔پر�

۔قطع نا گڑاس نمون دا وڑو ہ ہ

افضل مرادا ئ غٹ تینا ہکٹ بیت اکو ہدا سفر نا

؟ ےانت‘ او امر!انتیت اکو ہدا خبر نا

92

ےاصل دیر کم دیریت اکو ہبس دتر نا

تینا تینا غم‘ خوشییت اکو نر نا ہغٹ ہہ

فکر نا ترا زوٹییت اکو ہر کسر نا ہ

ےپ مفک مراد تین ہہیت اکو) مسر نا ہدا (39ہ

حنیف مزاجزندگی نا حقیقت اکو خرین

ا ہلخ تڑنگک سوال نا زی

ےذکر ماضی ن فکر مستقبل ہ ےا ہغور کر تینا حال نا زی

مری اٹ خنک بارنو سنگتا ہاوغس نی وصال نا زی ہ

جوڑ کیک دیر خاخران کسرا ہعاشقی بس جلال نا زی

ہکیس تو کر مزاج نی گیرام

93

ا) رنی حال نا زی م ہتینا ہہ (40ہہچن چورک)قطع بند( 3.1.3.3

‘ غزل یا قصید نا تیٹی اوار ہچ�ن چورک اس جتاء صنف ئس تو اف بلک دا قطع ہ ہ ہ مو وخت راتم اس مضمون یا مقدئس اس شعر ئسیٹی د رشان مف گڑا ہمریک ہ ہ ہ

�ک م چ�ن چورک پاننگ ا �ک غزل م�سلسل ئ� لنگ ا ہچ�ن چورک یا چ�ن چورک نا کمک ہ ےغزل‘ قصید یا قطع ٹی چ�ن چورک شعر ات جتا کننگ ک�ن چ�ن چورک نا اولیکو ہ ہ

شعر ان م�ست ’’ق‘‘ نا نشان تروئی مریک غزل ٹی چ�ن چورک مطع ان پد و مقطعراتم چ�ن چورک ختم مس تو گڈیکو شعران گڈ اس لکیر ئس ہان مست بریک ہ

ہکشوئی مریک اوکان گڈ‘ غزل‘ قطع یا قصید نا ایلوبچوکا شعر ات نوشت کننگ ے ہ ہ �ک ۔ا

وئی شاعری ٹی بیر اقبال ناظر نا کتاب’’پن ریچ‘‘ ٹی چار چ�ن چورک نوشت ہبرا ہ ہ ےاریر دافتیان بیدس داسکان پین کس ئس چ�ن چورک نوشت کتن دانا سوب‘ داصنف ہ

لتن ک عام مر ےان نا بلدی مننگ کیک یا دا داخس دود ہ ے ہ

ہناظرنا غزل ئس ٹی چ�ن چورک س نا نمون ے ے

تینا تینا اگر مفادبریکدا نیامٹ گڑا تضاد بریک

خ ڈھکسک اوڑان ہتین نی ہ ےےپٹس رند نا فساد بریک ہ

)ق(ہبیر تین تون ایتک دڑد و ڈکھ

ناگلی ان دیر شاد بریک

ہدا کا پر عزم و حوصل کائکےایکا ناکام و ب مراد بریک

مدردی ہخالص ئ اخدر دا لنگڑس لوچ تو شپاد بریک

94

ےدا جتائی نا د تیٹی ناظر(41ہمو خڑکی نا پاس یاد بریک)

ہائیکو 3.1.4ائیکو نا صنف انبار م ، چینی و انگریزشاعر اک ہائیکو جا پانی ء صنف ئس ہ ے ہ

)42ےیاداد تینا کننگ نا کوشت کرینو(ائیکو جاپانی زبان ہڈاکٹر عبدالرزاق صابر’’بادام نا پھ�ل،، اتبصر کرس نوشت کیک ک ہ ہ ہ ہ

�را لوز ندن جاپانی زبان ٹی(Ku) بمعنی تخنگ و ‘‘HAI’’نا ا ہبمعنی لین‘ یا چ�رنا ئ� ائیکو جوڑ مس Hai Kai Ritsu ku ہائیکو نا متکنا پن �ن گئونڈ مرس ہئس پدان داپ ہ

را ھاٹی ئ� ائیکو نا ہرا داخس پنی ئ� ک جاپانی ان بیدس مچا زبان تیٹی پاننگ اک ہ ۔ ہ ہائیکو نا ھاٹی‘‘ نا سرحال ٹی سرجمی اٹ تران مریک داڑ اس جاپانی ء ہاوڑا ’’ ے ہ

ائیکو ٹی ر کن اتا راڑان دا درشان مریک ک واقعی ہائیکو ئس نمون کن نوشت کین ہ ہ ہ ہ ہ ہم چینی زبان انبار یک رکنی ئ� ہترتیب‘ سبب، سبب نازی اٹ انتیک جاپانی زبان ہ ے

ہدنک

ائیکو ۔جاپانی ہاوساگا اونی

�سو دوب تو لاڑ ت ےت ے ے

مورا ای می زیوئی بدل ۔برا ہ

ناٹ ہای دیر کننگ کن تینا دون ا

چرخ نا چٹ ا نازرکو ول ئس اڑینگاس�سڑسینگاٹ �ست متوای ملاس ہکشکنگ ت کن ا ے ہ

( 5-4مراد‘ افضل’’بادام نا پھ�ل‘‘پ، )ئی ازبان تیٹی سوگو مسون ند نا ج راجاپان ان پند خلیس دا مو صنف ئ� ےائیکو ہ ہ ہ ہ ہ ہ

وئی شاعراک باز اسانی وئی شاعری ٹی اوار مسون وداڑا برا ہندن اردو ان برا ے ہ ہائیکو نا دروشم اٹ بیر فینو ۔اٹ طبع ازمائی کرینو یاتینا گچین افکر خیال ات ہ ے ۔

نداری المی ائیکو نا ھاٹی نا بارواٹ چا ائیکو نگاری اپٹ و پول ان مست وئی ہبرا ہ ہ ہ ئ�

ہائیکو نا ھاٹی 3.1.4.195

i) ہائیکوٹی مس مصرع مریر یعنی اولیکو و مسٹمیکو مصرع اس کچ مریر و ہ ہ ہ ہ ہ ہہنیامیکو مصرع بھلن مریک

ii) ہائیکو مدام ’فیلن‘ فیلن، نا وزن انوشت مریک ہ

iii) ہائیکو نا اولیکو و مسٹمیکو مصرع ٹی پنچ‘ پنچ رکن مریر و نیامیکو مصرع ہ ہ ہفت رکن مریک ۔ٹی ہ

iv) ہائیکو نا اولیکو و مسٹمیکو مصرع نا رکن و رکن ناوزن داوڑ و’’فیلن فیلن فع ‘‘ہv)فیلن فیلن فیلن فع’’ ےنیامیکو مصرع نا کچ و رکن نا وزن داد ہ ‘‘

ندا بننگ ان را سبب خفیف نا اس لن) یعنی را’’فیلن‘‘(ف ہائیکو نا رکن تاوزن ہ ہ ے۔ ہ ہائیکو جاپانی ئ� صنف ئس انتیک یت ئ� تقویت ملیک ک ہجوڑ مریک داڑان دا ے ہ ہ ہ

‘ سبب‘ �ک یعنی بیر رافت یک رکنی پاننگ ا مو ٹولی ان تعلق تخک ہجاپانی زبان تا ے ہ ہ ندا سوب ئ� ہسبب نا زی ا انحصار کریر دافتیٹی وتدنا گنجائش باز کم ملیک ہ

ائیکو نا وزن ئ� درشان کننگ کن مخصوص کننگان راجاپانی زبان ٹی ’’فیلن‘‘ ے۔ک ہ ہ ہ

ہائیکو نا سرحال اک 3.1.4.2�نگا ائیکو نا م�سٹ ا مو خیال ر سرحال ئ� بند کننگ مریک اگ ہائیکوٹی زندنا ہ ہ ہ ہ

ائیکو ٹی بیر فطرت نا درشانی ہمصرع غا تیٹی بننگ کیک ول باز اتا دا خیال ئ� ک ہ ہ ے ہ چو پابندی ئس مفک ۔گیشتر مریک‘ مننگ کیک ول سرحال اتا زی ا ہ ے

ائیکو نگاری 3.1.4.3 وئی شاعری ٹی ہبرا ہوئی نا تینا جند نا صنف ئس افک دا بروکو ائیکو برا الو کننگاک یت نا ذکر م ہدا ہ ہ ہ ہ

�ڑ حوصل افزا ئ� البت دانا رجحان ائیکو نگاری نا پ وئی شاعری ٹی ہصنف ئس برا ہ ہ ہ ے ائیکو صنف اکتاب نوشت رافک وئی شاعر اک اریر ہلس شاعر اتیٹی اف گ�ڑاس برا ہ ہ ہ

کرینو دافتیٹی‘ اعظم مشتاق‘ عزیز مینگل‘ افضل مراد‘ حمیراصدف نا کتاب اکائیکو ملیک رشاعر ناشعری مجموع غا تتیٹی جاگ جاگ ۔اوار ء داکان بیدس ہ ہ ہ ہ ہ

رافک دا صنف ا کتاب نوشت کرینو مو شاعر ا تا ذکر مریک ہداڑ ہ ہ ے

ائیکو نگاری 3.1.4.3.1 ہعزیز مینگل نا ہداوخت اسکان عزیز مینگل نا مس کتاب‘ شمشاک‘ جلشک و برفیچ نا پنٹ چھاپ ہ

ورو‘ رو ائیکو نا سرحال اتیٹی فطرت نا زیبائش‘ جم ہمسونو‘ عزیز مینگل نا ہ ہ بوو ارمان‘ ت تم‘ سوسن و گواڑخ‘ بلبل نا سوز‘ گل شونی‘ است نا ےگ�روک‘ پھل و ہہ ہ ہ

ہشعری دروشم تننگان دنک ے

ہ پ نی حال اندےمشکی تینا زلفات

96

ہکپ نی تالان

ہدان پ دان ہ ہخنکو اونا کجلی

( (43ہلیکو نن پانائکو کن’’فیلن راتم ائیکوک سرحال ومضمون نا بابت پورو ول ہعزیز مینگل نا ہ ے ہ

ائیکو تا بھلا کچ ب وزن مریک �ک تو عزیز مینگل نا ۔فیلن‘‘ نا وزن مقرر کننگ ا ے ہ ائیکو نا م ہداڑان شاعر نا مخلصی نا سطح درشان مریک ک کتاب نا پیش لوز ٹی ہ ہ

ائیکوک’’فیلن‘‘ نا وزن ابریبر افس م کتاب ٹی گیثتری ۔وزن نوشت اریر اوکان پد ہ ہ ہائیکو تا زبان سخت ئ� یعنی کبین الوز اتا استعمال حد ان زیات کننگان ، نا ےجلشک ہ ہ

ائیکو نا اسل مضمون ئ� سرپند مننگ ٹی مشکل ودی مریک دنک ہراڑان ہ ہ ہ

دم دم ادم دمےخالق چا ئ مخلو تےکین نن انت غم

ہکین شوگیریےخن ت ارک غژوکا

ہکپ گا گیریائیکو نگاری 3.1.4.3.2 ہافضل مراد نا

وئی جدید شاعری ٹی ترقی پسند شاعر نا حیثیت اٹ درستی ہافضل مراد برا ‘ مراد تین ائیکو نگاری نا چ�نکو جاچ ئس مونی ہراستی مریک دا بشخ ٹی اونا ہ ہ

ائیکو نا فن کن المی ء یعنی رافک ج ات پورو کیر مو لوازم و گر� ر ائیکو ک ہنا ہ ہ ے ہ ہ ہ چو گٹھی ئس دوبفک ائیکو تیٹی ۔فنی بابت اونا ہ ہ

ائیکو تا سرحال اک ہافضل مراد نا �نگا والی زند نا یات بریک انتیک دا تیز رفتار ا ائیکو تا خواننگ ان نن پ ہافضل مراد ہ ے ہ

م اوڑ ش ء خواست اتا دوان داخس اخت مسون ک تین کن ہدنیا ٹی انسان تینا خوا ہ ے ہ ہ ہتو وخت افک‘ زندنا بارواٹ سوچنگ یا تدوکاوخت اتا یات گیری بیر اینو اس تغ ئس ہ

‘ کھڈوکانبیل‘ پھ�ل ، ڈغار‘ سیثل و تیرم ائیکو تیٹی ڈی راتم مراد نا ہجوڑ مسون ہے ہ ہ ے والی ازندنا دروشم نا یت ات خنین تو اس وارس ولدا پ ہتم‘ فصل‘ خ�رسی‘ نا ہ ہ ے ہ ہ

�درلگیر دنک ہدرشانی مرس کیک و داکل گڑاک داس ناممکن ء ، ب ہ ہ ہ

97

ہن تن بفن ےتینا مش و دامان تیان

ہجتا مفن…

ہای ٹیکی خواوےجواننگاد تا تغ ئ

ہمستائی خواوم باز جوان ےسیثل ہ

اسمان اتالان اشینکرتا شان ےجم ہ

یتو ہمرغن ء ر و زیب نا قص غاک ہم ہ

یتو) (44ہمکتنو ائیکوتیٹی فطرت ائیکو تیٹی اس شابیت ء مقصد ئس ڈھکوک اونا ہافضل مراد نا ے ہ ہ راتم تینا ہنا زیبائی نا جوان ندار ملیک اگ او است نا لاچاری یاح�سن نا ثنائ� کیک یا ہ ہ ندن ننا راج تیک‘ یت ئ� کیک تو حقیقت نا دروشم ئ� مونی ہڈی نا مش و پٹ ا تا ہ ہ ہے

ائیکو نا نمون غاک ائیکو تیٹی ملیر گڑاس اونا م افضل نا ر دود ربید غاک ہنا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ، داوڑ ء

ےاس د صحب نا ہپرک اس اوغنگٹ اس

شونم نا موناہتم اٹ مونجا

ےدنک اس شمب مر ہ ہبرم اٹ مونجا

۔۔۔۔۔

98

ببو گوئی کیندا پٹ ء دامان تیٹ

گواڑخ ئ پٹین۔۔۔۔

مسڑ اس سانگیہدیر غا چاپ خلیس ہ

(45جوڑ مس برامی)ائیکو نگاری 3.1.4.3.3 ہاعظم مشتاق نا

ائیکو نا م تیر اونا وئی ادب ٹی اس پین ودیکی ئس ائیکوک برا ہاعظم مشتاق نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ائیکوتیٹی رومانس نا پلو ہسرحال اتیٹی فطرت نا حسن زیبائی درشان مریک اونا

ہزیات خننگیک یعنی عشق و حسن و گل شونی نا مضمونک ایلو سرحال اتیان ائیکوٹی اس پوسکنوخیال س نا بندش ملیک دنک اونا تینا ر ہگیشتر ملیر اعظم نا ے ہ ہ ہ ہ

محبوب نا ھاٹی و دروشم ئ� داوڑ بیان کیکزیبا اف دونو

ا ھر ہکاڈی نا ت زی ہےٹک ئس مونو

۔۔۔۔مش کو مستل نا

ےخوا ئ پھر کریندیران چکل نا

۔۔۔۔۔دا مش تا دامانک

ےاوڑ گدان تیٹی اوبھاز اتا ارمانک

۔۔۔۔

99

ہدوستی ت سخت ئنین اونا ےخڑکی ہ

ہوفات بخت ئےب غم شوان ے

ےبش کر دامان ٹیتینا گدان ئ

۔۔۔۔۔نجاکو ہکونج و

ےداملک س ابادو(46ےداڑ گنجا کو)

ائیکونگاری 3.1.4.3.4 ہحمیرا صدف حسنی نا ائیکو تیٹی فطرت نا, نازرکی ء حسن نا ناز یفنگ ان بیدس جتائ� ہحمیرا صدف نا

ند, حیثیت اونا حق ات ےسوچ ئس نظر بریک، داک اونا جند نیاڑی س و نیاڑی نا ہ ے ہ ےجوان وڑاٹ سرپند مریک اونا سرحال اتیٹی نیاڑی نا لاچاری‘ سختی سوری ت

نداری بس نا بارواٹ چا نگ نا جیرت‘ و دن انگا نیاڑی ت اغبت ٹی ام�یت ئس نا ہس ہ ے ے ہ ہایتک ک تینا صف اتیٹی اسٹی و سنت سیوت ودی کروئی تمک دنک ہ ،

ےاواری جوانہب سنت مف نی بن ے

ےکچاری جوانزندنا سفر

بھاز ویل وڈکھان پر ئےاف ن دا خبر

۔۔۔۔دانن تیٹی

ہپیغامس ار دنک ے

100

ناخن تیتی۔۔۔۔

نان ےالم ہےتو لوکٹ یک داڑ ہ

ےمونا گدان۔۔۔۔

ہداشنز گروکہہر پدا جنگ ٹی ئ

پوک ہوا اونا ۔۔۔۔۔

امیت تخانٹےلکیرات تیناای

رانٹ) (47ہدوتا وئی شاعری ٹی’’لیئکو‘‘ نا دروشم ائیکو برا ہداکان بیدس باز ا شاعراک دا پار ک ہ ہ ہ

ائیکوناکتاب اتازکرکننگا گیشتری دافتا پیش لوز وئی را برا ہاٹ وخت ان ساڑی ئ� ہ ہ اٹی نا ائیکو ولیئکو فنی بابت و یت نا درشانی ملیک ک ندا ہو دا فتیا تبصر تیٹی ہ ہ ہ ہ ہ ائیکو یت� تران پد و پٹ وپول نا زی ا داپاننگ مریک ک ہرداٹ اسٹ ء ول داخ ہ ہ ہ ے

را ندن لیئکو جتا ئ� صنف س را جاپانی شاعری نا بشخ ئس ہجتائ� صنف ئس ے ہ ے ہ ے الو نا صنف ئس اگ ائیکو ان باز م وئی خلقی شاعری نا بشخ ئس ولیئکو, ہبرا ے ہ ہ ے ہ

ائیکو ٹی ہمچ باز لیئکو نا مصرع اتا نوشت کننگ نا ر�د و ترتیب ئ� بدل کننگا تو داد ے ہ ہ ہ ہاوارکننگ کپن

لیئکو 3.1.5ائیکو ٹی مس �را مصرع مریر اولیکو گونڈ مریک تو ارٹمیکو مرغن ول ہلیئکو ٹی ا ہ ے ہ ہ

ندکوزبان یا‘‘ و ندن لیئکو و دانا وڑ ناشاعری نن پنجابی ٹی ’’ما ہمصرع مریر ہ ے ہ ہ ہ م تقریبا اس ‘ ودافتا سرحال اک اٹی بلکل اس وڑ ئ� رافتا ‘‘ نا پنٹ ملیر ہٹی’’ٹپ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

روڑ نا سرحال جر وصال‘ م�ری نا غم‘ محب و پیار‘ و ہوڑ ئ� یعنی دافتیٹی گیشتری ہ اٹی ئ� داٹی رکن اتا کچ, تقریبا را ‘‘ نا ندکو‘‘ زبان ٹی ’’ٹپ ہسوگو مننگ کیک ’’ ہ ہ ہ

101

‘‘ ٹی یکنیم مصرع مریر دافتیٹی بیست و دو( م اس وڑ ئ� یعنی ’’ٹپ وئی ٹی ہبرا ہ ہ ہ ہ ہہ) رکن یا سبب بریر یعنی ٹپ نا رکن اتا حساب داوڑ ئ22� ہ

فت رکن ء تو ارٹمیکو ٹی پانزد مریر ہ۔اگ اولیکو مصرع ٹی ہ ہ ہ ہ ۔

شت رکن ء تو ارٹمیکو ٹی چانڑد مریر ہ۔ اگ اولیکو ٹی ہ ہ ہ ۔

ہ۔ اگ اولیکو مصرع ٹی نو,رکن مریر تو ارٹیمکو مصرع ٹی سینزد رکن بریر ہ ہ ہ ہ ہ ۔‘ نا اس نمون ئس ہندکو ’’ٹپ ہ ہ ہ

ایا, ہچلم دا و دم ل ے ےایا) لی جند ڑی نورا جاند و غم ل ہچنگی پ ے ے (48ہ

لیئکو نا ھاٹی 3.1.5.1ہلیئکو نا یکم نیم مصرع مریر اولیکو گونڈو ارٹیمکو مچ مرغن مریک(1 ہ ہ

چو مخصوص وزن ئس افک ول دانا رکن اتا ترتیب گڑاس دا وڑ مننگ(2 ےلیئکو کن ہ کیک

i) ہاگ لیئکونا اولیکو مصرع ٹی چار ارکان مریرتو اونا ارٹمیکو مصرع ٹی جاگ ئس ہ ہ ہ م مننگ کیر فت ہ۔شت ارکان بریر تو جاگ ئس نو وجاگ ئس ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ii) ‘ ہاگ لیئکو نا اولیکو مصرع ٹی پنچ ارکان� تو اونا ارٹمیکو مصرع ٹی وخت ئس د ہ ہ ہ م منگ کیر ہ۔یانزد وخت ئس نو ہ ہ

iii) ڑتومامصرع تیٹی ارکان تا کچ مس وڑ مننگ کیک ہیعنی لیئکو نا ہ ہ

ہکم ان کم یانزد ارکان ۔

) ژد ہزیات ان زیات ہ ہ)ارکان مننگ کیر18۔

ڑتوما تا نیام اٹ مننگ کیر ہ۔یا دا ہ ۔

iv) م مننگ کیر م مننگ کیر دافک وتد چ پابندی اف دا سبب ہ۔دا ارکان تیا ہ ہ ہ ہ

v) موخس یا م ہول اولیکو مصرع ٹی سبب یا وتد اتا تعداد ارٹمیکو مصرع ٹی ہ ہ ہ ے ہ۔اوڑان زیات مننگ کیر ول کم مفس ے ہ

ہگڑاس نمون کن لیئکوک

ےدیر پا دلا ناہگونڈک جان زوبرک کان خن ت اگل نا ے

16 15 14 13 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1

102

نا لا دل

پا ےر دی

نا لا گل

ا ےت خن

کان

بر زو جاں

ڈک

گون

نا گد سے

ٹک

نا صد

نا تاک

ہی کان

برک

زو جاں

ڈک

گون

ےٹک س گد نایت نا صد نا ) (۴۹ہگونڈک جان زو بر ک کان

ےکھلڑی ٹی کنب اسےکنا گودی نا رندٹ رمب اس

8 7 6 5 4 3 2 1ےس کنب ٹی ڑی کل

ےس رمب دٹ رن نا دی گو کنا

ہجک کل نا ہ(۵۰ہکل شاغا دیدار ان پھل نا )

9 8 7 6 5 4 3 2 1نا ہل کل ہک جک

نا پھل ان دار دی غا شا ہک جک

ہکاو بریو ہہاللل ا جی کیو نا نوکر مریو ے ہ

ےگد ک سڑان ہ(۵۱ےزو بر نی است نا بند رنگ نا وڑان )

10 9 8 7 6 5 4 3 2 1ہو ےبر ہو کا

ہو ےمر کر نو نا کیو ےا لا ال103

جی

ےن سڑا ہک گدےن وڑا نا رنگ بند نا است نی بر زو

رافتا �را جتا جتا ئ� صنف ئ� ائیکو ا �ک ک لیئکو ہبڑزکو پٹ وپول نا زی ادا پاننگ ا ہ ہ م م درشان کننگان داکان بیدس جدید شاعری ٹی ہفرق ئ� رکن اتاکچ نا بابت ے ہ ‘ عزیز مینگل نا کتاب’’بیلی‘‘ لیئکو نا ہلیئکو نوشت مننگ ول دانا پن جتا ئ� دنک ے ے ہ ہگچین ئ� مجموع س دافتیٹی جوانو جوانو خیال شعری دروشم تننگان البت اگ ہ ے ے ہ

ندن �چ یا دافتا منطقی ئ� ترتیب ئس تننگا ک توباز جوان مسک ہمچ ارکان تا کچ ب ہ ہ ہ ہسرحال اتا رداٹ ’’بیلی‘‘ ٹی عشقی مضمونک حد ان زیات ئ� داٹی ح�سن و صورت ےنا صفت‘ محبوب نا ب رخی ناتکرار اکثر لیئکو تیٹی نظر بریک گڑاس لیئکو داوڑ ئ�

دنیا ئ کرانگادریس است ئ کنا لیلی صورت تو شرانگا

۔۔۔ن انگا کپوت ئ ہہپی

وت ئ ہمش ماس ابٹوکا لیلی نا خا۔۔۔۔

دنیا تو خاخو ئراک پلانو ننا باء نا باخوئ ہب م ے

یزک ئ ہپورا نو رکس ک خنا دھک ئ ہتوب کروئ عشق ان ہ ہ

۔۔۔ےپھل ئس پائ شمشاک ے

(52ےبیلی نا تورواک سر مس کن نادسپاک)ےداکان بیدس ورناغا شاعر عالم عجیب گڑاس ’’لیئکو‘‘ تینا کتاب ٹي نوشت کرین ہ

ہرادوڑ ئ�

درزی نا ریک ئاوخدا نازل کنا است نا ٹیک ئ

104

……نا نن تا ہتغ

(53ہاو خدا نازل کنا دید ئ خن تا)ائیکو انبار نوشت مریک دراصل اوفتا مونا نطقی‘ صوتی ہرا بندغاک دا پار ک لیئکو ہ ہ ہ ہ

را �ک تو ارٹمیکو مصرع راتم لیئکو نا اولیکو مصرع پاننگ ا ہویل اک بریر یعنی ہ ہ ہ ہ لوئی مریک یعنی ارٹمیکو �را دم نداخس مریک داد پاننگ کن ا �را ہاولیکو نا ا ے ہ

ریالئ اولیکو را ر�دم, س� لوئی مریک یا وقف ئس مونی بریک تانک ےمصرع ٹی دم ہ ہ ہ ہ ہ ندا سوب ئ� ک ارٹمیکو مصرع ٹی ہمصرع ئ� پاننگ ان جوڑ مسون او برقرار مر ہ ہ ے ے ہ

ہادائیگی وخت ا وقف ئس مریک تو باز اتا خیال دا مریک ک وقف اسکان ارٹمیکو ہ ہ ہمصرع ئ� او وقف ان پد مسٹمکو مصرع بناء مریک حقیقت اٹ دن اف اس ہ ہ ہ

�ک تنگ ان,پاننگ ا �را دم اٹ یا چنکو وقف ئس نیام اٹ ۔مصرع ئس ا ہ ہ ہ

مستزاد 3.1.6اٹی نابابت اردو و فارسی شاعری نا اس صنف ئس دا نا دروشم تزاد ےمس� ہ ہ

ر مصرع نا گڈسرٹی نیم مصرع راتم غزل یا مسمط یا رباعی نا ہداوڑمننگ کیک ہ ہ ہ مو مصرع یا ٹکر ردیف و قافی مو وزن نا بابت ودیکی خلنگ, ہئس یاچنکو ٹکرئس ہ ہ ہ

م مننگ کیک( م مننگ کیک و دانا جتائ� قافی ئس م قافی ہنا بابت اولیکو مصرع نا ہ ہ ہ ہ ہ54(

راوڑ ایلو صنف اکو دانا ند جوڑ کتن مووڑ تینکن وئی شاعری ٹی ہمستزاد برا ے ہ ہ ہ ہسوب اک باز مننگ کیر دنک ہ

i) وئی شاعری ٹی دانا رجحان یا تب و مزاج ودی متو ۔برا ہ

ii) ل راڑان دود ے۔یادا وڑ نا شاعری ٹی داخس چس و دلچسپی اف ہ ہ

iii) تننگ تن ( م مننگ کیک ک شعوری وڑاٹ داڑاداخس گواک(توج ے۔دا ہ ہ ہ

رافتیا مچ ندنو وڑک یا نمون دو بریک وئی خلقی شاعری ٹی گڑاس م برا ہولدا ہ ہ ہ ہ ہ تزاد نا بنادی ا وئی شاعری ٹی مس� رات نن برا تزاد مننگ نا گمان مریک یا ہباز مس� ے ہ

ہ۔دروشم پاننگ کین

اٹی ٹی نن دونو شاعری دو بریک �را وڑنا وئی خلقی شاعری ٹی ا ےبرا ہ ہ ,i) رمصرع ان گڈ اس ٹکر ئس جتائ� پین ردیف و قافی نا راٹی مو وڑ ئ� ہاولیکو ہ ہ ہ ہ ہ

ہاوارمریک دنک

لکھو کنا داناےلکھ جی کیو ن ہ

105

کنا زان التو

ےلکھ جی کیو ن ہ

ےدیر دکن نالولی خماریےمر وطن نانینا ہل لول ہ ہ

ور نا چلو ہور ہجی نازل جان

(55ھاڑی نا الو جی نازل جان ئ ملوکا)ii) رشعر ان پد یا گڈیکو مصرع نا اخیرٹی اس جتا ء یا راٹی مو وڑ ئ� ہارٹمیکو ہ ہ ہ ہ

ہ۔چنکو مصرع ئس بریک دنک ہ

ےنازل نا جوانو لوڈ ئسےدیر سلوک گوڈ ئس ے

ےلا ایلی کنا نازلبرنجاک بیٹ دیگ نا

ہایلم نا جن بریک بیگ نا(56جی کیو مندرا زیب جان ئ )

وئی نا ورنا غا شاعر عالم عجیب‘ تینا کتاب زراغ ٹی تجرباتی بنیاد ہداکان بیدس برا راڑان گڑاس بند دادوڑو تزاد ئس نوشت کرین ہاتیا مس� ے ہ

نگ اکونٹ شاپ بو ہکس س نا ک ہ ےےزند کن میار ار

ہزند غات مرگ س ناپاپ بو ے ے ہےدیر دیر ک وار ار ہ ے

106

۔۔۔۔لکنو گرنگ ما پراک ہاست ا ہ

یت ئ قید نا ہکپ ہہدوست نئ عزیز نئ ک سنگتاک ے ے

بل گم ئ صید نا۔۔۔۔۔

ا خلس تخن عجیب ہاست نا جوخت تون گشاد کن

خیسن و چاندی نا پھل بنن عجیب(57دورنا زباد کن)

ہندن ڈاکٹر رزاق صابر نا ’’ادب نا بشخاک‘‘ ٹی مستزاد نا بشخ ٹی مستزاد نا وڑکم وئی شاعری ٹی ملیپک دا تزاد مچا برا ہئس نوشت کرین داکان بیدس پین مس� ہ ے ہ ل یا گڑاس شاعراک دا تزاد دود ےمننگ کیک ک بروکا وخت ٹی گڑان گڑاس مس� ہ ہ ہ

ہبارواٹ توج ایتر

مسمط 3.1.7رانا معنی خوار خلنگ نا ئ� شاعری ہمسمط عربی نا لوز ’’تسمیط‘‘ ان جوڑ مسن ے

ر بندٹی مس رانا راٹی یا �ک مو وڑنا نظم ئ� پاننگ ا ہنا دروشینک ٹی مسمط ہ ہ ہ ہ ‘ یاداڑان زیات شت‘ نو نو‘ د د شت فت‘ فت ‘چار چار‘ پنچ پنچ‘ شش شش‘ ہمس ہ ہ ہ ہ ہ ہ

) ہمصرع مننگ کیر )58ہمسمط نا ھاٹی

ر بند ٹی کم ان کم مس مصرع و �را بند یا داڑان زیات بند مننگ کیر او ہمسمط نا ا ہ ہ ہ ہزیات ان زیات اخس ک مریر مننگ کیر ہ

مسمط نا بشخ اک 3.1.7.1 را بشخ اک اوارو اوفتا پنک داوڑ ء ہمسمط ٹی

۔ مثلث1 ۔مربع2 ۔مخمس3

۔ مسدس4 ۔مسبع5 ۔مثمن6

۔مستع7 ۔معشر8

107

ہمسمط نا بشخ اتیٹی قافی وردیف نا ترتیب و ر�دبند ان مچ باز مشکل ودی کیک ہ

مثلث 3.1.7.1.1ر بند ٹی مس مصرع راٹی مس مصرع مریر یعنی مو بشخ ئ� ہمثلث, مسمط نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

�را م قافی مریر ارٹمیکو و ایلو بند اتا ا ہمریر اولیکو مس مصرع اس ایلوتون ہ ہ ہ ہ ہ ہ م ر بند نامسٹمیکو مصرع اولیکو مصرع نا م قافی مریر و ہمصرع اس ایلوتون ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ہقافی مریک

م وئی شاعری ٹی مثلث نا بارواٹ پٹ و پولی و دلیلی وڑاٹ تو کاریم متن وا ہبرا ے ہ دی یا لاشعوری وڑاٹ مسمط نا مچا بشخ اتیا نوشت کننگان ے۔ب س� ہ ے

وئی شاعری ٹی مثلث نگاری تو داخس متن بیر من شاعر دنک اسحاق سوز‘ ہبرا ہ ہ ے ہ د نا شعری زاد نذیر‘ فتح شاد‘ اقبال زا وئی‘ ش ر برا ہجبار یار‘ عزیز مینگل‘جو ہ ہ ہ ہمجموع اتیٹی جاگ نا جاگ ئس مثلث دو بریک و دا مثلث اتا اولیکو بند ٹی مس ہ ہ ہ

�را مصرع ء ندا ا ہمصرع نا ہ ہ

ہنمون کن گڑاس مثلث

اسحاق سوزن کنا دوست ئ پا ہخدارا صباہبرک داس واپس نی زیبا پداےار است رنجور ن ان سوا ے

۔۔۔۔۔ےن ارام خوشی ن راحت ار ہ ہےحیاتی ئ برباد نا غم کرےتف دڑد غم تا کن نی سزا) (62ہ

جبار یارلپروٹ ای ہپن نا کنا سا پدا ہ ہ ے

ےگلی ٹی نا ولدا نت تخپروٹ ای۔۔۔۔

اگر زندگی ٹی وختس نی ملوسرفوس ہکنا پار غا نی من گام ہ ہ

108

(59ےتوار نا شاید پدا بنپروٹ ای)عزیز مینگل

ےبسس کنا زند ٹی امر ب توارےتغ ان کن دریس نی کریس ب قرار ے

ر بشی تینا مون داس ہچرینگو ہ ہہرس یک خشی مونا نی کاس ہ ہہ

ےانتئ اریس کن ان شانی ب چکار) ے (60ےم قافی بروئی ئس راٹی م�س مصرع ہجبار یار و عزیز مینگل نا مثلث اتا اولیکو بند ہ ہ ہ ہ

ج ات �را مصرع ء داکمی ان بیدس ایلو بنداک مثلث نا گر� ےول دافتیٹی بیر ا ہ ہ ے ہپورواری کیر

ج اک پورا ء دنک زاد نذیر نا مثلث اتیٹی مثلث نا مچا گر� ہبیر ش ہ ہ

زادنذیر ہشزوبر او پردیسی ادلبر

یری ئ بام ودر ہزےزو بر درد و غم ت ننا نی در

ارا شام اٹ ہن سوچان ت ےےر ب قرار ا شام اٹ ہ

لیر خاخر) ہر نن نیکن ارمانک ہ (61ہرافتیٹی خیال و فکر ئس نا تسلسل یاربط ئ� بریبر ےمثلث نا مس مصرع مریر ہ ہ ہ ہ وئی شاعری ٹی داڑا داخس توج تننگتن ندا سوب ئ� ک برا ےکننگ مشکل مریک ہ ہ ہ ہ

مربع 3.1.7.1.2ر بندٹی چار ندن پن ان ت پاش ئ� دا نا ہمربع یا چارکی‘ مسمط نا اس بشخ س ہ ہ ے ہ ہچار مصرع مریک دانا بند اتا کچ ارٹ یا ارٹ ان زیات مننگ کیر مربع ٹی قافی و ہ ہ

ردیف اتاردو بند داوڑ مننگ کیکم قافی مریر ول ارٹمیکو بند ٹی قافی غا تا ہاولیکو بند نا چار انگا مصرع غاک ے ہ ہ ہ ہ

ترتیب داوڑ مننگ کیک

109

i) م قافی مریر و چار میکو ہاولیکو ارٹمیکو مسٹمیکو مصرع غاک اس ایلو نا ہ ہ ہ ہ م قافی مریک ہمصرع اولیکو بند نا ہ ہ

ii) م قافی و مسٹمیکو مصرع ازات مریک و چار ہیا اولیکو و ارٹمیکو مصرع غاک ہ ہ ہ م قافی مریک ہمیکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ

iii) م قافی مریر و ارٹمیکو مصرع ازات مریک ہیا اولیکو و مسٹمیکو مصرع غاک ہ ہ ہ ہ م قافی مریک ہو چارمیکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ

وئی شاعری ٹی چار مصرع نا زی ا سد ابنداک ریسنگر ول اوفک ارا ےدنتو برا ہ ہ ہ ن تو ارا بندی و مربع ٹی چار چار مصرع ہبندی تو پاننگر اوفت مربع پاننگ مفک ای ہ ے ہ ہمریر ول مربع ٹی بند اتا کچ اسٹ ان زیات مریک و ردیف و قافی نا پابندی ئس ے ہ

وئی ر چار بند نا ردیف و قافی غا تا ردو بند ایلو تیان جتاء مریک برا �ک ول ہکننگ ا ۔ ہ ہ ے لنگ نا پٹ وپول ٹی گڑاس شعری مجموع ہشاعری ٹی مربع نا صنف نا جاچ ئ� ہ

وئی‘ مولوی ر‘ یعنی جبار یار‘ عزیز مینگل‘ انور برا ہاتیٹی مربع نا مثال اک دوبس� د نا شاعری ٹی زاد نذیر‘ عالم عجیب‘ اقبال زا ہعبدالخالق ابابکی‘ رحیم ناز‘ ش ہ

ہمربع ملیک نمون کن اس اس بند نوشت کین ہ ہ ہ ہ

جبار یارےاست استو فریاد کرین

ےولدا اود یاد کرین ے۔۔۔۔

یت بنوکا ہیت کروکا ہنوکا ہاستا بس ا مر ےبند ملنگا خنتا ملوکا( (63ےاست استو فریاد کرین

مولانا عبدالخالق ابابکیےلکھان غم تاالان صفا داستان

ان ےریفین تا مچا سلوکا ج ہ۔۔۔۔۔

لکھان شعر دردان بیمار مسنہےتینا تین ٹی ا تیمار مسن ے

110

ٹ سخت ازارمسن ہخوشی تا ت( (64ےکرین خن تیا درد ا ئ فغان

زاد نذیر ہشےانت علاج طیب اک کروراست نا

ےداس درد است نا ب دوا مسن ے ہا اسک ہیا محبت نا دا انت ہ

ندا سزا مسن ےیا مقدر ٹی ہ……

ہجوان سما اس کن نی مفیس کنا ےہناخوشی کن تبا زندگی ئ کریٹشاٹ نیکن ورنائی ئ م ہچائسٹ ہ

( (65ےنی پا داکان زیات انت وفا مسن�را گڑا نظر بریک اولیکو دا ک مربع رافتیٹی ا ہبڑزکو مس مربع نمون کن نوشت کننگا ہ ہ ہ ہ

م قافی مریر راکل تا م چار مصرع مریر را اولیکو بند ئ� یا مطلع ئ� ا نا ہنا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ وئی شاعری ٹی گیشتری داڑان جتاء کیفیت ئس درشان مریک یعنی مربع ہول برا ے

م غزل و مثنوی یا قصید نا مطلع انبار اس شعر ئس کئ ےنا مطلع یا اولیکو بند ئ� ہ ہ ہ ےکننگان ول دن اف بازاک مربع نا مطلع ٹی چار مصرع تو نوشت کیر ول اوفتیٹی ہ ہ ہ ے ے رانا اولیکو زاد نذیر نا مربع نا مثال ہردیف و قافی نا رد� بند ناخیال تخنگ پک دنک ش ہ ہ ہ ج و ھاٹی را گر� ر چار مصرع غاک قافی نا بابت اس ایلوان جتائ� گڑا مربع نا ہبند نا ہ ہ ہ ہ وئی شاعری م کننگا ک داسکان برا الو یت نا ذکر م ,ا پو رومننگ افک یعنی دا ہئ� ہ ہ ہ ہ ے

ے۔ٹی دلیلی وڑاٹ مسمط نا بشخ و پانٹ متن

مربع ترجیع بند 3.1.7.1.2.1رابشخ وپانٹ کننگا او دا تقسیم نا دارو مدار بند اتیٹی مصرع اتا کچ و ہمسمط نا ہ

ندن مربع ترجیع بند شاعری ٹی پوسکنو ہمصرع اتا قافی و ردیف نا ترتیب اتخوک ے ہ ہ ہصنف ئس اف بلک مربع نا قافی اتا ترتیب ئ� بدل کننگ ان ترجیع بند جوڑ مریک ہ

ہمربع مخمس یا مسمط نا ایلو بشخ اک مریر دافتا ترجیع بند جوڑ کننگ داخ مشکل ندا سوب ئ� ک ‘ مچا بند اتیٹی وار وار برس کیک ر بند نا گڈیکو مصرع ہافک یعنی ہ ہ ہ ہ

ےداد ترجیع بند پاننگان ے

وئی‘ عبدالقیوم بیدار نا شعری مجموع اتیٹی مربع ترجیع ہڈاکٹر رزاق صابر‘ انور برا ہ ہبند نا مثال اک ملیر نمون کن مربع ترجیع بندئس ہ

111

وئی ہانوربراا ہیاکنا غم مسن ئ انت

ےیاخوشی س نا ار ابتدا ےےچ ملنگپک ار انت ماجرا ہ

۔۔۔۔۔ےکس س نا مست نظر کن لٹا ےیا مرک بس توس کنا کھٹ ااستنا خل ان جان کنا چٹ ا

ےچ ملنگپک ار انت ماجرا) (66ہمخمس 3.1.7.1.3

م ر پنچ مصرع اک راٹی پنچ مصرع مریر و مو بشخ ئ� ہمخمس‘ مسمط نظم اتا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ر بندٹی پنچ مصرع مریک ودانا بند اتا کچ اسٹ ان زیات ہقافی مریر مخمس نا ہ ہ ہ

مریکہمصرع نا ترتیب نا بابت مخمس نا ارٹمیکو و ایلو بند اتا وڑڈول چار جتا جتا طریق ہ

�ٹ مننگ کیک ام قافی مریر ہمخمس نا اولیکو بند یا مطلع نا کل مصرع غاک ہ ہ ہ

ہمخمس نا ارٹمیکو یا ایلوبنداتیٹی قافی نا رد بند

i) م قافی مریر و پنچمیکو مصرع ہاولیکو مصرع ان تاچارمیکو مصرع اسکان ہ ہ ہ ہ ہ م قافی مریک ہاولیکو بند نا ہ

ii) م قافی مننگ کیر و چار میکو �سکان ہیا اولیکو مصرع ان تا مسٹمیکو مصرع ا ہ ہ ہ ہ م قافی مریک ہمصرع نا قافی جتاء مریک و پنچمیکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ

iii) م م قافی و مسٹمیکو چار میکو مصرع جتا ہیا اولیکو و ارٹمیکو مصرع جتا ہ ہ ہ ہ م قافی مریک ہقافی مریر و پنچمیکو مصرع اولیکو بند ہ ہ ہ ہ

iv) م قافی مریر و اولیکو وچارمیکو اس ہارٹمیکو و مسٹمیکو مصرع اس ایلو نا ہ ہ ہ ہ ہ م قافی مریک م قافی مریر و پنچمیکو مصرع اولیکو بند نا ہایلو نا ہ ہ ہ ہ ہ

وئی شاعری ٹی مخمس 3.1.7.1.3.1 ہبراوئی شاعری ٹی ہمخمس ٹی قافی نا ردوبند و شین نا مشکل مننگ نا سوب ان برا ہ

ےدا صنف ا داخس طبع ازمائی متن مخمس ا پٹ وپول نا دوران عزیز مینگل 112

م یل نا پرک ٹی مخمس نا وڑک ملیک ول اوفتیٹی زاد نذیر نا س ہنا’’شیوال‘‘ و ش ے ہ ہ رانا مصرع غاتا کچ پنچ ہاس کمبوتی ئس ار ک مخمس نا اولیکو بند یا مطلع ہ ہ ے ہ

�را مصرع نا زی انوشت کرینو وار ٹمیکو بند ان ہمریک ول بڑزکو شاعراک داد ا ہ ے ے ج اک پورا ئ� نمون کن اس بند ئس ہقافی غا تا ترتیب نا گر� ہ ہ

عزیز مینگل۔ پابو نم پغٹ ئ1ےتور تینا گٹ ئ

۔۔۔۔یت ئ کنا بنبو جوان2 ہ ۔

ےپگ ار امتحان ہےپابو داس دیر پان ہ

رانگ کان ہاراغان نن (67ےتغان در غٹ ئ)مخمس ترجیع بند 3.1.7.1.3.2

ہمخمس ترجیع بند‘ مخمس نا مصرع اتا قافی نا ردبند ٹی تبدیلی ان جوڑ مریک و ہ م اولیکو بند ٹی قافی غاتاترتیب ر بندٹی اس وڑ مریک دانا ہدانا گڈیکو مصرع ہ ہ ہ ہ

ہمخمس نا اولیکو بند یا مطلع ان بار مریک یااولیکو مصرع ان مسٹمیکو مصرع ہ م قافی مریر م قافی و چار میکو وپنچمیکو مصرع اس ایلو نا ہ۔اسکان ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ہمخمس ترجیع بند نا ارٹمیکو یا ایلوبند اتیٹی قافی نا ردوبند

i) م قافی مریر و چار میکو مصرع ہاولیکو مصرع ان تا مسٹمیکو مصرع اسکان ہ ہ ہ ہ ہ مو مصرع ٹی د وار نوشت مریک م قافی مریک و پنچمیکو مصرع ہاولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ہرااولیکو بند نا پنچمیکو مصرع ئ� ہ

ii) و مسٹمیکو مصرع قافی نا ‘ م قافی مریر ہاولیکو و ارٹمیکو مصرع اس ایلو نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ م قافی مریک و پنچمیکو ہبابت اسل جتا مریک چار میکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ

را اولیکو بند یا مطلع ٹی اخری مصرع مو مصرع دوار نوشت مریک ہمصرع ٹی ہ ہ ہ ہ ہ ہ ےمر

iii) م قافی مریر و ارٹمیکو مصرع ازات ہاولیکو ومسٹمیکو مصرع اس ایلو نا ہ ہ ہ ہ ہ م قافی مریک و پنچمیکو مصرع ٹی دوار ہمریک و چارمیکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ

را اولیکو بند ٹی پنچمیکو مصرع ئ� ہمو مصرع نوشت مریک ہ ہ ہ ہ

113

وئی شاعری ٹی مخمس ترجیع بند ہبرام مخمس ان لتن ول وا وئی شاعری ٹی مخمس ترجیع بند داخس شون ہبرا ے ے ہ ہ

وئی شاعر اتیٹی ڈاکٹر رزاق صابر نا ہزیات ترجیع بند نا زی ا نوشت ملیک برا یر نا کونٹ عبدلقیوم بیدارنا‘ کوکار‘ شمبلاخ‘ ہشیپول و چراغ صابر وحید ز ۔

ر احساس جتک نا بشام‘ ٹی گڑان ہعبدالباقی درخانی نا‘ مسڑ نا فریاد‘پروفیسر طا ہ ہ ہگڑاس مخمس ترجیع بند نا نمون غاک رسینگر وڑک کن ڈاکٹر عبدالرزاق صابر نا ہ

�را بند کتاب’’شیپول‘‘ ان مخمس ترجیع بند نا اڈاکٹر رزاق صابر

وطن دین و ایمان وطن غیرت ئوطن مال و مڈی وطن دولت ئوطن شان و مان وطن عزت ئ

ننا زیبدارا گچین ا وطنوطن دا ننا ئ دا زیبا وطنوطن نا توارا بروکاک ارینکفن کاٹما نن تفوکاک ارینےوطن کن دترت تروکاک ارینکرو ئ توارس دا پھلا وطن

(68وطن دا ننا ئ دا زیبا وطن)مسدس 3.1.7.1.4

اولیکو ربند ٹی شش مصرع مریر رانا مو وڑ ئ� پار ہ۔مسدس‘ مسمط یا نظم نا ہ ہ ہ ہ ہ م قافی مریر داکان ر شش ا مصرع غاک اس ایلونا ہبند نا یا مسدس نا مطلع نا ہ ہ ہ ہ ہ

م مننگ کیک یعنی ہبیدس اولیکو بند نا مصرع غاتا بشخ پانٹ نا اس پین وڑ ئس ہ ہ م قافی و پنچمیکو و ششمیکو مصرع ہاولیکو مصرع ان چارمیکو مصرع اسکان ہ ہ ہ ہ

ر شش ا م قافی مننگ کیر ول اصولا یا رسمی وڑاٹ مسدس نا اولیکو بند نا ہجتا ے ہ ہ ہ م قافی مروئی ئ� ۔مصرع ات ہ ہ ے ہ

وئی شاعری ٹی مسدس نگاری 3.1.7.1.4.1 ہبراوئی شاعری ٹی اسحاق سوز ناگلشن سوز‘‘ محمد اسلم پروان نا ’’جذبات ہبرا ہ

وئی مسدس نا وڑک دو بریک ول ےاسلم‘‘ و عبدالقیوم بیدار نا’’کوکار‘‘ ٹی نن برا ہ ے ہدافتا مسدس اتا اولیکو بند یا مطلع ٹی مصرع اتا کچ شش ان کم ئ� یعنی جاگ ہ

114

م قافی ئ� نمون کن �را م قافی ئ� مصرع ئ� تو جاگ ئس ا ہئس اولیکو بند نا چار ہ ہ ہ ہ ہ ہ � را بند جذبات اسلم ان ا

ہمحمداسلم پروان

ہدا است ک اسان مرویا مفروخل

خل نا خسکنگٹ درمان مرو یا مفروزلف زیبا نا پریشان مرو یا مفرو

عشق نا حالت ا حیرن مرو یا مفروےدا جتائی ت ار عشق نا قسمت زیبا ے

مت زیبا ہدا حجاباتا قطارات ٹی ےےدا جتائی ٹی تفک عاشق غفلت زیبا

دا جتائی ئ کرک یار نا قیمت زیبایت نم ان مرو یا مفرو ےدا کنا ہ(69ہعشق استا تیک ایمان مرو یا مفرو)

مسدس ترکیب بند 3.1.7.1.4.2ہمسدس ترکیب بند جتا ئ� صنف ئس تو اف بلک مسدس نا بند اتیٹی قافی غاتا ہ

ر بند نا قافی غاک ایلو بند ہترتیب ئ� بدل کننگ ان جوڑ مریک یعنی ترکیب بند ٹی ہ م قافی و پنچمیکو و ششمیکو ربند نا اولیکوچار مصر غاک جتا ہان جتا مریر یعنی ہ ہ ہ ہ

ربندٹی جتائ� قافی وردیف نا ترتیب ئس جوڑ م قافی مریر و ہمصرع اس ایلونا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ۔مریک

وئی شاعری ٹی اسحاق سوز نا’’گلشن� سوز‘‘ ’’جذبات� سوز‘‘ و امیرالملک ہبرا ہمینگل نا ’’جورنا پھ�ل‘‘ ٹی مسدس ترکیب بند نا وڑک دو بریک دنک

اسحاق سوزنی خالق نی حاکم نی صاحب کمال

ےار پاک نا ذات یا ذوالجلالنی دائم نی قائم اریس لایزال

115

ےاریس غیر نا شرکتان ب مثالنی بیشک اریسک رحیم و کریمہنی بخشند مالک غفور الرحیم

……نی لائق صفت نا اریس کردگارنی ڈکھوک وختس اریس اشکار

نا احسان تالان پروردگاران نااریس ساز گار ہنی مچا جربان ہنی مالک اریسک ننا م

(70اریس رب نی رزاق روزی رسان)

مسدس ترجیع بند 3.1.7.1.4.3 ندن بس‘ وایلو ندن ان ربند نا گڈسراٹ ر ہراتم مسدس نا بیر گڈیکو مصرع ہ ہ ہ ہ ہ ہ

�ک ۔ترتیب مسدس انبار مس تو اود مسدس ترجیع بند پاننگ ا ے

م قافی رافتا اولیکو چار مصرع ر بندٹی شش مصرع بریک ہمسدس ترجیع بند نا ہ ہ ہ ہ ہ ر بند ٹی م قافی مریک و ششمیکو مصرع ہمریر و پنچمیکو مصرع اولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ ہ

رشش انگا مصرع ہاس وڑ برس کیک مسدس ترجیع بند نا اولیکو بند یا مطلع نا ہ ہ ہ م م قافی مریر ول باز اجاگ اولیکو بند ٹی اولیکو چار مصرع اس ایلو نا ہغاک ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ

م قافی مریر ہ۔قافی و پنچمیکو وششمیکو جتا ہ ہ ہ

وئی شاعری ٹی جبار یار نا’’دروشم نا سیخا‘‘ و شا بیگ شیدا نا ’’خید نا زباد‘‘ ہبرا ہ وئی ادب ٹی دا اولیکو داوڑنا مثال ئ� ہمسدس ترجیع بند نا ھاٹی ٹی نوشت ئ� و برا ہ

ےک مسمط نا بشخ اتیا پورو� کتاب نوشت مسون داکان بیدس فتح شاد نا ’’رازنا ہ ہ ر احساس جتک نا’’بشام‘‘ ٹی مسدس ترجیع بند نا نمون غاک ریسنگر ہ۔یتس‘‘ طا ہ ہ ہ ہ

ر بند ہجبار یار و شا بیگ شیدا نا مسدس ترجیع بند اتا ترتیب اس وڑ ئ� یعنی دافتا ہ ہ م قافی مسٹمیکو مصرع ازات و پنچمیکو ہنا اولیکو ارٹمیکو و چارمیکو مصرع اک ہ ہ ہ

ر بند ٹی اس وڑ بننگ م قافی و ششمیکو مصرع ے۔مصرع اولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ ہ ہ

۔دنک جبار یار نا مسدس ان گڑاس ہ

جبار یار

116

ہاستا بریر وختس نا خنک پر خمارانا جوڑک گل گلا بازلفاک پیچدارا

ر خیال یاداک نا کرینو ےرنگین ہہخنتا ک نورنی ئس دلدار زیبدارارف ہنا یاد وا زران کن ان برک ے ےرف ہتصویر نا زبان کن ان بریک ے ے

ےردم ک ای بریو اوکنک انتظار ہ ہ ہ ہےالان کل بیر کنتون راز دار ہ ے ے

ےامید نا چراغس او لگیفین کنکنےزیباتیان زیاد ناعکس زیبدار ہ

رف نان کن ان برک ہخنتا ک تغ ے ے ہ ہرف) ہتصویر نا زبان کن ان برک ے (71ے

راٹی محنت مشقت و خواری کش نا کردار, حیثیت ومقام ئ� ہندن ’’ خید نا زباد‘‘ ہہمسدس ترجیع بند نا دروشم اٹ زیبدار کننگان نمون کن گڑاس بند ے

ہشا بیگ شیداےداستان ئس ای شروع کیو چار پنٹ خدانا

ولدا سلام پاو ای ارواح اٹ مصطفی ناےخواری کش ا ا انسان اخس کن نی دوست ئس ے

اخس گچین تینٹ اخس گچین جفاناےنی زندگی نا اثار‘ نا خواری ئ سلام

ر وار نا خواری ئ سلام م تو پاو ےای ہ ہ ہےلکھ اتا نم حسابٹ‘ پوریا گر اک داڑ

ےاباد بس نم ان چندی اراک داڑ ےرکس نا نی غلام ئس ہبس د منٹ ک خواج ہ ہ ے

رس گراک داڑ ےنی مخ تفوک قطاراٹ ہہ

117

ےکوتل مروکاسا دار ناخواری ئ سلام ہ( روار ناخواری ئ سلام م تو پاو ےای ہ ہ (72ہ

مسبع 3.1.7.1.5ر فت مصرع مریر دانا اولیکو بند نا فت راٹی م مسمط نا بشخ ئس ہمسبع, ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ

فتمیکو م قافی و م قافی مریر و ایلو بند نا اولیکو شش مصرع ہفت ا مصرع اک ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہندن ارٹمیکو بند ٹی قافی غاتاترتیب باز ا وڑ م قافی مریک ہمصرع اولیکو بند نا ہ ہ ہ ہ

وئی را وڑ قافی غاتا ترتیب ئس جوڑ ک برا ہتیٹ مننگ کیک او شاعر نا مرضی اٹ ے ہ ہ ے یل نا پرک‘‘ ٹی اس مسبع ئس ریسنگک داکان زاد نذیر نا ’’س ہشاعری ٹی بیر ش ہ ہ ہ م پورا افس یعنی اولیکو ج اک فت دوبفک و دا مسبع نا گر� چو مثال ہبیدس دانا ہ ہ

دنک فت مروئی اسک راٹی ہ۔بند ٹی بیر مس مصرع ء ۔ ہ ہ ہ ہ ہ

فت دن ب قرار کیک یادنا ےوخت وخت ہےدنک بلبل نا چمن یادا بر ہ

ےدنک پردیسٹ وطن یادا بر ہ۔۔۔۔۔

رانگی کاس کل دنیا غم ئ ہاست ہرجاغم ئ , گام گام, ہجاگ جاگ ہ ہ

رغنچ غم ئ ر پھل ہخرنا ہ ہبارنا دا دشت دا صحرا غم ئ

ےمنو د ان دنیانا غم ئ ہہنن تیٹی اف جاگ دنیانا غم ئ( (73ےنن تیٹی بس گل بدن یادا بر

ندنو نظم ملیک اٹی ٹی وئی شاعری ٹی مسبع و مثمن ان بیدس مسمط نا ہبرا ہ ہ , یانزد یانزد یا دوانزد دوانزد مصرع دوبریک دابابت ملک ر بندٹی د د ۔رافتا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ندن‘صابر رنا مسافر‘‘ جوانو مثال پیش کیر ر شمیم نا’’گلزار شمیم‘‘ و ’’م ہظا ہ ہ ہ م مثمن ان زیات مصرع ربشخک‘‘ عالم عجیب نا ’’زراغ‘‘ ٹی ہندیم نا’’ملاسی م ہ ہ

۔ولا نظم رسینگک

ر شمیم ان بناء مریک وئی شاعری ٹی ظا ہگیشتر د ان زیات مصرع نا رجحان برا ہ ہ ہ ر شمیم ہو اینو پگ باز اشعر پاروکاک داوڑنا مرغنا نظم ات داستان نا پنٹ چار ظا ہ ے ہ

راٹی یانزد مصرع والا ترجیع بند ملیک ول دانا ندنو وڑک ےنا شاعری نا گڑاس ہ ہ ہ ہ

118

�را مصرع غزل انبار نوشت ئ� و ایلو ندا بیر ا ہاولیکوبند یا مطلع ٹی یانزد مصرع نا ہ ہ ہ ہ ہ ج ات پورا کننگان دنک ہ۔بند اتیٹی گر� ے ے

ر شمیم ہظاہاقبال نا جذب ئ خودی نا مون ٹی شرمند ان ہ

ہا خدا نن نا نب نا مون ٹی شرمند ان یی ے

ےاونا اینو سنت اتا حق ادا نن ان متوےسرکننگ دا لا الا نا در درا نن ان متو ہ

ےدین تون احمد نا اخلاصٹ وفا نن ان متوچ گڑا نن ان متو ےمجرم ان نن نا حبیب نا ہ

یت بلند کین دا صدا نن ان متو ےحق نا ے ہےشبر وشبیر امبار کاٹم فدا نن ان متو

نما نن ان متو زنی باز مس و لیکن را ےرا ہ ہگار ان گنا تان پین سوا نن ان متو ےنن گن ہ ہےمرض کن اینو مسلمان نا دوا نن ان متوب ئ اسلام ٹی جودو سخا نن ان متو ےمذ ہ

ےچار یار اتا کسر نا اتباع نن ان متوہصدیق‘ عمر‘ عثمان‘علی نا مون ٹی شرمند ان

ہا خدا نن نا نب نا مون ٹی شرمند ان) یی (74ےنظم 3.1.8

اٹی نا بشخ م قافی و مصرع اتا ردوبند وترتیب نا بابت شاعری بلحاظ� ہنظم ئ� ہ ہ ہ �ک نظم انت ئس دا اس بھلو تران ئس ول داڑ ننا مطب, ےاتیٹی اوڑد کننگ ا ے ے ہ ے ہ یئت ناخیال ا پٹ وپول کننگ نا ئ� داکان وئی شاعری ٹی’’نظم‘‘ نا مقام و ہبرا ہ

119

, فکر ی پ مننگ ک گڑاس اردو نقادو نوشتوک اتا خیال و نظری ہم�ست ’’نظم‘‘ ئ� س ہ ہہ ہ ید نا ، دا تم را مقام ئ� رفنگ نا کوشست کین ک اردو ادب ٹی نظم نا ہاتیان فائد ہ ہ ہ ہ ہ

م گڑاس ایلو صنف اتیا مبار اردو, فارسی ہمقصد ئ� داوڑ درشان کین انتیک ’’نظم‘‘ ہ ہ وئی ٹی اوڑد مسون ےشاعری ان برا ہ ہ

ےنظم انت ئس داد ایلو صنف اتیان کس ئس امر برنگ کننگ کیک شمس الرحمن ے )‘‘ ) نا سرحال ا نظم ا سرجم و75ہےفاروقی ’’شب خون‘‘ نا تاک ئسیٹی ’’نظم کیا

راڑان گڑاس سطر داڑ نوشت کین ہپٹ وپولی ئ� تران ئس کیک ہ ے ہ

شمس الرحمن فاروقی’’ راغزل مف تو او نظم ئس مو منظوم انوشت ےر ہ ہ ‘‘ہ

م نظم نا اس بشخ ئس پائک اومونی ہندن فاروقی نثری نظم ئ ہ ہہنوشت کیک

رانا گڑاس بشخ ‘ یا را منظوم مر مو ڈرا م ئس ہئ’’کنا نزداٹ ے ہ ہ ہ م نظم ئس موڈرام مو منظوم حداسکان ‘ گڑا ےمنظوم مر ہ ہ ہ ہ ے ‘‘

را غزل‘ مو منظوم ا نوشت ئ� پاننگ مریک ہارٹمیکو قانود دامننگ کیک ک نظم ہ ہ تزاد ر اشوب‘ مسمط‘ مس� ‘ مثنوی‘ رباعی و قطع وا سوخت‘ ش ‘ مرثی ہقصید ہ ہ ہ

۔مف

�را اصول اکودافتیٹی اختلاف نا را ا ہنظم نا بابت شمس الرحمن فاروقی نا را غزل مو منظوم ا نوشت ئ� نظم نا پن ایتک ر �ک یعنی اسیک او ہلکیرخننگ ا ہ ہ ہ

م ہئس مف‘ و ارٹمیکو اصول ٹی غزل تون اوار اوار گڑاس پین صنف اتا را بڑزکو ندنو نوشت ئس مر رافتا زکر بڑزکو سطر اتیٹی کننگا) ک اگر ہپائک( ے ہ ہ ہ

�ک صنف اتیان مف تو نظم پاننگ ااشمی م�ستی درس نظم نا یت ئ� پروفیسر احتشام حسین و رفیع الدین ہندا ہ ہ ہ

چان یا دانا تعریف ٹی ودیکی کرس پار ہپ ہ ہ

پروفیسر احتشام حسین راٹی شعر اتا بازی ئس مو منظوم انوشت ئ پار ہدانا نزداٹ نظم ہ ہ

رانا اس مرکزی ئ خیال ئس مر یعنی نظم کن موضو ع یا ےمر ہ ہ ے اٹی جوڑکننگان ) چو پابندی ئس اف ن داڑکن ےسرحال نا ہ ہ (76ہ

راٹی بیر اس خیال اس مو صنف ئ� پار م نظم یت اتیٹی اشمی نا ہرفیع الدین ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ �ک یعنی داٹی خیال اتا برجائی یا تسلسل ضروری مریک ہسرحال ئس نوشت کننگ ا

راتعین ئ� ڈاکٹر وزیراغا’’اردو ندو جا گ نا ہول نظم نا اس مزاج و تب‘ دانا ہ ہ ہ ے ہشاعری کا مزاج‘‘ ٹی کرین داکان پین کسس نظم نا بارواٹ سرجمی اٹ نوشت ے

120

ہہکتن او نظم نا کیفیت و حالیت ات پ کننگ کن جتا جتا و زوت سرپند مروکو مثال ے ے لین یت اتیان گڑاس فائد ہتسون اونا نظم نا بابت گچین ا ہ ہ ہ ے

ڈاکٹر وزیراغاہ) نظم نا بارواٹ داوڑ نظری تخیک یعنی ’’انسان ٹی77ڈاکٹر وزیر اغا(

ےنویکلی(انفرادیت) نا رجحان ان گڈ نظم ودی مس نظم اس خاص� بندغ ئس نازند ہ ہنا ادینک مریک دنک نظم وغزل نا احساس یا گھڑتی و حالیت ئ� اس ایلو ان ڈاکٹر ہ

بر ئس کزیت ک ےوزیر داوڑ جتاء کیک او پائک اگ اس ملک س نا اس کماش یار ہ ہ ے ہ ہ مو مونجائی ئ� ڈکھ غزل ٹی ملیک رامونجائی ئ� ڈکھ مریک نگ ان بندغ ئ� ہاونا ک ہ ہ

نگ نا ڈکھ مونا ک ہاو اگ کس ئ� نا باز خڑک و دوست قریب ئس کزیت کیک تو ہ ہ را ند اوڑنا ڈکھ نظم ٹی ملیک یعنی نظم نا ہومونجائی نویکل یا انفرادی مریک ہ

ہنازرکی ئ� تب مزاجئ� دا نویکلی یا یکئی نا پار غا گام خلس کیک ہ

م مننگ کیک ک ’’نظم ٹی‘‘ شاعر بیدس رکاوٹ ان گڑا یت داوڑ درشان ندا ہیا ہ ہ ہ راتم شاعرئس نظم ئسیٹی اس جتا ئ� یا ہوحقیقت ا تون رابط جوڑ کیک یعنی ہ ہ

۔خاص گڑاس نا زکر ئ� کیک تو اوتینا تجرب غاتا بنیاد ا دن پائک ڈاکٹر وزیراغا نظم ہ ے مو سیلانی (سیاح) انبار ہناحالیت ئ� ایلو صنف اتیان داوڑ جتا کیک نظم نا حالت

ر ندا کسرٹی راپوسکن� و بدر ئ� ملک ئسیٹی تیناتینٹ کسر ئ� پٹک او ہمریک ہ ہ لس کیک ہپوسکنا واقع اتیان تجرب ہ ہ ہ

۔یعنی نظم بندغ ئس نا انفرادیت (نویکلی) نا دور نا مماثل ئ� اسان لوز اتیٹی داوڑ ے لیک تمک مو احساس و کیفیت اک قلم بند مریر دنک انسان تینا ذات تون ہک داٹی ہ ہ ہ ہ

یت مونا بریک نظم پٹ و پولی ء وڑ وڈول ئس اختیار کرس پیشن نا ہیا ایلو دا ہ دنگ نا کیفیت پیشن ان ت نا پار غا مرس ہگڑات تینا ئی کرس کیک یعنی نظم نا ر� ہ ہہ ہ ے م را مقصد ئ� ا شخصی رحجان تون اوار پیشن نا گڑا تون ہکیک انتیک نظم نا ے ہ ہ

دلچسپی تخکوئی ہدا کیفیت تو اردو نظم نا ئس او اردو نقاد اک دافتاتعین ئ� کرینو اگ نن برا ہ

؟ ہنظم نگاری اغور کین انت نظم نا مقصد اک دوی مننگ کیر

وئی نظم نگاری 3.1.8.1 ہبراوئی ادب ٹی ’’نظم‘‘ نا صنف داخس متکن تو اف بلک دا پوسکنو صنف ئس ےبرا ہ ہ

وئی ادب ٹی لنگان واردو ٹی نظم نا بناء دکنی دور ان مریک برا ہراد اردو ان ے ہ ے ہوئی پوسکناشاعری ٹی ملیک پروفیسر ہباقاعد نظم و دانابشخ اتیا کاریم نا بناء برا ہ راتعریف اکویعنی غزل ان علاو اشمی نا نظم نا بابت ہاحتشام حسین,رفیع الدین ہ ہ راٹی غزل نا احساس وئی خلقی شاعری ہایلو شعری صنف اک نظم پاننگر تو برا ہ ہ وئی خلقی شاعری نظم نا دروشم ٹی دو ہافک یاباقاعد غزل نوشت متن تو نن برا ے ے ہ ہ

وئی خلقی شاعری مثنوی نا وڑو ڈؤل ا نوشت ئ� ول ایلو کنڈان ےبریک یعنی برا ہ ہ

121

ےبڑزکونقاداک یا خصوصی وڑٹ ڈاکٹر وزیر اغا مثنوی قصید یا گڑاس پین صنف ات ہ وئی شاعری ٹی نظم داسکان چنا انبار رن تو برا ےم نظم ان کشک دانا زی ا ہ ہ ہ

اٹی و سرحال ان جتا خیال کرس داد ےندن باز انقاد اک نظم ئ� شاعری بلحاظ� ہ ہ ہندئس ایتر ہ۔پوسکنو ہ

م شیفکو گڑا تاخیال ئ� تخوئی تمک ۔شاعری نا ایلو صنف اتیا مبار نظم ٹی ہ

i) ےمچا نظم اس وزن ئس امر ے ہ

ii) ہمصرع غاک بریبر مریر

iii) ےقافی غاتا اس مکر ئ� ردو بندئس مر ہ ہ ہ

ےزمان نا شیفی بڑزی ان شعری نوشت اتیٹی ردوم وشون شین نا رجحان برس کر ہ ہ را قانوداکو دافتا درشانی یا نظم ٹی ہو پوسکنا شاعر اتیکن وزن و بحر یا بڑزکو

یت اسر مس�رک وزن, بحر نا ر او دا ہدافتا خیالداری مشکل ودی کننگ نا سوب مس� ہ ہخیالداری نظم نا ت نا احساس اونا مقصد و کیفیت یا چس ئ� ختم کیک و مصرع ہہ

راڑان مبالغ ارائی نا سوچ ودی مریک ہغاتا بریبری ان خیال نا روانی بند مرس کیک ہ ہ یت ئ� مچ کروئی تمک قافی غا تا یت ئ� چٹ تروئی مریک و بھلا ہیعنی چنکا ہ ہ

�ٹ کرس کیک و شاعر یا نوشتوک قافی نا پابندی م خیال اتا رفتار ئ� کن ہخیالداری ہ ہ ہٹی لفاظی ٹی اخت مرس کیک گڑا وزن نا خیالداری مصرع غاتا بریبری و قافی نا ہ ہ ہ

۔ردو بند ان جان خلاسی اجو نظم و معری نظم نا دروشم ٹی مس

را سال ا مریک نداری تو اف ک ی چا وئی شاعری ٹی نظم نا بنا نا بارواٹ س ہبرا ہ ہ ہ ہ م دا رجحان ٹی ۔ان ترندی بریک1980ہوا

معری نظم 3.1.8.2ہنظم ٹی قافی و ردیف ان بیزاری یا جان خلاسی معری نظم نا دروشم اٹ مونا بس

راٹی قافی مفک ول مچا نظم اس بحرٹی �ک مو نظم ئ� پاننگ ا ہیعنی معری نظم ے ہ ہ ہ ۔مریک و مصرع غا تیٹی ارکان تا کچ اس وڑک مریک ہ ہ

وئی شاعری ٹی امیرالملک مینگل‘ ڈاکٹر رزاق صابر‘ افضل مراد‘ فتح شاد‘ ہبرا ۔حنیف مزاج‘ حمید عزیز ابادی‘ شمس ندیم نا کتاب اتیٹی معری نظم نا وڑ�ک ملیک

ہنمون کن ڈاکٹر عبدالرزاق صابر نا معری نظم ئس ’’پالش ولا چنا‘‘ نا سرحال

ہداکنا کوپ غاک نازرک ادا کبین انگا زندنا باریم

مسرت است موشکنگک ےخنو ہسیرافس او تینا گوازی ان

122

و و گوریچ ہباسنا د و رو ےےای اٹ تنیا تڑ س اتولوک ہان گدرینگیک ہکنا مونان ج

خنک کنا سخت ئ اوفتا نت تیٹیہخوش مریو ک ای خنو وختس ہ

ےکس سینا متکن اچوٹ اتدا کنا وحی و دا کنا خواریریفپک ہخنیر کل ول کس ے ہ

خ جوانو سیخا س ےباو نا ہ ہ ہےشڑط داد ک او مر جوڑ اس ہ ے

کاٹمس ای مروسٹ تنیا اوتینا باخونا فکر ان چٹا سٹےپنچ کنوک او ار کنا رند ا

جوانو باخوسیکن اریر سکوکصوب ان شام اسکان انتس ای کٹیو

ہکل ئ تا بیوسی اٹ چٹیر ےہوخت وختس ک سوچ کیو ای ہ

زندگی اتینا اریٹ حیراننداڑکن مسونٹ پیدا؟ ہانت

صوب تن بش مریو اریو( (78ےپین نا بوٹ اتیٹی تینا مون

مو تب ومزاج یا کیفیت اک خننگر ہڈاکٹر رزاق صابر نا بڑزکو نظم ٹی نظم نا ہ ےرافت ڈاکٹر وزیراغا درشان کریس�س یعنی نظم ٹی شخصی است خوائی نا مننگ ہ

نظر بریکاجو نظم 3.1.8.3

123

‘مصرع اتا بریبری وزن ان م�ری نا سوب اک اجونظم ئ� ودی کریر یعنی اجو ہقافی ہ ہنظم ٹی وختس اس بحر نازی انوشت مریک تو وختس بحر نا خیالداری مفک و ہ ندا ندا فتا سوبئ� اجونظم مس ہوختس اسٹ ان زیات بحر یا وزن اوار مریر ہ ہ۔ہ

�ک بشخنگ اi) موزوں اجو نظم

ii) نیم موزوں اجو نظمiii) غیر موزوں اجو نظم

موزوں اجو نظم 3.1.8.3.1�ک انتیک داٹی بحر نا خیالداری ہداوڑانگا نظم ئ� دا خاطر ان موزوں اجو نظم پاننگ ا

ہمریک و مچا نظم اس بحر ئس امریک ول مصرع اتیٹی ارکان تا کچ بریبر مفک ے ے ہ چو پابندی ئس افک ندن قافی و ردیف نا ۔مصرع ئس چنک مریک یا بھلن ہ ہ ہ ہ

یر‘ افضل مراد‘ انور وئی شاعری ٹی دا پڑا پروفیسر نادر قمبرانی‘ وحید ز ہبرا ہ ر احساس جتک‘ حمید عزیز ابادی‘ وئی‘ قیوم بیدار‘ ڈاکٹر اعظم بنگلزئی ‘ طا ہبرا ہ ہ

ہصابر ندیم و شمس ندیم استا نوشت اتیٹی موزوں اجو نظم نا وڑک ملیر

یر نا نظم ئس ہنمون کن وحید ز ہ

تینا ایلم تاای دشمنیہڈغارنا تینا ای بدخوای ہکسر اڈکھ اتا راہاونا گڑزاستا تولیس

ےخل ئس جوڑ مسون اینو(79کنا لالچ کنا داکست)

نیم موزوں اجو نظم 3.1.8.3.2ہنیم موزوں یا نیم وزن اجو نظم ٹی مصرع غاتا چنک بھلن مننگ یعنی ارکان اتا کچ ندا سوب ئ� م مریک ہٹی ودی و گھٹی ان بیدس داٹی اسٹ ان زیات بحر اتا اواری ہ

�ک پروفیسر نادر ۔ک داوڑ نگا نظم ئ� نیم موزوں یا نیم وزن اجو نظم پاننگ ا ہ ر احساس جتک‘ استا یر‘ امیرالملک مینگل‘ طا ہقمبرانی‘ افضل مراد‘ وحید ز ہ ہ

ہنوشت اتیٹی نیم موزوں اجو نظم نا وڑک اک دوبریر نمون کن افضل مراد نا نظم ہ ئس

124

ےدا ب مون ادیرہراوخت اسکان

نن راتسکان ےاو ۔۔۔۔ ہیس دروئ ےو ہ ہ

ہوختس تہجاگس ت

چرخاب ئس( (80۔سیال مرو ئ

غیرموزوں اجو نظم 3.1.8.3.3‘ن راٹی ن وزن‘ ن مصرع �ک مو نوشت ئ� پاننگ ا ہغیر موزوں یا ب وزن اجو نظم ہ ہ ہ ہ ہ ے

م پار داوڑنا نظم و ہقافی نا ترتیب ئس مریک ن پابندی ئس داد ’’نثری نظم‘‘ ہ ے ہ ہ ہنثر,ٹی فرق بیر روانی نا مریک غیرموزوں اجو نظم نا مثال ڈاکٹر رزاق صابر‘

یر‘ عالم عجیب نا شعری مجموع اتیٹی دو ہامیرالملک مینگل‘ افضل مراد‘ وحید ز ہ ےبریک وڑک کن امیرالملک مینگل نا نظم ئس نا گڑاس سطر

ےزراب ادےروشن اد

وختس شیف کائکارم ہو گل زمین ا مریک ت ہ

بغیر انسان ان کل ذی روحہکدو وکونڈات اٹ پنا گیر ے

‘ روشناد ےزراباد ےوختس شیف تمک

ر ناجر کک ہتو زندگی ش(81گروک انبار او برمش ایتک)

سانیٹ 3.1.9وئی م نظم نا اس وڑ ئس اودا انگریزی ادب نا صنف ئس سانیٹ برا ہسانیٹ ے ے ہ ہ م ورنا غا شاعر عالم عجیب ’’زراغ‘‘ ٹی تجرباتی ئ� لتن وا ہشاعری ٹی تو دود ے ہ

125

وئی شاعری ٹی پین سانیٹ ناوڑک , داکان بیدس برا ہسانیٹ اس نوشت کرین ے ہ دوبفک

سانیٹ نا ھاٹی 3.1.9.1i) ہسانیٹ ٹی چانڑد مصرع مریر ہ ہ

ii) شت مصرع نا ترتیب قافی نابابت جتا ء مریک و ایلوشش مصرع نا قافی ہاولیکو ہ ہ ہ ہ ۔غا تا ردو بندو ترتیب جتا ء مریک

شت مصرع ئ� انگریزی ٹی ہاولیکو ہ Octave ہو ایلو شش مصرع Sestet �ک ۔پاننگ ا

i)Octaveکی‘‘ پاننگ مریک داٹی قافی غاتا� شت وئی ٹی بدل کین تو ہراد برا ہ ہ ے ہردوبند داوڑ مریک

۔۔۔۔۔۔۔۔ ا۱

۔۔۔۔۔۔۔۔ ب۲

۔۔۔۔۔۔۔۔ ب۳

۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ا۴

۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ا۵

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ب۶

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ب۷

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ ا۸

ہشکی‘‘ ٹی قافیہ غاتا ردو بند مسہ وڑاٹ مننگ کیک Sestetسانیٹ نا ارٹمیکو بشخ ش

i)ج د ج د ج د

ii) ج د ہ ج دہ

iii) ج د ہ د ج ہ

126

(ٹی ملیک براہوئی شاعری ٹی ’’اطالوی سانیٹ‘‘ نا ردیف وقافیہ غا عالم عجیب نا82سانیٹ نا قافیہ غاتا دا ترتیب ’’اطالوی سانیٹ‘‘)

‘دا,اسا نیٹ پورا بریک

ہمسفر اونا کنا مہر نا دنیا ٹی رقیب

جائزے نے این ہخہ تینے سینگھار نی کر

ہپژہ تے تار تار نی کر دوتے حنام کرک

نی کرک خشی کہ نا بخت نا زیبا غا نصیب

اان خڑک و قریب ئY نے زیبلا تا کرے گدی

دشت و صحرائے تینا زندنا گلزار نی کر

اایار نی کر ہھل و استار شنکی تینے پ

اارقیب !خفت لیکن داکنا ہیتے اے بے بخت

رعب ٹی نازٹی دہن نخرہ ٹی ہرپہ نی کنے

ااداخن تے نا کشٹ صفا نہ ت پہنا دی

جان چاوہ کہ بہشت اٹ کیسہ نی تیر ننے

صحب نا دوزخی رنگاتے کنے شان تفہ

نا دا اندازہ نا شخی ت کنے کٹتنے

ااہا ) اان ت (83ای شکست کنگنٹ بختان تینا نے

ہ� یعنی اولیکو دوانزدہ مصرعہ چار چار مصرعہ نا ہاک داٹی قافیہ غا تا ترتیب جتا سانیٹ نا ارٹمیکو وڑ ’’شیکسپیری سانیٹ‘‘ پاننگ

ہارا قافیہ مریک یعنی اولیکو و مسٹمیکو مصرعہ غاک ہم قافیہ و ارٹمیکو و چارمیکو مصرہ غاک ہم ہارا اامسہ بند مریرہ ہر بند ٹی جتا زی

قافیہ مریرہ۔

سانیٹ نا گڈیکو ہڑتاما مصرعہ غاک ہم قافیہ مریرہ دنکہ

127

۔۔۔۔۔۔ا (ا)( ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ج۲)

( ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ہ۳)

( ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ز۴)

۔۔۔۔۔ب

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔د

۔۔۔۔۔۔۔۔۔و

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔ز

۔۔۔۔۔۔ا ۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔چ

۔۔۔۔۔۔۔۔۔ہ

۔۔۔۔۔ب

۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔۔د

۔۔۔۔۔۔۔۔و

شیکسپیری سانیٹ نا گڈیکو مصرعہ غاک سانیٹ نا معراج یا کلائمکس پاننگرہ یعنی دافک سانیٹ نا خلاصہ یا مغزمریرہ داکان

ااک ااتیا کاریم متنے شعوری وڑاٹ ہراکاریم تے مروئی ئس اوفک مننگ کتنو بیرہ گڑاس شاعر بیدس براہوئی شاعری ٹی پین نظم نا بشخ

ااتا جاچ ئس ہلین تو ہرا پیمانہ کہ کیفیت و ااتیا کاریم کرینو اگہ فکر و خیال نا بابت براہوئی نظم نا کیفیت تجرباتی یا حادثاتی بنیاد

ااتیٹی خننگرہ۔ ااک اردو نظم کن تخانو اوفتیان باز مچٹ براہوئی نظم ااتے پہہ مننگ کن اردو نقاد مزاج

ااتے سرحال ایترہ نوشت ااک تینا نوشت ااجاگہ غاتیا شاعر ااغلط فہمیک ودی مریرہ یعنی باز داکان بیدس نظم نا چاہنداری ٹی ہم باز

ااک غزل افس بلکہ اوفک نظم ٹی شمار مریرہ۔ اا نوشت اان باز اا غزل نوشتہ کننگ سے نا زی

ا,ر براہوئی ادب ٹی ایلو زبان ااک نظم نا زمرہ ٹی بریرہ ہندن اولیکو وا اان زیات افضل مراد‘ وحید زہیر نا نوشت براہوئی شاعری ٹی کل

ااتیٹ ’’ڈغار نا ڈکھ‘‘ نا پنٹ مونی بس۔ ااتے بدل کننگ ہم افضل مرد نا کوشست تانظم

128

ااتے پہہ ااتا خیال و سوچ شعری و سیاسی گشاد نا بارواٹ چاہنداری مریک و اوفتا راج دودورسم ہرانا مطالعہ غان ایلو شاعر و نوشتوک

ااسانی مریک دنکہ پولینڈ نا ’’یوگڈن چیاکووسکی‘‘ نا نظم ہرادے براہوئی ٹی داوڑ بدل کننگانے مننگ ٹی

!اے خدا

نی کنے جمرتے ٹی بٹ

ولے‘ پھرنا پڑی جڑکپہ

کہ ای۔

اا ولدا ہننگ خاپرہ ڈغار

ہھل ئسیٹی بٹک کنے پ

ولے شہد نا ہیثلجڑ کپہ

ای‘ محنت اٹ مچ کروکا

ھنینی نا ڈھیرٹی کہنگ خاپرہ

کنے دیر ئسیٹی بٹ

ولے مچھی ئس جڑ کپہ

کہ ای۔۔

بے حس مننگ نا قابل

(84افٹ۔۔۔۔)

سرحالی شاعری نا بشخاک 3.2

ااتیا پٹ و پولی ہ� ہاٹی و اونا مچا بشخ ااتیٹی تقسیم کننگا شاعری بلحا ہارا بھلا بھلا بشخ ہ� ہرا داباب نا اولیکو بشخ ٹی شاعری

ااتا گونڈ و جاچ ئس ہ� سرحال و دانا ایلو بشخ اان گڈ داسہ براہوئی شاعری بلحا ,جاچ ئس مونی ہتنگ

129

اان زیات ااتا تالانی مریک یعنی داوڑ اف کہ اسہ نوشت ئسیٹی اسٹ ااجتاجتا خیال سرحالی شاعری ٹی ہر سرحال یا مضمون نا,ازی

اان دانا تب و مزاج احساس کیفیت ہ� جتا جتا کننگ ااتے اوڑدہ کننگے اگہ کس کے تو منع اف مننگ کیک ولے ہر سرحال سرحال

و شاعری نا گشاد نا بارواٹ زوئس چاہنداری مریک۔

اان ہندن براہوئی ٹی ہم ملیرہ ااکو دافک ہندن ااتیٹی سرحالی شاعری نا ہرابشخ فارسی‘ اردو یا ایلو ادب

ہ10�اردو‘ فارسی ادب ٹی سرحالی شاعری نا دہ ) (وڑ

i) حمدii)نعتiii) غزلiv) قصیدہv) مرثیہvi) ااشوب ریختیxپیروڈی(ixگیت (viiiواسوخت (viiشہر

ہ� پارہ ہراٹی نیاڑی نا زبان اٹ ریختی‘ شاعری نا ہمو وڑ ہ� براہوئی شاعری ٹی پہہ مننگ نا خیال بتنے انتیکہ دافتیان‘ گیت‘ ریختی

ہ� ہ� ڈاکٹر عندلیب شادانی کرینے داوڑ ااتے درشان کننگے ہندن ریختی نا ہرا تعریف ‘نیاڑی نا جذبات واحساس

ریختی ٹی عاشق و محبوب ہڑتوماک نیاڑی مریرہ ولے دکنی شاعری ٹی نیاڑی نا محبوب نرینہ مریک ہندن دکنی شاعر اک ہندی

ہ� تو مچا ہندی شاعری ریختی ٹی بننگ کیک‘‘ ہ� محبوب پاریر اگہ داریختی ہ� عاشق ونرینہ ہسر تواوفک نیاڑی اان گواچی م شاعری

(94)کشاف تنقیدی اصطلاحات،پ،

براہوئی شاعری ٹی داسکان ریختی ناوڑک دو بفک البتہ براہوئی نیاڑی شاعراک تو شاعری کرینو دنکہ پروفیسر طاہرہ احساس جتک‘

ہ� ریختی نازمرہ ٹی ہتنگ کننگ کپنہ انتیکہ حمیراصدف حسنی‘ دافتا تینا جند نا شعری مجموعہ غاک اریر البتہ واہم دافتا شاعری

ہ� مونی ہتیرہ دامننگ کیک کہ جاگہ نہ جاگہ دافتا نوشت ااتیا مبار زندنا دروشم ااتا سرحال ااک ہم نرینہ شاعر دافتا شاعری ناسرحال

ااتیٹی ننے ریختی نا وڑک ملیک۔

ااتا نزادٹ اا نوشتوک ہ� باز اان زیات مریک ہندن گیت نا ہرامعنہ ہ� ہراٹی موسیقی نا دخل کل ہندن ’’گیت‘‘ شاعری نا ہمو وڑ

اانبار ہر ہیئت ٹی نوشتہ ہخسہ نوشتہ کننگے دا ریختی ہ� ت ہ� پارہ ہمو نوشت یا شاعری ہرا موسیقی نا خیال ’’گیت‘‘ پاننگ نا نوشت

مننگ کیک۔

ہاک داڑے ورنا غا شاعراک گیشتری ’’گیت‘‘ نوشتہ ہ� تو دارجحان باز خننگ اگر براہوئی شاعری ٹی’’گیت‘‘ نا جاچ ئس ہلنگ

ہخسہ نوشتہ ہ� ت ااک گیت افس ہرافک داخیال ہاک ولے اے شعر ہ� تو کیسٹ نا شاعری گیت پاننگ ااتیٹی پاننگ ااسان لوز کننگو اگہ

ااکو ہرافک دھن و طرز یا شعر پارو کاتا منشا اٹ نوشتہ ہ� ولے واہم پاننگرہ البتہ گیت ہمو شعر ااواز ٹی پا متنو کہ دافتے کس ئس سازو

130

ااپنک بریرہ ہرافتا شاعری ٹی ہگر براہوئی شاعری ٹی ظاہر شمیم‘ صابر ندیم‘ عالم عجیب‘ شہزاد نذیر‘ غمخوار حیات‘ و ہندا وڑنا باز کنن

ہ�۔ گیت نا رحجان گیشتر

اان جتا کین تو ہشت سرحال پین بچیرہ ہ� براہوئی سرحالی شاعری گیت و ریختی

i) حمدii) نعت iii) غزلiv) مودہv)ااشوب پیروڈی(viiiقصیدہ(viiواسوخت(viشہر

براہئی شاعری ٹی حمد 3.2.1

ااتا ثناو صفت کننگے و دا ہر ہیئت ٹی نوشتہ مننگ’’ یی نا بھلنی نا بیان‘اونا عظمت وتخلیق ہ� ہراٹی اللہ تعال حمد‘‘ شاعری نا ہمووڑ

کیک

اان تا اینو نادے اسکان مروکا شاعری ٹی دو بریک دنکہ براہوئی شاعری ٹی حمد نوشتہ کننگ نا روایت ننے براہوئی خلقی شاعری

‘’’برناز نا‘‘ نا ٹھپو تیٹی ہم’’حمد‘‘ نا نمونہ غاک ملیرہ

خاجہ کنانی ئس خدا’’

اان جتاء کپیس کنے دوست

یا۔۔۔۔

دیرے وہ کا واہ نا

قادر کمک نا ساہ نا

ااک غزل ااتا بنائی پنہ غاتیا نظربریک یا اگہ مشاعرہ ئس مریک تو اوڑے گیشتری شاعرک براہوئی شاعری ٹی داروایت شعری کتاب

اان مست ’’حمد‘‘ نا گڑاس بند بنفنگ نا کوشت کیرہ ہندن حمد ننے ہر براہوئی شاعر نا شاعری ٹی دو بریک دافتا روایت بنفنگ

دادے کہ دافک کتاب نا اولیکو پنہ غاتیان شروع مریرہ۔

ہاک براہوئی ٹی اگہ جبار یار نا بوگ شوگی شاعری مرے اوٹی اان کننگ ہ� تو اونا ہم بنا حمد ئسے اگر مثنوی ئس نوشتہ مننگ

ہم’’حمد‘‘نا درشانی مریک دنکہ

اان جستج خاہ اارزق نا نے حلال

ہس خاوہ ای دال کنپرہ برنج و

131

۔۔۔۔

اان حمد ئس نمنہ کن ’’غزلیات سز‘‘

اول کی ہ تعریف ای رب نا

کہ خالق ارے جہان کل نا

ئثل بے عیب ارے غنی ذات بے م

ااسمان تے پیدا کرے زمین

ئاستاتے ظاہر کرے قمر شمس

اان اوتا روشن ارے جہان جلہ

بشر‘ جن حیانتے پیدا کرے

مقرر غذا کل کیتا کرے

ااشکار قلم چند تعریف کے

صفتاک اونا اریر بے شمار

ارے سز مچا جہان دافنا

(85خدا غان سا ہچ ئس اف بقا )

براہئی شاعری ٹی نعت 3.2.2

دد نا ااک حضرت محم ہ� ہرانا سرحال ہاک نعت شاعری نا ہمو وڑ در نا شان و شرف اٹ نذرانہ عقیدت نا درشانی نعت پاننگ حضو

ہ�۔ نعت ہم ہرھاٹی ٹی نوشتہ مننگ کیک و دانا روایت ہم براہوئی نا ہردور نا شاعری ٹی دو بریک اان زیبا شان عظمت صفت و ثناء

اان پد بریک دانا ردو بند گیشتری حمد

132

ااتا نعتیہ مجموعہ غاک ہم چھاپ ااشاعر ہ� البتہ براہوئی ٹی باز ہ� اخس کہ حمد نا براہوئی شاعری ٹی’’نعت‘‘ نا کچ ہم ہنداخس

مسونو دنکہ‘ پیرل زبیرانی نا’’تجلی‘‘ ’’گلدستہ غوثیہ’’جوہر براہوئی نا ’’روشنائی‘‘ مولوی عبدالخالق ابابکی نا’’اشرف الانبیاء‘‘ صابر

ہ� داکان بیدس ہر براہوئی شاعر نا شعری کتاب و شاعری ٹی نعت ااتالان ااتا زی ندیم نا شعری مجموعہ خڑینک نا اسہ بشخ ئس نعت

ہاک۔ رسینگ

ہ� دافتیٹی فرق تخنگ نا مدام کوشت مرے انتیکہ نعت ٹی ہندنو صفت و ثنا نا درشانی مف ہ� سرحال حمد و نعت ہڑتوماک نازرک

ہ� گناہ گار کیک ہندن ااختہ مریک وتینے و قاری ہراٹی اللہ تبارک تعالی نا شان و بھلنی نظر برے اگہ ہندن مس تو شاعر’’شرک‘‘ ٹی

در تون چٹ عقیدہ‘ سخت نا بابت مرے نمونہ کن مولوی عبدالخالق نعت روایتی نوشتہ مف بلکہ نعت نوشتہ کننگ نا بناء حضو

ابابکی نا نعت ئس

اامنہ جیجا نا تیہ ای سلامی دلبرے

پن محمدمصطفی اوشان والا گہرے

رب نا محمد‘ حامد‘ قاسم و بدرو منیر

ذاکر و محبب عاقب مچ نبی تا افسرے

ہق‘ عادل‘ امین عالم و فتاح طاہر‘ صاد

ہY امتی نا رہبرے او قریشی ہاشمی

مس مدثر ہم مزمل او خداغان ہلک لقب

ہY سرورے ) یی یہی ہم مقتد (86ہادیئس منت

براہئی شاعری ٹی غزل 3.2.3

اامسونے اان زیات کاریم غزل نا زی ہاسکان ایلو شعری اصناف ہ� دا وخت اا صنف سخن غزل اان پنی و معروف براہوئی شاعری نا کل

ہ� ہندن باطنی حوالہ اٹ ہرچنکا احساس و ااسان ااک دامننگ کیرہ اول تو ظاہری یا ہیئت نا حوالہ اٹ غزل نا مشہور مننگ نا سوب

اا پوسکن ہ� کہ باز ااتے غزل ٹی بیریفنگ مریک ہندن براہوئی شاعری ٹی غزل داخس پنی اان ہلیس تا بھلا کیفیت و احساس کیفیت

ہ� مچا شاعری پہہ مریرہ ااک غزل شوق تخوکا شاعر

133

غزل نا بناء 3.2.3.1

اان بناء مس دا بابت اردو نا نوشتوک ’’فارغ بخاری‘‘ فرحت عباس شاہ نا کتاب ’’غزل کا مقدمہ‘‘ ٹی نوشتہ غزل ہراوخت و ہرا‘ادب

ہ� کیک ہرانا مفہوم داوڑ

ہ� کہ دودہلکنے فارسی ٹی شیخ سعدی’’ ہ� واردوٹی دادے مسہ سدسال مننگ غزل نا عمر فارسی شاعری نا حوالہ اٹ اسہ ہزار سال

اا پنچ سد سال اان پد پشتو زبان ٹی غزل نا دروشم اٹ شاعری ملیک ہرانا عمر تقریب ہ� غزل نا چرجو)بانی( تیٹی شمار کیرہ فارسی

ہ� داکان گڈ مرزا خان انصاری غزل نا ردوم ٹی بشخ ہلک ودا سلسلہ مننگ کیک وپشتوٹی اکبر زمینداردی اولیکو غزل گوشاعر

ہسر‘‘) ہ� شون ترسہ مونی ہی یمن بابا اسکان بریک ہرا غزل (87خوشحال خان خٹک و رح

ااتیان مس ہرافک تمہید نا ہ� کہ غزل نا بناء ہمو عشقیہ شعر ااپٹ و پول کروکا تا پاننگ غزل نا بناء وردوم نا حوالہ اٹ غزل نا زی

اا تشبیب یا نسیب پاننگا کہ‘ ہراوخت ایرانی شاعراک داخنار کہ قصیدہ نا خاطران قصیدہ نا اول ٹی نوشتہ کننگارہ ہرافتے اصطلاح

ہ� قصیدہ غان جتا کرسہ غزل نا پن تسر ہندن پورا قصیدہ نوشتہ ہ� سرحال ئس مننگ نا لائخی ارے تو اوفک تشبیب تشبیب ٹی اسہ جتا

اان غزل نا پنٹ مشہور مس) (88کننگ نا ہندا بیرہ تشبیب نوشتہ کننگ شروع کریر ہرا پد

غزل نا معنہ 3.2.3.2

ایہن’’غزل‘‘ عربی نا لوز ئسے ولے بطور شعری صنف دا ایرانی تا جوڑکروکو صنف ئسے غزل نا لغوی معنی’’عشق بازی کننگ و

ہمن عمرو‘‘) ہاک’’زیداغزل ہ� دنکہ عربی ٹی پاننگ (89نیاڑی تیتون ہیت و گپ کننگ نا

ہ� اان زیات عشق باز یعنی زید‘ عمر و

اا توار‘ ہراٹی رحم نا ہت کپ کروکا یا دڑدی گگڈ‘نا ہمو اس ہ� داکان بیدس کشاف تنقیدی اصطلاحات ٹی غزل نا دامعنہ ہم نوشتہ

ہاک۔ اا تانزی تیان تینے بچفنگ کن مرے اودے غزل پاننگ خواست مرے اگہ شکاری

ہ� مضمونک اوار مریرہ ہندن لوز’’غزل‘‘ داخس زیات پاننگانے داسہ بننگ ااک مونی بریرہ کہ غزل ٹی دڑدی داڑان غزل نا احساس

ہاک۔ ہ� ولدی ئسے‘ یعنی حسن و عشق نا بابت مضمون والا شعر غزل پاننگ تون ہر بندغ نا دماغ ٹی ہرا تعریف بریک اے یکئہ

غزل نا ھاٹی 3.2.3.3

ہ� اودے داوڑ درشان کننگانے ،غزل نا ہرا بیرونی کدکاٹ و ھاٹی

i) �ہ غزل نا بنیاد یا اکائی شعر

134

ii) ہارا مصرعہ مریرہ غزل نا ہر شعرٹی

iii) ہاک و دانا ہڑتوما مصرعہ غاک ہم قافیہ مریرہ۔ غزل نا اولیکو شعر مطلع پاننگ

iv)اان پد ایلو ہر شعرنا ارٹمیکو مصرعہ مطلع نا ہم قافیہ مریک۔ مطلع

v) ہاک۔ غزل ٹی ردیف نا مننگ ضروری تو اف اگہ ردیف مس تو اودے مردف غزل اگر غزل ٹی ردیف متو تو غیرمردف غزل پاننگ

vi) ہاک۔ اان پد اگہ پین مطلع ئس برے تو اودے’’حسن مطلع‘‘ پاننگ مطلع

vii) ہ� مقطع پارہ ہراٹی شاعر نا تخلص بریک اگہ تخلص متو تو اودے مقطع پاننگ پک بلکہ غزل نا گڈیکو غزل نا گڈیکو شعر

ہاک۔ شعر خیال کننگ

viii) ااہچو پابندی ئس اف۔ ااتا کچ غزل ٹی شعر

ix) ہ� مضمون ئس مریک۔ غزل نا ہر شعر ٹی جتا

x) ااتا پنک نوشتہ ااتیا سرحال ہ� ہچو سرحال ئس تننگ مفک انتیکہ دا تینٹ سرحال ئسے ولے براہوئی شاعری ٹی گیشتری غزل غزل

ہ� عمل ئسے۔ ہ� ہراغیر ضروری

xi)ہاک۔ ہل مسلسل‘‘ یا قطع بند غزل پاننگ اامریرہ تو اودے ’’غز ااک اسہ سرحال ئسے اگہ غزل ئسے نا مچا شعر

xii)مچا غزل اسہ بحرسیٹی نوشتہ مریک۔

xiii) اان گڈ اگہ مسٹمیکو غزل ہم ہمو بحر ہ� دو غزلہ پارہ ہندن دو غزلہ ااو ہمو قافیہ تیا مریر تو ارٹمیکو غزل ہارا غزل اسہ بحر اگہ

ہاک۔ ہندا قافیہ غاتیامس تو اودے سہ غزلہ پاننگ

ہ� بدل کرسہ ہ� ولے داسہ ادب ٹی ہم پوسکنو تجربہ مرسہ کننگے تو غزل ہم تینا متکنا خول بڑزکو مچا اصول وھاٹیک روایتی غزل نا

ہمسونو۔ ااک ہ� صنف ئس مونی ہیس۔ و اردو ادب ٹی داڑا بھلو بحث وتران اازاد غزل نا پنٹ اسہ پین و جتا

ااتا مجموعہ’’محبت اازاد غزل ااتیٹی تیزی اونا اازاد غزل نا رجحان یا بحث ہ�، ہ� درستی راستی کروکا ’’فرحت عباس شاہ‘‘ اازاد غزل

اان پد مس۔ گمشدہ میری‘‘

ااتے درشان کننگا کہ ہراڑکن دا سوب

135

‘‘غزل نا شاعر قافیہ نا غلام مریک انتیکہ او خیال نا بابت قافیہ جوڑ کپک بلکہ قافیہ غاتا بابت خیال ہتیک’’

اان ہلنگ ہر کننگ خواہش وارادہ اردوٹی مرزا غالب نا داشعر ہ� م ہ� بدل کننگ داڑان قافیہ وردیف نا خواری غزل نا خول یا بیرونی ھاٹی

ہاک ،

بقدر شق نہیں ظرف تنگنائے غزل’’

‘‘کچھ اور چاہیے وسعت مرے بیان کیلئے

ہ� مونی ہیسونے و غزل ٹی تبدیلی یا انقلاب نا پارہ غا اان دامطلب ہلیرہ کہ ’’غالب‘‘ غزل نا تنک دامنی اا ک دا شعر اانقاد یعنی باز

اشارہ کیک۔

ہ� ہ� او غالب نا داشعر نا دفاع ٹی پائک کہ ’’غالب‘‘ دا سوچ ٹی داشعر ااتیان جتا ولے شمس الرحمن فاروقی نا خیال اردو نا ایلو نقاد

ہ� بدل کننگے بلکہ غالب ااک بننگ کپسہ یا غزل نا ھاٹی ہ� کہ داٹی خیال نوشتہ کتنے کہ غزل نا ھاٹی یا دامن داخس چنک

اازاد غزل ہ� بنیاد جوڑ کرسہ داپاننگ خواہک کہ ہراسوچ یا خیال کنتونے اے داسکان شعری دروشم ہلتنے البتہ اردو ٹی غالب نا داشعر

ااتے ودی کننگانے،۔ ہ� مونی ہتنگ نا سوب نا دروشم

ہ� کہ غزل ٹی بیرونی یا پیشن نا پارغان تبدیلی نا ہندا اونا تہہ نا دنیاٹی تبدیلی ہتنگ نا بارواٹ سوچنگے۔ ااتا داخیال اانقاد باز

ااغا) ہ� پہہ کننگ نا لکھ کوشست کرینے دنکہ اونا ہیت90غزل نا بابت ڈکٹر وزیر (باز سرجمی اٹ نوشتہ کرینے او غزل نا تہہ نا دنیا

ااتیٹی ،

گچپ و چاگرد ٹی متحرک ہچپ انگا ماحول و ہ� کیک ہراڑے غزل انسانی ردوم نا ہمو خاص انگا ہندو مقام نا کوالخوائی و نشاندہی

ہ� کیفیت ئس ودی کیک،۔ یا نویکل

ہ� صنف ئسے ہندا ہ� داوڑ درشان کرینے کہ غزل نا تب و مزاج ٹی شرمیلا پن ارے یعنی غزل اسہ شرمیلی ااغا غزل نا تب ومزاج وزیر

ہزرکی نا ڈس ریسنگیک ہ� ہلیک یعنی داڑان غزل ٹی نا ہ� باز وخت دا تینا درشانی کن تشبیہہ و استعارہ غاتاکمک سوب

اان ہم استفادہ ہلنگ مننگ کیک کہ ہ� تخنگ کن ’’الطاف حسین حالی‘‘ نا خیال ہ� شرمیلا پن نا عزت ہزرکی ،غزل نا دا نا

’’ ہ�‘‘) ہ� درشان کننگ بے غیرتی ہ� نشان ہ� و ہندن معشوق نا ڈس (91غزل ٹی عشق نا پڑو یا سرعام اعلان کننگ کم ظرفی

136

اان براہوئی غزل نا درک ملیک ہراٹی روایتی وڑوڈول اٹ1948براہوئی پوسکنا شاعری ٹی اان پیرمحمدنیمرغی نا ’’بازار سخن نیمرغی‘‘

ہمست ملا عبدالحکیم مشوانی‘ عمر دینپوری‘ عبدالمجید چوتوئی‘ ہت انتظار‘ گیشتری عشیقہ مضمونک ملیرہ داکان ہجر و فراق‘ شد

ہڑک داوڑے ہب غزل نا و ااستا شاعری ٹی ہم غزل ساڑی ارے۔پیرمحمدنیمرغی نا اسلو ،فیض محمدفیض‘

است کنا شیدا ارے یارنا فقط دیدار نا

ہسمٹ رخسار نا سینہ تروک ئس نشان خلک

ااتیان ئنکان تغ بفک درد خنتے کی تر ن

است ٹی دن خنجرے دیدار کے اسہ وارنا

اا ای پاریٹ دلبر ملسہ، کیہ انتظار شام

ئY پیچہ غا یار‘ است نیکن بقرار تخ نی دو

دلربا الاہنا ہچ تپرہ ای کی امر

(92مس باہٹ لحد نا ہچ تپرہ ای کی امر)

ٹی میاں عبدالحق لاکھوریانی نا چھاپ مروکا کتاب ’’سخن حق‘‘ ٹی غزل نا نمونہ غاک ملیرہ سخن حق ٹی باز1951داکان گڈ

ااتیٹی ہم ہجرو فراق و صال نا غم ‘ شکوہ شکایت و ہندا وڑنا چندی ااہندا غزل کن ’’کافی‘‘ نالوزہم نوشتہ کننگانے سخن حق نا غزل

ااک دوبریرہ نمونہ کن غزل ئس ،سرحال

ئالیپہ نی ہنپہ ئY نے خدانا قسم

دا بیس غریبے ہنکین تانی بٹپہ

ئالاس نی ہنا سک خن تیٹ تینا خناسک

ئالاسک زہیران زرفپہ پردیس ٹی

ئY نے خدائی کپہ نی جدائی قسم

کپہ بے وفائی ایزا دن ترفپہ

137

زرس تڑس بفک نے ارمان کنکن مفک نے

اصل قیاس افک نے گڑتی تیٹی گرفپہ

عبدالحق بے حالے نہ اودے خزم سیالے

ئدفپہ) ہ و (93کرک اونا خیالے ڈنا تیٹ د

اان غزل نا ردوم نا معلومداری نظر بریک ولے داکان مست ننے1948دنکہ براہوئی غزل نا بناء نا حوالہ اٹ پاننگاکہ پوسکنا شاعری ٹی

ہسرہ فیضل فیقر نا غزل نا ہ� کافی نا پنٹ چاہ ااتا شاعری ٹی غزل دو بریک دنکہ فیض محمد فیض‘ عمر دیپنوری ہراغزل گڑاس شاعر

،نمونہ داوڑے

انت پٹیسہ اراڑے

برھرنی یار ہنداڑے

کاسہ ہرانگی کیچ نا پارا

ہہرتہ ہنداڑے تل

اان جلد ی مرکر تینے تینے

نی ائس تینا بھلاڑے

ہرمظہر ٹی حاضر ناظر

خاوند خاص خدا وڑے

ہاس تینٹ دلبر تینا نی

ایل چاپ جتا ڑے

فیضل داہم ہیت ہمنا

ہسن داڑے) (94تینٹ ب

138

ہ� شون تننگ ٹی اسحاق سوز‘ مولانا عبدالغفور احسن خارانی‘ پیر محمدزبیرانی‘ کریم بخش داکان گڈ براہوئی پوسکنا شاعری ٹی غزل

سائل‘ یاسین بسمل‘ ڈاکٹر رزاق صابر‘ امیرالملک مینگل‘ افضل مراد‘ منظور بلوچ‘ رحیم ناز‘ قیوم بیدار‘ ظاہر شمیم‘ حاجی حسن

غمخوار‘ اسلم پروانہ‘ حنیف مزاج‘‘ انور براہوئی‘ صالح محمدشاد‘ منیرجان اثر رئیسانی‘ عزیز راہی‘ عبدالواحد مینگل‘ صابر ندیم‘

اابادی‘ فتح شاد‘ عارف ضیاء وپین چندی تاکمک وکردار ارے‘ عالم عجیب‘۔شہزاد نذیر‘ اقبال ناظر‘ شمس ندیم‘ حمید عزیز

اا غزل گو شاعر ئسے و غزل ٹی غزل نا مچا کیفیت و احساس ااتیٹی بنائی دور نا شاعر محمداسحاق سوز ہرافطرت دابڑزکو مچا شاعر

ہ�۔ ااتے پورو کننگ نا کوشت کرینے اسحاق سوز نا بنائی غزل نانمونہ داوڑ ہرج گ

اان نقاب کیسہ انتہ یار کنے

اان نی شرم حجاب کپہ کنے

اا مغرور مفہ یار دا زیبائی

ااخر شباب فانی ارے دوست دا

کپہ ستم دوست پشیمان مروس

ہحباب Yئ ئY نی مثل چا داحیاتی

اان سا حالے ای دیرتن پاو نے

ہسر کباب ہاست جغرھجرٹی م

ئY صنم زندگی اا زہر کنے

شام سحر است ارے اضطراب

بیمار ارے سز نا ہجرٹ مدام

(95ایت دوا وصل نا دلبر شتاب)

ہاک دادورٹی بیرہ غزل نا مضمون تیٹی حسن1990اان تا1948براہوئی پوسکنا شاعری ٹی اا تابرجائی ئس خننگ اسکان غزل ٹی روایت

اان گڈ شاعری ٹی جدت برسہ کرے تو1990او بالخصوص 1980وعشق ہجر وصال‘ شکوہ شکایت وفا وجفا نا قصہ غاک ملیرہ ولے

139

ااتے قلم بندکننگ نا رجحان نا سلسلہ غزل نا دامن ہم شابیت مرسہ کرے دا تیٹی عشقیہ مضمون تیان علاوہ زندنا ہر پہلو ہراحساس

ئس بناء مس ہرا اینو پین شون ہلکنے۔

مولانا عبدالغفور احسن خارانی نا غزل نا وڑک ئس

بدٹ جہان ٹی یا چاکہ نیک نامٹ ای

مگر ہمیشہ کہ دا عشق نا غلامٹ ای

حضر عشق ت بس واسطہ کنے تما

خراب خارزمانہ ٹی خاص عامٹ ای

اگرچہ رندٹ حسیناتا اقتداکیہ

گچین شعر تشاعرتا پیش امامٹ ای

ضعیف لاغر لاچار جسم حال کنا

(96طبع روان احسن کہ تیز گامٹ ای)

ااتیان گیشتر غزل نوشہ کرینو ہندن اان گڈ پیرل زبیرانی‘ یاسین بسمل و رحیم ناز دافک ایلو شاعر براہوئی پوسکنا شاعری ٹی اسحاق سوز

ااتا درشانی زیات خنگک۔ ااتیان بیدس مناظر فطرت مد موسم زبیرانی نا غزل ٹی روایتی سرحال

ہرچیل‘ میوہ و ہر شنزہ‘ چ ہھل گواڑخ‘ہتم‘جمہروگروک پھ ااک فطرت نا شاعر پارہ انتیکہ دانا شاعری ٹی پ ہ� براہوئی شاعری ٹی باز پیرل

اان زیات مریک نمونہ کن اونا غزل ئس ااتا زکر حد ہچک بلبل ،پوچ‘

ئY بہارا تیتن ننا دوستی

ااتیتن ہمے گاڑ خاتا قطار

ہ وی تن ہتم مملا باتفکا د

ااتیتن ہسر ھنار گلاباک ب

ہرہتم ہدے م کرے گاڑخاتا گ

140

ااتیتن اا ملگزار ہھلی ہمے پ

ہاستنا ٹھپ بائے ملا ننا

کرین سنگتی بے قرار اتیتن

ہشتلا ئکن ہنان د ہھل بننگ نن ہم پ

(97ہمے متکنا بیل و یارا تیتن)

ااتون اوار‘ تبدیلی نا خواست تخک واہم ہر شاعرو ہرج ااتیٹی ملیک1990براہوئی غزل وخت نا گ اا تا نوشت اان بالخصوص ورنا شاعر

ہ� یعنی داسہ نا شاعر‘ زلف و رخسار تون اوار ااک پننگ ٹی ہاک دافتیٹی متکنا روایت و سرحال دافتیٹی بھلو حدئس تبدیلی ئس خننگ

ہسنی نا گمان مریک ولے واہم اسہ گڑاسے نا احساس ااتیٹی شابیتی و ب اازمائی کننگے فکروخیال ااتیا طبع زند و راج تون وابستہ سرحال

ہ� درشان کرینو او براہوئی ٹی ہم خنگیک یعنی قافیہ ااک قافیہ بندی نا ہرا خطرہ وخلیس شدت اٹ مونی بریک اردو شاعری ٹی نقاد

ہسبک کننگ نا سوب مریک، شاعر بیرہ قافیہ غاتا ردو بند نا برجائی ٹی خیال نا گڑمبی ااتے کھوجاو ااتا خیال ااشاعر ردیف نا پابندی باز

اان ہورک شاعری ئس شون ہلنگے ہرا بروکا وخت ہننگے ہراڑان لفاظی و مقصد اسکان رسینگنگ اف قافیہ نا بابت خیال ہتنگ نا دود م

ہ�۔ ٹی براہوئی شاعری کن اسہ وئیل ئس مرو

غزل ٹی جدت یا تبدیلی نا ہرا کمی نا زکر مننگے تو اسحاق سوز و بابو عبدالرحمن کردگڑاس پوسکنادور نا ورنا شاعر عالم عجیب‘

ہ� داڑان اازاد غزل‘ ئس نوشتہ کروکا اولیکو نوشتوک ’’نیمہ غزل‘‘ نا پنٹ تجربہ کرینو۔ بابوعبدالرحمن کرد تیوئی براہوئی شاعری ٹی ’’

ہ� شون تسونے ہرانا ’’محبت اازاد غزل نوشتہ کتنے ہندن اردو شاعری ٹی ’’فرعت عباس شاہ‘‘ دا صنف مست و پد پین کس ئس

اان خلاس مریک ہند اوڑنا وڑک اازاد غزل قافیہ و ردیف نا بندی گری ااتا مجموعہ ئس شینک مسونے اازاد غزل گمشدہ میری‘‘ نا پنٹ

اان۔ ئس بابو عبدالرحمن کر نا شف گروک

اان ارے ہمپک ہحسن ناز یر

ئY نظر لگ روشنا چہرہ

Yئ زلفاتا پیچ وول غضب ناک

ہاستے صنم شاد کرو ئدنا

زیب نا ک اونا قدو بالادے

141

ئY کہ پھلان زیات جان تہ نازک

ہارتہ زیب کیک لخٹی تہ

دولخی شاغکانا بخت بلند

) 130شف گروک،پ، (

ہیس یعنی مصرہ غا تے چنک بھلن کرینے بلکل ہ� کرینے ہرادے اردو شاعری ٹی ظفراقبال کرس ہندن صابر ندیم ہم غزل ٹی ہمو تجربہ

ٹی تینا1962ہندا وڑ صابر ندیم ہم’’خڑینک‘‘ ٹی زم زم شریف نا پنٹ غزل نا ھاٹی ٹی پوسکنو تجربہ ئس کرینے ولے اسحاق سوز

ہارا تجربہ اان لبریز کننگ کن ’’صنعت عکسی‘‘ نا پنٹ غزلیات سوز ٹی ہ� پین زیبدار کننگ، داٹی جان ہتنگ ولئے و موسیقی غزل

اان جتا و پوسکن خنگرہ نمونہ کن ’’صنعت عکسی‘‘ ئس کرینے ہرافک روایتی غزل

اے دلربا وفادار بیمار ارے ناغمخار

بیمار ارے نا غم خار اے دلربا وفادار

اے دوست کپہ انکار ایت وصل نا دوانی

ایت وصل نا دوانی اے دوست کپہ انکار

ہاستے کنا کہ گلزار اے دلربا شکر قند

ہاستے کنا کہ گلزار اے دلربا شکر قند

اان نی نازتن دلدار استے دریس کنے

اان نی نازتن دلدار ہاستے دریس کنے

ہر دم ارٹ بیمار ای نا غمان دلبر

ای نا غمان دلبر ہردم اریٹ بیمار

کافی ارے نا دیدار دا مرض نا کنا یار

دا مرض نا کنا یار کافی ارے نا دیدار

142

ہY دلبر ئاقرار نی وصل نا کرسز تن

(98نی وصل نا او دلبر کر سز تن اقرار)

ہب اان پنی اریر دنکہ کفایت کرار نا اسلو ااتا سوب ااک تینا پوسکنا اسلوب ہ� مچہ باز ورنا غا شاعر اا اسہ وڑ براہوئی غزل نا اسلوب تقریب

ااستا ہاک داکان بیدس منظوربلوچ ہ� ہرا براہوئی شاعری ٹی پوسکنو اسلوب ئسے نا ودیکی ئس پاننگ غزل براہوئی شاعری ٹی جتا

ہ�۔ اان جتا اسلوب غزل ہم روایتی غزل

مدہ۔ 3.2.4

ہاک یعنی مودہ اان گڈ غم وگھڑتی نا درشانی کننگ ہ� نا کزیت ہ� ہراٹی کس ہاک داہمو نظم مودہ ہرادے اردو وفارسی ٹی مرثیہ پاننگ

اان مست گڑاس مودہ یا مرثیہ نا اابننگ ہاک براہوئی شاعری ٹی مودہ نا بشخ ہ� شعری ھاٹی ٹی درشان کننگ ٹی کہوکانا جوانی‘دلیری

ہ� ھاٹی نا بارواٹ چاہنداری المی

ہ� ھاٹی وہیئت ئسے نا پابندی افک دا رباعی‘قصیدہ‘ مثنوی‘ مسمط ٹی نوشتہ مننگ کیک۔ ہکن ہچو یا مخصوص مودہ

اان گڈ اونا صفت یا ثناء مودہ پاننگ ہ� بندغ ئس مرے تو اونا کہنگ مودہ ٹی اسہ گڑ اسے نا پین و دیکی مسونے اگہ لس یا عام

ہاک منقبت پوسکنو صنف ئس تو ہ� تو اودے منقبت پاننگ مم‘ بزرگ واولیاء تا شان ٹی نوشتہ کننگ ہاک اگہ ہندا مودہ‘ صحابہ کرا

ہ� منقبت پارہ۔ ااتا شان اٹ یاواقعہ کربلا نا یات اٹ مودہ نوشتہ کننگ افک ولے فرق بیرہ دادے کہ بزرگ یا صحابہ کرام

ااتیٹی چست کننگا کہ دا ہروڑنا ھاٹی ٹی نوشتہ مننگ کیک و مسونے ولے میرضمیر لکھنوی‘ ہندن مودہ نا ھاٹی نا ہیت بڑزکو سطر

ااتا ہکن مودہ نا اجزا یعنی بشخ ااتیان جتا کننگ ہ� ایلو صنف ہ� دودتس ہندن ضمیر لکھنوی مودہ نا ھاٹی مودہ کن مسدس نا ھاٹی

ہ� کرے اونا نزداٹ مودہ نا بشخاک داوڑمننگ کیرہ ‘نشاندہی

i) )مون(چہرہ‘ii) )جون(سراپاiii) رجزiv) جنگv)شہادتvi) (99بین)

ہارا ہ� ترکیبی تے ابوالاعجاز حفیظ صدیقی ہم کشاف تنقیدی اصطلاحات ٹی ضمیر لکھنوی نابا بت نوشتہ کیک و اوفتیٹی ہندا اجزا

گڑانا ودیکی ارے یعنی

i)چہرہii)سراپاiii)رخصتiv)اامدv)رجزvi)جنگvii

بین۔ vi)شہادت(

143

ہاک دا کان ہاک داٹی تمہید نا وڑاٹ مودہ نا بناء کننگ اان مودہ نا مون یعنی چہرہ پاننگ ہ� اودے ہندا سو ب مودہ نا اولیکو ہرا اجزا

ہاک کہ او دلیرس اسک داکان گڈ رجز ہ� مونی ہتنگ ہاک یعنی ہمو بندغ نا پس منظر ہ� درشان کننگ گڈ سراپا یعنی مودہ نا جون

ہاک یعنی جنگ نا تیاری‘ زغم و ہلی نا زکریا جنگ نا ندارہ ہراٹی ایماندار نا دلیری ٹی جنگ نا واقعہ غاتے سرجمی اٹ نوشتہ کننگ

اان گڈ مودہ نا گڈیکو بشخ ہرادے ااتے مونی ہتنگ ہاک داکان گڈ اونا شہادت یا کہنگ نا سوب ہ� درشان کننگ اونا بہادری

ہ� یعنی ایماندار نا کہنگ یا اونا کمی نا احساس یا ہنوکا نا یات اٹ است ہسونی نا ہاک او بین نا مطلب ماتن نا ’’بین‘‘ پاننگ

ہ�۔ ہ� ترکیبی اردو نا بابت اسک داہم ضروری اف کہ مودہ ئسیٹی دافتا کل نا خیالداری کننگ ہاک مودہ نا دا اجزا درشانی کننگ

ہ� ہ�۔ تمہیدیہ یا بنائی اانبار خواجہ محمدذکریا مودہ نا مون)چہرہ( نا بارواٹ نوشتہ کیک کہ‘ مودہ نا مون یا چہرہ قصیدہ نا تشبیب

ہاک) ااتیان مودہ نا بناء کننگ ہ� مضمون یا اخلاقی سرحال ہاک۔ وختس فطرت نا درشانی‘ فخریہ ہ� مودہ نا مون پاننگ (100مضمون

ہاک رجز نا بارواٹ ابوالاعجاز حفیظ صدیقی‘ نوشتہ کیک’’ ,مودہ نا اسہ بشخ ئس ’’رجز‘‘ نا پنٹ چائنگ

ہگرہ رجز پاروکاتے اا پانن اا تینا یا تینا قوم نا دلیری ہن جنگ ٹی یا فخر نا پین موقع سے ہاک ہرا میدا ااتے پاننگ رجز ہمو فخریہ شعر

ہ� کٹر‘‘) ہاک ہرافک جنگ نا میدان ٹی تینا101’’کٹرکیت ورجز اان بننگے‘کٹرکیت ہموتے پاننگ (ہم پاننگانے دانا رواج قدیم ہند

ہ� کیر ‘‘سپاہی تا بہادری نا تعریف

ہن خیال کتنے۔ ہ� کس درشا ااک اردو مودہ )مرثیہ( نا بارواٹ پاننگانو‘ براہوئی موودہ نا بارواٹ داسکان بڑزکو تعریف و خیال

براہئی شاعری ٹی مدہ 3.2.4.1

ہمستی اان اگہ ذرس ہ� ہم کزاں کزاں ملیک براہوئی نوشتئی ادب ہ� دانا چرچوئی داسکان ہتد اان اا زند مودہ براہوئی زبان ٹی پہوالی

ہ� اان بننگے کان تو ’’مودہ کشنگ‘‘ نا دروشینک گیر ئسے

ہاک ہراتم کس ئس کزیت کے واونا خاہوت و نیاڑی عزیز و سیالاک میت نا خڑک یا داپار ہیپار غم ہ� پاننگ مودہ کشنگ ہمو عمل

ہسنے ایماندار نا جوانی‘ اخلاق‘ ہ� کیرہ و دا درشانی شعری دروشم اٹ مریک و گیشتری مودہ کشنگ فلبدیہ م وڈکھ نا درشانی

ہاک۔ ہ� مودہ ٹی کننگ شراف و عزت دلیری و مردی نا ذکر

ہ� دا اسل اٹ ’’مودہ‘‘ ئسے ہراٹی بیبل نا براہوئی خلقی شاعری ٹی مودہ نا وڑک ملیرہ دنکے ’’بیبل‘‘ نا شعر ہرا خلقی ادب اٹ پنی

ہ� اسہ کنڈان بیبل نا برام تیار ئس ولے اودے ملخموت زندہ رہنگ کن الیتو گڑا بیبل نا گہانی کہنگ یعنی دیرٹی بڈینگ انگ نا زکر

ہسر گڑا اودے داوڑ یات کننگا ,نا لمہ‘ سیالاک دا واقعہ غان باز است مونجا م

144

ئY دیرس درینے بیبل

بیبل نا لمہ خدانا

بیبل نا حنام تخکے

بیبل نا جن سلکے

ئY دریس درینے بیبل

……اا اانکی بیبل نا پال ک

اا بیبل نا زلفاک چانکی

ئY دیرس درینے بیبل

……بیبل نا قلعہ خلکا

ئY سلکے بیبل نا تخت

ئY دیرس درینے بیبل

……بیبل نا ڈری خلکے

ااڑتی تخکے بیبل نا

ئY دیرس درینے بیبل

) 181افضل مینگل،چمکلی،پ، (

ااک مودہ منقبت نوشتہ کرینو ولے اوفتیٹی میر ضمیر لکھنوی نا مودہ نا ہمو اجزاک مکمل خننگپسہ ااشاعر براہوئی پوسکنا ادب ٹی باز

ااک خننگیرہ۔ ہ� کلمات ولے واہم براہوئی ادب ٹی دافتے مرثیہ پاننگ کینہ انتیکہ او فتیٹی کہوکا نا یات گیری وڑ

145

اان مودہ)مرثیہ( نوشتہ کننگ نا درک1948براہوئی پوسکنا شاعری ٹی ء ٹی شینک مروکا پیرمحمد نیمرغی نا کتاب ’’بازارسخن نیمرغی‘‘

من غوث الاعظم دستگیر و لعل شہباز1969لگیک، ااتا عقیدت اٹ منقبت ہندن امام حسی ء ٹی شینک مروکا گلشن سوز ٹی چاریار

قلندر نا شان اٹ اسحاق سوز نا مودہ غاتیان براہوئی پوسکنا شاعری ٹی مودہ نگاری نا بناء مریک۔

م نا شان اٹ منیر جان اثر رئیسانی نا شعری مجموعہ ہندن عبدالغفور احسن خارانی‘ ناجذبات احسن ٹی حضرت امام حسین

ہ�۔ اا مودہ ئس نوشتہ م نا شان اٹ منقبت و نواب غوث بخش رئیسانی نا شہادت ’’پازیب‘‘ ٹی حضرت امام حسین

ہ� و ہندا سال عبداالله1988داکان بیدس ااتا کتاب گروک ٹی ہم کربلا نا یات اٹ مودہ ئس نوشتہ ٹی صالح محمدشاد نا غزل

مولانا عبدالمجید مینگل حالات زندگی اور شاعری‘‘ٹی مولانا سید ابوالاعلی مودودی‘ نواب دوداخان و مینگل نا مرتب کروکا کتاب

میرگل خان نصیر نا شرف اٹ مودہ نوشتہ ارے۔

گیاوان نا پھل‘ ٹی نواب غوث بخش رئیسانی نا شان اٹ مودہ ئس ملیک ہندا سال ٹی چھاپ مروکا 1992 ٹی یسین بسمل نا

نادر قمبرانی نا شنزہ گروگ ٹی نادر قمبرانی تینا چنکا ایلم نصیر جان نا یات اٹ مودہ ئس نوشتہ کیک۔

م ‘کربلا نا شہیداک‘ وطن نا1994 ٹی پیر محمدزبیرانی نا چھاپ مروکا شعری مجموعہ ’’است نا ھکل‘‘ ٹی حضرت امام حسین

ااتیا مودہ نوشتہ ارے۔ ااتا سرحال شہدا

ٹی محمداسلم پروانہ نا کتاب ’’جذبات اسلم‘‘ ٹی ذوالفقار علی بھٹو نا شہادت نا یات ٹی مودہ ئس ملیک و ہندا سال1995

ہ� مولانا عبدالباقی جمندزئی لانگو نا کتاب ’’تحفہ عزیز راہی نا ’’دیوان راہی‘‘ ٹی مودہ ئس ’’مریض حجازی‘‘ نا عقیدت ٹی نوشتہ

منگچر‘‘ ٹی مولانا غلام االله‘ مولانا کمال الدین‘ مفتی محمود کن مرثیہ نوشتہ ارے۔

ہ�۔1996بابو عبدالرحمن کرد نا شف گروک) اا مودہ نوشتہ ( ٹی‘ہم میرغلام محمدشاہوانی‘ میرلونگ خان مینگل شہید نا سرحال

ہ1995�اعظم مشتاق لہڑی نا شعری کتاب ’’زباد‘‘) اا نوشتہ ( ٹی ہم اسہ مودہ ئس نواب غوث بخش رئیسانی نا کزیت

ٹی پروفیسر عبدالواحد مینگل نا چھاپ مروکا شعری کتاب ئس ہم نوشتہ کرینے ہندن مولانا1999بیستمیکو صدی نا گڈیکو سال

محمدالدین مریض حجازی‘ نورمحمدپروانہ‘ نواب غوث بخش رئیسانی‘ بلوچستان نا شہید و بولان نا شہید‘ مولانا عبدالباقی درخانی

وغوث بخش بزنجو نا شرف اٹ مودہ غاک ملیرہ۔

ہارا کتاب دوبریک اولیکو جوہر براہوئی نا شیموش) اا بیرہ ( ارٹمیکو مولوی1991براہوئی شاعری ٹی داوخت اسکان مودہ صنف نازی

کنارست نا بند‘) ہ� داکان بیدس پروفیسر واحد مینگل نا کتاب’’است نا توار‘‘ نا زکر بڑزکو سطر1998عبدالخالق ابابکی نا کتاب )

146

ہ� واہم داٹی براہوئی اا افک بلکہ داٹی غزل زیات ہ� دنتو است نا توار مودہ نا صنف ااتیٹی کننگا ہرابراہوئی نا مودہ غاتا مسٹمیکو کتاب

ہ�۔ ااتیان گیشتر مودہ نوشتہ نا ایلو شعری کتاب

i( 1991شیمش)

ہ� ہراٹی غلام نبی راہی‘ اسلم پروانہ‘ صالح درد براہوئی و جان محمد اانوشتہ مروکا کتاب شیموش جوہر براہوئی نا مودہ صنف نازی

اا نوشتہ مروکا مودہ غان منہ بند اامودہ نوشتہ کننگانے نمونہ کن غلام نبی راہی اان گڈ اوفتا یات گیری ‘بسمل براہوئی ناکزیت

وخت ٹی تینا وفانا شان اس

راہی صاحب لائق انسان اس

ئY اصل اازار دنیا اوتیت

عظمتا تا ڈیہے نا سلطان ائس

سنگتاتے زندگی نا وس تروک

بیساتے منزلاتا ڈس تروک

یار راہی زندنا ہر پاس ٹی

(119دمدرینگ کاتے اس شابس تروک)

ii( ( 1998کنا است نا بند)را مود صنف نازی ا نوشت مروکا ہبڑزکوکتاب مولوی عبدالخالق ابابکی نا ئ� ہ ہ

ادت ا نوشت کننگان ےارٹمیکو کتاب ئ� دامچاکتاب حافظ حسین احمدباروزئی نا ش ہ ہ ہوڑک کین مود ئس نا من بند ے ہ ‘

چ مصیبت نا سما اف ن ےکنا دا درد غم تا ہےکنا دا یار حافظ نا فراقت نا سما اف ن

رالمب خلیک دلبر ہکنا دا است ٹی خاخر ہ

147

مت نا سما اف ن رگز ک یو داکنا ےس ہ ہ ہ ہ ہےرا ڑا شعر نظم ا تون کر قربان فقط عبدل ہ

( (120ےمگر او یار حافظ نا رفاقت نا سما اف نوئی جدید شاعری ٹی مود نوشت کننگ نا دا کرار ا چرجوئی بیست یکمیو سدی ہبرا ہ ہ

’’گچین‘‘2003ٹی اوار مریک ہٹی چھاپ مروکا جبار یار نا شعری مجموع مو ب گنا تا قتل مننگ نا ذکرئ� راٹی ہٹی’’قتل‘‘ نا سرحال ا مود ئس نوشت ئ� ے ہ ہ ہ ہ

ہ۔رافک حق و ناحق خلنگر ہ

ٹی چھاپ مروکا ڈاکٹر اعظم بنگلزئی نا’’ویدن‘‘ ٹی بابائ� بزنجو‘ عابد سلام2005ہنا کتاب ’’قلم نا ملاسی‘‘ ٹی کفایت کرار نا کزیت ا مود ملیک

وئی پوسکنا شاعری ٹی مود نوشت مننگ ئ� ہراڑان دا گڑا درشان مریک ک برا ہ ہ ہ ہندن 1960 ہان م�ست داخ تعداد اٹ مود نوشت متن ے ہ ہ ہء نا اگست نا واقع2006ہ

وئی نا ورنا ولائخ �ک تو برا ید کننگ ا ہراتم ڈا ڈا ئ� بلوچ نواب اکبر خان بگٹی ئ� ش ہ ہندنونوشت مونا ہوانقلابی سو چ تخوکا شاعر اک اشوبی رجحان ان خڑک خڑک

م پاننگ کین راشوب رافت مود نما ش ہ۔یسونو ہ ہ ہ ے ہ ہ

وئی مود نا اس وڑک ئس عبید الل مینگل نا ترتیب و مچ کروکا کتاب ’’مولانا ہبرا ہ ہ ہ را مود ہعبدالمجید مینگل حالات زندگی اور شاعری‘‘ ٹی گل خان نصیر نا یات اٹ ہ

ہنوشت ئ� اوڑان گڑاس بند

بر نا ر ہبلوچا تا ھنا لیڈر بلوچاتا ہبر نار نا طالع بلو چاتا ہبلوچاتا ہ ہ

وغبو چنکاک وغبوبلاک گل جان کن ہگل جان کن ہوغبوکلاک وغبو دوستاک گل جان کن ہگل جان کن ہ

۔۔۔۔وغبو اوڑکن وغبو اوڑکن اوغاناک ہبلوچاک ہوغبواوڑکن وغبو اوڑکن او ورناک ہپیرنگاک ہ

۔۔۔۔ہانگریز اتان خلیتویس نی ن خاناتا کریس پروا ہہنواب ات اصل تتویس ن سردار تا کریس پروان ہ ے

148

۔۔۔۔مووغداس ہکر نشر ریڈیو‘ نا موت نا حال ےہخڑینکاک ختیان بسرو استان ا سردس بس

۔۔۔۔گدریفیس زندگی ئ کل نی جیل و قید مردی تونےغم و اند و سختی ت کریس برداشت دلیری تون ہ

۔۔۔۔انت نا ہاسس استاد سیاست نا شجاعت نا ذرگز دونو شاعر بلاغت نا ہبلوچاک خنپر ور

ےتسس درد جتائی نا ن صرف تینا عزیز ات ہشا کل قریبات بلوچات ےبل نا درد ے ہ ے

۔۔۔۔۔را اللهکر حق ادا دوستی نا سردار زاد م ہ ہ ے

ر خان تینا سنگت کن باز رلا ہدا میرزاد گو ہ۔۔۔۔۔۔

داپیر نگا سمندر خان اتخا داغ جتائی نا(102ےمیر لعل بخش باز ب ارام ئ دردان تینا ایلم نا)

ہقصید 3.2.5رانا اشمی نا پاننگ نا رداٹ قصید عربی لوز’’قصد‘‘ ان جوڑ مسون ہرفیع الدین ے ہ ہ

�را د نا ئ� یعنی قصید ٹی شاعر اس خاص ئ� سرحال س ا درشان خیال ےمعن ا ہ ہ ہ ہ �را د کیک ۔کننگ نا ا ہ

جو‘ رزم وبزم و اخلاقیات راٹی مدح‘ ہدنتو قصید عربی شاعری نا اس بشخ ئس ہ ے ہ ہ ند نازبان �ک قصید عربی ان فارسی و فارسی ان دا ہنا مضمونت درشان کننگ ا ہ ے را رجحان عربی ٹی ئ� ا و فارسی ٹی اف یعنی ہتیٹی اوار مسون ول قصید نا ہ ے ے

راتم قصید نوشت کریر تو اوفتا سرحال اتیٹی عشقی مضمون ہعرب شاعراک ہ ہ ہ ہ یپار نا ندار ات درشان کریر ہ۔است نا جوز و احساس او تینا دا پار ے ہ ہ ہ

149

ہول فارسی شاعر اک قصید نا معنی و دروشم ئ� چٹ جتا کریر یعنی فارسی ٹی ے ہقصید ئ� انعام و اقرام خوشامد و بادشا تا تعریف و سفت یا ناراضگی نا زکر ئ� ہ �سکان قصید ئ� درباری ئ� صنف ئس راڑان اینو ا ‘ ہکننگ کن کپفنگ نا بنائ� کریر ہ ہ

سرپند منگ اکہندا سوب ئ� ک باز اک داپ مریر ک قصید ٹی بیر صفت و ثناء نا وڑنا سرحال اک ہ ہ ہ ہہ ہ ہ�ٹھ چنک مرس کر داکان بیدس کس راڑان قصید نا دامن‘ک ےشعری دروشم تننگر ے ہ ہ ہ ہ م قصید ٹی بننگ م نوشت مننگ کیک و دا ہنا مذمت یا برائی و عیب اتا درشانی ہ ہ ہ

�ک جوی قصید پاننگ ا ۔کیک و داوڑنا قصید ئ� ہ ہ ہ ہ

جوی قصید بابا عبدالحق لاکھوریانی نا سخن حق ٹی وئی شاعری ٹی ہندن برا ہ ہ ہ ہے۔ملیک ول دافتیٹی بیر ردیف و قافی نا ترتیب نا خیالداری تخنگ تن بابا عبدالحق ہ ہ ے

جوی راڑان ہسراوان نا سردار اتا ظلم نا برخلاف مذمتی درشان� خیال کرین ہ ہ ے جوی قصید نا من بند ہقصید نا درک لگیک نمون کن ہ ہ ہ ہ ہ

ہشکر پاو لکھوار ک احمدیار بروک مس ہر علم عقل اٹ خبر دارمروک مس ےاو ہہاوڑان مست ظلم اس ننا سا بلم اسخدمت دیر چلم ئس گران بارتخوک اس

ہمالی نا وختس ک ظالم تا بخت اسرکس غمدار مروک ئس ہننکن باز سخت ئس

م مالی مسک مچ ہمفروسس نن پچ ہ ےر لچ پن ت سردار تخوک اس) ہاسک زور ہ (103ہ

ہقصید نا ھاٹی 3.2.5.1م م مطلع مریک و قافی غاتا ردو بند ہقصید نا دروشم غزل انبار ئ� یعنی داٹی ہ ہ ہ

ندن‘ قصید نا شعرتا کچ تو ہغزل نا وڑ مریک البت شعرتا کچ غزل ان زیات مریک ہ ہ ہمقرر افک ک مچٹ ان مچٹ اخس و زیات ان زیات اخس مریر؟ کشاف تنقیدی

ہاصطلاحات ٹی قصید نا شعرتا کچ نا بارواٹ دن نوشت ئ� ہ

‘ باز’’ فد ہقصید نا شعرتا کچ مچٹ ان مچٹ پانزد مریر ول باز ا شاعراک دافت ہ ے ے ہ ہ ہاک بیست یک و باز اک بیست پنچ مقرر کرینو قصید نا شعراتا کچ زیات ان زیات

�سکان مقرر کرینو‘‘(ص فتاد ا م باز اک دافت اس سد ہاخس مننگ کیک مر وا ہ ہ ے ہ ے 142(

ii) ۔مچا قصید اس بحرسیٹی مریک ردیف و قافی نا ردو بند غزل نا وڑ مریک ہ ہ ہ

150

ہقصید نا بشخ اک 3.2.5.2رافک دادو ہقصید چار بشخ اتا اواری ان پورو مریک ہ

i(تشبیبم پار تشبیب نا معنی‘ ورنائی و شباب نا زکر کننگ و محبوب نا ہتشبیب ئ� نسیب ہ

چو پابندی ئس افک تشبیب نا شعر اتا ہصفت و ثنا کننگ نا ئ� تشبیب کن سرحال نا یت پک ئ� �ک و دا ہوڑگیشتری عشقی مسونو یعنی غزل ٹی تشبیب نا دروشم خننگ ا ہ

ہک غزل نا بنیادی ا دروشم تشبیب اسک داد پدان قصید ان جتا کننگا( ے )104ہii(گریز

�ک گریز راد گریز پاننگ ا ےتشبیب ان گڈ قصید نگارتینا اصل سرحال نا زکر ئ� کیک ہ ہ �ک یعنی شاعر تشبیب ئ� نوشت کرس او اصل مقصد نا م پاننگ ا ہئ� تخلص یا رجوع ہ ہ

ہپار غا رجوع کیک دا مقصد ئ� اسٹ یامن شعر اتیٹی درشان کیک( )105ہiii()مدح)تعریف

�ک یعنی راٹی ممدوح نا تعریف ئ� کننگ ا �ک ہقصید نا مسٹمیکو بشخ مدح پاننگ ا ہ ہقصید نگار ممدوح نا بھلنی‘ عظمت‘ عدل و انصاف‘ دلیری و سخاوت‘ دینداری و

ہخداترسی و راست بازی و زانتکاری ئ� درشان کرس کیک

iv(د عا

رانا تعریف ئ� مو بندع راٹی شاعر ممدوح ( �ک ہقصید نا گڈیکو بشخ د عا پاننگ ا ہ ہ ہ �ک) نا عمر و سلامتی کن دعا کیک و باز اشاعر اک دعا ٹی ممدوح ان گڑاس کننگ ا

ہئ� نا خواست کیک قصید ٹی خواست نا دارجحان یا مدح نوشت کننگ فارسی ہ ۔ ۔قصید ٹی ملیک عربی قصید چٹ دا گڑاتیان پاک ئ� ہ ہ

ہقصید نا وڑک�را وڑ مریر ہھاٹی نا رداٹ قصید نا ا ہ

i( یدی ہتم ہر چارانگا بشخ اک یدی قصید ٹی ہتم ہ ہ ہ ‘ہتشبیب‘ گریز‘ مدح‘ دعا ساڑی مریر

ii( ) )خطابی ہمدحی ہ�ک ۔داوڑنا قصید ٹی تشبیب و گریز مفک بلک مدح ان قصید نا بناء کننگ ا ہ ہ ہ

وئی قصید نگاری 3.2.5.3 ۔برا ہ ہ

151

وئی شاعری ٹی قصید فارسی ان اوار مسون قدیم دورٹی لاشعوری وڑاٹ باز ےبرا ہ ہ مو ر قبیل نا جتا شاعر اسک ہا شاعراک قصید گوئی کرینو انتیک مسکوئی دور ٹی ہ ہ ہ ہ ہ وئی ادب نداکان برا مو قبیل نا کماش نا بھلنی سخاوت ودلیری ئ� ناز یفک ہشاعر ہ ہ ہ

ندن’’بشام‘‘ ’’باران‘‘ کن قصید ئس اونا خواست ا پار ےٹی قصید نا درک لگیک ہ ہ ہ رانوشکی نا مینگل ئس اسک بشام باران کن ہباران امیرزاد سخی نا مارس اسک ہ

۔داوڑ قصید گوئی کریس�س ہ

ےبلبل سرونز ربابےبشام نا است دریاب

شعر ئ ایتک ملائکےشرشئ حسن رماغکک ہبندی ء بورس خوا

بشام تو ٹک پائکےباران سخی نا مار

ےخوش رنگ و زیب دار

پال سنجر نا اوارے

ک ہحب لوار ئ شای تا د رک ہمردان شداکی ئ ارا زیرکےدا امبل ئ ار حقےمینگل بدات ڈکنا بریبر ہمینگل

ےیت کر نراں نر ے ہم سر ہبڑز توسون دا ےی ت اندر ےشاغا سپا ہہاف ت مٹ و در خور

ہزغم ات خواج درست ئ ہ

152

ہزغم پار دین نا مست ئکل شاھک زئی نا است ئ

(106دشمن تا چاکپ ئ چست ئ)رانا وئی جدید شاعری ٹی قصید نا بنا باباعبدالحق لاکھوریانی ان مریک ہبرا ہ ہ

چھاپ مس داٹی والئی قلات’’خان احمدیار خان‘‘ نا شان1951کتاب’’سخن حق‘‘ جوی قصید نوشت ئ� خان احمدیار خان نا شان ہاٹ قصید وظالم ا سردار اتا خلاف ہ ہ ہ ہ را قصید گوئی ئ� بابا عبدالحق کرین دا مدحی قصید ئس انتیک داٹی تشبیب ہٹی ے ہ ہ ے ہ ہ

ےو گریز افک شاعر اس دم‘ مدح ان قصید نا بنائ� کرین ہ ہ

ہنمون کن من بند ہ ‘ےنن خان احمدیار خان نا بخت مر نن ظلمان ظالم تا ازاد کر ے ے ےےخان احمد یار خان داڑ بس داملک بلوچستان شادان مس

ےپاو حال غریبا تا وادان مس قربان کین اوڑا مال ئ سر ہ ہل بلوچستان شکر کبو مومنک خان احمدیار خان نا م مبو ےا ہ

م خیرخوا ار ےشب رو ز حکم اونا دبو حدان زیاد ننا ہ ہ ہ ےےدن قدردان دیر مرودابیوس غریبا تا خیال کرو

ےاو حضور مبارکاتینا درو مگر ظلم کروکاتان خواج خر ہہشام‘ صحب کبو سوال ادا شال عمر درازی ایت ت خدا ہ ہ( مو نا نن امر ردم خیال ےاونا خوش طبیعت شال سدا ے ہ ہ (107ہ

وئی شاعری ٹی قصید نا صنف ا خلیف گل ہبابا عبدالحق لاکھوریانی ان گڈ برا ہ ہ وئی ندن گل محمدنوشکوی اولیکو برا ہمحمدنوشکوی نا کتاب اک کل ا درشان ئ� ہ

وئی ٹی قصید نوشت کرین راکل ان زیات برا ے۔شاعر ئ� ہ ہ ہ ہ

ہگل محمد نوشکوی بلوچ نا قصید نگاری 3.2.5.3.1وئی قصید نگاری ئ� سوگو کننگ ٹی گل الو مس ک برا یت نا زکر م ہدا ہ ہ ہ ہ

وئی جدید شاعری نا بنائی دور ہمحمدنوشکوی نا بھلو دوئس اگ ک اولیکووار برا ہ ہ ے ٹی باباعبدالحق لاکھوریانی نا ’’سخن حق‘‘ ٹی خان احمدیار خان1951اتیٹی یعنی

ہنا شان ٹی قصید ئس ملیک ول گل محمدنوشکوی داڑان پد قصید نوشت کیک ہ ے ہ وئی شاعری ٹی داخس پین کس ئس قصید نا صنف ا نوشت کتن ےلیکن برا ہ ہ ہ

ہداوخت اسکان نوشکوی نا تحف خان قلات‘ قصید شا فیصل‘ قصید شا چین‘ ہ ہ ہ ہ ہقصید کرنل قذافی‘ تحف ریئسانی و قصید البلوشی نا پنٹ قصید نا صنف ا کتاب ہ ہ ہ

153

ہاک شینک مسونو داکان بیدس‘ اونا شاعری نا ایلو کتاب اتیٹی جاگ نا جاگ ئس ہ ’’پوسکنا دور‘‘ صدر ضیاء الحق نا دینداری و لیاقت‘‘ نا سرحال ا ہقصید ملیک دنک ہ

ہقصید ئس نوشت ئ� ہ

تین رافک رسینگار اوفتا گونڈ� جاچ ئس داوڑ مونی ہنوشکوی نا بڑزکو کتاب اتیان ہ ے ہ ‘i) 10/6/1973ہتحف ریئسانی (گفتار رخشانی) )

ےتحف ریئسانی‘ ٹی نواب غوث بخش ریئسانی نا شان اٹ قصید گوئی کننگان ول ے ہ ہ را فنی بابت ‘‘ م نوشت ئ� دنک ’’خاخر ھشنگ نا کنا قص ہتحف ریئسانی ٹی مثنوی ہ ہ ہ ہ ہ

ےمشنوی ئس

ندا کتاب فنی بابت اسٹ ان زیات ھاٹی تیٹی ئ� یعنی کتاب نا بھلا ہداکان بیدس ج اک ہبشخ’’مثلث‘‘ نا ھاٹی ٹی نوشت ئ� گوک تحف رئیسانی ٹی قصید نا مچا گر� ہ ہ ہ

ےافس و جاگ جاگ دا قصید نا دائر غان پیشن مریک ول کتاب نا بنیادی سرحال و ہ ہ ہ ہ مت‘ حوصل دلیری ہمقصد قصید ئ� تحف ریئسانی ٹی نواب غوث بخش ریئسانی نا ہ ہ ہ

ےنا سرحال ات شعری دروشم تننگان داکان بیدس ایلو باز ا سردار اتا نالائخی و ے م ندن نواب غوث بخش ریئسانی ئ� پنت و نصیحت م ملیر ہظلم نا بیان اک ہ ہ ہ را قصید نا صنف ٹی نکس ودی کیک انتیک قصید ٹی پنت و پرمان نا ہکننگان ہ ہ ہ ے

�ک موممدوح کن دعا کننگ ا ۔مضمونک مفس داٹی بیر صفت و ثنائو ہ ہ ہ

ید ید ئس نوشت کیک و داتم ہگل محمد’’تحف ریئسانی‘‘ نا بناٹی مرغنو تشبیب یا تم ہ ہ ہ ہشابیتی نا پارغان بناء مرس گونڈی نا پار غا بریک یعنی اسک اسلام ان بناء مریک ہ ہ

ہپدان بلوچ قوم و گڈسراٹ نواب ریئسانی نا زکر مریک قصید نا ’’تشبیب‘‘ ان نمون ہ ہکن من بند ‘

‘ دین کن شولن دتر ہنن تینا دا مش و کوچچ تفن پین ئ کسر ہتاک داملک ئ نگ کین ہ ہ

دایت کل بلات ننا ےیا ا نی کر ہ اللهےخواج نی اتفاقس ایتک خان سردارت ننا ہندا مثلٹ توار ہیا ا چل سال ئ کیو ای ہ اللهچ کنا خیال چکار ہداسکان سردار س کپک چ ملول ہنوشکوی ب غم مرک نی کپ تین ے ہ ے

ریئسانی سمجھدارس مسک نا کتاب ئ کیک قبولےخوانو کا برداڑ سیل کر دا حوال ئ مربنوک(108ریئسانی ئ خن تویسٹ است ٹی ارمان سلوک)

154

م بیان کیک ہتحف ریئسانی ٹی گل محمد‘خان‘ سردار اتا علم‘ کتاب اتون نا بلدی ئ� ہ چو ولدی یا ہک ای سردار و خان تیکن کتاب نوشت کریٹ ول اوفتا پار غان ہ ے ہ ہ

م کتوس اوفتا پار غان ن ریفلس ملا ن پین ہشاباشی ئس بتو حتی ک او ملاقات ہ ہ ہ ہ ڈکا ار ک او ج و ہگڑاس داکل امید اتا برخلاف داس کل ان زیات نواب ریئسانی ا ے ہہ ہہ ہ

م کیک م ایتک و پین کمک و مدت م کیک و ریفلس ۔ملاقات ہ ہ ہ

راٹی نواب ریئسانی تون امر ملاقات ہندن تحف ریئسانی نا اس بھلو بشخ ئس ہ ہ ہیت و گپ مس؟ ہمس؟ و دنگا ذریع اٹ مس؟ اٹ وارمس؟ و ملاقات ٹی انت انت ہ

رافک فنی حوال اٹ قصید نا گڑ گیس ان پیشن مریر ول ےدا کل ئ� بیان کننگان ہ ہ ہ ہ ے ےدا شاعر نا سوچ ئ� ک او دا گڑات ضروری خیال کیک ہ ‘

م تحف ریئسانی ٹی قصید نا جز یعنی چھارنگا بشخ اک تشبیب‘ گریز‘مدح‘ دعا ہوا ہ ہ ے۔اوار اوار خنگیر یعنی دافتا ردو بند و ترتیب نا خیالداری تخنگتن ہ

۔جاگ ئس نواب ریئسانی نا داوڑ مدح ئ� بیان کیک ہ

م کن بسک پسند ےداڑ ریئسانی نا عادت ہ ےیت کتویک ترند ہاوڑان بار دامون ملوکس ہ

ےاخر ارخصت کرین نن پار پین دیئس بریس ےیت اوفت نی تینتون اتیس ےنی اگر لکھاس من ہ ہ

توٹ ہمیر صاحب پار تا سردار داد دوار ہ ے ےلوٹ)ص ہنیک دا لکھا کتابس ریفلس ن ان ے (10ہ

راگل محمدئ� نواب ریئسانی توملیفیس�س ۔میرصاحب‘ میرعبدالرحمن کن پاننگان ہ ے ہندن قصید ٹی ممدوح نا مدح و تعریف نا عیوض و بدل ٹی اوڑان اجر یا کمک ہ ہرانا مثال بڑزکو شعر ٹی اس ک نیکن کتاب ئس م ملیک نگ کن خواست ہخوا ہ ہ ہ م رانا رجحان و روایت فارسی قصید ٹی ہنوشت کننگ نا بدل ٹی ریفلس خواو ہ ہ ہ ہ ہ

لنگ نا خواست ئ� قصید نا مدح ٹی یا ہملیک ک درباری شاعراک ممدوح ان اجر ہ ہ ۔مدح ان پد یا دعا ان م�ست کرینو

ii( )ہقصید البلوشی)فی مدح جلالت الملک الحسین 1987ہ�ردن نا ملک حسین ھاشمی نا شان اٹ نوشت ئ� داٹی اقصاء ا ظلم ہقصید بلوشی ا ہ م کننگان قصید بلوشی‘ سرحال و مضمون نا بابت ہو زوراکی نا واقع غاتا‘ بیان ے ہ ہ

۔قصید ئس ول ھاٹی نا بابت مربع ترکیب بندئس پاننگ مننگ کیک ے ے ہ

ےشاعر‘ اردن نا حالت زار و شا حسین نا ب وسی ئ� داوڑ درشان کیک ہ ‘هللا اریس نی ذوالجلال بڑزائ کلان نا کمال

155

ہاف علم غیبان سیال پار فضول کوتا خیال ہ ےربانی نا نظر اردن تمام مس درپدر ہک م ہ

ےب ن ان افک پین کسر ایت اسلام ات جعفر ہ ے ےےاقصی ننا اس درسران ای خواو اود نا دران ہ

مت توان ہازاد کرک تا کافران افک نن ےمت ہکرشا حسین تو نی مدت ایت اردنی ت رب ے ہ

ودی ت لغت ےکل عرباک کرست لگ ئ ی ہ ہاشمی تا پارت ازاد ک اوفتازیارت ئ ہن ے ہ ے(109اینو عمان اقیامت ئ دا اوفتا تینا شامت ئ)

اشمی نا ہقصید بلوشی عربی ترجم تون اوار نوشت ئ� داکتاب ٹی شا حسین ہ ہ ہ ہ را گل محمدنوشکوی بلوچ نا منت واری نا م تروک مو چھٹی تا دروشم راٹ ہم ے ہ ہ ہ

ہ۔وڑاٹ کلمات اک نوشت ء ہ

اشمی نا زیبائی نا مدح ئ� داوڑ کرین دنک کس ہگل محمدنوشکوی بلوچ شا حسین ے ہ ہ ےنیاڑی ئس نا ئ� ک ے ‘

د اسیک خوش عجب ہن خنوسٹ ا ولی ع ہ ے ےےنی اریس محبوبس دلبر,ای خنوسٹ ن عربمحبوب اتا سرو نی اس نازنین اتان گچین

ےعطر و غبیراک مریرانت نا ار خوشبو گچینےنی کنا است درینس محبوباتا, تاجدار

(27ہدلربانی کر ملاقات نیک مسٹ خوار زار)ص اشمی(شا اردن) نا داخ تعریف و مدح ئ� کننگ نا عیوض ٹی گل ہشا حسین ہ ہ ہ

ہمحمدنا خواست اک مختلف شعر اتیٹی داوڑ ملیر و دا قصید نا روایت ئس ک ے ہ ہ م داوڑ ندا روایت ات گل محمد ہممدوح نا مدح ان گڈ گڑاس طلب کننگ ئ� ے ہ

ےبرجاتخان ‘ہیا درکن عمان ٹی تاک مفر ارمان ٹی ے

ےبیت جوڑ کریٹ نا شان ٹی بٹپ کن تاوان ٹی)ص (21ہ۔۔۔۔۔۔

156

لکٹ ای مک ٹی شار خلکٹ ہن ان پلاٹس ہ ہ ہ ےہاسرانٹ اوڑ توسٹ ای نا دعاگو مسٹ )ص ہ (24ے

۔۔۔۔۔۔۔ی ک جیپ ئس دلفگار نی تری نا ٹ تریس اوڑ تون اوار ہرا ہ

ےکپ کن باز انتظار کا ئ وطن تیئٹ دا توار)ص (26ہ(تحف ریئسانی ہگل محمد نوشکوی قصید بلوشی نا زکر ئ� م کرین اوڑ1973ہ ے) ے ہ

ہنواب غوث بخش ریئسانی ان مخاطب ئ� ک کنا دا کتاب ئ� شا حسین ئ� ایت ہ ی م کیک او خواست کیک ک کنکن اردن نا ویز ئس را ہراٹی تینا غریبی نا ذکر ئ� ہ ہ ہ ہ

ہکننگ تانک اوفتا دیدار ئ� کیو نمون کن من شعر ہ ہ ے ,ےنی کنا عرض ئ بنک ا خوبصورت باکمالنا نٹ مس کنا طبیعت ملال ہفکر غم تیٹی

۔۔۔۔ےدامس سال کن ای کیرغان غمتا اریٹ ے ہ

لیبیا اردنی تیکن کتابس جوڑکریٹ۔۔۔۔۔

ہپیشن نا ملکا تا کیس دور ئ نی سوب شام ہےکرکنا کاریمس اوڑ نوجوانا تا امام

۔۔۔۔۔و نیتون غلام ہاردن لیبیاغا کاس تیک کل

ہای قذافی شا حسین نا انتظاری اٹ مدام۔۔۔۔۔

ہاوفتکن جوڑاٹ کتابس شا حسین ا نی دت ہہدلربا کرنل قذافی ا اسیک پیش کت ہ

۔۔۔۔رک ہای کتاب ئ چاپ کرینٹ دامس سال ے ہ

ہدننگ اود کپر ای نی وفادارس مرک ے

157

۔۔۔۔۔۔ہشا حسین ا نی کنا در داکتاب ئ پیش کرک

ہنی قذافی تون کنا دوست زیاد تعریف ئ کرک۔۔۔۔۔

ےافت طاقت خرچ موٹر تاک او تینٹ بر ہ ہی تاک او خوش وقت مر ےنم کبو ویزائس را ہ ہ

موڑ موٹرو توفک اوار ی ےیا کبو را ہ ہےتاک اخبارت ٹی کا ئ دا نما نام توار ہ

۔۔۔۔ےنوشکوی نمکن کرین داخ تین خوار زار ہ ے

ہصدر شا انشا اریر داخ جوان اف بیچکار) (110ےہ‘‘ ٹی خان قلات احمدیار خان نا شان ٹی اس1954ہداکان بیدس ’’گلدست نوشکوی

ج اک دوبریر نمون کن من بند راٹی مچا گر� ہقصید ئس نوشت ئ� ہ ہ ہ ہ ہ ‘ےکنا داتحف ئ نی خوان مبارک ن مر سلطان ے ہےاریس والی بلوچستان مبارک ن مر سلطان ے

۔۔۔۔۔خناٹ خواناٹ اخباراتان وای بنگٹ سردار اتانےرسینگان بلوچستان مبارک ن مر سلطان ے ے

۔۔۔۔ےنصیر خان ان کن یاد کشاکافر تا بنیاد ئ ےےاریس نی اونا اولادان مبارک ن مر سلطان) (111ے

ہندن گل محمدنوشکوی نا اس پین قصیدء ئس’’صدر ضیاء الحق نا دینداری و ہراٹی او صدر ضیاء1984لیاقت‘‘ نا سرحال ا اوناکتاب پوسکنا دور ( ہ)‘ ٹی نوشت ئ� ہ

مو قانودو شریعت نا زکر ئ� کرین ک تقریر یا گڑاس نوشت کننگ ان مست کاغذ ہنا ہ ے ہ ندن جمع نا د نا چھٹی‘ شارشاراٹ بجلی نا ےنا زی بسم ا نوشت کننگ المی ئ� ہ ہ ہ الله

اجرین نا کمک کننگ‘ ہسرکننگ‘ فقیر ومسکین تینکن زکوا ئ� مقرر کننگ‘ افغان م ہ ۃ مو وخت چند ندن گل محمدان ہشراب ئ� بند کننگ ا اونا مدح و تعریف ئ� کرین ہ ے۔

158

رانا تعلق پنجاب ان ئ� م مسونو ک نی انتک صدر ئ� تعریف کیس ۔یک ناراض ہ ہ ے ہ ہ ہنمون کن من بند ہ ‘

گل محمد نی کرک زاری خدا ئهللا نی کشپیس داکان ضیائہای کیو صدر نا داس بیان ئ ہہاونا کارنام کلاتیا عیان ئ

میش ہضیاء الحق مریس نی صدر ہہتخاس ملحم کنا دا ست ا,ریشےکن ان کل بدخوامس ناراض

ےاوپار صدر ئ دا تعریف کر باز ہگل محمدنی کریس ناراض کل ئہانتی تعریف کریس پنجاب نا پل ئ

ےکن اکپبو منت ا یاراک ےہضیاء غان خوف کیر کل کفاراککریٹ ای راستنگا تینا بیان ئ

ان ئ) ہندا کلاتا ن معلوم ئ ج (112ہوئی ادب ٹی گل محمدنوشکوی بلوچ قصید ئ� قصید ہاگ راست پاننگ ئ� تو برا ہ ہ ہ

را دوباو الزام ئ� ک دا ہانبار نوشت کر انتیک فارسی شاعری یا عموما قصید غا ہ ہ ہ ے ہ ندا تعریف را بادشا تا شان اٹ مریک بلکل قصید نا ہدرباری شاعری نا وڑئس ہ ہ ہ ے

ن وئی قصید غا کس گواک کتو‘ای ہنوشکوی نا قصید غاتیا بریک نوشکوی ان گڈ برا ہ ہ ہ راحالیت ئ� داٹی نوشکوی انبار قصید نوشت کننگ مفک اگر مس تو اونا ہم اینو پگ ہ ہ ہ ہ

ندا درباری وڑنا قصید پانزد دیئی ایلم مستونگ نا شمار ندن ہانجام جوان مفک ہ ہ ہ ہ راٹی باز اشاعر اک صدر ایوب نا مدح ئ� کرینو ۔غاتیا ملیک ہ

م گڑاس شاعراک قصید نوشت کرینو ول وئی جدید شاعراتیٹی ےداکان بیدس برا ہ ہ ہ ہ �را گڑانا فرق ئ� اولیکو داک دافک بادشا ئس نا شان اٹ نوشت مت نو بلک ہدافتیٹی ا ہ ہ ے ہ ہ

یسونو ۔تینا سنگت عزیز یا ادیب ا تا علمی لائخی ئ� قصید نا دروشم اٹ ہ ہ

ےارٹمیکو فرق داک دافتیٹی گیشتری قصید نا گڈیکو بشخ ’’دعا‘‘ ئ� درشان کننگان ہ ہ ےیعنی ممدوح نا سلامتی کن دعا کننگان پٹ پول ٹی شیفکو شاعر ا تا کتاب اتیٹی

م نوشت ئ� گڑاس قصید ملیر کتاب اتا پنک دادو ہاوفتا ممدوح نا پنک ہ ہ ہ ‘159

‘‘ ٹی محمداسحاق سوز نا شان اٹ‘1987منیر جان اثر ریئسانی نا کتاب’’پازیب ی ی نا’’دیوان را ہعزیز را ہ‘‘ ٹی نورمحمدپروان نا شان اٹ‘ پروفیسر1995ہ

ہ‘‘ ٹی نورمحمدپروان نا شان اٹ‘صابر1999عبدالواحد مینگل نا کتاب’’است نا توار ’’خڑینک ‘‘ ٹی استاد عبدلرشید‘ یوسف نسیم و یسین2004ہندیم نا شعری مجموع

ہٹی‘ نوشکی‘لم2005ہبسمل نا سرحال ا قصید عابد سلام نا کتاب ’’قلم نا ملاسی ے۔جیجا نا شان اٹ قصید نوشت ار ہ ہ

‘ قصید نا دروشم اٹ کننگان ےداکان بیدس باز اشعری مجموع اتا شاعراتیا تبصر ہ ہ ہ مو صاحب کتاب نا علمی لائخی تا مدح ئ� کننگان ے۔رافتیٹی ہ ہ

وئی شاعری ٹی بابا عبدالحق لاکھوریانی و نوشکوی ان گڈ کس ہندن لگک ک برا ہ ہ, دا صنف د پد ب شونی نا پار غا ی وڑاٹ توج تتن ہئس قصید نا صنف ا س ے ے ے ے ہ ہ ہ م کننگا ک ملک وڈغارنا الو رانا زکر م م مننگ کیکک ہروان ئ� دانا سوب ئس دا ہ ہ ہ ہ ندا قصید نوشت کننگ ر اشوب نا ے۔راحالیت ئ� او دا,موکل تفک ک مزاحمتی یا ش ہ ہ ہ ہ ہ ہ

راشوب 3.2.6 ہش

ر ئس کن فتن و فساد‘‘ نا ئ� یا فساد بش کروکا نا ئ� ’’ش راشوب نا لوزی معن ہش ے ہ ہ ہ ول نا بندغا تا زکر مر ر پیش و ک راٹی مووڑنا نظم ئ� پار ےشعری دروشینک ٹی ہ ہ ہ ہ ہ ہ

راشوب نا تعریف ئ� سید مسعود حسن رضوی ادیب داوڑ کرین ےش ہ ,مو‘ قطع یا رباعی’’ را اول اول ٹی ر اشوب نظم نا اس بشخ ئس نا پن ئ� ہش ہ ہ ے ہ ہ

ول ان تعلق تخوکا زیبا انگا مارتا ‘ طبق وک رافتیٹی‘ جتاجتا‘ پیش ہتیکن پاننگا ک ہ ہ ہ ہ )‘‘ )113ہحس�ن و زیبائی نا بیان مسک

ڑتوما لوزاتا اواری ‘ فت فساد‘ ر‘ بمعن ابادی‘ خلکت‘ اشو ب‘ بمعن راشوب ش ہش ہ ہ ہ ہ ہ رانا بننگ‘ خواننگ ان ردعمل مو وڑنا شاعری راشوب جوڑ مریک یعنی ہان ش ہ ہ

ر کن فتن و م سو ال ئس ک امر ش ہیافتن و فساد نا چڑینک ئس درشان مریک دا ہ ہ ے ہ ہ فساد بش مننگ کیک؟

ملی‘ ب چیٹی و ناانصافی‘ ظلم و جبر‘ڈھکیائی ڑود�ڑ‘ سیاسی ب ت ےراتم تاڑوواڑی‘ ہ ے ہ ہ ئ� گھڑتی‘ درھو و غداری‘ دغا و مفاد اتا، شعر ئسیٹی زکر مریک یا دا فتا ودی

یت باز کاٹم ت اسٹ نا وڑ‘دننگا گڑاتا �ک لازم ئ� ہمننگ نا سو ب ات درشان کننگ ا ہ ے ۔پداٹ‘ اس دماغ ئس مریک ہ

لس الس‘ خلکت ئ� جذباتی کننگ نا کوشش ئ� کیک ہگڑا شاعر جذبات اتیان کاریم ہ ہاوت تدو کاوخت، تدوکا کماش اتا دلیری نامثال اتیان جذباتی کرس استاتیٹی غص نا ہ ے

دڑ‘ فتن و فساد نا دروشم اٹ کھٹس ڑ� ‘ ندن الس نا داغص ہعنصرئس ودی کیک ہ ہ ہ ہ �ک ر اشوب پاننگ ا ندا سوب ئ� ک دن انگا نظم ات ش ۔کیک ہ ے ہ ہ

وئی اشوبی شاعری 3.2.6.1 ہبرا

160

بلوچستان‘ خان محراب خان نا دور حکومت ان اشوبی فضاء و ماحول نا گواچی�سکان دا اشوب نا زراب لاٹ کننگ ے۔مرس بننگ تا اینو نا د ا ے ے ہ

ےمزاحمتی شاعری و اشوبی شاعری اس ایلوان خڑک خڑک خننگر ول دافک اسٹ ہ ہ ندن اوار مریر ک نداتیا اس ایلوٹی وم ٹی فرق ار باز ا ہافس بلک دافتا معن و مف ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ

ےدا کئ کننگ مشکل ئ� ک اشوبی شاعری س یا مزاحمتی؟ او باز اوخت باز ا ہ ے مزاحمتی شاعری تیا شعر اشوب نا گمان مریک و باز ا وخت اشوبی شعر اتیان

۔مزاحمتی شاعری نا گند بریک

ملی ناز کر مریک ریاست دڑ‘ سیاسی ب ت ڑ� ڑتوما وڑنا شعر اتیٹی نقصان‘ ہدنتو ے ہ ہ ,ان برخلافی نا بیان مریک

ہرا فرق نا لکیر ئس داتا نیام ٹی کشنگ کننگ کین او داوڑ مننگ کیک ‘ہi) سکان مریک ول مزاحمتی شعر اتیٹی� ا ا ر اشوب ٹی جذبات اتا اواری‘ انت ےش ہ ہ

۔جذبات ان زیات‘ عقل‘ حکمت عملی نا تدبیر نا پار غانش ئ� اشار ملیک ہ ہ ہ

ii) مزاحمتی شاعری نا تخلیق‘ مضمون و سرحال اتیٹی تازگی ئس مریک یعنی مو شعر نا نیام ٹی فاصل باز کم مریک دنک ملا ئ� قلمبند کننگا ن اوٹی‘او ہراوقع ہ ہ ے ہ ہراپویسٹ یا فورا بھگی ئ� چکنگ نا عمل ان پد‘ ہمزار بنگلزئی نا ’’لاٹ نا بھگی‘‘

ہنوشت کننگا مزاحمتی شاعری ٹی گیشتری باس�ن باس�ن ا واقع غاک درشان کننگر ہ ۔ ہ م داخ المی اف انتیک ’’ریکی ہول دا پیمان ہ ہ ہ ے ‘‘

ےاینو نن د دیگر ے ے

ےپگ نوا وارس بر ہ

۔ٹی اشوبی رنگ خنگیک ول دا د مزاحمتی ش پار ئس پاننگ جوان لگیک ہ ہ ے ے

ہاشوبی شعر و اونا سوب‘ تخلیق مروکا واقع غاتا نیام نا خلا‘ ب نسبت‘ مزاحمتی ہ �ک ول دا پیمان ر نا واقع ئس‘ پدا یات کننگ ا ہشعر اتیان مرغن مریک یعنی باز ے ہ ے ہ

ہم جاگ ئس ب کار مریک انتیک اگست ے ہ ادت ان2006ہ ‘ نواب اکبر بگٹی نا ش ہنا واقع ہ رافتیٹی اشوبی وئی شاعراک دا سرحال ئ� شعری دروشم تس�ر ہگڈ‘ باز زو برا ہ

م رسینگک ۔رجحان تون اوار اوار مزاحمتی انداز فکر ہ

ننگ ر اشوب کن کر اونا بابت راتعریف ئ� ش ےسید مسعود حسن رضوی ادیب ہہ ے ہ ہ رافتیٹی زیباغا مارتا حسن نا وئی کیسٹ نا شاعری ٹی داوڑ نا شعر ملیک ہتو برا ہ

ہزکر مر دنک وخت ئسیٹی اس شعر ئس بازپنی ئس اونا اولیکو بند داوڑ اسک ہ ے

ہاو خماری امارکوتولپ نی دکان ٹی‘‘خن تیتو خماری اشاغاس خاخرجان ٹی

161

ر ٹی فتن و فساد وئی کیسٹ نا شاعری ٹی’’کریم فریادی‘‘نا شاعری‘ جائی ش ہبرا ہ ہ رافتیٹی مختلف پیش ان م مسونو ہبش کننگ نا لائخی تخیر او جاگ ئس سوب ہ ہ ہ ہ

۔تعلق تخوکا بندغاتا طنزی وڑاٹ کردار اتا درشانی ملیک ہ

وئی شاعری ٹی نادر قمبرانی‘ بابو عبدالرحمن کرد‘ حمید عزیزابادی و غمخوار ہبرا ۔حیات نا شاعری ان بالخصوص اشوبی شاعری نا گمان مریک

i( نادر قمبرانی نااشوبی شاعریوئی اشوبی شاعری نا باز گچینو وڑک ملیر ہنادر قمبرانی نا شنز گروک ٹی برا ہ ہ

�تو‘ و شمبلاخ ٹی اشوبی رنگ نمایاں ئ� نوک‘سنگتاک‘ د ٹک ت ۔رافتیٹی مونا ے ہ ہ

رطبق نا بندغاتا اوفتا رداٹ رپیش و راٹی �تو‘‘ ان گڑاس بند ہنمون کن ’’د ٹک ت ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ۔زکر ار یعنی میر و سردار‘ بزغرو پوریاگر‘ نا مثال اک ملیر دنک ہ ے

وا پرنگی نا غلام و نوکراکہوا درونا کاس چٹاچوکراک

ہسوار مسر وا الس نا کوپ غاپیر وملا‘ میر سردارفوج جرنیلاک‘ اواردین و اسلام نا پنٹ

مو نن مرغنا ہو اپین مرغن مس

ار مس گگ مس ہتخنک رو سینگار

ےمگ د ٹک تتو) (114ہii( بابو عبدالرحمن کرد نا اشوبی شاعری

وئی اشوبی شاعری نا باز گچینو وڑک بابو نا ’’شف گروک‘‘ ٹی ساڑی ار ےبرا ہ فت ولی‘ بروکا‘ پدا توفکو تیر نا دور بس‘ احساس‘ استاک ید فت ش ہرافتیٹی ہ ہ ہ

لنگ نا رافتا خواننگ و بننگ ان پد بیر ہپریشانو‘ نا سرحال ا اشوبی رنگ درشان ئ� ہ ید اتا یات تاز مریک’’پداتوفکو ہجوز ئس ودی مریک وطن کن کاٹم تروکا دلیر اش ہ ہ

ہتیر نا دور بس‘‘ ان من بند ‘پدا جیل و زنجیر نا دور بس

162

پدا توفکو تیر نا دور بسہپدا گول وبمب باری نا زور

رو افت نا شور ہپدا ملکٹی قہپدا نعر ئس خلق مینگل علیہپدا لڑز ٹی بس گھٹو گلی

کل توار ہپدا میر سفر خان نا شتان دشمناک ب قرار ےاونا د ہلونگ خان مینگل گچینا امیر

یداتا او زند پیر) ہوطن نا ش (115ہiii(حمید عزیز ابادی نا اشوبی شاعری

وئی ورنا شاعری اتیٹی بیر مزاحمتی و اشوبی شاعر نا رداٹ ہحمید عزیز ابادی برا ہ ’’شپاد‘‘ مر یا او نا غیر ندا سرحال اتیان بیر فوک ئ� ےچائنگ�ک اونا تیوئی شاعری ہ

وئی اشوبی شاعری نا وڑک اک دو بریر راتیٹی برا ‘‘ ’’اینونن د دیگر ہمطبوع ہ ہ ے ے ے ہ ر اشوب ئس نا من بند ہ’’شپاد‘‘ ان ش ے ہ ‘

ےزیب وطن نا لوچ شپادےخنک پروکو گور پراد

وام کرینو میر نواباکند نپاد ےگاؤ تخانو ہ

نینی زند خرین ےایت ہرانگی ڈینڈ فساد ےکان ہ

) 39شپاد ص (ندا ڑان نواب اکبر بگٹی انت’’ ب ئ� م اشوبی شعر اتیان ش� ‘‘ ہاینو نن د دیگر ہ ے ے ے ادت ان گڈ را نواب اکبر بگٹی نا ش ہپائک نا سرحال ا اشوبی نظم ئس نا من بند ہ ہ ے

رافتا سرسوبی کن نواب اکبر ج اتا یات گیری ئ� مو امیت و ہنوشت کننگان داٹی ہہ ہ ے ہ ادت مونی بس ۔بگٹی نا ش ہ

ےسحر مس وطن ٹی کن یاد کیسےوطن نا جشن ٹی کن یاد کیس

163

۔۔۔۔۔م گلزمین کن دتر تسونٹ ہای ےتم بس چمن ٹی کن یاد کیس ہ

۔۔۔۔ےن فرصت رسینگا دا جنگ اتیانےگڑا نی امن ٹی کن یاد کیس

۔۔۔۔ہاگ بڑز بیرک نا مس چلتن ا

ےمو کو دمن ٹی کن یاد کیس ہ ہ) ‘ ص ‘ اینو نن د دیگر ےغیر مطبوع ے ے 26ہ )

غمخوار حیات نا اشوبی شاعریم’’ وئی جدید شاعری ٹی اس پین ودیکی ئس داٹی را برا ہاجوئی دتر خوائک‘‘ ے ہ ہ ہ

ے۔مزاحمتی و اشوبی شعر اتا کھانڑ ئس تخوک

ےغمخوار حیات نا اشوبی شاعری مر یا مزاحمتی دافک مدام صاف و درشان ئ� چ خنگپک داڑ نمون کن اشوبی نظم س نا ت من بند ہدافتیٹی فلسف ہ ے ہ ے ہ ہ ‘

ر سوگو خل ا ہچلتن نا ےدوئ تخانو اینو وا

ہہدا سرمچاراک ڈی نا!واکنگنو سو گند بنہزگرا چھناک دالم نا

پارینو وخت نا حاکم ئلون حق اتیکن کاٹم ترونک گام گام ہنن حق

نا ظلم ئ زوراکی نا دا مونا سلونک صحب و شامہنی جیل ئ زندانٹ نن اخس ک بندکیس سامراج ے

ےاخس تفیس زمزی تیٹ ٹنگس نن پاھوتیاتوپ و تفنگ سم تیٹ خلیس

164

ڑسپرون ہفکر ان تینا مون سختی تیان پد سلپرونتحریک ئ دامونی درون

( ۔نن نیک خاخر بش کرون (116ہر ورنا ڑابڑزکو کتاب اک خننگر داکان بیدس اینو نا وئی اشوبی شاعری نا ہبرا ہ ہ ہ ےغاشاعر اشوبی رجحان تخک گیشتری شاعر اتیٹی اشوبی شاعری نا دود، د پد ے ادت و بلوچستان نا باز ا علاق اتیا ہزیات مننگ و دانا رفتار نواب اکبر بگٹی نا ش ہ ے

ندن ڈاکٹر سلیم کرد نا شاعری نا تیوئی بشخ ہاپریشن نا ردعمل ان زیات مننگ ے �سکان شاعری کتابی دروشم اٹ مونی بتن ےاشوبی ئ� ول افسوز اونا داوخت ا ے

نٹر(واسوخت 3.2.7 ہپٹو )موڑ ڑسنگ‘ بیزاری‘ نفرت نا درشانی ئ� دا شاعری نا ہواسوخت نا لوزی معن مون ہ ہ راٹی عاشق محبوب نا ب وفائی‘ جورو جفا ئ� درشان کیک پدان اود کست و ےئ� ے ہ

ےساڑتننگ کن فرضی ئ� محبوب س نا زکر ئ� کیک یعنی داڑان عاشق نا مراد داد ے ۔ک محبوب نا توج ئ� تینا پار غاکیو ہ ہ ہ

م چندی شاعر اتا شاعری نڑ نا زی ا داخس توج تننگتن وا وئی شاعری ٹی پٹو ہبرا ے ہ ہ ہ ر شمیم نا ’’گلزار نڑ ئ� داوڑنا شاعری دوبریک خاص کر ملک ظا ہٹی نن پٹو ہ ے

نڑ ئس نوشت ئ� داکان بیدس رنا مسافر‘‘ ٹی اس پٹو نڑ و ’’م �را پٹو ہشمیم‘‘ ٹی ا ہ ہ ہ ہ مووڑنا نڑ وئی ٹی پٹو وئی شاعری ٹی باز کم دانا مثال دو بریک برا ہپین برا ہ ہ ہ

�ٹک یعنی بد دعا ایتک گلزار راٹی عاشق تینا معشوق ئ� پ �ک ہشاعری کن پاننگ ا نڑ نا وڑک ئس ۔شمیم ان پٹو ہ

م کن انبار خوار وزار مریس ےخدا ک نی ہ ےم ازار مریس ہکن ازار کروکانی ے

ےراڑ کاس ن ارام مف نصیب اصل ے ہر جاگ بیقرار مریس ہقرار خنپیس نی ہ

ےمریس نی ب نصیب خوشی ت ان جوانی نا ےدڑدو غم رنج مصیبت نا نی شکا رمریس

ےکس غمخوار نا مف نئ مر کس سنگت نا ےےشال دنیاٹی نی ب یار و مددگار مریس ہر ربندغ دعا کیک ظا م ایت شغان ہن ہ ے ہ ے

165

م رسوا کن انبار سر بازار مریس) ےنی (117ہوئی شاعری ٹی دا نڑ ئس نوشت ئ� داکان بیدس پین برا م اس پٹو رنا مسافر ٹی ہم ہ ہ ہ ہ ہ

وئی شاعری ٹی تینکن جاگ جوڑ نڑ برا ہنا درشان ئ� نمون نظران گدرینگتن پٹو ہ ہ ے ہ ننگ و شون مشکل نظر بریک ۔کننگ ٹی ب سوب خننگیک او دا صنف نا مستی ہ ے

بوگی ورند)پیروڈی( 3.2.8‘ ہسنجد ئ� شعر ئس نا مسخرا نا وڑاٹ بدل کننگ ئ� ادبی اصطلاح ٹی پیروڈی پار ہ ے ہ ‘‘ نا ئ� پیروڈی ئ� دنتو را نا معن ’’جوابی نغم ہلوز’’پیروڈی‘‘ یونانی زبان نا لوز ئس ہ ہ ے

�ک لنگ ا م اردو ٹی ’’تحریف‘‘ ان پیروڈی نا مطلب ہرزبان ٹی پیروڈی پاننگان وا ہ ے ہرانا مطلب‘ وئی ٹی’’بوگی ورند‘‘ پیروڈی کن دروشینک ئس جوڑ کننگا ہندن برا ہ ہ

۔شعر س نا بوگی وڑاٹ ورندی تننگ نا ئ� ے

وئی شاعری ٹی بوگی ورندنا بشخ جبار یار تون پورو مریک ایماندار جبار یار ہبرا وئی شاعر ئ� ک او بوگی ورند ئ� درستی راستی کرف او اود زیبائ� ےاولیکو برا ے ہ ہ

ندن او بوگی ورند ہدروشم ئس تس دنتو جبار یار بوگ شوگی شاعری نا بادشا ئ� ہ م ب مٹ ئ� ۔نوشت کننگ ٹی ے ہ ہ

وئی شاعری ٹی پیروڈی راوخت ان برا ہدا سوال نا ولدی باز مشکل ئ� ک جبار یار ہ ہ را شاعر نا شعر نا بوگی ورند ئ� جوڑ کر ے۔نوشت کننگ نا بنائ� کر و اولیکو وار ہ ے ہ

م نن داخس است خوائی اف انتیک جبار یار نویکل ا ہدا سوال نا ولدی ئ� پٹنگ ٹی ے ہ ۔شاعر ئ� ک دا پڑا او نا خذمت اک تالان ئ� دنتو جبار یار بوگ شوگی و بوگی ورندنا ہ م با مقصد و بامعنی ئ� اس سنجیدگی ندا وڑنا شعراک �ک ول اونا ہشاعر پاننگ ا ۔ ہ ہ ے

۔ئس اونا بوگ شوگی و بوگی ورند وک اشاعری ان دوبریک

ندن بوگی ورند وئی نا باز اشاعر اتا گچین ا شعر اتا پیروڈی ئ� کرین ہجبار یار برا ے ہ مو شعر اتا بوگی ورند ئ� یت نا خیالداری ئ� تخوئی مریک یا ہنوشت کننگ ک�ن دا ہ ہ دنک سنگت س نا بانگل یا الو ان چائنگرو پنی مریر رافک م ےجوڑ کروئی مریک ہ ۔ ہ ہ

را بدر مر یا ندنو بندغ س نا ےنقل ئ� کننگ ٹی باز خوشی دو بریک‘ ب نسبت اس ہ ے ہ ہ ہ مو شعر اتا بوگی ورند باز دلچسپ و زیبا ندا وڑ‘ ہاوڑ تون داخ تول و بش مف بلک ہ ہ ہ

الو ان لس یا عام مریر رافک م ۔مریک ہ ہ

،وڑک کن گڑاس اسل شعر و اوفتا بوگی ورنداکاراتتون ہننا دوستی ئ ب

ےم گواڑخاتا قطارا تتون ہ) 7استنا ھکل,ص, )

رانا بوگی ورند ئ� جبار یار داوڑ نوشت کیک ہدا اس طرح ئس ہ ے ہ

166

،بوگی ورندننا خن ملنگا توارا تتون

ہبو یا حسین ئ سحارا تتون۔۔۔۔

مسای پرخون نا دوتیان ےر ہ ہ ہہچڑ جنگ کیس نشارا تتون ہ

) ,ص, 79ہبشخند (ےاسلم پروان نا شیفکو شعر نا پیروڈی ئ� دا وڑ ہ ،

ر روح پراگند ہراست خراب داڑ ہ ے ہہای انت مریو زیبانا مون ٹی شرمند ے

) 114جذبات اسلم، ص, (بوگی ورند

ند ہاینو نا زمان ٹی دا است ار خوا ہ ے ہہمعشوق ئس مر جوانو مچٹ مر خوانند ے ے

) ، ص, 9ہبشخند (۔عارف ضیاء نا غزل ئس نا پیروڈی ئ� دن نوشت کرین ک اصل شعر گیرام مریک ہ ے ہ ے

ےحسن والا س نا شیدائی مرکی مرک رف را ہکاٹم ئ دل دست ا ہ

ہجنگل اتا پار غا مون کپ نی ہشارٹی دلبر نا سودائی مرک

) 71سیشل، ص, (بوگی ورند

رجائی مرک ہب وفا ئ او نی ےی مرک ہرف تینا سائیکل را ے ہزیبدارا تاکمی اف شارٹی

167

ےدول والا س تو سرنائی مرک) ، ص, 140ہبشخند (

ر اسک اونا بوگی ورند ات خواننگ ان گڈ اصل ےجبار یار بوگی ورند نوشت کننگ نا ما ہ ہ ہشعر گیرام مریک او باز ا شعر اتا بوگی ورند ئ� کرین بلک اوفتیٹی اس اس شعر ہ ہ ے ۔

ہودیفین دنک حسن غمخوار نا دا شعر نا مقطع ئ� جبار یار دن نوشت کیک ہ ے

ےزندگی بس چار د نا کھیل ئس ےےاست سینا است ئسیتو میل ئس

) 21ےطوب نا سیخا، ص (جبار یار نا مقطع

ےڈکپیس اونا پن غم خوار حسنےاو پڑنگ اباد نا زڑ خیل ئس

) ،ص 11ہبشخند (ےڈاکٹر رزاق صابر نا باز اشعر اتا بوگی ورند ئ� باز زیبائی اٹ نوشت کرین داڑ ے ہ

’’شیپول‘‘ نا غزل س نا بوگی ورند ئ� نوشت کین ہ۔بیر ہ ے ہ

تبا مس بلبل چمن مول کیکہشنگا جغر کل بدن مول کیک

ہنا طاقت و تاب خنتا کناےشنگوکا است د او نن مول کیک ہ

کنا حالتا اسمان رحم کرتخوک قبر ٹی ای کفن مول کیک

) 82شیپول، ص (بوگی ورند

ےا ظالم کنا جان او تن مول کیکنا مچ اتیان کل بدن مول کیکخطا اس کریٹ انت سما تمتوکنا حال ا مچا چمن مول کیک

168

ہای فریاد کیو دا لٹھا تیانر چمب غان مون خن مول کیک ہنا ہ

دنو خاخر س جان ٹی لگفیسر بٹن مول کیک ہکنا کوس نا

) ، ص 100ہبشخند (ورک سلوک داخلا دنتو وئی شاعری ٹی پیروڈی نا بشخ ملاس، ہجبار یار ان گڈ برا ے ہ ہ وئی ٹی گڑاس ورناک جبار یار نا نقش قدم ا بوگ و شوگی م برا �رمفک وا ہزوئس پ ہ

ےو بوگی ورند شاعری ئ� مستی دننگئ� ول اوفتیٹی جبار نا چس و انداز بیان افک م باز ا شعر وئی بوگ شوگی شاعری نا پوسکنو پن ئس دا را برا ہدنک احمد نعیم ے ہ ہ ہ

ےاتا بوگی ورند ئ� داوڑ نوشت کرین ہ ،غمخوار حیات

ےدوستی پین ا وفا پین ے ےر نا دلکش نگا پین ےم ہ ہ ہ

ر رنگ ٹی کنیو شراب ہدن تو ہےول نا خن تا ا نش پین ہ ے ے

) ہفت روز تلار، جلد نمبر 22ہشمار نمبر4ہ (بوگی ورند

ےلنگڑی پین ا سخا پین ے ےےالیپیر کنا گر ا پین ے

م باز ےدن تو کاریم پین ہ( ےکیو کودک ات لخا پین (118ے

مو چس و مز ہول اخس ک ورناک بوگ شوگی شاعری نا پار غا بننگو او فتیٹی ہ ہ ہ ے راجبار یار نا شعرات بننگ و خواننگ ان بریک ۔اف ے ہ

169

ہحوال غاک1 ,سنگ1994۔ نارنگ‘گوپی چند‘’’ساختیات پس ساختیات اور مشرقی ساختیات‘‘,

ور‘ ۔میل پریس‘لا 82-80ہ2 ہ,مقتدر قومی1985۔صدیقی‘ابوالاعجاز حفیظ‘’’کشاف تنقیدی اصلاحات‘‘,

167۔زبان‘اسلام اباد‘پ3 ‘پ1994۔مینگل‘افضل‘’’چوٹولی‘‘, وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ ۔,برا ہ 83-82ہ

4 ‘پ1992۔مینگل‘افضل‘‘شوشنگ‘‘, وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ ۔,برا ہ 215-214ہ5 وئی‘عبدالرحمان‘’’قص ما گل‘‘, ہبرا ہ ہ وئی1967۔ ہ,ادارئ ادب بلوچستان‘شعب برا ہ ہ

‘پ ‘کوئٹ د ۔ادب‘قلات سٹریٹ‘ ہ ہ 7ہ6 وئی‘عبدالرحمان‘’’قص ما گل‘‘, ہبرا ہ ہ وئی1967۔ ہ,ادارئ ادب بلوچستان‘شعب برا ہ ہ

‘پ ‘کوئٹ د ۔ادب‘قلات سٹریٹ‘ ہ ہ 15-14ہ7 وئی‘عبدالرحمان‘’’قص ما گل‘‘, ہبرا ہ ہ وئی1967۔ ہ,ادارئ ادب بلوچستان‘شعب برا ہ ہ

‘پ ‘کوئٹ د ۔ادب‘قلات سٹریٹ‘ ہ ہ 20-19ہ8 وئی‘عبدالرحمان‘’’قص ما گل‘‘,ایضا,پ ۔برا ہ ہ ہ ۔19-18۔

9 وئی اکیڈیمی2002۔قلاتی‘مولانا ملک داد‘’’تحفت العجائب‘‘چارمیکو ایڈیشن‘ ہ‘برا ‘پ ۔پاکستان‘کوئٹ ۔2ہ

10 ۔دینپوری‘محمد عمر‘’’معجزات� مصطفی‘‘پ ۔20۔

11 ۔45‘پ1948۔چوتوئی‘عبدالمجید‘’’تحفت الخلیل‘‘

170

12 ہنوشکوی‘حاجی گل محمد‘’’گلدست نوشکوی‘‘ ‘بلوچی دکان بریا روڈ ضلع1954۔ ‘سندھ‘پ ۔نواب شا ۔166ہ

13 ‘’’شمائل� شریف‘‘ اللهدرخانی‘مولوی عبدا ۔41۔ھجری‘پ1355۔

14 ۃجان‘حاجی نبو‘’’عمد البیان‘‘ ۔11۔‘پ1907۔

15 حاجی1957۔کھنیتوی‘حاجی محمد عمر‘’’منھبات العوام‘‘, ۔85۔عمر‘شیرناپ‘بلوچستان‘پ

16 ‘پ ۔لانگو‘مولوی عبدالباقی‘’’تحف منگچر‘‘مکتب رشیدی سرکی روڈ‘کوئٹ ہ ہ ہ ہ ۔31۔

17 ‘‘ دنا جنگ نام ہنصیر‘گل خان‘’’مش ہ ‘پ1981۔ وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ ۔‘برا ہ ہ۔60

18 ‘‘ایضا,پ دنا جنگ نام ہنصیر‘گل خان‘’’مش ہ ۔77,86۔

19 ‘پ1996۔کرد‘عبدالرحمان‘’’شف گروک‘‘ وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ ۔‘برا ہ ہ

20) وئی اکیڈمی پ1992ہقمبرانی، پروفیسر نادر�’’شنز گروگ‘‘ 145ہبرا21) 1985صدیقی‘ ابو الاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘

۔84ہمقتدر قومی زبان اسلامی اباد‘ پ

ور پ2005کندن‘ لال کندن’’ارمغان عروض‘‘ (22 ۔109ہ‘دارالنوادر لا

ر عروض‘‘ (23 1968ہصادق‘ اغا’’جو۔146سی‘ گلگشت‘ ملتان پ 691اغا صادق نمبر

ر عروض‘ ایضا پ (24 ۔73ہصادق‘اغا’’جو

ر عروض‘ایضا پ (25 ۔72ہصادق‘ اغا جو

ر عروض ایضا پ (26-31 ۔75ہصادق اغا‘ جو

۔76صادق‘ اغا‘ایضا,پ (32

رعروض (33 ہسی گلگشت‘ ملتان پن691‘ اغا‘ صادق نمبر1968ہصادق‘اغا‘ جو157-58

34) ر عرو ض 160-159ہ ایضا پن1968ہصادق‘اغا جو35) ور پن2005کندنل‘ لال کندن‘ارمغان عروض‘ ہدارالنوادر‘ لا 17-116ہ

36) 118کندن‘ لال‘ کندن’’ارمغان عروض‘‘ ایضا پ

171

ی ’’چراگ‘‘ نوشکی(37 ہس ما ہ

7ہشمار نمبر2006جولائی تا ستمبر5ہشمار نمبر2006مارچ 38) وئی جدید شاعری‘‘ ۔71شون ادبی دیوان,پ 2003ہسنی لیاقت’’برا

, پ 1985مراد‘ افضل’’گندار‘‘ (39 ۔99ہ‘ قریشی پبلشرز اینڈ بک سیلرز کوئٹ

40) ‘‘ , پ1996ہمزاج‘ محمدحنیف’’لمب وئی ادبی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ ہبرا ۔58ہ

, پ1999ناظر‘ محمداقبال’’پن ریچ‘‘ (41 ۔63ہتنظیم کاروان ادب کوئٹ

42) ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ ۔213زبان اسلام اباد, پ

43) ‘ پن 1994مینگل‘ عزیز’’شمشاک‘‘ ہ‘ رستم پرنٹرز پٹیل باغ کوئٹ ۔10-23ہ

44) ‘1994مراد‘افضل’’بادام نا پھل‘‘ وئی ادبی سوسائٹی پاکستان, پن ہبرا ہ۔48,34,22,09

45) ‘ پروگریسو رائٹرز ایسوسی ایشن بلوچستان,پ1996مراد‘افضل’’کاویل‘‘ ۔100,99,94

46) ڑی‘ اعظم مشتاق’’پسبو‘‘ ‘1996ہل وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ پن ہ‘ برا ہ۔ ہ۔67,68,46,37

47) ‘2000حسنی‘ حمیرا صدف’’چکل‘‘ , پن وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ ہبرا ہ ہ۔68,64,60,58,26,23

48) ندکو‘‘ ندکو زبان‘ محل اسلام1995ہنیئر‘ مختار علی’’تاریخ زبان و ادب ہمکتب ہ ہ ر‘ پن ہابادنشتر اباد پشاور ش ۔178,179ہ

49) ,پ1992مینگل‘ افضل ’’شوشنگ‘‘ وئی اکیڈمی کوئٹ ہبرا ۔185ہ

50) ,پن 1994مینگل‘افضل’’چوٹولی‘‘ وئی اکیڈمی کوئٹ ہ‘ برا ہ ۔13-112ہ

51) ,پ2004مینگل‘ افضل’’چمکلی‘‘ وئی اکیڈمی کوئٹ ہبرا ۔132ہ

52) ,پن2001مینگل‘ عزیز’’بیلی‘‘ وئی اکیڈمی کوئٹ ہبرا ہ ۔104,74,59,39,37ہ

53) , پ2003عجیب‘عالم’’زراغ‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ ہبرا ۔67ہ

54) ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ ۔173زبان اسلام اباد,پ

55) , پن1992مینگل‘ افضل’’شوشنگ‘‘ وئی اکیڈمی کوئٹ ہبرا ہ ۔256,98,59ہ

172

56) ۔63,48مینگل‘ افضل’’شوشنگ‘‘ایضا,پ

57) , پ2003عجیب‘ عالم’’زراغ‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ ہبرا ۔50ہ

58) ہمقتدر قومی زبان1985صدیقی‘ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ ۔175اسلام اباد,پ

59) , پ2003یار‘ جبار’’گچین‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ ہبرا ۔95ہ

60) , پ2004مینگل‘ عزیز’’شیوال‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ ہبرا ۔25ہ

61) یل ناپرک‘‘ زاد’’س ہنذیر‘ش , پ2003ہ وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ ہبرا ۔91ہ

62) وئی ادبی دنیا شیخ واصل, بلوچستان,پ1969سوز‘اسحاق’’گلشن سوز‘‘ ہبرا۔80

63) ,پ2003یار‘جبار’’گچین‘‘ وئی اکیڈمی رجسٹرڈ پاکستان, کوئٹ ہبرا ۔171ہ

64) وئی اکیڈمی رجسٹرڈ2004ابابکی‘مولانا عبدالخالق’’درد اتا توار‘‘ ہبرا , پ ۔17ہپاکستان,کوئٹ

65) یل نا پرک‘‘ زاد’’س ہنزیر‘ش , پ2003ہ وئی اکیڈمی رجسٹرڈ پاکستان, کوئٹ ہ‘ برا ہ ۔43

66) وئی‘ انور’’دتر ھور‘‘ ۔100,پ1985ہبرا

67) , پ2004مینگل‘ عزیز’’شیوال‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان,کوئٹ ہبرا ۔64ہ

68) ,2002پابر‘ڈاکٹر عبدالرزاق’’شیپول‘‘ وئی اکیڈمی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ ہبرا ہ ۔190پ

69) ‘محمداسلم’’جذبات اسلم‘‘ , پ1995ہپروان وئی اکیڈمی, کوئٹ ہبرا ۔79ہ

70) وئی ادبی دنیا شیخ واصل, بلوچستان, پ1969سوز‘اسحاق’’گلشن سوز‘‘ ہبرا۔13

71) ,1991یار‘جبار’’دروشم ناسیخا‘‘ وئی ارٹس اکیڈمی رجسٹرڈ پاکستان, کوئٹ ہبرا ہ ۔9,7ہپن

72) ,پن2004ہشیدا‘ شا بیگ’’خیدنا زباد‘‘ وئی ادبی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ ہ‘ برا ہ ہ۔64,23

73) یل ناپرک‘‘ زاد’س ہنذیر‘ش , پ2003ہ وئی اکیڈمی رجسٹرڈ‘پاکستان, کوئٹ ہبرا ہ ۔102

173

74) رنامسافر‘‘ ر شمیم’’م ہخواج خیل‘ملک ظا ہ ,تعمیرگروپ اف پبلکیشن2001ہ ۔25مستونگ,پ

75) نام شب خون‘‘ شمار نمبر ہفاروقی‘شمس الرحمن’’ما ہ اپریل236ہےار ک پورم نئی1ےڈائریکٹر قومی کونسل برائ فروغ اردو زبان ویسٹ بلاک 2000

لی,پ ۔38ہد

ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ (76 ۔199زبان اسلام اباد, پ

77) ہ,گیادھواں ایڈیشن ’’مکتب عالی1999اغا, ڈاکٹر وزیر’’اردو شاعری کامزاج‘‘ ہ ور,پن ہایبک روڈ لا ۔09-301ہ

78) ,2002صابر‘ڈاکٹر عبدالرزاق’’شیپول‘‘ وئی اکیڈمی سوائٹی پاکستان,کوئٹ ہبرا ہ ۔96-195ہپن

79) یر‘ وحید‘’’کونٹ‘‘ , پ 1988ہز ۔124ہسعد بپلی کیشنز زونکی رام روڈ کوئٹ

80) وئی ادبی سوسائٹی پاکستان, کوئٹ پ2006مراد‘ افضل’’توش‘‘ ہ,برا ۔134ہ

81) ‘‘ ےمینگل‘ امیرالملک’’چل نا توب ,پ1997ہ ۔122ہزمردپبلی کیشنز,کوئٹ

82) ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ ۔97زبان اسلام اباد‘ پ

83) , پ2003عجیب‘ عالم ’’زراغ‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ ہبرا ۔52ہ

84) وئی ادبی سوسائٹی رجسٹرڈ1987مراد‘ افضل’’ڈغارناڈکھ‘‘ ہ,برا , پ ۔32ہپاکستان,کوئٹ

85) ,عبدالنبی نسوار فروش اسٹیشن سلرا,1962سوز‘ اسحاق’’غزلیات سوز‘‘ دادکوٹ, پ ۔4ہش

86) ہمکتب ابابکی مستونگ,بلو2000ابابکی‘ مولوی عبدالخالق’’اشرف الانیاء‘‘ ۔16چستان, پ

(عصری ادب کی متوازی تاریخ)‘‘(87 ‘ فرحت عباس’’غزل کا مقدم ہشا ہ ور‘ پ25,گوراپبلشرز(پرائیویٹ) لمٹیڈ 1997 ۔149ہ لوٹرمال لا

88) ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ ۔129زبان اسلام اباد‘ پ

89) ہ,خزین علم و ادب, الکریم2001ہحالی‘الطاف حسین ’’مقدم شعروشاعری‘‘ ور, پ ۔101ہمارکیٹ اردو بازار,لا

174

90) ور‘ پن1999اغا‘ ڈاکٹروزیر’’اردو شاعری کا مزاج‘‘ ہ,مکتب عالی لا ہ ہ ۔214-216ہ

91) ہخزین علم و ادب, الکریم2001ہحالی‘ الطاف حسین ’’مقدمع شعروشاعری‘‘ ۔ ور,پ ۔104ہمارکیٹ اردو بازار,لا

92) ,عبدالباقی درخانی سریاب1948نیمرغی‘ پیرمحمد’’بازار سخن نیمرغی‘‘ ۔58,6,4ہبلوچستان, پن

93) ارٹمیکو ایڈیشن2002اولیکوار1951لاکھوریانی‘بابا عبدالحق’’سخن حق‘‘ , پن وئی اکیڈمی, پاکستان, کوئٹ ہبرا ہ ۔29ہ

94)’’ ‘‘ ۔179ورنا وانندوگل,شالکوٹ,پ1967ہبولان نام

عبدالنبی نسوار فروش اسٹیشن1962سوز اسحاق’’غزلیات سوز‘‘ (95 داد کوٹ, پ ۔11ہسلرا,ش

96) ,احسن خارانی دوکاندار1977خارانی, مولانا عبدالغفور احسن’’دیوان احسن‘‘ داد کوٹ, سندھ, پ ۔82ہسلرا, ش

97) , پ1994زبیرانی‘ پیرمحمد’’است نا ھکل‘‘ ۔90ہ,رستم پرنٹرز پٹیل باغ کوئٹ

عبدالنبی نسوار فروش اسٹیشن سلرا,1962سوز‘ اسحاق‘’’غزلیات سوز‘‘ (98 دادکوٹ ہش

99) ’’فن اور تکنیک‘‘ ‘ صاحبزاد ہحمید ا , پ1991الله ہنیوکوئٹ بکسٹال, جناح روڈ کوئٹ ہ۔129

100) ہمقتدر قومی1985صدیقی‘ ابوالاعجاز حفیظ ’’کشاف تنقید اصطلاحات‘‘ ۔68زبان, اسلام اباد, پ

101) ۔86صدیقی ابوالاعجازحفیظ, ایضا, پ

102) ’’مولانا عبدالمجید مینگل حالات زندگی اور شاعری‘‘ الله,ا1988اللهمینگل‘ عبیدا ور,پن ہوالا پرنٹرز لا ۔71-70ہ

103) وئی2006اولیکوار1951لاکھوریانی‘بابا عبدالحق’’سخن حق‘‘ ہارٹمیکووار برا , پ ۔34ہاکیڈمی,کوئٹ

104) اشمی’’اضاف ادب‘‘ ور, پ1998ہرفیع الدین ۔42ہ,سنگ میل پبلی کیشنز,لا

105) ’’فن اور تکنیک‘‘ ‘صاحبزاد ہحمید ا ,پ1991الله ہ,نیوکوئٹ بکسٹال, جناح روڈ کوئٹ ہ۔118

106) وئی شعرا‘‘ وئی‘ عبدالرحمن’’قدیم برا ہبرا وئی اکیڈمی, زرغون1968ہ ہ,برا ,پ ۔35,37ہروڈ کوئٹ

175

107) وئی اکیڈیمی2006لاکھوریانی, بابا عبدالحق ’’سخن حق‘‘ ہارٹمیکو وار برا ,پ ۔35ہکوئٹ

ہنوشکوی‘ حاجی گل محمد بلوچ’’تحف رئیسانی‘ گفتار رخشانی‘‘(108, سندھ, پن1973 ہ,بلوچی دکان بھڑیا روڈ ضلع نواب شا ۔5-4ہ

ہنوشکوی‘ گل محمدبلوچ’’قصید البلوشی(فی مدخ جلالت الملک الحسین)‘‘(109 ہ۔6-4ہ,دکان توکل خان نوشکی,ضلع چاغی, بلوچستان,پن1987

110) بلوچی دکان بھڑیا روڈ ضلع1973ہنوشکوی‘ گل محمدبلوچ’’تحف رئیسانی‘‘ , سندھ,پن ہنوابشا ۔24-23ہ

111) ,بلوچی دکان بریا روڈ ضلع1954ہنوشکوی گل محمد’’گلدست نوشکوی‘‘ , سندھ,پ ۔188ہنوابشا

وئی حکومت نازوال‘‘(112 ہنوشکوی‘ گل محمدبلوچ ’’پوسکنا دور و برار و فیروز, سندھ,1984 ہ,مدرس جامع عربی انوارالقران, محل کیریا بھریا روڈ نوش ہ ہ ہ ہ

۔75,72ہپن

ہ,مقتدر قومی1985صدیقی‘ابوالاعجاز حفیظ’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘ (113 ۔112زبان, اسلام اباد, پ

114) , پن1992ہقمبرانی‘نادر’’شنز گروک‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ ہ۔,برا ہ ہ133,34

115) وئی اکیڈمی پاکستان, پن1996کرد‘ عبدالرحمن’’شف گروک‘‘ ہ,برا ۔8-107ہ116) ,راسکو ادبی دیوان نوشکی,پ2007حیات‘ غمخوار’’اجوئی دتر خوائک‘‘

۔40

ر’’گلزار شمیم‘‘ (117 ۔20,نادر ٹریڈ رزمسجد روڈ مستونگ, پ1989ہشمیم‘ ظا

, جلد نمبر (118 ہفت روز تلار کوئٹ ہ ہفت22ہشمار نمبر4ہ ۔2007جون09ہ

119) ر’’شیمپوش‘‘ وئی, جو ہبرا وئی بپلکشن فرید اباد میٹر ضلع دادو,1991ہ ہ,برا ۔11-10ہسندھ, پن

120) ہ,مدرس اشرفی مستونگ,1998ابابکی, مولوی عبدالخالق ’’کنا است نا بند‘‘ ہ ۔22بلوچستان, پ

176

چارمیکو بشخوئی پوسکنا شاعری ) ء1980ء ان 1960ہبرا اسکان(

وئی پوسکنا شاعری اسکان1980ء ان 1960ہبراوئی پوسکنا شاعری نا بناء نا بارواٹ یکو بشخ ٹی کننگاک برا یت نا درشانی م ہدا ہ ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بناء، ر دا کل ان پد، برا ہرا خیالاک اس� ہء ان باقاعد1960ہ وئی شعراتا ہوڑاٹ کننگا دانا سوب اک دادو ک ریڈیو پاکستان کوئٹ سینٹر ان برا ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری ئ� شون وئی اخبار و رسال غاتا بننگ ان، برا ہشینک مننگ, برا ہ ہ ن تو ہرسینگا ای ، مکتب1960۔ رافتا زکر ئ� م پوسکنا شاعری نا درک ملک ہء ان پد ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بنائی دور یا ء نا نیام نا دور ٹی کننگا،1960ہدرخانی او برا

177

ہدنک پیر محمد نیمرغی، باباعبدالحق لاکھوریانی، تراب لاڑکانوی، موسی طور وایلو رافک نیامیکو دور نا شاعراتیٹی بریر ہ۔چندی شاعراک ئ� ہ

وئی پوسکنا شاعری نا بناء ئ� کین تو مون م�ستی دا ارا دور1960ہراتم ہء ان برا ہ وئی1980ء ان 1960ٹی بشخ مریک اولیکو دور, راٹی برا ہء اسکان جوڑ مریک، ہ

۔پوسکنا شاعری ردوم نا دور ان گدرینگس کیک ہ

راٹی جدت پسندی، حقیقت پسندی نا پار غا1980ارٹمیکو ہان تا اینو اسکان نادور ہ م وئی پوسکنا شاعری نا ارٹمیکو دور ئ� داٹی رفیس خننگیک دا برا ہگام ہ ہ ء1990ہ

وئی پوسکنا شاعری پ شاعری نا اوار مننگ ان، برا ہان گڈ، تنقیدی خیال فکران ش� رنوشت ٹی,انت ء‘ امر، ہتینا متکنا دور ان باز بڑزا خننگک، انتئ ک دا دور ٹی ہ ے

ننگ نا بناء مس ۔ناعنصر ئ� اوار کرس ہ ہ

بنائی شاعراک 4.1ہدنتو دا دور نا بنائی شاعر، خواج اسحاق سوز ئ� پاننگ کننگ مریک انتئ ک ے ہ

را, ہاونا اولیکو شعری مجموع ’’غزلیات سوز‘‘ ء ٹی چھاپ مس داکان گڈ،1962ہ ، مولوی عبدالباقی وئی شعری کتاب اتا اس چرجوئی ئس مونا بریک دنک ہبرا ہ ہ ڑی، مولوی نوراحمد، کریم بخش سائل، عبدالغفور ہدرخانی، میر بشیراحمد ل

ہ۔ء ان گڈ بنائی شاعراتیٹی اوار کننگ کین1960ےاحسن خارانی است

رانا بنا ئ� اسحاق سوز ان کننگا تقریبا اسحاق سوز نا ہدا دور نا شاعری ر شاعر نا نوشت اتیٹی خننگک یعنی دا پاننگ مریک ک اس ہاسلوب اوڑان گڈ بروکا ہ ۔ ہ

راد مکتب درخانی نا روایتی شاعری پاننگا داٹی، الو کننگا ہروایت ئس نا زکر م ے ہ ہ ے بی رنگ، پنت و نصائحی مضمونک زیات ان زیات خننگر ہ۔مذ ہ

را روایت ئ� اسحاق سوز بناء کیک دا روایت اس بھلو وخت ئس1960 ہء ان گڈ ہ را وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور ہبرجا مریک یعنی برا ان تا1960ہ

وئی پوسکنا1880 ندن برا ندا روایتی شاعری دو بریک ہاسکان ئ� دا مچا دور ٹی ہ ہ را ہء و داکان من سال گڈ1990ء ان پد بناء مریک تا 1980ہشاعری نا ارٹمیکو دور

�ک ۔اسکان سوز نا روایت اتا برجائی خننگک ا

راٹی محبوب نا جورو جفا، ، ہدا دور نا مچا شاعری، عشقی مضمون تا زی اٹ ے ہ ر ری و مجبوری نا چرجوئی ہجر و فراق، حسن غرور نال ئ� زاری و عشق نا ا ہ ہ ہ

ے۔شعری نوشت ٹی خننگک دا دور نا سرحال اتیٹی یکسانیت ئس ار ۔

ی, پیر محمد ہدا دور نا شاعراتیٹی بابو عبدالرحمن کرد، نادر قمبرانی، عزیز را وئی واحد بخش رند استاپنک بریر ر برا ہ۔زبیراڑی، یاسین بسمل، جو ہ ہ

4.2 (1947اسحاق سوز)

178

وئی ادب ٹی باالعموم وئی پوسکنا شاعری باالخصوص، برا ہاسحاق سوز‘ برا ہ وئی ادب‘ شاعری تون سیالی رانا برا ہبھلو پن ئس ہ ے ان تا نوشت نا د1960ے۔

۔اسکان گنڈوک و برجا ئ� وخت نا رفتار‘ متکنی تون اوار اسحاق سوز نا شعری را اینو پگ اسحاق سوز نا پنٹ چائنگک اونا ۔گشاد پینگن مرس کننگ محمد اسحاق ہ ہ ے ہ

فت ذالحج ھ۱۳۶۶ہکتاب ’’گروشک‘‘ نا بابت اسحاق سوز نا ودی مننگ نا سال، را 1945بمطابق دایت نماز ہئ� ول ہ ےٹی شینک مر داٹی مولوی عبدالباقی1968ے

مو وخت‘بیست و یک سال پائک ۔درخانی سوز نا عمر ئ� ہ

ےاونا عمر چا بیست یک سال ار

ےبراوی ادب نا او اقبال ار ‘۔ء مریک1947گڑا حساب نا رداٹ سوز نا تاریخ پیدائش

۔شاعری نا بناء 4.2.1را سال ان شاعری کننگ ئ� انتئ ک لوز‘ خیال نا ہدنتو کس ئ� دا یات بفک ک سوز ہ ہ ہ

راتم دا خیال اک لوزاتا دروشم اٹ �د مریک ہسیالی انسان تون سن بلوغت ان ت ہشعریت‘ موزونیت ان گڑزی و دنزی مریر تو شعر نا تخم لوز و خیال اتیان سیر را ہدیر مرس ترتیب ولئ نا ڈغار ان خرس کیک گڑا دا پاننگ مشکل مریک ک د ے ہ ہ ے ہ

۔وخت ان شاعری کننگئ�

راتم رفنگ ان گڈ دا ولدی بس ک ’’ ہاسحاق سوز ان‘ اونا شاعری نا بناء نا بارواٹ ہ ہ ‘‘ نا کتاب ئ� اونا ترجم ہدوانزد یا یانزد سال نا عمر ٹی اس�ٹ تو ا وخت ’’کریم ہ ے ہ ہ وئی ٹی بدل ‘‘ ئ� برا ہتون اوار خواناس�ٹ تو اس وخت کن دا خیال بس ک ’’کریم ہ ہ ے ہ

ن ٹی بس بو با دا ٹھپو کنا ذ مو وخت ہکیو تو ہ ہ ‘’’ وئی ٹی جوڑ کیو ہکریم ئ برا ہ ہوئی شاعراتیان گوئ دیو ہک برا ہ ہ ‘‘

را سال ان شاعری نا بنائ� کر البت اونا جند نا ہداتو پاننگ مفک ک اسحاق سوز ے ہ ہ ۔یت اتا رداٹ بڑزکو ’’ٹھپو‘‘ اونا اولیکو شعر پاننگ مریک ہ

نا تو ایڑ ’’میاں عبدالحلیم دادکوٹ ا ےخواننگ نا رندٹ، اسحاق سوز، ش ہ ہ را فلبدی ئ� شعر پاریک ر فقیر پنی ئ� شاعرئس بسک داکوٹی‘‘ نا دربارٹی‘ م ہش ہ ہ ہ ہ ہ ر فقیر‘ ئ� تینکن دعا نا پار ک ’’کنک دعا کر ای ہاس وخت ئس اسحاق سوز م ہ ے ہ ہ

ن ا ن شاعر ئس ر فقیر فلبدی دعائی ئ� من شعر پار ک ےشاعرئس مریو تو م الله ہ ہ ے ہ ہ ہ ہ ۔کیک

دادکوٹی نا کماشی ٹی شاعری کریک محمد شتل ہاسحاق سوز، محمد شتل فدا ش ہ را فلبدی شاعرئس اسک نگ ان گڈ، اسحاق سوز،نظام الدین نظام گو پانگ ہنا ک ہ ہ

179

، ہاوڑان تینا شاعری ئ� اصلاح کریفک داکان بیدس اوناتول بش عبدا اثر چانڈی الله ہ رافک سندھی شاعر اسر دادکوٹی‘ ڈاکٹر نزیر جلوار، ہمولانا حبیب ا حبیب ش ہ الله

۔دافتون اسک

م عصر شاعراتیٹی، عبدالغفور احسن خارانی، و پیرل زبیرانی، پیر ہاسحاق سوز نا ر داکان بیدس اسحاق سوز نا تولنگ بش مننگ و ادبی ۔محمد نیمرغی اسک اس�

زار ا ادیب و نوشتوک اتون مسون1960محفل اک ے۔ء ان تا اینو د اسکان ہ ے

دا وخت اسکان اسحاق سوز نا پنج کتاب غزلیات سوز، گلشن سوز، جذبات سوز،دایت نماز‘‘ نا پنٹ شینک مسونو ۔گروشک، سونج و رونج و اس کتابچ ئس ’’ ہ ہ ہ

ء1962غزلیات سوز 4.2.2ہغزلیات سوز نا نوشت کننگ نا سوب ات و عشقی شاعری اٹ شعر نا بناء کننگ ے ہ

ہو داد گچین کننگ نا حوال اٹ غزلیات سوز نا پیش لوز ٹی اسحاق سوز تینٹ ے ۔نوشت کیک ہ

’’ ہراتم کتاب گلستان و بوستان� فارسی ٹی ختم کریٹ اوکان گڈ کتاب یوسف زلیخ ہہئ� شروع کریٹ،قص یوسف زلیخا عشقی ئس و دا استٹی عشق نا خاخر ئ� روشن ہ ہکر انتئ ک اوٹی اثر خود عشق نا ار خیال بس ک ای تینا اشعار عشقی و دردی ہ ہ ے ہ ے ے

)1ےت کتابی دروشم اٹ پاش کیو‘‘(را روایت ئ� یعنی کل ان مست حمد ولدا نعت اوکان گڈ ہاسحاق سوز نا کتاب اتا

ندن بیر م ندا وڑ غزلیات سوز نا ھاٹی ہغزل اتا سلسل شروع مریک بالکل ے۔ ہ ہ ہ ہ رافتیٹی اسحاق سوز ہغزلیات سوز ٹی، ارا غزل ’’صنعت عکسی‘‘ نا پنٹ ملیر ہ �ک یعنی ’’صنعت ب خننگ ا را سرس ۔غزل نا ھاٹی ا تجرب کن تجرب ئس کرین ہ ہ ے ہ ہ ڑتوما مصرع غاک اسٹ مریر یعنی ر شعر نا رانا‘ مو وڑ ئ� ہعکسی‘‘ غزل نا ہ ہ ہ ہ ہ

۔اولیکو مصرع ٹی لوز اتا ترکیب روایتی ئ� ہ

ہتو ارٹمیکو مصرع ٹی دا ترتیب بدل مریک یعنی اولیکو لوزیا جمل اخیر ٹی بریک و ہ ہاخریکو لوزاک یا جمل ارٹمیکو مصرع نا اول ٹی بریک نمون کن صنعت عکسی ہ ہ

۔ئس

دلدار یار بسک است قرار بسکےاست قرار بسک دلدار یار بسک

ہغمخوار یار بسک صد بار شکر کیوہصد بار شکر کیو غمخوار یار بسک

ار بسک پھلاک تاز مسر ہباغٹ ب ہ

180

ار بسک ہپھلاک تاز مسر باغٹ ب ہردم ہدلدار یار بسک کر سوز شکر ردم دلدار یار بسک) (2ہکر سوز شکر

�ک انتئ ک سوز نا دا بنائی ہغزلیات سوز ٹی شاعران صداقت نا گھٹی خننگ ا ے ہ م تینا ابتدائی ہدور ئ� داٹی اونا خیال پختگی و ردوم نا پار غا پند خلنگ ئ� سوز ۔ ہ

ندنو ہشاعری نا بارواٹ است جم اف انتئ ک اونا ابتدائی مجموع اتیٹی باز ا ہ ہ ے یت ‘دا رافک سندھی یا پین زبان س نا شعراتیان ترجم کروک ہشاعری دو بریک ے ہ ے ہ

م امنا کیک ۔ئ� سوز نا جند ہ

جر و وصال، انتظاری، و دیدار ا تالان ئ� یعنی داٹی ہغزلیات سوز نا مچاسرحالاک ری مننگ ئ� درشان کننگان ے۔عشق نا مجبوری و ا ہ

ندن جوڑ کیک اگ ہسوز محبوب نا دروشم ئ� زیبا انگا تشبی و استعار اتا کمک اٹ ہ ہ ہ ہقاری سوز ئ� خوانک تو لوز اتیٹی اوفتا تا ثیر و علامت ات خنس کیک دنک ہ ے ‘

نا گمان اینو کریٹ دیدار دلبر یار ناےتوب ان روشن خناٹ رخسار دلبر یار نا

چشم نرگس زلف، سنبل لعل لب، ابرو عجبہجوان کلان اسک سینگار دلبر یار نا

م ہحسن نا شمع ئ خنا دا دن پار است ےرس سینگار دلبر یار نا شنگ تانی ہھن ہ

جان گر قابو نی کیس دا سوز نا اینو صنم۔(3ہشال ای دائم خنو گلزار دلبر یار نا)

ء1968ہدایت نماز 4.2.3ہدایت نماز، شانزد پن نا کتابچ ئس پن ان ت پاش ئ� ک داٹی نماز نا بارواٹ ہ ے ہ ہ ہ ہرا مثنوی نا ھاٹی ٹی ئ� او گڈیکو پن تیا اس نعت ئس ہدایت و نصیحت کننگان ہ ۔ ہ ے ہ

۔نوشت ئ� ہ

ہکتابچ ٹی نماز نا قضائی نا سزا، روز محشر ا کل ان مست نماز نا بارواٹ باز میت و افادیت ات شعری دروشم اٹ �رس کننگ و نمازی تا انعام و نماز نا ا ےپ ہ

۔درشان کرین نمون کن من ٹھپو ہ ہ ے

ےحدیث اٹ ک دن بسن وار وار ہ

181

وشیار ہبنک ا ک مومن مرک ہ ےےنماز مومن اتا زیا فرض ار

ےندن فرض ار دنک چا قرض ار ہ ے ہےن کاریم ایتون اولاد مال ہ

مریک قبر محشر ٹی اول سوالکرینس نماز کتنس جلد پاےجواب انت ایتوس ایڑ گڑا

ےمو کس نماز الا ادا ہےمفک اود دیدار چا, رب ناےخدایا ار سوز نا دا دعا

ےنن نور ایمان نا کر نی عطا ) ۔(4ے

ء1969گلشن سوز 4.2.4ہگلشن سوز نا اولیکو بشخ ٹی نعت و منقبت نوشت ئ� داکان گڈ غزل نا بشخ بناء

’’گلشن سوز‘‘ ٹی تشبی و استعار اتا گچین ئ� وڑک ملیک دنک ہمریک ہ ہ ۔

ر گلابی نا جوڑک شرابی ہنا چ ہہنا زلفاک ولول سیا مار اینو

……رفتار ککوی نا اواز مثل طوطی

ےبالاد نا دا شکی سرو ئ کر چمن نا……

ہن مٹ کیو نما بالاد ت سرو گلستان نا ہہبرابر نا دا ابروتا ار خنجرن ایران نا ) (5ے

ہگلشن سوز ٹی، عنوان و سرحال اتا تکرار خننگک داٹی عشقی مضمون تا سطح، م�ست ان بڑز خننگک داٹی سوز، محبوب نا صفت و ثناء کننگ ٹی ارا گام مونی

182

ر چنکا بھلا ئ� زبانی یات ئ� م رافک اینو ندنو غزل دو بریک ہنظر بریک، گڑاس ہ ہ ہ ہدنک

ےخنپر زیبا ن ان بار ہنازک نی اس پھل انبار

ےحسن عجب ن تسن مولا ےےلگیس زیبا د ان بار ہےبالاد نا سرومثالہلڈس لاڈی چوڑانباردندانکو نا مرواری

جوڑک ھنینو نا شکر انبارےبامس ار نا الف مثالےزلف ار نا صوف انبار

ہخنپر مز دنیا ٹی ہ(6عشق محبت شوقان انبار)

ر کلام بحر وزن یعنی ہاسحاق سوز، کتاب نا دیباچ ٹی نوشت کیک ک ’’دا کتاب نا ہ ہ ہ ے۔علم عروض نا قاعد نا مطابق تفصیل وار جوڑ کننگان ہ

ب بحر م سوز صا م نوشت اریر ول ولدا ہگڑاس غزل اتا زی ا بحراتا ارکان اک ہ ے ہ ہ راڑان اونا ادبی اخلاص ٹی کمی نا درک ہوزن ٹی چنکا چنکا ردینک ات گیرام کرین ے ے

ہلگک نمون کن غزل س نا من شعر ے ہ ، ہانت تعریف ای کپر نما بالاد نا اول ہ

رک نی لفظ قران نا ہار الف ان شروع اول ےزج‘‘ مثمن سالم ئ� یعنی را وزن ئ� سوز نوشت کرین او ’’بحر ہدا شعر نا ے ہ ہ

‘‘ ئ� ہ’’مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن‘‘ئ� اگ اولیکو مصرع نا اولیکو رکن ’’انت ہ ہ ‘‘ مریک و مفا نا ہ’’مفا‘‘ غا تقطیع کین تو دا مفک ول اگ دانا ’’نون‘‘ ئ� بٹن گڑا ’’ات ہ ے

�ھر ادا مریک ن ک �ھر پ ہوزن ا بریبر مریک ول اصولا ’’ن‘‘ تمنگ کپک انتئ ک نون پ ہ ہ ے ے ‘‘ ارا سبب نا اواری ان جوڑ مریک ول بحر نا ضرورت ‘‘ انبار لوز ’’انت ے’’غن ۔ ہ ۔ ہ

ے۔’’وتد‘‘ ئس

183

م غزلیات سوز انبار سرحال اتا یکسانیت ار مچا ےداکان بیدس گلشن سوز ٹی ہ م ملیپک ول گلشن سوز نا ےکتاب ٹی پوسکن خیال یا مضمون ئس پٹنگ اٹ ۔ ہ

راٹی دا پاننگ اک ک حسن و عشق نا مو تعریف ئ� پوروکننگ کیک ہشاعری غزل نا ہ ہ م غزل پاننگ اک ۔یت گپ ہ ہ

یت استا بریک ک ہسوز نا شاعری ئ� خواننگ ان ڈاکٹر وزیر اغا نا غزل نا بارواٹ دا ہ م پاننگ مریک‘‘ ندن بت شکنی نا اس عمل ئس ہغزل بت پرستی نا اس وڑ ئس ہ ہ ے ہ

ندا وڑ سوز نا شاعری ٹی بت پرستی نا عنصر باز کچ اٹ نظر بریک ک سوز ہبالکل ہ ر غزل ٹی جوڑ کننگ نا کوشست کرین ے۔تینا محبوب نا دروشم ئ� ہ

۔ء1972جذبات سوز 4.2.5راٹی سوز نا فکر وخیال، ہجذبات سوز، اسحاق سوز نا چارمیکو شعری کتاب ئ� �ک جذبات ۔احساس و کیفیت اتا چرجوئی یا تسلسل، زنجیر نا کھڑی تیامبار خننگ ا م غزلیات سوز، و گلشن سوز نا عشقی مضمون تا ایلو بشخ ات شعری ےسوز ٹی ہ ہ

م پاننگا ک سوز نا ’’غزلیات سوز ان تا یت گلشن سوز ٹی ‘ دا ہدروشم تننگان ہ ہ ے ء اسکان شاعری ٹی اسٹی یا یکسانیت نظر1972ء ان 1962جذبات سوز یعنی

را لمبوک، غزلیات سوز ان لگان ےبریک یعنی محبوب نا سفت ثنا یا بت پرستی نا ہ راڑان، سوز نا فکر و خیال سوچنگ نا ہاو جذبات سوز اسکان باز بڑز و لاٹ کننگ ے

واڑ نا اینو اسکان گند بریک ۔عمل یا شاعری ٹی زراب و ہ

یت ئس اف انتئ ک غزلیات سوز ٹی دا گڑا نا زکر مسون ک سوز ا ہدا پریشانی نا ے ہ ے ہ ےیوسف زلیخا نا عشقی قص جادو انبار اثر کر و اونا استٹی عشق نا خاخر ئ� ہ ہ

ے۔روشن کننگ نا سوب مسون

م ملیک ۔جذبات سوز ٹی سوز نا روایتی غزل اتیان بیدس قومی ئ� شاعری ہ دافتیٹی سوز نا قومی سوچ یا گشاد داخس شابیت خننگپک دانا سوب دا مننگ کیکہک سوز ئ� سیاسی بصیرت و سوچ نا م�ر م�ر اسکان گند خلتن انتئ ک جذبات سوز ے ے ہ

مو را دور اتیٹی دا نوشت و چھاپ مسونو ہمر یا غزلیات سوزیا گلشن سوز‘ ہ ہ ے �ھل ول خلس ہوخت ننا ڈی خاخر نا زراب ا تخوک مسون داڑ مزاحمتی رجحان پ ے ے ہے

ر ممکن ہکرین ول سوز تینا عشقی شاعری نا تسلسل و چرجوئی ئ� برجا تخنگ نا ہ ے ے رافتیان دا ندنو قومی شعر دو بریر م ہکوشست کرین ایلو داک جذبات سوز ٹی ہ ہ ہ ہ ے

ری خننگک و تینا وقتی گرج اتیکن ہسما تمک ک سوز صاحب حالت اتا مون ٹی ا ہ ے۔قومی مقصد ات لتاڑان ے

ہجذبات سوز ٹی مچ باز سوز نا خیال اتیٹی شون ئس خننگک او حسن و عشق یا ہزلف و رخسار ان زرس پیشن کائنات و زند نا بارواٹ کوکڑو کرین دنک اونا ارا ے

184

یت گپ کرین و گڑاس را اس ایلو نا ضد اریر ملیر دافتیٹی اسمان تو ےمثنوی ہ ہ ہ ہ م تسون ندن اسمان نا پار غان دا سوال اتا ولدی ئ� ےسوال ات چست کرین ہ ہ ہ ے ے

۔نمون کن من ٹھپو ہ ہ

است پائک اسمان توکاو کیو ای گفتگوحال مچا پیش اوڑا کیو اینو روبرو

ےانت دنیا ٹی تماش ئس ک پا دا جوڑ ار ہ ہزارا موڑ ار ر کسر ٹی صد ےزندگی نا ہ ہےانت پیدا مسون انسان داڑ دڑدکن ےعیش و ارام کن یا رنج غمتا گڑدکن

ہجاگ ئس او، تاجدار جاگ اس مفلس فقیر ے ہلوان ئ جاگ ئس لاغر حقیر ہجاگ ئس او پ ہ ہ

جواب� اسمانبس ندا بڑزا، دن بس بند کر اواز داےفکر والا پرغ ال جلد تینا ساز دا ے

ہم مف نی عقل نا بس عشق ٹی خاموش مر ےوش مر ہوشیار انداخ مر انداخ نی ب ے ہ ہ ہ

دا حقیقت نا زیا دن زو,رسائی مشکل ئےب خودی ان غیر بس دانا صفائی مشکل ئاسمان نا دا جوابان است بس خاموش مس

وش مس) وش ٹی ب م وشیار مس ہوش ٹی ے ہ ہ ہ (8ہ(1995گروشک ) 4.2.6

ہگروشک اسحاق سوز نا پنجمیکو شعری مجموع ئ� گروشک نا شاعری و ایلو ہم�ست نا شاعری ٹی اس فرق ئس نظر بریک داٹی سوز نا شاعری ٹی فنی بابت

ی و شون حالی نا دامن شابیتی نا کنڈا روان ندن فکر و خیال نا گشاد ہپختگی ار ہ ے ے۔ار سوز تینا مست نا و گروشک نا شاعری نا فرق ء تینٹ بیان کیک ‘

مو تخک تو اثر ہخیال مر بلند صفا ک شعر ہ ےہک شعر مر دننگا گڑا ادب نا ار خزان عجب ے ے ہ

185

……گروشک تسٹ براوی شاعری ٹی سوز ای داوڑ

کنا دا انقلابی ئ بیانس پین بس مونا……

مو نقش تخک زندس نا ےسوز غزل پاو ہ ہمو اوٹی اثر مو پخت مر لفظ ہیت ے ہ ہ ہ

……ہنا زیب تخک اگرچ جادوتو شعر کنا تخک کرامت

……ےاسمان تیٹی ار سوز مزل نا اینوےنا خیالاتا بلندی ٹی ک بالم زبر ) (9ہ

ندن او شاعری کن فن ان ہگروشک ٹی سوز فنی گرج اتا خیالداری ئ� تخس بسن ے ہ رانا ثبوت اونا شعرتیٹی داوڑ ملیک م قائل ئ� میت نا ۔بلدی یا دانا ا ہ ہ ہ

ےشاعری ٹی دا ضروری ئ مر فن ا سوز ےےب کسر انتک منزل نا طرف گام مر ہ ے

ےسوز، گروشک ٹی بحراتا روانی نا داوڑ خیال ئ� تخان ک خواننگ نا وخت تینٹ لئ ہ ے را موسیقی ہئس جوڑ مریک موسیقی نا ردم محسوس مرس کیک ’’مفتعلن‘‘ ہ

ہنازیات اثر تخوکو بحرس و داٹی روانی چس و مز ئس تخوک ئ� دنک سوز نا غزل ہ ے �ک راٹی موسیقیت خننگک ا ئ� ندا بحر ٹی نوش ۔ئس ہ ہ ہ

ہساز گڑا مز ترو شوق مر زند اگر ے ہےشعر گڑا شعر مرو حسن س ا تم نظر ے

ےیار بر یار مر است عجب شاد مرو ےبخت گڑا بخت مرو زند مرو جوان مگریت مر شوق س نا ساز مر ےزندس نا ے ے ہ ےمو وخت مر بھاز مر بڑز نظر ےپام ے ہ

186

ناز عجب‘ لاڈ عجب‘ زیب عجب، حور صفت( وش امر نا بال کر ۔است ننا مفت ہ ے (10ہ

م مریک انتئ باز وخت بحر ےول بحر وزن نا ترجیع خیال ات سبک کننگ ناسوب ہ ے ے م معتبر توئی مریک و زور نا خیال ہس ا شاعری کننگ کن خیال ئس زور اٹ ہ ے

یت نا درشانی ’’وحید الدین سلیم‘‘ نا قول سیٹی بریک ک غزل نا ہمفک انتئ ک دا ہ ہ ے تیک‘‘ تپک بلک قافی نا بابت خیال ہشاعر قافی نا غلام مریک او خیال نا بابت قافی ہ ہ ہ ہ ہ

، پ راتم بحر ئ� خیال نا زی ا ترجیع تننگا تو خیال) ۴۸ہ(غزل کا مقدم ندا وڑ ہبلک ہ ہ گروشک ٹی تنگ تنگر بائد تو دا اسک بحرات خیال نا مطابق ے۔اک بحر نا مطابق ہ ے ہ ہ ہ

ی کن رافت بحر نا درشانی کن یا بیر وزن نا نشاند ندنو غزل رسینگک ہم گڑاس ہ ے ہ ہ ہرانا تینا مقصد و مطلب خننگپک دنک ’’فعل فعولن فعل فعولن‘‘ نا ہجوڑ کننگان ہ ے

۔بحر ا سوز نا دا غزل

نین ےیات بروکا اخ ہ ہمو نا اخ گچین ر ےم ہ ہ ہ

زیب ٹی اونا رنگ چمنمونا اخ گچین ےحسن ہ ہ

دا وڑ نا گڑاس وڑک اتیان بیدس گروشک ٹی سوز نا شعری گشاد، اونا خیال اتاہپراخی غزلیات سوز گلشن سوز و جذبات سوز ان گیشتر ئ� انتئ ک سوز نا بنائی ے ۔

ے۔ء ٹی چھاپ مسون1972شاعری نا گڈیکو کتاب جذبات سوز

ہندن بیست س سال ان گڈ گروشک چھاپ مریک تو دا نیام ٹی سوز مطالع کائنات ہ ہپ خننگک و اونا شاعری شون نا پار غا کائک دنک ہان ش� ۔ ہ

مو پیال اس کن تسنس وشیاری او تسن ےکن ہ ہ ے ہ ےم س ک قلندری او دا شان س ےول بیخودی ٹی دا ف ہ ے ہ ے

……ےسوز کس اگر چائ زندگی ار انتس ے

ےصحب س خوشی نا او شام س مصیبت نا ےےزند نا بر اسمانا مچ تولن ای ئ نی

ا ب سوچن ای ئ نی ر نا زی ہبندغی ا م ہ ہنی مرک کنکن گلابس ای مریو نا بلبلسہدوستی ئ دوستی نا وڑب خلن ای ئ نی

187

……ہتسلی ک دا بیوسی ا است ناہتروسس دلاس تو انت مسک ہ

ہخڑینکا تا سرم ئی ا سیلابٹیلک نوکاب ٹی ) وش ڈب ہکنا (11ہ

2001سونج رونج 4.2.7 را اونا اولیکو کتاب ان تقریبا ہسونج رونج اسحاق سوز نا ششمیکو شعری کتاب ئ�

اسکان نا شاعری1995 ان تا 1962ےچل سال پد شینک مسون گڑا اسحاق سوز نا ےان پد نا شاعری ٹی بھلو فرق ئس ار و خاص کر اونا سونج رونج ٹی1995و

خیال و فکر‘ فنی بلدی پین بڑز خننگک سونج رونج ٹی اسحاق سوز نا شعریہاسلوب م�ست ان چٹ جتا و پوسکن ئ� انتئ ک داکان م�ست نا شاعری ٹی روایتی ے ۔ ےعشقی مضمون تا وظیف نا اس مرغنو چرجوئی ئس اسک ول او روایت گروشک نا ہ ہ ہ

مو نا بھلا بشخ پنان ے۔بننگ ان تل مرس کر سونج رونج اسکان ہ ے ہ

ےدا انقلاب یا تبدیلی نا سوب ئ� کئ کننگ کن سونج رونج نا اولیکو پن غات خواننگ ہ ے �ت پرستی نا عناصر اک ہان پد سما تمک انتئ ک داکان مست سوز نا شاعری ٹی ب ے

ر سوز نا شاعری بیر محبوب نا کدکاٹ‘ ھاٹی و دروشم ئ� ہگیشتر ان گیشتر اس� ۔ ے۔درشان و بیان کننگ نا حق اتا ادائیگی نا سیخا ٹی مرس کرین ہ

لنگ یا بت پرستی نا یت نا ادراک مس ک حسن تون است راتم سوز ئ� دا ہول ہ ہ ہ ے ے۔وظیف بیر است نا، نادانی و نظر نا دھوک ئس ہ ہ ہ

�ڑا سوز دا گ�ڑانا گژغ ا سر مریک ک قوم ئ� شاعری نا پڑا گچین خیال اتا گرج ئ� ہگ ہاو تدوکا دور نا شاعری ان داخس خوش افک او بروکا تینا مچا زند کن دعا کیک ک �و تینا زند کن دا دعا کیک ک کنا بروکا زند نا ہقوم ئ� گچینو خیال و شاعری ئس ایت ۔

ر سا یا دم قوم نا گرج اتا پورواری کن مر دا خیال ئ� شعری ےر ساعت نا ہ ہ ہ‘دروشم اٹ داوڑ درشان کیک

نداخ ال ملخموت ےزند مننگ کن کن ہ ہ ے ہےزندگی ئس قوم بشخو شاعری ٹی پوسکنو

) 45ص (

188

راوخت او حسن Turning point سوز نا خیال اتا ہمو وخت ا مریک ہرانا زکر و، وظیف ئ� کننگ ٹی اونا مو بت ہپرستی ئ� تینا است نا غلطی پائک او ہ ہ

۔زند نا چل سال تیر مسر

۔ندا خیال ئ� تینا اس غزل ئس ٹی داوڑ درشان کیک ے ہ ہ

بیوفا نا صورتا بھلان ننےمفت ٹی نا حق تین پرغان نن

لتو اگر تینا نن ےسین ٹی ہ ہہبس پن ت سین غا لکھان نن ہ ےران خس ہہاونا کنڈا زیب نا ہ

پین اونا زیب کن سکھان ننراتیان رنا او میت ب م ہم ے ہہکافراتیان پٹن ایمان نن

م ار ےسوتیا اینو ننا او ہےسا تو اود تینا سانبان نن ہ

ےسال تا خلکن چار گام اٹ منزلسنگتی ئس عشق تو گنڈان نن

ہبارنا پٹاتیان دیر پٹنےخوان ب دڑداتیان درمان نن ہ

نار ہبدگمانیک ودس اونا ہہخ درکنگن قسم قران نن) (12ہ

ےدا پاننگ مفک ک سوز مکمل وڑاٹ عشقی خیال و سرحال ات شعری دروشم تننگ ہ ہ م عشقی سرحال اک ملیر ول اگ تبدیلی ناد مس انتئیک سونج و رونج ٹی ہان پ ے ہ ہ ہ ہ ۔ ہ ہئس بس تو سوز نا شعری اسلوب یا انداز بیان ٹی پختگی و بالخی ان بس داس

�ک اونا خیال اتا پراخی اونا ب خننگ ا ۔سوز‘ غزل نا گرج ات پورو کننگ ٹی سرس ہ ے وئی شاعری ٹی تینا جتا انگا اسلوب ہسوچنگ نا گشادٹی شابیتی ان اینو سوز، برا

را ‘ و ننگ را نسبت اٹ تیز یت ئس ک زمان نا رفتار ہان درست مریک دا منوکو ے ہ ہ ہ ہ ے ہ وئی ادب و خصوصا ہتناسب اٹ ادبی تجرب غاک مرس کننگو او نسبت ئ� برا ہ ہ

189

الو نا دور و داس نا دور ٹی گڑاس تبدیلی و فرق م م ہشاعری رسینگنگ تو کپک وا ہ ہ ۔نظر بریک

سونج رونج سوز نا تیوئی شاعری ٹی ایلو شاعر اتا باز ا شعراتا تضمین اک دوموفت تینا اسلوب اٹ بیان کرین دنک رافتا خیال ان سوز متاثر مسون تو ہبریر ے ے ہ ے ہ ہ

ےامیر الملک مینگل نا دا غزل نا تضمین ئ� سوز دن نوشت کرین ہ

امیرالملک مینگلار ای اریٹ تنیا گروکس مر برک ےنن ت ہ

ارم انگا نن تانی روشن کروکس مر برک ہت ہاسحاق سوز

ےڈک گڑتی ت ننا نی مرکروکس مر برک(34ہسات تیری کن زر ئس گپ خلوکس مر برک )پ

……زیب نا تینا زرابان نی گروکس مر برک(35ےکائنات استنا روشن کروکس مر برک)پ

ےسونج رونج ٹی دو غزل نا رجحان زیات ملیک‘ سوز نا اس خیال ئس ا اونا لوز اک ہ ہ ندا سوب ئ� ک اود دوغزل ہداخس کمک و مدت ئ� کیر ک اس غزل ٹی پورو مفس ے ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ے۔یا جاگ ئس س غزل نا گرج مسون ہ ہ ہ

سونج رونج ٹی سوز نا خیال و اسلوب یا انداز بیان نا شابیتی نا گمان ئ� دا گڑاغان۔خلنگ کین ک لوزاک سوز نا محتاج خننگر یعنی لوزاک،کھپفنگ نا انتظار ٹی ئ� ہ ہ ہ

م گیشتر ت، چاچا، و بجازی نا استعمال ہداکان بیدس، سونج و رونج ٹی متل، وسا ہ ۔ملیک

وڑک کن گڑاس ۔دنک دزنا ریش ا کک، جل تا باء نا تفنگ،خل کبین ء‘� نت دو خلنگ ہ ت ات کھپفنگان رافتیٹی‘ متل‘وسا ے۔شعر ے ہ ہ

‘متلپین تا رندٹ سبک بندغ مریک( پ) ےخل کبین جاگ غا تینا مر ہ 54ے ,

………ےتفنگ دیر کیک بائ جل تا بنف

190

( پ,) 71ہاو بد پار باٹی تانی خل تفبجازی

, ب شونو زندئس ےتولنگ نا زند خراب ے ے84روزی تروکارب ئ, نت دو تو نن خلین( پ,)

……ڑسینگو ہداپار ایپار اونا هللاو کن ا کبین بسم ا )ص, ے (88ے

………ہن ا تم ٹکس او,ناچوڑا دنیا ےلپ نی رند بدی ٹی )ص, ےغریباتا ہ (113ہ

رافک قدرتی یا فطری لگیر نداوڑ گنڈنگان ہسونج رونج ٹی لوز و معنی نا سیالی ہ ے ہ مو ہبیر پوسکنویا متکنو لوز اتا کھپفنگ ان شاعری زیبا مفک بلک دن انگا لوز اتیان ہ ہ ی و فطری معن کن استعمال مفس سوز ہشاعری پین ب چس مریک اگ لوزاک س ہ ہ ے

یسن داکان ےٹی دا خوبی ار ک او لوز ئ� اونا معنی نا گرج نا بابت شعراتیٹی ہ ہ ے رافک الو شاعری ٹی کھپفنگتنو یا را م ندنو لوز کھپفین ہبیدس اسحاق سوز سد ا ہ ہ ے ہ

�ھر نگ ئ� داوڑ پ ہغیر شاعران لوز مسونو سوز اوفت ٹی شاعری و شعری رنگ و ا ے ہ ندنو لوز ‘ گڑاس رافک اونا شاعری ئ� زیبدار کننگ نا سوب جوڑ مریر ہکرین ہ ہ ے

وئی شاعری بدربدر لگیر سوز اوفت شعری لوز ےرافک سوز نا شاعری ٹی بلک برا ہ ہ ہ ہیسون نمون کن من لوز ہنا لڑٹی ہ ے ہ ‘

موزی، کھڈبینٹ، سیئٹی، شینلو، کوٹور، پت‘ ا بس، زان، م�س، اکسیر، درینگ، اڑ، دیست، ستر، دول و چاپ‘ ٹیل، ، کوتل، وانڈی شکل، بڈینگ، ساڈلفنگ، پو ہٹلپر ہ

، ترڈنگ، ۔دیر ہ

چ ہسوز تینا شاعری ٹی گیشتری محنت نا تبلیغ کیک ک تانک تین خوار زار کتن�س ے ہ ہ ئس رسینپگ‘ اکسیر مننگ کن م�س ئ� خاخر ٹی تخوئی مریک‘سوز نا شاعری ٹیشنگ‘ محنت نا فلسف ئ� پاش کیک و م�س و اکسیر نا عمل ئ� تینا ہخاخر نا درد‘ یا ہ

ند پارین دنک ہشاعری ٹی باز ا ے ہ ‘لکن جبریل ےمستائی کن ان اینو ہ ے

(63سوزتینا مس ا نی اکسیر ئ لکیرس)پ,……

191

یل دنیا ٹی نر کر ہکرک تعلیم نی حاصل ہ(182ہنر تعلیم ٹی تینا مرک کیما گرس اینو)ص,

ر خیال ہسونج رونج ٹی جدت، نا پار غا سوز نا خیال اک سفر کرس نظر بریر او ہ ہ ہ ب نظر بریک‘ وطن دوستی‘ ڈغار نا رکھ چیٹ ہئ� گچین وڑٹ پاش کننگ ٹی سرس�

ی کننگ‘ سوچ و جسمانی وڑاٹ غلامی ان مر مننگ و اجوئی نا تلقین ہو داد خواج ے ہکرین دنک ے ‘

ےکسس پاپ اف دافت میرات سوزی ببو کین نن ہتینا ملک ئ خواج

) 94سونج رونج, (غلامی پنس, بس گچینو اسل اف

ےخراب داد پائک ننا دین اینو) 46سونج رونج, (

سوز نا فارسی شاعری 4.2.8, ارا غزل فارسی زبان ٹی نوشت ئ1972�، جذبات سوز 1969گلشن سوز ہٹی اس ہ

ہدنتو او دور ٹی سوز نا تول او بش سندھی شاعراتون گیشتر مسون انتئ جند ت ے ے ندا سوب ئ� ک اونا شاعری ا سندھی شاعری نا اثر ار ینگان دادکوٹ ٹی ر ےش ہ ہ ے ہ ہ وئی فارسی اردو و سندھی زبانتیٹی نوشت ئ� را برا ہندن سوز نا اس حمد ئس ہ ہ ہ ہ

م وئی ان بیدس اردو، فارسی و سندھی زبان تیٹی ہراڑان دا سما تمک ک سوز برا ہ ہ ہ۔شاعری نا لائخی تخک

مو حمد ان گڑاس بند ہنمون کن ہ ,ےدیر مثالٹ ن ان بار ے

ےتینٹ نی اس ا سرکارہروشن است از جلو ئ تو

ےتوب د ئ پئور استار ےہےخالق تو مالک تو ہے

اھین سب جو پالنڑھارخالی نیست از حکمت تو

192

جیکی شی اھ منجو سنسارر وختس ڈکھکوک ئس ہظا

ہے تو تعجب کا اسرارہفت فلک را غیر ستون

ےتون بنایا ا سرکار ےاللهننڈ ن کر پڑھ الاا ہ

(13سوز ننکان مر بیدار ) سوز نا داوڑ نا شاعری ملا عبدالحکیم مشوانی، پیر محمد نیمرغی ان متاثر خننگک

را وڑ م اس غزل, اسٹ ان زیات زبان تیٹی ار بازاسخن نیمرغی‘‘ ٹی ہانتئیک ے ہ ہ ہ ۔سوز نا بڑزکو حمد اسک

ارسخن‘‘ ندن فارسی ٹی ب وئی ان پد، فارسی زبان ٹی شاعری کرین ہسوز‘ برا ہ ے ہ رانا زکر گروشک ٹی کننگان ول اینو اسکان اونا دا ےاونا غیر مطبوع کتاب نا پن ئ� ے ہ ہ

‘ اونا فارسی شاعری نا وڑک گلشن سوز و جذبات ےفارسی نا شاعری چھاپ متن ہسوز ٹی خننگک دنک ‘

(1969گلشن سوز)ہدلم برد,بیک لحظ ک اں یار ہ

بگفتار، بگفتار، بگفتارلب ئ یار دلارام عجب اندشکربار، شکر بار، شکرباروش مرابرد ہبیک لحظ خرد ہ

برفتار، برفتار، برفتاربت ئ شوخ دلم کرد چوپرخون

ہب تکرار، ب تکرار، ب تکرار ہ ہہدوصد رنج غمم دادک ان شوخ

ہب انکار، ب انکار، ب انکار ) ہ (14ہچو م فارسی نا اس غزل ئس دو بریک داکان بیدس سوز نا پین ہجذبات سوز ٹی ہ ہ

۔فارسی کلام دوبفک

193

1972جذبات سوز ہشب ئ وصلش ک باز اید ک ناید ہ

ہحقیقت از مجاز اید ک نایدےتصور روئ جانان است پیشمہصحیح ازمن نماز اید ک ناید

ی بخت ئ من شد ہشب ئ فرقت سیاہصباح ئ وصل باز اید ک ناید

ےخبردار ا فقیر عشق بشنو ےہک از خوبان نیاز اید ک ناید ہبخندان گفت دلبر دید ماراہب سوز من گداز اید ک ناید) ے (15ہ

وئی نا وئیل 4.2.9 ہغالب برام ودی کرین یعنی بازاک ےسوز نا شاعری ان بیدس اونا پن و لقب‘ اس ویل ئس ہ ہ را پیمان غاتا زی ا سوز رفیر ک یت اک کاٹم وئی پار داڑان باز ا ہاود غالب برا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ ے

وئی پاننگان انت ادب ٹی یا شاعری ٹی کس کس ئ� نا مٹ و مثال ےئ� غالب برا ہ مننگ کیک یا ایا؟

رکس تینا تینا وڑاٹ ایتک یا باز اتون دانا رانا ولدی ئ� ندنو سوج ئس ہدا اس ہ ے ہ ہ ۔ولدی افک

وئی پاننگ ٹی ارا بندغ نا دو ار یعنی حافظ سلطان احمد نواب ےسوز ئ� غالب برا ہ ی، ی و مولوی عبدالباقی درخانی کل ان مست، حافظ سلطان احمد نواب شا ہشا ہ

ےگلشن سوز نا پیش لفظ ٹی دا گڑا نا انکشاف ئ� کرین ‘ ’’ را اردو ٹی مرزا غالب نا ئ� مو مقام ئ� وئی شاعری ٹی ہک اسحاق سوز نا برا ہ ہ ہ هللانتئ ک سوز نا شعراتیان مرزا اسدا غالب نا خوشبو بریک‘‘ (گلشن سوز،پ ہ )7ےہندا کتاب نا د میکو پن غا مولوی عبدالباقی درخانی سوز نا تعارف ئ� داوڑ نوشت ہ ہ ہ

۔کیک

’’ فصیح السان، بلیغ البیان، شاعر ئ� شیرین زبان، بلبل ئ� بلوچستان، غالب ئ�وئی‘‘ (گلشن سوز‘پ, )10ہبرا

194

ہکتاب نا نوشت نا سال ئ� درشان کننگ کن، قطع تاریخ نا پنٹ مولوی عبدالباقی وئی پاننگان ے۔درخانی نا دا قطع ٹی سوز ئ� غالب برا ہ ہ

ےمبارک مر سوز ن بار بار ےوئی تا غالب نی ئس زیبدار ہبرا

ا نا شعراک جوان اللهعجب ا اللهار ہمریک است خواننگتو باغ و ب

ہدرخانی نوشت کرک سن ئ ہ(16مسک گلشن سوز اینو تیار)

وئی پاننگ ان سوز ٹی خودستائی و غرور نا ماد ودی مس ہسوز ئ� غالب برا ہ ے۔راڑان اونا شعری سوجندی گواچی مننگ دا گڑانا درشانی ئ� تینا شعراتیٹی باز ا ہ

وئی نا لقب نا حقدار ئ� گڑا ۔نداتیا کرین اود دا یقین مس ک او واقعی غالب برا ہ ہ ے ے۔ ہم کرین او راج ان دا خواست گار ئ� ک اود یت نا درشانی ئ� سونج رونج ٹی ےدا ہ ے ہ ہ

وئی پاننگ ئ� ۔غالب برا ہ

‘تینا خودستائی و تینا غزل نا اثر، دانا بڑزی ئ� دن بیان کیکہاستاتا مزل مف ک امر تینا غزل ٹی

ےموجود ار تینا دتر تینا غزل ٹیر است ٹی داخل ہیتاک کنا است نا ہ

ہجادو نا ار پار اثر تینا غزل ٹی ےہاینو نا جتا زکر درونا ک جتا یاتم ک خبر تینا غزل ٹی ہپگ نا ار ہ ے ہم ہزیباتا ستا زیب نا اوفتیان گل ہ

ےوڑ وڑنا ار رنگ مگر تینا غزل ٹیوئی ہمف بڑز غزل ٹی نا امر جاگ برا ہ

(17ےغالب نا ار سوز اثر تینا غزل ٹی )را مقام ئ� اوڑسکان پین کس ئس وئی ادب و شاعری ٹی ہاسحاق سوز، نا برا ہ ند ئ� اود کس ئس را ندن مرزا اسدا غالب نا اردو ادب ٹی ےرسینگ کپک، ہ ہ الله ہ

195

ر کسئ� اونا تخلیق‘ خیال و فکر نا نسبت پاننگ ئ� و یات کننگ ہسرکننگ کپک بائد ے ڑتوما شاعر اتا علم ہئ� اگ کس ئ� پین شاعر س نا پن اٹ یات کننگ ئ� تو گڑا دا ے ہ ر کس وئی ادب ان دا روایت ئ� داس کشنگ ئ� ہو فن تون مسخر ئس بائد برا ہ ہ ے ے۔ ندو ر نویکل ا بندغ تینا جتا ئ� ہئ� اونا تخلیق و کاریم تا زی ا جی و جان کننگ ئ� و ہ را شاعری گروشک و سونج رونج ٹی خننگک اونا اسلوب ہجاگ ئس کڑزک سوز نا ۔ ہ

۔انداز بیان پین کس تون ملیپک

4.3 مولوی عبدالباقی درخانی)1914-1985(م سار ہمولوی عبدالباقی درخانی نا سلسل فکر، مکتب درخانی تو گنڈوک ئ� دانا ہ ہ را ہسنبھال مکتب والا ئ� عبدالباقی درخانی، باقاعد ئ� شاعرس تو الو انتئ ک اونا ہ ے ہ ۔ ہ ی و ‘ وئیل اتا نشاند ہکتاب اک دو بسونو اوفتیٹی اونا جند نا تخلیق کم ئ� بلک مسل ہ ہ

ےمعلومداری تننگ نا کوشست باز ئ� دنتو او باز کتاب نوشت کرین اونا منظوم ہ ۔نوشت اتا گئونڈو جاچ ئس

1965ترقی نا رفتار( ) 4.3.1ہبڑزکو کتابچ تو منظوم ئ� ول داد شاعری نا کتاب ئس پاننگ کننگ کپن انتئ ک ے ہ ے ے ہ ےداٹی، ضلع کچھی نا حالیت اوڑ شونداری نا کاریم تا جاچ اوکان مست نا حکومت

را مثنوی نا ی و ایلو کل وئیل ات منظوم انداز اٹ پیش کننگان ہاتا عدم توج ے ے ہ ے۔دروشم ٹی ئ� ول داٹی شعریت ن مننگ نا بریبر ہ ے

مو وخت نانا ظم ئ� تعریف کننگان راٹی ے۔وڑک کن گڑاس بند، ہ ہ

ہدا ننا ناظم ک مس تعمیر دوستملک نا ترقی نا دامن گیر دوست

ہزیاد کاریماک مکمل مسونوکل تیارو پورویا بسونو

ےمچٹ تو داڑ سلوک ا حبیب ے ےہکل تیاری ا بریر عن قریب

ےپین او تعمیرات کرین چاتیارےتسن دا شوق ک اود کردگار ہ ے

، نالی پل درختات کر ےچشم ے ہ( ےشھر ئ رونق جوڑ سڑکات کر (18ے

196

مو وخت نا ڈپٹی کمشنر راٹی ہترقی نا رفتار، شانزد پن غا تالان، کتابچ ئس ہ ے ہ ہ ہ رافک ضلع بھاگ ٹی شونداری نا ی تا ذکر ئ� کرین ہقلات، ناظم بھاگ نا است خوا ے ہ

ےکاریم ت بناء کریر گوک فنی حوال اٹ گرج اتا خیالداری ار ول فکری بابت داڑان ے ہ ہ ے را جوان انگا شاعری کن ضروری مریک بیر داٹی کاریم تا وس رسینگپک ہچو کل ہ ہ ہ

لنگان ے۔جاچ ئ� ہ

ارمان)1969( 4.3.2یت و گپ ات شعری دروشم تننگان داٹی ےبڑزکو کتاب ٹی، چنا او باو نا نیام ٹی ے ہ ہ

رافک مو احساس و جوز غاک ڑ نا احساس ات درشان کننگان ہچ�نا خاص کر مس� ہ ہ ے ے ہ۔گلوبالی نا دیک یعنی عید یا برام نا ساعت اتیا ودی مریر

ہاس مسڑ ئس ک اونا باو پیشن مریک او مسڑ نا حد ان زیات امیت اک مریر ک ہ ہ ہ ہ تیک انتئ ک چنانا دا احساس اک پین بڑز �چ، موچڑی ہباو بریک کنکن پوسکنو پ ے ہ ہ

لیر �تک موتم پ مسرت گلوبالی ٹی خنک ول دا چنانا ارمانک راتم او تینا ہمریر ہ ہ ے ے ہ ہ ہ را مخمس ترجیع بند ٹی �راغا بریک دا اس مرغنو نظم ئس ہراتم باو نا ت لاش ا ے ہ ہ ہ ہ

م نوشت ئ� نمون کن گڑاس ہنوشت ئ� دا کتاب نا ایلو جوانی داد ک دانا اردو‘بدل ہ ہ ہ ے ہ راٹی چنانا امیت اک باو نا پار غا تفوکئ� دافت شاعر امر شعری دروشم ےبند ہ ہ ہ

ے۔تسون

ن ر عید داس بس ےباو جان ہ ہہ ہےر طرف خوشی نا چرچا مسون ہنا چناک غمناک اراٹی توسنوہنیک کاٹم جان ئ تینا تسونوراوختا بروس ہنی کنا باو ہ !

……ےمسراک ب چارغان گو ئ دریر ہ

نام دوتیا زیبا مریر ہخلکر ےعید نا د پوسکنو جوان پچ کریر

زری دارو موچڑی نتی اریررا وختا بروس؟ ہنی کنا باو ہ

……ابا جان ای نت شپاداٹ دا زمان

197

ےلگان خل نت ٹی کنا نا گمانمس دتر جاری کنا نت ا,شمانچرنگان مجبور ای پراٹ غمان

راوختا بروس) ہنی کنا باو (19ہم شاعر نا جند نا تخلیق بیر واقع غات ترتیب تننگ اسکان خننگک اک ےدا کتاب ٹی ہ ہ ہ را ہانتئ ارمان نا قص سجفوکو گڑاس اف بلک راج نا اس کڑدار س نا واقع ئ� ہ ے ہ ہ ہ ے رافتون چنکا مسڑ مو طبق ئ� ان غا واڑ اٹ گھیمروک ئ� ایلو کنڈان شا ہغریبی نا ہ ہ ہ ہ ہ

م کوپ کننگ نا تغ خننگ ئ� اونا تغ تا پورواری اونا باو نا بننگ تون مریک ول ےتین ہ ہ ہ ے مو تغک کل دیر مریر راڑان مسڑ نا مچا ارمانک او ہ۔باو میت نا دروشم ٹی بریک ہ ہ ہ

ء1972ہسپاسنام 4.3.3راٹی ضلع کچھی نا ڈپٹی کمشنر ’’محمد ‘‘ ہمولوی عبدالباقی نا دا کتابچ ’’سپاسنام ہ ہ

ری‘‘ نا کچھی ٹی خذمت اتا یات گیری ئ� مثنوی نا دروشم ٹی کننگان ے۔عمر خان ز ہ م کرین ےداٹی ملا فاضل نا علمی و ادب دوستی اونا خذمت و مقصد اتا درشانی ئ� ہ

ر وڑٹ کمک کننگ‘ڈھاڈر ان اخبار ئس کشنگ نا وئی ادبی سنگت نا ہندن برا ہ ہتنگ نا طلب و خواست ئ� ولت(تا ہخواست اتیان بیدس روڈ، بجلی و ایلو وادانی) س ہ

ے۔منظوم وڑاٹ سپاسنام ئس جوڑ کرین ہ

ےعبدالباقی درخانی نا دا نوشت تو منظوم و مثنوی ئس نا دروشم ٹی ار ول ے ے ہداد ادبی نوشت یا شاعری نا پلو ا تخنگ کننگ کپن انتئ ک ادب یا شاعری کن ے ہ ے ہتخلیق نا مننگ ضروری ئ� دا وخت اسکان مولوی عبدالباقی نا اخس ک نوشت ےمونی بسونو دافتیٹی معلومداری تننگ نا کوشست کننگان یا گڑاس واقع غات ہ ے

رافک سوجندی)تخلیق(نا بشخ جوڑ مفس تنگان ہ۔منظوم ہ ے ہ

ہسپاسنام ان گڑاس بند ‘ر ئس ےفاضل اباد جوانو زیبا ش ہ

وکا دیر ئس ر نا خڑکا و ےش ہ ہنداڑ موری تنگ ار ےجونا ے ہر نا نقصان ک بدرنگ ار ےش ہ ہ

جوٹی زوراکو سیلابس بریکنا گمان اونالی ان پیشن مریکر ئ جواننگا ننا نقصان کیک ہش

198

ر نا حیران کیک ہبندغات ش ےچندی گمر و, مست نا سیلاب ٹی

ر تما دیر نا گرداب ٹی ہشربانی داس کر عالی جناب ہم ہ

ر نا مضبوط کر تندوتناب) (20ہشء1972سوغات( جون 4.3.4 )

مو وخت راٹی ہسوغات، مولوی عبدالباقی درخانی نا مچ کروکو شعری کتاب ئس ہ ے ےنا شاعراتا غزل ات ترتیب تننگان دافتیٹی مولوی یعقوب شرودی، غلام حیدر ے

ےحسرت، مولوی حکیم خدائ رحیم، حاجی گل محمد نوشکوی، صوفی عطا محمد ڑی، مولوی حاجی محمد عمر، ہسمالاڑی، پیر محمد زیبراڑی، اسحاق سوز، تنگو ل وانی، میر واحد بخش جمال، ظفرمرزا، نادر ہامیرالملک مینگل، میر عبدالقادرشا

وئی، مولوی عبدالغفور درخانی، ملک محمد ہقمبرانی، تراب لاڑکانوی، عبدالعزیز برا ڑی، ین، امیر اکرم، مولوی محمد خان ل ہرمضان بلوچ، میر مدد خان شا ہ

ڑی، عبدالغفور احسن خارانی، کریم بخش سائل، محمد جمیل ہمیربشیراحمد ل رئیسانی، مولوی محمد اسماعیل مینگل، موسی طور، مولوی محمد دین مریض،

۔عبدالرحمن غور و رئیس نبی داد استا غزل اک اوارو

رافت ’’مڑی شاعر‘‘ پاننگ کننگ کین دانا مو شاعراتیان ئ� م ہمولوی عبدالباقی ے ہ ہ ہ ہشعراتیٹی تخلیق باز کم نظر بریک انتئ ک اکثر دا واقع و قص یا کس ئ� نا صفت و ہ ہ ے

یسون باز ا اخبار و رسال غاک دنک معلم، الس، ہثنا خوانی ئ� منظوم لویس ٹی ہ ے۔ ہ رافک سرکاری سرپرستی مو وڑنا اخبار و رسال یا کتاب اک ل یا ہگلزمین، قومی ا ہ ہ ہ

رافتا پس منظر ٹی ، ہٹی نوشت کننگانو دافتیٹی درخانی نا شعری نوشت اک ملیر ہ ہ ہم ضرورت لالیچ ئس خننگک یعنی مولوی ئ� کمٹڈو شاعر ئس پاننگ کننگ کپن یا ۔ ہرافک محکوم و را ڈغار نا ڈکھ و گھڑتی ٹی نوشت کیر یا مو شاعراتیان اف ہاو ہ ہ ہ ہ ول کن نوشت کیر مولوی نا شاعری ٹی گیشتری بیوروکریٹس یا اعلی ہ۔لاچار ا ک ہ ہ وئی پوسکنا ندا سوب ئ� ک اینو برا ہطبق ئ� خوش تخنگ نا کوشست اک خننگر ہ ہ ہ۔ ہ ندا، بابو عبدالرحمن، را مقام و مو مقام ئ� جوڑ کتن ہشاعری ٹی مولوی تینکن ہ ے ہ

۔نادر قمبرانی یا اسحاق سوز و یاسین بسمل اسک سلوکو

ڑی )ودشت,جنوری 4.4 (1946ہمیر بشیراحمد لرا دور نا وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور نا شاعر اتیان ئ� م برا ڑی ہبشیر ل ہ ہ ہ

وئی غزل نا کوالخوا شاعر اسحاق سوز ئ� پاننگک دا دور نا گیشتری ہسرخیل یا برا ہ م اس ایلو ہشاعراک سوز نا اسلوب ٹی شاعری کرینو او اوفتا سرحال و خیال اک ہ مو مضمونک ئ� ، جوروجفادا جر و فراق، گل شکو ہان خڑک ئ� یعنی حسن عشق، ہ ہ ہ

199

اسکان نا شاعری ا غالب اریر و دا اسلوب نا ودی کروکا1990ان تا 1960ہرافک ندا وڑ ئ� اونا سرحال ر مس کتاب نا اسلوب ہاسحاق سوز ئ� انتئ ک اونا بنائی ا ہ ہ ہ ے معصر مسون ندن انتئ ک دا سوز نا م ڑی نا شاعری ےاک اسٹ ئ� میر بشیر ل ہ ہ ے ے۔ ہ ہ ہ

ے۔دا وخت اسکان اونا اس کتابچ ئس چھاپ مسون ہ ہ

1966دستونک 4.4.1راٹی سی غزل و اس اجو نظم ئس نوشت ئ� دستونک ۔دستونک غزل نا کتابچ ئس ہ ہ ہ ے ہ

را اسل لوکو داٹی غزل نا ہنا مضمون و سرحال اک سوز نا روایتی اسلوب ان ہ جر فراق نا ساعت اتا یت گپ یا حسن عشق نا قص یا ہتعریف ئ� یعنی نیاڑی تون ہ ہ ری و محتاجی دا کل ہاحساس، محبوب ان گل شونی، زلف وماپراتا اثر، عاشق نا ا ہ م جاگ جاگ ہدستونک نا نوشت اتیٹی خننگر دستونک نا شاعری ٹی روانی ار وا ہ ہ ے ہ۔

مو چ دو بفک بلک ہئس فنی سبکی تیان غزل اتا روانی پنک داٹی پوسکنو لوز، ہ ہ رافک تینا اسل معنی کن پاننگر ہمتکنا یا روایتی ا لوزات مونی پدی کننگان ہ ے ے

۔دستونک ان وڑک کن غزل ئس

زندگی ئ کنا ظالم خراب کریسیت تو کن کباب کریس ےاس ہ ہ

ےبیخی باز ٹپ کنا است اول انےکنا جان ئ نی انتئ عزاب کریس

! اینو کنا جان ئنا جدائی خاخر ےا ہہکنا دلبر اس وار نی تو بریس

وش اف ہب خیال اٹ نا محبت ٹی ےےکل دنیا نا خوشی ئ کن ان نی دریس

!بشیر نا زندگی نا چراغ ہگل مس اہزند اتو داس نی حساب افیس) (22ہ

ی کھپفنگ ان شاعر ہدستونک ٹی ردیف و قافی غاتا ازادان استعمال ملک دافتا س ہ ہ ہنابلد خننگک ایلو دستونک ٹی مدام ’’فعل امر‘‘ان غزل اک بنا مریر دنک ہ ۔ ‘

یر ای کریٹ ہبرک زیبا نیک ز ہرف تینا فقیر ان ہبرک حال ہبر کنا پھل نی بر کنا سا نی

لک بدن کنا ہزو بر صنم کنا خاخر 200

برنی او کنا صنم بوا……………

ہدا است نیک بیقرار انتئ بفیس ے ے ہےبر دوست داڑ نیکن بیمار تموکٹ ای

……………یر اٹ ای ہبرک زیبا ز

……………ےبرک نی ب وفا اینو

……………برکنا او دردنا دوا

جر، فراق نا علامت ئ� دستونک نا گیشتری نوشت اتیٹی’’ ہبر‘‘ یا برک نا تکرار، رافک ہشاعر نا یکئی و تنیائی نا احساس و محبوب نا جتائی نا گھڑتی درشان مریک

وئی غزل نا روایتی اسلوب ئ� زند تخیر ہ۔برا ہ ہ

کریم بخش سائل 4.5یت و گپ اسحاق سوز1964سائل ندا سال اونا ہء ان شاعری نا پڑا گام تخان ہ ے

تیک، سائل نا راد منت کننگ ان گڈ سوز، سائل ئ� تینا شاگردی ٹی ہتون مریک ے ہ م سوز نا روایت اتا برجائی یت، یا خیال ئس تو افک داٹی م پوسکنو ہشاعری ٹی ہ ہ

ے۔ئ� دا وخت اسکان کریم بخش سائل شانزد پن نا اس کتابچ ئس نوشت کرین ہ ہ ہ ہ ہ ۔

1970( )غزلیات سائل ( 4.5.1م ندن سائل نا �ل ٹی حمد و نعت ان پد گڑاس غزل نوشت ئ�، او ہغزلیات� سائ ہ ہ

وئی پوسکنا چ درک لگپک برا ہشاعری ٹی پوسکنو فکر، خیال نا مر مر اسکان ۔ ہ ء اسکان نا مچا شاعری ٹی موضوع و1980ء ان تا 1960شاعری نا اولیکو دور

ناد ئ� گئونڈ وئی شاعری نا پ �ھٹ و برا ال اتیٹی یکسانیت ار داٹی غزل نا ک ہسر ہ ے ہ ڑسیس پیچیس مو من روایتی ئ� تشبی و استعار و متکنا ردیف وقافی غات ہکننگان ہ ہ ے ہ ہ ہ ہ ہ ے

غزلیات سائل ان نمون کن غزل ئس ہشعری دروشم تننگان ے۔ ‘ےحسن نا دا ب مثال ئ ساقیا

201

ر کمال ئ ساقیا ہمنو نا ہےتاز ئ پھلاک ار موسم گچین ہکر نصیب تینا وصال ئ ساقیاہپرک ایتک پیال اس مشتاق نی ہہپیال نا اوھم خیال ئ ساقیا

ہتسونس دونو کن نی پیال اس ےہدنک نا تینا جمال ئ ساقیا

ر زمان ہن کرو ئ یاد سائل ے(23مر کرک رنجو ملال ئ ساقیا)

(۱۹۴۵مولانا عبدالغفور احسن خارانی )و دشت‘ 4.6وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور نا شاعراتیان احسن م برا ے۔احسن خارانی ہ ہ

م شاعری کرین وئی ان بیدس، بلوچی، سندھی‘ فارسی و اردو ٹی ے۔خارانی، برا ہ ہ

مودو البت معصر اتیان جتا ئ� خیال، فکراک ہاحسن نا شعری اسلوب مچ باز تینا ہ ۔ ہ ہ ہغزل ٹی مچ باز تجرب خننگک بازاغزل اتا بیر کیرغان ٹک بریک و جاگ ئس باٹغ ا، ہ ہ ہ م ہداکان بیدس، روایتی خیال ان زرس پیشن مریک یعنی چپ چاگرد نا واقع غات ے ہ

تیک احسن نا بلوچی ٹی گیشتر کتاب اک چھاپ مسونو دنک ہشعری دروشم ٹی ۔ ہ ہگلدست عبدالغفور، تخیلات� غفور‘ گفتار احسن، دیوان احسن نا اس بشخ ئس ہ

وئی شاعری ا تالانئ� داکان بیدس جذبات� ۔بلوچی ٹی ئ� تو ایلو بشخ ت برا ہ ہ راٹی غزل نا پلوٹی شابیتی کرس روایتی وئی شاعری نا کتاب ئ� ہاحسن‘‘اونا برا ہ ہ

م شعر اتیٹی سوگو کرین یپار نا فضا ئ� ے۔خیال ان بیدس داپار ہ ہ

یت ئ� م اسک دا ہاحسن خارانی شاعرئس مننگ ان بیدس، عربی نا عالم ئس ہ سون مریک ک احسن خارانی، تینا زند ئ� تینا دواٹ کھٹفنگ ٹی ہپاننگ وخت ا است ہ

ب مس یعنی او خودکشی کر ے۔سرس� ہ

نگ ا‘ م عصر اسک اونا داوڑ اٹ ک داد کوٹ ٹی احسن نا را ش ہاسحاق سوز ہ ہ ہ را سوز تون سوگو ئ� ول چھاپ متن ے۔سدبند نا، مسدس ئس نوشت کر ے ہ ے ہ

۔(1973جذبات احسن ) 4.6.1ہدنتو احسن خارانی تینا کتاب نا دیباچ ٹی نوشت کیک ہ ،

202

’’ ڑد وئی زبان ٹی مچ باز شاعری نا مشق کریک و نن و سوز صاحب ےسوز‘ برا ہ ہ ہ ہ ا ن و اونا زی �س� وئی طرح ت ہشاعری نا موضوع ا تبادل خیال کرین و اسٹ ایلو ئ� برا ہ ہ ہ ہ

‘‘ ےطبع ازمائی کرین گویا ک ننا ئ� سوز صاحب نا شاعری اس د نا پیدا مروک ے ہ ہ ہ )10ہ(جذبات احسن‘ پن

ندا ہبڑزکو اقتباس ان دا درشان مریک ک احسن خارانی و اسحاق سوز اس ہ ہ ڑتوماتا خیال فکر اتیٹی فرق ار سوز نا روایتی ئ� وئی شاعری کرینو ول ے۔برا ہ ے ہ

ر سرحال ا نوشت کرین ‘ احسن خارانی روایتی اسلوب ان بیدس ےاسلوب ئس ہ ہ ے ندا بشخ کرین اولیکو بشخ ٹی حمد، نعت، مود جذبات� احسن،، ئ� او ارا ہدنک ے ہ ہ ذیب) نا سرحال ات درشان کننگ نا کوشست کرین ےغان پد، قومی بود بیرشت(ت ے ہ

ندنو غزل نوشت کیک ہارٹمیکو بشخ ٹی غزل اتیٹی، تجرب کن تجرب کرین جاگ ئس ہ ہ ے ہ ہ یسون او جاگ ئس ہرافتا بیر باٹغ ا ٹک مریک و جاگ ئس غزل اتا کیرغ ان ٹک ات ے ہ ے ہ ہ ہد اسکان راٹی احسن تینا ہب ٹک ا نوشت اک ملیر یقینا دا خواری نا کاریم ئس ہ ے ہ۔ ے بک کننگ نا سوب ب خننگک ول غزل ٹی دن انگا تجرغاک خیال و فکر ئ� س� ےسرس ہ رافتا اود گرج مو لوز اتیا توج ایتک ےمریر انتئ ک دافتیٹی شاعر خیال ان زیات ہ ہ ہ ہ ے ہ ؟ یا شاعری نا عناصر ‘ ک فن� شاعری یا رمز شاعری انت ئس یت ات ندا ےمریک ہ ے ہ ہ

۔اک انت ئ�؟ دافت دن بیان کیک ے

ہبنک ا خواج ک ن پاو شاعری انتس ے ہ ہ ےری انتس لی ئ دا فن نا ما ہددیفنگ ہ

، ردیف‘ صاف شعور ، کافی ،تشبی ہکنعای ہ ہری انتس ہعروض علم ک باطن و ظا ہہنقاط، تحت و فوق النقاط‘نقط سوا

ۃسخن تو شامل قو دلاوری انتسہتخیل ئ ک رسیفنگ اسمان او جاوزن تو بحر مرتب برابری انتس

م مر ےسخن وری تو سخن جوانی سخن ک ف ہ ہ(24ہبروک احسن خوش رمز شاعری انتس )

ر چنکا نکت ت درشان ےجذبات� احسن نا اولیکو بشخ ٹی احسن اصلاحئ� راج نا ہ ہ میت ئ� بر، بزغر، شوان، محنت کش علم دافتا ا ہکرین داکان بیدس او شاعر، ر ہ ے

ندن تین پتینی‘ ر پیش نا بندغاتا محنت، کڑدار نا زکر ئ� کرین ہدرشان کرین ے ہ ہ ے ہایلمی و مسلمان تیٹی یکوئی، مسلمان ت عقید توحید نا پیروی کننگ نا رمائشت ے

ندن، م تسون ہتون اوار مسلمان تیان گل شونی، اوفتا گل شونی نا ورندی ئ ے ہ ے ہ ہ

203

ی تون ، داکان بیدس، راج ٹی تالان ا ب پردئی نا نشاند د ات نازیفین ہوطن نا مجا ے ے ے ہ م پائک لم باو نا خذمت کننگ نا تلقین کیک سادئی نا زی ا میت ئ� ہاوار، پرد نا ا ہ ۔ ہ ہ ہ

۔اونا نوشت ان من بند ہ

م ساد بین ہساد مرنی‘ ساد کن ہ ہ ہنین س اگر خوشتر ہزندگی خوا ہ‘خوان قران و ھر لا تسوفواتر گچین ہکپ بدخرچی گنا م ہ

ہزیاد خرچ او ایلمو شیطان ناہر مف شیطان‘ ن اگ کرین ے ہ ہہکین ایلم سادگی نن اختیارلین ) م ہکان ایلوفتان سبق دا (25ہ

تنگ �نیئت راٹی غزل نوشت ئ� احسن تینا غزل ٹی پوسک ہجذبات احسن نا ایلو بشخ ۔ ہ ہ ۔نا کوشست ٹی لگوک ئ�

میت ا اونا غزل ئس نا گڑاس بند ےعشق نا بھلنی و ا ہ ‘عشق طاقت، عشق دریا، عشق بس

ر سراپا غرق مس ہہعاشق اوٹی ہعشق ظالم بس ک مس عاشق ختم

ہعاشق ئ بیچار رسوا خلق مسر طرف ہعشق دانگان عشق اونگان رتا شرق مس ثل عشق ہمغربان ہ

م روان راتم بس ک مس عقل ہعشق ہ ہےدنک عاقل، ب عقل نا فرق مس ہ

‘ گدائی ا بٹک ات ےعشق شا ہہرک محمود او کروکا دلق مس ہ

م زند اف ہعشق غیر‘احسن ک او ہ ہ(26چاخوراک او کین و یادا رزق مس )

204

وئی اگست 4.6.2 1977ہدیوان احسن بزبان بلوچی و براوئی زبان ٹی نوشت ئ� بلوچی بشخ ت واقعی دیوان را بلوچی و برا ےدیوان� احسن‘ ہ ہ ہ ندن �سکان ردیف و قافی تا ردوبند اٹ نوشت کننگان را الف‘ ان ی‘ ا ہنا وڑاٹ ئ� ے ہ ہ ہ

وئی نا بشخ ئ� داٹی غزل میکو پن غان تا اس سدومس پن اسکان برا ہشست� س ہ ہ ہ ہ ہ یئت اٹ جتا جتا سرحال اتیا نوشت اک رسینگر داپاننگ مریک ک ہنعت و نظم نا ہ۔ ہ

م عصر شاعراتیان زرس مستی ئ� یعنی ہخیال و فکر نا بابت، احسن خارانی، تینا چ را کوشست ئ� کرین او دور ٹی داوڑ مننگ نا �ھٹ ئ� تالان کننگ نا ہاو غزل نا ک ے ہ

ال ئ� سوگو کننگ ئ� رسر ۔گمان مفک ک غزل نا دروشم ٹی ہ ہ ہ

ندا وئی شعراتیٹی جدت نا ردوم خننگک و متکنا روایت اتا ہدیوان احسن ٹی برا ہ وئی نا جدت پسند ہپوسکنو خیال و فکر، گروشک عبدالغفور احسن خارانی ئ� برا

۔شاعراتیٹی اوڑد کننگ نا سوب مریک ہ

ندا سوب ئ� او جاگ ئس دن پارین �ر اعتماد ے۔او تینا ت نا بندغ ا پ ہ ہ ے ہہ

ےغم کن منزل نا انتس را برکنتو ار ہ ےم سفر کنتو ار م طبیعت‘ ےم خیال و ہ ہ ہ

ہنی خرابس ای خرابٹ‘ نی ک جوانس ای ک جوان ہےنیکی اٹ نیکی بدی ٹی بدکسر کنتو ار

ہانقلابس بسن داس سخن ٹی مشکل اف ےےرمز شعر و شاعری نا پر اثر کنتو ار

ر ماحول ٹی ہزلزل پیدا ای کننگ کیو ہ ہےمس قلم دوٹی کنا زیر و زبر کنتو ار

ےاف خریدار سخن نا‘ قوم عقلان مس فقیرر کنتو ار ر لعل و گو ، ائو ورن ےب ب ہ ہ ہ ہ ے

ناٹ ہنا شناسا تاک مونا ای لغت خلقٹ ہ( مت و غیرت نا دتر کنتو ار ر ےاحسن ہ (27ہہ

دیوان احسن ٹی، احسن خارانی لوز اتا معنیاتی شابیتی تون گوازی کیک یعنی،مو دور ٹی احسن نا شاعری تنگ لوز ات ارٹمیکو معن کن پاننگ نا رواج ہتشبی غاتا ہ ے ہ ہ

مو ، زلزل پیدا کننگ، عقلان فقیر مننگ، خلٹ خلنگ و پین پین دا ہان دو بریک دنک ہ ہ رافک متکنا روایت ات پرغنگ ٹی کمک کیر ہ۔زریع یا سوب اکو ے ہ ہ

205

ر نوشت ئ� خواننگ ہعشقی مضمون، متکنا لوز اتا ردوبندئ� دن بیرفک ک است اونا ہ ہ ہکن مجبور مریک دنک ‘

ر تار خدا خیر ک ےزلف نا ہےکیر گرفتار خدا خیر ک ہ

ی ا او کلک اتیا ہیارنا رےپیچ و سیا مار خدا خیرک ہ

ر چوک ٹی ہجا بجا لگان ک ہ ےےحسن نا واپار خدا خیرک

ہخنپر اینو ای تینا اسمانےبخت نا استار خدا خیرک

عشق نا دا مرض ٹی او مدت ان( (28ےاحسن ئ بیمار خدا خیرک

ےاحسن نا بڑزکو غزل’’اردو نا گچین ا شعر پاروک ’’کبل مرزا‘‘ نا پاروکو شعر ئس ‘نا تضمین ئ� شعر داوڑ ئ�

’’ ےائی زنجیر کی جھنکار خدا خیرکروا جسکا گرفتار خدا خیر کر ےدل ہ ‘‘

وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور نا سرخیل ہمولانا عبدالغفور احسن خارانی، برا ء اسکان دا مچا دور ٹی اونا اسلوب1980ان تا 1960شاعر پاننگ مریک یعنی

ندن خیال ات ےایلوتیان جتا ئ� او لوز اتا معن غات کپفنگ ئ� جوان سرپند مسک ہ ہ ے ہ ر اسک ول افسوز! غریبی نا دوان دا شاعر‘ خودکشی نا گواچی مس ےبسفنگ نا ما ہ

وئی شاعری اس گچینو و جدت پسند خیال اتا خواج شاعر ئس ان دو سلا ۔او برا ے ہ ہ ہ

4.7 )2003,اکتوبر10…1922بابو عبدالرحمن کرد (مو سرخیل ا شاعراتیان ئ� وئی پوسکنا شاعری نا ہبابو عبدالرحمن کرد، برا ہ وئی شاعری ئ� عشقی را برا وئی شاعری نا رنگ جتا مریک ہرافتیان پد برا ہ ہ ہ ہ

ہ۔مضمون تیتون اوار اشوبی جوز او مزاحمتی فکر ان سیر دیر کیر ہ

وئی شاعری ئ� باز ا گڑاک ٹیکی ٹی رسینگار اول ۔بابو عبدالرحمن نا شاعری ا برا ہ وئی شاعری نا سرحال اتیٹی ودیکی مس داکان مست بیر روایتی سرحال ہداک برا ہ ہ ندا شاعری رافک اس معصرسنگت نادر قمبرانی ہاتیا نوشت کننگاک ول بابو و اونا ہ ہ ہ ے ہ ہ

وئی شاعری نا پلوا دا گڑاتا ودیکی مس ۔نا بنائ� کیر دافتا شاعری ان برا ہ ہ

206

(i مزاحمتی و اشوبی فکر نا سرحال اک(ii ب ا سرحال اک ڈغار نا ڈکھ و گھڑتی ان ش�

(iii راڑان شاعر نا راج تون وئی شاعری ٹی سیاسی شعور و گشاد نا اواری ہبرا ہ ی و کمٹمنٹ نا سما تمک ۔است خوا ہ

ہانتئ ک بابو نا شاعری نا پس منظر ا غور کین تو دانا پداٹ، خواری و ڈکھیائی، ے ی واقع غاک مونی بریر او تینا خن تیٹ تینا ڈی بلوچستان ہےجیل اتیٹی قید و بند نا ک ہ ہ ہ

‘ دا کل واقع غاتا اثر ان اونا استٹی ڈی و ر ظلم و زوراکی ت خنان ہےا دشمن نا ہ ے ے ہ مو قربانی نا اثر اود بلوچستان نا مچا او ےڈغار کن قربانی نا جوز ودی مریک ہ ۔ ہ

مان کیک و جیل نا زند، امر ئ� دا بارواٹ بابو نا جند دن نوشت کیک ۔بندی خان غاتا م ہ ہ ہ

ےجیل نا زندگی ٹی نن تینا قومنا بدحالی نا سوچ و فکر، معاشی محرومی،’’ ر اس ک ہمظلومیئت نا احساس، نن اماد کر ک نن گڑاس دا جیل ٹی کین, ظا ہ ہ ے ہ ے

چو کراماتس نن ان پاش متوک دا دور ہبندی خان ٹی سوائ شیئر شاعری ان پین ے ہ ے ہ ےاسکان پورا بیست سال نا مدت اس ئس ک نن� د سوچ و فکر1976ء ان 1957 ہ

ن نا بندشات ےٹی گزار فین اوڑ شاعری ئ� شروع کرین شاعری انسان نا ز ہ ۔ ے ے د نا جوز پیدا کیک شعور فکر بھلو فائد اس ہپرغک اوفتیٹی حوصل صبر و جدوج ے ے ہ ہ ہ

۔)29ایتک‘‘(م افک ک بابو عبدالرحمن جیل ان مست سیاسی شعور تختوک بلک جیل ٹی ہیت دا ہ ہ ہ ہ، جیل نا زندگی ان ہاونا دافکر، جوز نا زراب اک، اوفت شعری تخلیق نا پار غا دیر ہ ے ہ

رافتیان اسٹ ئس لٹ خان نا ندانگا ٹولی تتون اسک م بابو نا تو ل و بش الو ہم ہ ہ ہ ہ ہپنٹ چائنگ اک دانا منشور و مقصد ئ� و بابو نا لٹ خان تو سنگی ئ� اونا سنگت

۔پروفیسر عبدا جان جمالدینی، داوڑ درشان کیک الله

ہننا مقصد سیاسی شعور نا ودفنگ ان علاو تینا تاریخ، ثقافت او ادب و شاعری ٹی’’ ‘‘(شف گروک, پ ہزبان ت مستی دننگ اسک ۔)15ے

ہاونا سیاسی شعور و زبان و ادب نا مستی دننگ نا انداز اونا نوشت اتیان خلنگ کین ہ مارا کاروان‘‘ رافتیان ’’ ہدا وخت اسکان بابو مس کتاب نوشت کرین ہ ے ہ ء‘ جدید1953ہ

وئی ادب ٹی چھاپ1996 نثر ٹی ئ� اونا منظوم ا کتاب شف گروک 1950ہبرا ) )30۔مریک

(1996شف گروک) 4.7.1 �نیئت، و رانا سرحال اتیٹی پوسک مو کتاب ئ� وئی شاعری نا ہشف گروک برا ہ ہ

ر ، داٹی غزل ان بیدس، مود ش م ار ہحقیقت پسندی تون اوار اس مقصد ئس ہ ے ہ ہ یئت نا بابت، مثنوی نا باز ا نوشت اک دو بریر ہ۔اشوب، ہ

207

شف گروک ٹی لوز اتا ترکیب دافتا ارٹمیکو معنی نا زیات استعمال ملیک داکان۔بیدس تشبی و استعار غاتیٹی پوسکنی ئس ضرور خننگک ہ ہ

15 ش ات درشان1960جولائی ید اتا گڈیکو خوا فت انگا ش و تروکا ےء نا نن پا ہ ہ ہ ہ ادت نا مقصد ئ� داوڑ درشان کیک ۔کرس اوفتا ش ہ ہ

ارا ب ئ خنپرون نن ا شام گگ ت ہنا س ے ہےبیگ رسینگک ارام استات ب قرارا ے ہ

؟ ےبین و ملاسی اٹ پا دشمن تو جنگ کر د ے؟ ےخیسن دترتو پا نی! بھٹات رنگ کر د ے ے

وختا برم نا دنا لٹنگا باغ نی پاطوفان تو مس مقابل دنا چراغ نا نی پاقربان دا وطن کن دا شام ٹی مرون نن

م درون نن) انن نا غمت ہظلمات نن س ے ہ (31ے�ست نا خواست ات درشان کننگ ئ� ک اینو ان ید مروکا نا ا ہداڑ شاعر، ڈغار کن ش ے ہ ے

راارام و سیبوکن ننا جنگ مسون اود لنگ مشکل مرو ےپد دا اجو ا فضاٹی ننا دم ے ہ ہ �ن ننا قربانی تا‘ ر قربانی ئ� تننگ کن تیار ا ۔اینو نا نن ٹی دوئی کین تینا وطن کن ہ ہ دی ترو ک وطن نا دشمن تون، لنگھڑ پڈاتون جنگ کرس اینو ہمش تا خل خل شا ہ ہ

ندا مرو اگ کس اجو ئ� ڈی ئس نا ر بلوچ، محب وطن نا مزل ےتینا مزل ا رسینگن ہے ہ ہ ہ ہ ندار ے۔خوا ہ

ےشف گروک ٹی گیشتری استعاراتی، علامتی شاعری کننگان یعنی لوزاتا ارٹمیکو لنگان ے۔معنی غان کاریم ہ

راٹی استعاراتی شاعری نا جوانو وڑک ہدنک توب نا سرحال ا اس مرغنو نظم ئس ہ ے ہ ‘‘ ان اسٹ ان زیات معن غات دوئی کننگ نا ےئس دو بریک شاعر لوز’’توب ہ ے ۔

ےکوشست کرین ‘ےتوب اریس ارام جانےزیبا ئ ن ان اسمان

ہر وقت نی مونا روانان ہن ان ار روشن ج ے ےےتوب کتابی دروشم ا

208

ےر کس کروک نا ستا ہر ادا ہزیبا ار نا ےر وفا ہنا عادت م ے

………مس دا حقیقت اشکارار ہنیٹی ن سیثلئ نئ ب ے ہ

ہنئ خروسی نئ سبز زار ے ےہنئ پھل و گواڑخ ن ڈغار ے

………ور نیٹی نئ گروک ےنئ ہ ہ ے

ےنئ ترونگڑس ن ا شلوک ےےنئ مستو نودس پھر دسوک

وک) ہنئ تیزودریابس و (32ےرافک ‘‘ مو لوزاکو یسن یعنی پولیسیمی ہدا نظم ٹی شاعر لوز توب ئ� نا وڑاٹ ہ ے ہ ے رافتا معنیاتی شابیتی لس لوز ان زیات مریک اسٹ تو ہاسٹ ان زیات معن تخیر یا ہ ہ

را علامت خیال کننگ اک‘ شونداری نا، یت کیک ہتوب نا جند نا وجود نا بارواٹ ہ ے م بجازی نا وڑاٹ بر‘‘ کن ’’ر را علم نا علامت ئ� ایلو شاعر داد ننگ نا ہم�ستی ہ ے ہ ہ م توب نا مثل اٹ مونی مروئی ئ� اونا سوچ و خیال بر ئ� ۔یسون ک دا ڈی نا ر ے ہ ہ ہے ہ ے ہ

بر کن خلوص و وفانا ندن او ائیڈیل ا ر ہاتا زیبائی ان مچا خلکت ئ� تجلی کروئی ئ� ہ ۔نا مننگ ئ� المی پائک

ور ٹکا بر جوان مریک تو ڈی ملک ٹی، ظلم نا گروک چیلک ن زوراکی نا ہاگ ر ہ ہ ہ ہے ہ ہ ۔کیک، غریب ا ترونگڑ دسک، ن بدر ا مست انگا نوداک شیمشوش کرور ہ

شف گروک نا شاعری م�لی تاریخ نا بشخ ئس پاننگ مریک اونا سوچ نا گشادئی او شابیتی ئ� اونا تخلیق اتیان خلنگ مریک‘ شف گروک نا شاعری ٹی تدوکا وخت نا‘نا

�ر کننگ نا سوچ، ساڑی ا وخت ٹی گرج ند ئ� پ انی تیا ارمان تون اوار اوفتا ہگ ہ ۔اتاپورواری‘ بروکا وخت یا اغبت نا اندیش اونا شعراتیٹی دو بریک ہ

م نظر شاغک ک اگ ڈی نا رکھ و بر و خلکت نا نزوری تا پار غا ہےعبدالرحمن کرد، ر ہ ہ ہ ہ ہ ر گرج ات پورو کننگ مفک تو پدا نم اس اڑو جنجال ئس نا گواچی ےسنبھال نا ہ ے ہ

۔مرور ئ�

209

4.8 (2006ستمبر15… 1924نادر قمبرانی )مو وئی پوسکنا شاعری نا را پدان ’’نادرقمبرانی‘‘ نا پنٹ پن تما برا ہعبدالغفور ہ ہ

رافک شاعری ٹی سوچ و فکر اتیکن پوسکنو کسر ئس ملار، اڑو شاعراتیان ئ� ہم ہ ہنادر قمبرانی و بابو عبدالرحمن کرد، اس دور نا شاعر اسر و اس وخت ٹی شاعری ہ ندا سیاسی، شعور و ہنا بنائ� کریر دافک شاعری یا ادبی تعلقداری ان بیدس، اس ہ ۔

ی واقع غاک م شاعری نا پس منظر ٹی کی ہگشاد دوئی کرینو‘ نادر قمبرانی نا ہ ہ ہتفوک ئ� دنتو بنیادی وڑاٹ نادر قمبرانی نا شاعری ٹی رومانی و عشقی مضمونک

�ست نا خواست و ر اسٹ فطری حق تخک ک او تینا ا ہزیبا اسر انتئ ک دنیا ٹی ہ ہ ے نادر قمبرانی تینا شاعری نا بارواٹ تینٹ دن نداری تا رداٹ زند ئ� تیر ک ے۔خوا ہ

ہنوشت کیک ‘ندا شروع کرین او وختا ننا شاعری ٹی’’ ہشاعری ئ� ای او میر عبدالرحمن کرد اس ہ

ہگیشتری رنگ, قومی او وطن دوستی نا ئس دنتو کنا شاعری اوکان مست اس ۔ ےرومانی ئ� حادث س ان شروع مس دا واقع کن ا بھاز عجب� کیفیت او اثرس ہ ے ہ نینی تیان بیزار مش و بیوان او جنگلاتیٹی ہشاغا من وخت ای زندنا خوشی و ہ ۔

ےگدریفیٹ تنیائی او قدرتی ندار غاتیان خڑکی کن عجیبو سکون او است جمی ئس ہ ۔)34تس کنا غوروفکر نا واک ودھا او اعصاب مضبوط مس‘‘(

ہشاعری نا بناء نا سوب انتس مر قدرتی ندار غاک و تنیائی ان نادر قمبرانی ئ� ے دی اونا راڑان اونا شعری گشاد و فکراک ملنگار دافتا شا ہرا سیبو دوبس, ہ ہ

۔شعراتیٹی رسینگک

�ھٹک اونا سوچ ٹی م، اونا است ٹی ڈغار نا گھڑتی و ب وسی و لاچاری نا ک ہول وا ے ہ ے راکان پد نادرقمبرانی نا ہمزاحمت و اشوبی اثر ودی کننگ نا ذریع و سوب مریک ہ

ہشاعری نا رنگ بدل مریک اوٹی مزاحمتی، اشوبی جوز غا تون اوار،سیاسی شعور م اوڑد مریک انتئ تینٹ سیاسی تحریک اتا بشخ جوڑ ئس و قومی تحریک ےو فکر ہ ہ

ینگ ‘‘ او پدا ڈی ان پیشن ر م تیر کر ہاتا سوب ان دوانزد سال جلاوطنی ٹی ہے ے ہ ہ انگ‘ تینا م�ش نا گند ان م�ر‘ تینا عزیز و قریب اتیان م�ر مننگ ٹی، است ا انت

راتم ہگدرینگک سوچ و خیال ا تیٹی مزاحمتی اثر نا پلو، حد ان زیات ودی مریک‘ �ک تو دن انگا تنگ ا ہداسختی سوری، ڈکھیائی ت لوزاتا لویس اٹ، دوی ان پیشن ے

ر خل ا است ات موم کیک ۔شاعری، ٹھپ ادھک خلنگ نا مثل اٹ ے ہ

راسٹ ہنادرقمبرانی و بابو عبدالرحمن کرد نا شاعری نا اسلوب اس وڑخننگک ول ے ہ م اسٹی ندن جاگ ئس اوفتا خیال اتیٹی ہنا لوز اتا ترتیب و ردوبند تینا تینا وڑٹی ئ� ہ ہ ڑتوما تا شاعری نا پدپشتک، سیاسی شعور، مزاحمتی و اشوبی �ک انتئ ک ہخننگ ا ہ ے م اوفتا خیال اتیٹی، ندا، اس وختٹی شاعری کننگ نا سوب ان ، او اس ہاثر ڈھکوک ہ ہ ہ ے

راسٹ تینا تینا وڑاٹ سوچک م اخس ک مر �ک ول وا ۔اسٹی خننگ ا ہ ے ہ ہ ے

210

م قدرت نا ندار غاتا ہنادرقمبرانی نا شاعری ٹی مزاحمتی‘اشوبی سرحال اتیٹی ہ ۔زیبائی نا اثر خننگک

وئی پوسکنا شاعر اتیان ہیعنی، نادر قمبرانی و بابو عبدالرحمن کرد نا اسلوب برا ے۔جتا ئ� او اینو اسکان دا اسلوب کس تون ودی متن

ہدنتو نادرقمبرانی نا سد ا نوشت اک ملیر ول شعری نوشت نا بابت اونا شنز ے ہ ’’بلبل ۔گروک تینا جند نا تخلیق ئ� داکان بیدس رابع خزداری نا شاعری نا بدل ئ� ہ

ے۔خزدار‘‘ نا پنٹ کرین

)1992( 4.8.1ہشنز گروک�نیئت و وئی پوسکنا شاعری ٹی پوسکنا خیال اتیٹی پوسک راٹی برا ہشنز گروک‘ ہ ہ ، مثنوی، نظم، سرحال نا بابت، ہجدت نا شنز رسینگک داٹی مختلف صنف دنک ۔ ہ

ر نوشت ٹی مقصد ئس ر سرحال اتیا نوشت دو بریک، راشوب و ، ش ےغزل، مود ہ ہ ہ ہ د ئس ضرور ار ے۔تون اوار اونا پدٹ، تجرب و مشا ہ ہ ہ

ےشنز گروک نا عشقی سرحال اتیٹی نادر قمبرانی تینا است نا نزوری ت درشان ہ ہ الو کرین ک شاعری نا بنا رومانی ئ� حادث ئس ان یت نا زکر ئ� م ےکیک‘ او دا ہ ہ ے ہ ہ ہمسون داکان گڈ فطرت نا زیبا غا ندار غاک است نا گواڑخان ئ� پین سرسوز ے

یت و گپ اک ملیر ول لوزاتا بیرشت م حسن عشق نا ےکریر نادر نا شاعری ٹی ہ ہ ہ ۔ ےو ردوبند ایلو شاعراتیان جتا ئ� تشبی و استعار غاک تینا معنیاتی حق ات جوان ہ ہ ۔

ہ۔وڑاٹ ادا کیر

�ک یعنی نادر قمبرانی ہایلو شاعر اتا و شنز گروک نا شاعری ٹی فرق م�ران خننگ ا وئی پوسکنا شاعری نا �ھٹ، شابیت مرس کائک ول برا ہنا شاعری ٹی غزل نا ک ے ہ

اسکان نا تیوئی شاعری ٹی، غزل نا پلو1990ء یا 1980ء ان 1960اولیکو دورنپک ول ، بیر زلف و رخسار نا لکیر ان کس ئس مونی ےمدام گوئنڈو محدود ئ� ہ ہ

احسن خارانی، بابو عبدالرحمن و نادر قمبرانی ان پد دا روایت پنک، غزل نا پلو ور شعر ٹی اس �ھٹ ٹی شابیتی و تالانی نا چ�رجوئی اس بناء مریک یعنی غزل نا ہک ہ

وئی شاعری ٹی جدیدیت نا بناء راڑان برا �ک، ہجتا ئ� سرحال س نا روایت تخنگ ا ہ ے ۔مریک

راٹی غزل نا شابیتی صاف خننگک ندنو غزل ئس شنز گروک ان ۔اس ہ ہ ہ

س کرلاڈی کنا پار غا ہنگا ہہبرک تھورو تخ دا اوار غا ے

ےنی اود پاپ بندغ‘او مطلب نا میئ ہ ےر ساز نا لار غا ہک درکک او ہ ہ

211

ہبھرم تف، ن سیخاس مریت پدینو ہ، بارنا بھنڈ ب کار غا ہش ے ے ہ ہہ

ےای انت پاو نی بیوس کرینس کنہنا خنجر تخوک کنا ش ر غا ہ ے

ےمفیس نی بش تھوڑ صورنیک لگ ہ ے ہرا نعر غا؟ ہک توروک نا خف ہ ہ ہ

ےننا ڈکھ و رنجاتان انت سمائ( پیس دا پار غا ۔ردینکٹ نی ہ ہ (35ہہ

د� اجوئی نا تاریخ منظوم والی ا زند و قومی تحریک‘ ج ہشنز گروک نا شاعری ٹی پ ہ ہ ےار نادر قمبرانی او بابو عبدالرحمن کرد، خلکت نا ڈکھیائی ئ� ال�س نا لنگڑی ئ�

ےدرشان کرس اوفتا کوالخوائی نا حق ات پورو کننگ نا کوشست کرینو، اوفک ہ و تسونو ک مدام سختی سوری تا پدان سیبو و اسودگی بی نا کل ہخلکت ئ� سرس ہ ہ

م نش کیک م تینا ال�س ئ� اوفتا حالت ا غور کننگ نا ندن، نادرقمبرانی ہئس ار ہ ہ ہ ے۔ راڑ سرمسونو ول دا امیت نا مسای غاک ےک نی تینا داپار ایپار ا نظر شا‘ نا ے ہ ہ ہ ہ

ب کن پائک ک ساعتس گل بال مریر، ہچواو نادر قمبرانی، بیر ال�س نا است نا ہ ہ ے ر مس دور یعنی تدوکا وخت نا ارمان‘ ساڑی ا وخت ٹی ہنادر قمبرانی شاعری ٹی ہ ر شعر ہب وسی و لاچاری نا گھڑتی و اغبت نا گل بالی کن کٹنک ئس لگفنگ‘ اونا ے

ے۔نا مقصد ار

رافت امد نا نوشت ےشنز گروک نا باز ا شاعریک اینو نا دور نا کوالخوائی ئ� کیر ہ ہ ہ را شاعر نا گشاد نا شابیتی ئ� درشان کیک‘ ایلو شاعر نا سیاسی ‘ ہپاننگ کننگ کین ہ

۔شعور اونا فکر و خیال ئ� پین تجلی بشخک

راٹی خلکت نا لاچاری تا زکر ئ� شاعر لوزاتا زیبائی ہشنز گروک ان اس نظم ئس ہ ہ ندن بیرفین ے۔ٹی ہ

را ہرا اینو نا دور نا نوشت ئس لگک و دن انگا نوشت کلاسیک ش پار غاتیٹی بریک ہ ہ ہہ۔ر وخت زند نوشت پاننگر ہ ہ

کنا زیبل امر کیو ایمپیس ہکنا استان نی ہ

نا بندئس ہکنا نی استنا ٹیک، سا

212

ےنا دوستی ا کن شک افم گھٹی اف ہوفاٹی نا

ےضرورت بندغ مجبور کیک لاڈیےغریبی مڑد پتان دیک

م ار استس ےای جوان چاو ک نیتون ہ ہ ہشان پر م خوا ےنا است ہ ہ

م بندغس ہاریس نی م،ادم نا اولیادس ہانسانس

ملائکس، پری ئس، جن ئس افیس نیےارغ نا‘ پچ نا‘ بنگل سینا ن ضرورت ے ہ

مسای ہار ن سیال و ہ ے ےاراک تا پھر و مڈی ان

ر گڑا خوائک م ہنا است ہمریس سیالاتتون سیال

نداد ش م خوا ےکنا ہ ہ ہےک ای ن سیرو سکیھاکیو ہ

مگر انت کیو کنا زیبلہہرک نی لس نا کیب ا

اولس کل خوار و سنیا ئرسینگپک تا ارغ سیر ا

اراتیٹی کٹنکس افےبشینکاک ب نکانو

چناک تا لوچ و لنگڑر درا خوارو ہنت شپاد و

مریر، ناجوڑ، خلیر باپست پلکر

213

ہن دارو ئس بریتا دو, ن درمانس ہیر بیوسی اٹ ہک ہ

چ اف ہخڑینکان بیس پین کس تو ے ہےخڑینکات غریباتا اثر اف

ےخڑینکٹ کشیر او استنا باف ہیت اتیٹ ہکنا شعرو کنا

سیر پڈ مفک کسسم خڑینک ےکنا شعر ہ

ےنال و فریاد ہےسما افک ن زیبل

دا کٹنک جانا کنا لگیکدا نیزگارا الس نا درڈ و رنجاک

ہخاخر و لمبوک کیر( شیر ہننا است ہ (36ے

4.9 (1999اگست 24 … 1930پیرمحمدپیرل زبیراڑی )وئی شاعری ٹی جتا ئ� اسلوب س نا شاعر ئس دانا شاعری ےپیرل زبیراڑی، برا ے ہ ور گروک، تم اٹ گواڑخاتا زکر، ہٹی فطرت نا ندار کشی، مش و پٹ اتا زیبائی، ہ ہ ہ

ہہشنز و نود اتا مستی نا احوال ملیک پیرل نا شاعری ٹی، ت نا احساس اتا ترجمانی ۔ ہ مو وخت انتس ک اونا ہمریک ک اگ بندغ ئس یک دشت اٹ یا باغ ئسیٹی النگ ئ� تو ہ ہ ے ہ ہ �ست نداوڑ ا م نداوڑ پیرل نا شاعری ٹی ؟ انتس اونا است پائک؟ بالکل ہخنک خنیر ہ ہ ہ

لیر ہ۔نا احساس اک شعری دروشم ہ

لین تانک اونا شاعری نا بارواٹ رای ہپیرل نا شعری مجموع غاتا گونڈ و جاچ ئس ہ ہ ہ ہ ے۔ئس جوڑ کننگ ٹی اسانی مر

(1994است نا ھکل ) 4.9.1ہپیرل نا دا کتاب ٹی غزل ئ� اس جتا ئ� رنگ س ٹی درشان کننگان یعنی بیر ے ے ہ

فطرت نا گچین انگا رنگ اک، پھل خرسی، مش و تلار، گل بلبل، نا مد و موسمندا اسلوب اونا غزل نا سرحال اتیٹی یکسانیت ہاوفتا گچینیک درشان اریر پیرل نا ۔

214

، لوز ، بیر ال اک متکن لگیر ر پوسکنا غزل نا سر ہیا اسٹی نا سوب جوڑ مریک،اونا ہ ہ ہ رانا مو اسٹ انگا شاعر ئ� وئی ٹی م پیرل برا ہو تشبی ات مونی پدی کننگان وا ہ ہ ہ ے ے ہ

۔سرحال بیر فطرت ئ� ہ

رافتیٹی استعار غاتا استعمال ندنو ش پار دو بریک ہپیرل نا غزل اتیٹی جاگ ئس ہ ہ ہ ہ ہ ،دنک راٹی اسٹی نا بارواٹ پاننگان ہئ� باز گچینی اٹ کننگان ے ہ ے

ندانگ بربو ندا،ک ہتوار ہ ہ ےان ہببو مچ مرین نن مرین جوڑ جو

) ، 11ہپن (ڑس ےم وخت خدا لوجار ہ ے ے ہ

ہک پٹان، پھل و گواڑخ نن بنان ہ) ( ، 22ہپن

گدان خلکنو نوداک مشتا بجاو، س سیثل نا ہےکر سخت رو ہ ے

) ، 101ہپن (م غزل نا اسل دروشم ئ� و اونا سرحال اتیٹی ہفطرت نا رنگینی تون اوار پیرل

ندنو غزل س نا من ہشابیتی نا خواست ات پورو کننگ نا کوشست کرین اونا اس ے ہ ہ ے ے یسون ندا وئی نا اس متکنو بجازی ئس ’’اٹ و مٹ‘‘ ئ� ردیف نا راٹی، برا ےشعر، ہ ہ ہ ہ ہ

۔راڑان غزل نا زیبائی پین ودک ہ

پروس اٹ و مٹ ہننا پارغا ےتوار ننا بنپروس اٹ و مٹمسن مون تموک ارین نا درا

ےنن بش مشان کپروس اٹ و مٹوش نن ہارین وختس ان ک ب ے ہ ےےنن خمب ٹی توپروس اٹ و مٹ

ہنن امیت وارن گلی ا ک ناےاراٹی نن دپروس اٹ و مٹ

ہارین ب کسر شوق ٹی ناک نن ے

215

۔(37ےپد نی ننا خلپروس اٹ و مٹ)(1994بچخڑو) 4.9.2

م غزل نا سرحال ا نوشت ئ� بچخڑو ٹی پوسکنی تو ملیپک، انتئ ےپیرل نا دا کتاب ہ ہ مو رنگ اک ملیر م م پیرل نا روایتی سرحال اتیانبارو داٹی ہک دانا سرحال اک ہ ہ ہ ہ �ک و پیرل نا ہرافک استنا ھکل ٹی ساڑی ئ� داٹی بیر اس گڑاس پوسکن خننگ ا ہ ۔ ہ

ندا کوشست مسون ک ردیف و قافی تا اسلوب ئ� تینا وڑاٹ جوڑ کیو داٹی ۔مدام ہ ہ ے ہ ہگیشتری مرکب لوزاتا ردیف اک ملیر دنک ہ ،

لکس اف اف ہمون تینا ماپراتون پڑد ہ ےےپڑد مونان د نا دن سخت خلکس اف اف ہ

) ، 33ہپن (

ہقول تسس قول ئ بر پورا ک نیہقول ٹی، مر داس پکا سخت سخت

) ، 55ہپن (یت و گپ اٹ لال در ہشولس نی ہ

ےبادوی نا در دسین بھاز بھاز) ، 27ہپن (

ہبچخڑو ان غزل س نا من شعر ے ،,ہکیک شکی باغ و پھل ناک رنگ ےہزیب ایتک گل گلاب ناک رنگ ےےعاشقاتا رنگ زڑد نا غمانہگواڑخی ا دنک پھل ناک رنگ ے ہ

ےخلک پیرل سم ت استا لاڈ جانہلک خلا بند بند ناک رنگ ) ے (38ہ

، استعار غاتا جوانی اٹ کھپفنگ، لوزاتا ہپیرل نا شاعری ٹی لوز اتا زیبائی و تشبی ہ چ نمن و ہارٹمی معن نا استعمال� تو جوان وڑاٹ کننگان ول پیرل نا شاعری نا کل ہ ے ے ہ ہیا عیان مفک ک او انت پاننگ خوائک؟ فطرت ئ� تعریف کننگ یا قدرت نا ندار غاتا ہ

216

زیبائی ئ� درشان کننگ ان انت مقصد دوئی کننگ خوائک؟ پیرل نا تینا جند نا روایتیےئ� اسلوب ئس او تینا غزل اتینٹ بند ش خلکن او غزل نا پلو شابیت النگ ے ے

ری کرین ے۔خواپک بیر اود فطرت نا ا ہ ے ہ

�ک انتئ ک اونا ب خننگ ا وئی ادب یا شاعری ئ� سیبو رسیفنگ ٹی پیرل ب س� ہبرا ے ۔ ہ ے ہ یپار چرینگنگ ئ� ۔سوچ و خیال یا شعور نا گشاد محدود ئ� یا روایتی خیال اتا داپار ہ

(1996تجلی ) 4.9.3ےتجلی، پیرل نا نعتی شعراتا کتاب ئ� داٹی حمد و نعت اتا بھلو کچ ئس ار تجلی نا ہ

ے۔زکر، شاعری بلحاظ سرحال ٹی نعت اتا بشخ ٹی ار پیرل لس شاعری ان وئی ادب ٹی باز م شاعری کرین دنتو، پیرل انبار برا ہبیدس حمد و نعت نا صنف ا ے ہ

رافک اسٹ ان زیات صنف اتیار کاریم کرینو ول دن انگا نوشتوک نا ےا پنک بریر ہ ہ نداکان لفاظی نا رجحان مریک تجلی ان ہنوشت اتیٹی معیار نا بابت سبکی بریک

ےنعت ئس نا گڑاس بند ،ےنب پاک نی بن توار کنا ییار کنا ےب کر روشنی نن ت ہ ہےکن پین وسیل ن واھس ار ہ ہ ے

ےرک خواج دا حال زار کنا یہ ہکنا بارنا باغ خرن مروار کنا ےنظرپاک نانوب ہ

ےکن نفس و شیطان بٹ کھڈٹی ےےدوان استنا مز گار کنا) (39ہ

4.10 (1940یاسین بسمل)�ننگ بیننگ و تو ل رانا ک مو شاعر ئ� وئی شاعری ٹی سوزا ن پد، یاسین بسمل ہبرا ہ ہ

ندا سوب ئ� ک ہو بش سیال و سیالداری کل شاعری ئ� بسمل فطری شاعر ئس ہ ے لنگ کپک ند کس ند ئ� تینائی کرین شاید او را وئی شاعری ٹی ۔او برا ہ ے ہ ے ہ ہ ہ

تیکو ئ� انتئ ک اود م ےبسمل نا شاعری تو وابستگی و سیالی دا خاطران ہ ے ہ ہ م شاعر ، بن پیر ، بسمل نا باو فیض محمد اونا پیر ہشاعری میراث ٹی رسینگان ہ ہ ہ ے ندا سوب ئ� ک بسمل نا رغ رغ ٹی شاعران دتر پھیری کیک، اونا شعر ہگدرینگا نو، ہ ہ

۔اتیان حقیقت و سچائی نا گند بریک

’’اس وختس ہبسمل تینا شاعری نا بنا نا بارواٹ ادبی نشست سیٹی پاریس�س ک ہ راڑان ای خلیس ہننکان تغان سماء کریٹ تو کنا خنتا مونا کس ئس تولوک خننگا

217

را مو وخت ا نار‘‘ �ٹ ول کنا است او داخس دوست بس ک کن ان کل غمک ہا ہ ہ ے ہ ے ے مو نن ٹی جوڑ کننگا او داد را ےشعر ئ� سجف یا بسمل نا اولیکو غزل ہ ہ ے ،

ےکن پروا اف اینو کنا غمخوار تولوک ہ ےےکن ال بو ا درداک کنا دلدار تولوک ے ے ے

کنا خنک مسن ئ روشن کنا است روشنائی مسےعجب زیبا خننگک نن کنا سینگار تولوک

وش اینو زندگی نا جان نا تینا ہکن اف ےےسرفپیر کن یاراک کنا تیمار تولوک ے ے

ہکنا خنتا خڑینکاک بارسر غم اف کن داس ےےجتائی ت بٹ ا پار و داپار تولوک ے ے ے

ہخبر اف کس کنا حالان ک اینو امر خوشٹےاسٹا پھل نا خن تیٹی مچا شار تولوک

ہزار منت و زاری کریسٹ قسمت ئ تینا( ےنصیب اٹ بسون بسمل گل گلزار تولوک (40ے

ربان ئ� دا وخت اسکان اونا مو نن ان پد تا اینو اسکان م ہبسمل ا شاعری نا دیوی ہ ،ہرا کتاب اک مونی بسونو اوفتا گونڈو جاچ ئس

ء(1992گیاوان نا پھل) 4.10.1وئی را برا یت مر یا ی و اسل دروشم نا وئی شاعری ٹی، غزل نا اگ س ہبرا ہ ے ہ ہ ہ ہ

م اوارئ� ایلوتیٹی ہشاعراک غزل ئ� غزل پ مرس غزل نوشت کرینو اوفتیٹی بسمل ہ ہ ہہ وئی ب روح غزل ٹی روح شاغار رافک برا ۔اسحاق سوز، رحیم ناز نا پن بریک ے ہ ہ

م تینا جتا ئ� وڑوڈول و اسلوب ئس دنتو گیاوان نا پھل نا ےغزل گوئی ٹی بسمل نا ہ م روایتی ئ� ول خیال و فکر اتیٹی لوزاتا بندش لوزاتا معن ئ� پین شابیت و ہلوزاک ے ہ

، اسان و دیر انبار ندا سوب ئ� ک گیاوان نا پھل نا شاعری اس�ل ساد ہزیبدار کیک ہ ہ ہروان ئ� غزل ئس نا من شعر ے ،

درد و غم دوست و اشنا ئ کنادا خڑینکاک دلربا ئ کناےپین الار کل کن تنیا

رتوما جان ئ سا ء کنا ہندا ہ

218

ےد وفا کیک، د وفادار ے ےمون پمون کل دوست خوا ئکنا

) 31ہگیاوان نا پھل، پن (ری و توکو شاعری ئس اف بلک لوزاک خیال نا ا ہگیاوان نا پھ�ل نا شاعری، زوراٹ ہ ہ ہمحتاج ئ� بسمل نا شاعری لفاظی ان پاک ئ� گوک اونا غزل ٹی وختس مضمون ۔ ۔ مو اسٹ انگا خیال ئ� بدل بدل کرس ر شعرٹی اود ہو سرحال مرغن مریک ول ہ ے ہ ے

تیک دنک ہمونی ہ

ےتیر لگان جغر بندا کنامو سندا کنا ہخنک توروکو ہای تو الانٹ غم و فکر ول ےغمک تمانو عجب رندا کنار ٹی م کن دا ش چ ہملتو ے ہ ہےمز کتو زند ب خوئندا کنا ہ

ہر اسٹ نا غم کنا استا بریکہکل بریر کار بس گندا کنا ) (41ہ

(1994نازبو) 4.10.2وئی شاعری ٹی بسمل نا چاربندی تا اولیکو تجرباتی کتاب ئ� یعنی داڑان ہنازبو برا

ن ، بسمل ان دا روایت بناء مریک ای یئت ا جتا کتاب نوشت متن ہمست، مربع نا ے ہ ہ را ہلوز چاربندی،، دا صنف کن پاننگ مناسب اف انتئ ک بند ٹی ارا مصرع مریر ہ ہ ہ ے ،داٹی چار مصرع یا ارا بند مریر گڑا وئی ٹی چاربندی پاننگ انگ ئ� ہصنف کن برا ہ ہ

ن، نازبو، مربع ترکیب بند نا کتاب ندا دافت ارا بندی یا مربع پاننگ ئ� ای ہچار بندی نا ے ہ ے۔ئس داکان بیدس عادل قلندرانی نا’’شاشان‘‘ و عزیز مینگل نا ’’تیرونک‘‘ ارابندی

نازبو نا سرحال اتیٹی عشقی ہیا مربع ترکیب بند نا مجموع غاتیٹی اوار مننگ کیر ہ۔ ہ لو ئ� شعری دروشم ٹی سوگو کننگان ر پ ے۔سرحال اتیان بیدس راجی زند نا ہ ہ

م تینا ڈکھیائی و حالیت ئ� ڈھکنگ کننگ کتن و دنیا نا ےبسمل لکھ کوشست ان پد ہ ہزلم و ستم ئ� پاش کرین دنک ے ،

ےدڑد و غم سنگتی کر کنتومتی کر کنتو ےبخت ب ہ ے

ےشین اخس کر جفا کن ا ے219

ےپاک د دوستی کر کنتو ے ہ) 11ہنازبو،پن (

ہنازبو ٹی بسمل باز ا غیر شاعران لوزات شعریت ترس اوفت شاعران لوزاتیٹی ے ہ ے ہ م استعار غاتا جوان وڑاٹ استعمال ملیک دنک ندن اونا مربع تیٹی ہاوڑد کرین ہ ہ ہ ے ہ

ہدا چراغات داس گل کپیس ےنو کاریم نی اصل کپیس ہد

ےایک نیکن عذاب جوڑ مر ہل کپیس ہہب وسا بسمل ئ نی ے

……تڑنگار، ترکاک کنا است نا

ہک ترخار گڑکاک کنا است ناےمرو پین انتس سما اف کن

(42خسکار ٹپاک کنا است نا)(1997سنبل) 4.10.3

�ل نا غزل اتیٹی دڑد، غم تا داستان درشان مریک انتئ ک بسمل نا شاعری نا نب ہس� ے م دا گڑانا زکر ئ� ہپس منظر ٹی ڈکھیائی و سختی سوری تا سوب ئس ار تینٹ ے

۔کیک

’’ یت کیک‘‘ای پاو شاعری کنتون دن سنگت ئ� دنک ، بسمل شاعری ٹی ہبازاک پار ہ ہ ہ یت ہکنا سیخا، بازاک پار ک بسمل نا شاعری غم و فکر ان پر ای امر کیو دنو ے ہ ہ

م لکھیو ول غم کنا رغ رغ ٹی جاگ کرین انتئ ک م افک ای خوشی نا شعر ہئس ے ے ہ ے ہ ہ ہ ۔)43چنکی ان ای غم تتو مونی مسونٹ او غم کنا، ای غم تا‘‘(

ندا سوب ئ� ک ایلو شاعراتیان ہبسمل تون غم تا سنگتی اونا شعراتیان پاش مریک ہ رکس ک اونا جر و فراق، دڑد و غم نا زکر زیات ئ� و ہگیشتر بسمل نا شاعری ٹی ہ ۔ ہ ہشاعری ئ� خوانک و بنک اونا است ا دن اثر تخیر ک خیال دا بریک ک دا شاعری کنا ہ ہ

م حقیقت ندن سنبل نا شاعری ٹی ، دا جوانی گچین ا ش پار غاتیٹی مریک ہئ� ہ ہ ہ لنگان انتس ک بسمل ا گدرینگان اوفت قلمبند کرین ے۔پسندی ان کاریم ے ے ہ ے ہ

م ساد او اسان لوزاتا ترکیب و ردوبند ان جوڑ ئ� داٹی لوز خیال ۔سنبل نا شاعری ہ ہ ۔اتا اس سخت ئ� سیالی ئس خننگک ہ

220

ےنمون کن غزل س نا گڑاس شعر ہ ،ےنا کوچ غان داس گدرینگپن تو جوان ہ ہ

ی ٹی رسوا مفن تو جوان ےدا عمر دا و ہم ناس مرا، مسن جتا نن م ہنی ہ ہ

ےیاداتتون است نن ریفن تو جوان ےنا م گدرینگا بس ہا وختس ئس ننا ہ ے

ان است تفن تو جوان را دا ج ےب م ے ے ہ ہ ےان نا ہسگان باز جورو جفائ ج ےےٹپات خاز انگا خواریفپن تو جوان ) ہ (44ہ

(2002دیوان بسمل) 4.10.4راٹی ردیف و قافی غاک الف، ب نا بابت ’’ مو شعری کتاب ات پاننگ اک ےدیوان‘‘ ہ ہ ے ہ ، دا اس تجرب ئس دیوان اتیٹی گیشتری خیال و فکر نا ےی، اسکان جوڑ مرس کیر ہ ہ ہ ہ راد ےروت غاک س�ست مریر یعنی داکان لفاظی نا بناء مریک انتئ ک ردیف یا قافی ہ ہ ہ ے ہ ہ

راڑان شاعر م اواز لوز ات پٹک مو ردیف و قافی نا ہشاعر مقرر کرین او مجبورا ے ہ ہ ہ ے ۔لفاظی ٹی اخت مریک ہ

ےدیوان، شاعری ٹی خامی تا کتاب ئ� داٹی ردیف و قافی نا بابت خیال ات ردوبند ہ ندا سوب ئ� جوان انگا شاعراتا بکی ودی مریک ہتننگک گڑا خیال اتیٹی گیشتری س� ۔

وئی شاعر و شاعری نا یت ئ� برا ہشعری گشاد یا فکری پختگی ت زنگ لگک دا ہ ے �را دیوان چھاپ مسونو اسٹ ئس وئی شاعری ٹی ا �ن، دا وخت ا برا ہبابت کننگ ا

ی ی نا دیوان� را ہعزیز را لنگ انگ ئ1995�ہ را نا جاچ ۔ء،، و ایلو دیوان بسمل،، ہ ہ

ہدیوان بسمل، یاسین بسمل نا فطری شاعری ئ� گواچی کرین او باز ا جاگ غا ے ہردیف و قافی نا مجبوری ان لفاظی کرین دنک ے ہ ،

اللهکل نا ا وارثکل نا مولا وارث

ان ان و ا ج ہدا زمین و اسمان دا ج ے ہاللهکل نا مولا وارث بیشک ا وارثےپھل و پن بوچ و ب انت ک داڑ ار ے ہ ے

هللا ا وارث کل نا مولا وارث الله

221

ےروزی و رزق نا شام نا د ٹک نااللهقادر ا وارث کل نا مولا وارثمو پنا م مو پیدا فنا ایتک ہکیک ہ ہ ہ

مود وارث کل نا مولا وارث ) ےخواج ہ (45ہال ئ� پ مننگ مریک داکان گڈ وم یا سر ہہبسمل نا بڑز حمد نا اولیکو شعر ان اونا مف ہ ہ

تنگان و دا شعری نوشت کم وم ئ� مونی ندا مطلب و مف م ےایلو کل شعراتیٹی ہ ہ ہ ہ یت و گپ زیات لگ�ر ہ۔بلک لس ہ ہ

رافتیٹی بسمل نا متکنا فطری ا شاعری ندنو ملیک م دیوان بسمل ٹی من غزل ہوا ہ ہ ہ ندن انگا شعراتیان گڑاس وڑک ہخننگک ۔ ،

ےدوئنا تینا کروک اف علاجر بندغ اینو بدمزاج ہمسن ے

دور و باری دز نا مس داخدرےدا مرض کل ئ کرین لا علاجندا لالچ اٹ ہر اسٹ تموک ے ہ

ےدو بر زرس کن ای کیو راج ے) 34دیوان بسمل،پ (

……است جان ونڈ ونڈویل ڈکھ گنڈ گنڈ

چر و چیل ئ زندگیےاست ٹپ ئ کنڈ کنڈ

) 46دیوان بسمل، پ (………

ان مزدور نا دتر ےر دور ٹی و ہ ہےخیداتیان عیان مزدور نا دتر

شنگک، اف کپرواسل ہد مچ د ا ے ے

222

ےب مٹو ب بیان مزدور نا دتر ے ے) 48دیوان بسمل، پ (

(2005دوخوار ) 4.10.5ہدوخ�وار، بسمل نا ششمیکو شعری مجموع ئ� بیر ٹلوجان نا زکر کننگتو انتئ ک ے ہ ہ راک مو شاعری نا وڑ اف ہاوٹی چناتیک قص منظوم کننگان دوخوار ٹی بسمل نا ہ ہ ے ہ ہ ہگیاوان نا پھل، سنبل، ٹی ملیک انتئ ک داٹی پوسکنو سرحال یا موضوع خننگپک ے ن یاسین بسمل، اسحاق سوز و ال ات لوزاتا زیبائی ان بیرفنگان ای ہمتکنا سر ے ے ہ

وئی پوسکنا شاعری ٹی غزل ئ� جتا ئ� پن ئس بشخانو، دافتا غزل ٹی ہرحیم ناز برا ندن بسمل نا شاعری نا بارواٹ اونا کتاب ہسادگی او غزل نا اسل دروشم خننگک ۔

وئی داوڑ رای تسون ر برا ے۔ٹی جو ہ ہ ہ

چ تپک’’ ر پاس نا شاعر ئس ک او شاعری ان سوا پین ر وخت و ہیاسین بسمل ہ ے ہ ہ )‘‘ ر و محبت چار چ تپس اوفتا استاک بیر م ہرا بندغاک شاعری ان بغیرس پین ہ ہ ہ ہہ ہ

۔)46یت پک و جائی ئ� ک بسمل کونا شاعراک محبت نا سفیر ئ� و دا سفارت کاری ہدا ہ

وئی نا روایتی شاعری دو بریک ندن دوخوار ٹی برا ہئ� تینا تخلیق اتیٹی درشان کیر ہ ہ م پوسکنو ترکیب ر یا جوش ڈھکوک خننگک وا ہداٹی بسمل نا جوز ئ� است نا ل ۔ ہ ہ

ہخواننگ و بننگ کن دو بریک دنک ،ریر ہراتم ک نا خنک کن ا ہ ے ہ ہہ۔کنا است نا تار تاراک سریر

) 14پ، (رنا گفتار نا ئ ہنینا م ہ

اسٹ ای انت مچا شار نا ئ) 16پ، (

ال تیا اسٹ ان زیات شعراک دو بریر یعنی داٹی خیال اتا ہدو خوار ٹی باز ا سر ہ م ار م خننگ اک دنک بڑزکو شعرنا خیال دا شعرٹی ےتکرار ہ ہ ہ ،ہنا دا است ٹکر مس جغر توہنظر لگا ک وختس نا نظر تو

) 34پ، (

223

ہگوک بسمل نا شاعری نا شابیتی اونا است نا احساس و خواست اتا رداٹ جوڑ م اونا اسلوب اونا درستی راستی ئ� کرفک باز کم ۔مریک بیست یکمیکو صدی ٹی ہ بسمل نا غزل اتیٹی فراغت نادرک لگک یعنی اسٹ ان زیات خیال اتا اواری نا مثال

راٹی ہباز کم ملیک دنک اینو پگ ورنا شاعراک غزل نا پلو داخس شابیت کرینو ے ہ ہ ندا زندنا ایلو سرحال اک بننگ ئ� ول ننگ ئ�� او دافتا ےعشقی مضمونک گم مرس ہ ہ ہ ہ م اونا مٹ و ثانی کس مننگ کپک نگ ٹی شاعری کیک وا را رنگ ٹی یا ا ہبسمل ہ ہ

وئی غزل ئ� اسل دروشم تروکاتیٹی یت نا گیشتری یات گیری مس ک برا ہدنک دا ہ ہ ہ م اوار ئ� ۔بسمل ہ

1960 وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور ئ� دنتو دا دور1980ان تا را برا ہاسکان، ہ وئی1990 ہء اسکان کائک ول مچ باز دا دور نا خیال اتیٹی تبدیلی برس کیک برا ہ ہ ے

�ک اولیکو داک اسحاق ہپوسکنا شاعری نا اولیکو دور ٹی مس وڑانگا اسلوب خننگ ا ہ را اسلوب غزل ئ� اسحاق ہسوز نا اسلوب دا دور نا مچا شاعری ا ھاوی ئ� یعنی

ےسوز تینائی کرین اوڑان گڈ بھلو وختس ایلو شاعراک اسحاق سوز نا روایتی ا ندا دور ٹی ارٹمیکو اسلوب والا شاعر، احسن خارانی ئ� ک ہاسلوب ئ� تینائی کرینو ہ

ہاونا غزل نا پلو شابیتی نا پار غا کائک داکان گڈ بابو عبدالرحمن کرد و نادر وئی شاعری ٹی اس جتائ� انداز فکر و اسلوب س تون مونی بریر ہقمبرانی، برا ے ہ ہ ر وئی شاعری نا خیال و فکر اتیٹی جدت خننگک، دنتو دا دور ٹی جو ہراکان برا ہ ہ

ی، واحد بخش مینگل و گڑاس پین شاعراتا پنک بریر ول بڑزکو وئی، عزیز را ےبرا ہ ہ ہ وئی پوسکنا شاعری نا اولیکو دور ئ� سرپند لنگا برا را شاعری نا جاچ ہشاعراتا ہ ہ

۔مننگ کن بس ئ�

را وئی پوسکنا شاعری نا ارٹمیکو دور نا بناء مریک ہداکان گڈ برا ء ان پد بنا1980ہ وئی پوسکنا شاعری ئ� اس جتا1990۔مریک ہان پد تنقید نا درستی راستی ان برا ہ

۔ئ� و پوسکنو کسر ئس دو بریک

224

ہحوال غاک 4.11۱ ، عبدالنبی نسوار فروش، اسٹیشن1992۔ سوز،اسحاق، ’’غزلیات سوز‘‘

دادکوٹ، پ، ۔3ہسلرا،ش2 ۔17-16،ایضا، پ،1962۔ سوز،اسحاق’’غزلیات سوز‘‘

-3 ۔6،ایضا،پ،1962سوز،اسحاق،’’غزلیات سوز‘‘،وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان،،1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ 4- ہء برا

۔10-12

-5 ، ۔71-47ہسوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ ایضا، پن

-6 ، ۔35-33ہسوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ ایضا، پن

-8 ،1972سوز،اسحاق،’’جذبات سوز وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان پن ہء برا ہ۔40-41

-9 وئی اکیڈمی پاکستان، کوئٹ پن 1995سوز،اسحاق’’گروشک‘‘ ہء برا ہ ۔192-13ہ

-10 ۔192-13ہسوز،اسحاق’’گروشک‘‘ ایضا، پن

-11 وئی اکیڈیمی پاکستان،پ،2001سوز،اسحاق،’’سونج رونج‘‘ ۔24-23ہ، برا

-12 وئی اکیڈیمی پاکستان پ 2001سوز،اسحاق’’سونج رونج‘‘ ۔24-23ہ، برا

-13 وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان پن1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ ہ، برا ہ ۔81-82

-14 وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان پن1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ ہ، برا ہ ۔82

225

-15 وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان1972سوز،اسحاق،’’جذبات سوز‘‘ ہء برا ، ۔11ہپن

-16 وئی ادبی دنیا شیخ واصل بلوچستان پن1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘ ہ، برا ہ ۔107

-17 وئی اکیڈیمی پاکستان پ 2001سوز،اسحاق’’سونج رونج‘‘ ۔11ہ، برا

-18 ء فاضل اباد ڈھاڈر،1965درخانی،مولوی عبدالباقی’’ترقی نا رفتار‘‘ مئی ۔15بلوچستان،پ،

-19 ۔5-3ء پ،1969درخانی، مولوی عبدالباقی،’’ارمان‘‘-20 ‘‘ مئی وئی ادبی سنگت بلوچستان،1972ہدرخانی، عبدالباقی’’سپاسنام ہء برا

۔11-10پ،

-21 وئی ادبی سنگت بلوچستان پ،1972درخانی، عبدالباقی،’’سوغات‘‘ جون ہء برا۔10-11

-22 ڑی، میر بشیراحمد’’دستونک‘‘ ،پ،1966ہل وئی اکیڈیمی کوئٹ ہ،برا ۔18ہ

-23 وئی ادبی دنیا شیخ واصل،1970سائل، کریم بخش،’’غزلیات سائل‘‘، ہ، برا ۔13بلوچستان،پ،

-24 ۔20، پ،1973خارانی،مولوی عبدالغفور احسن،’’جذبات احسن‘‘

-25 ۔37 ، پ،1973خارانی،مولوی عبدالغفور احسن،’’جذبات احسن‘‘

-26 ۔79، پ،1973خارانی،مولوی عبدالغفور احسن،’’جذبات احسن‘‘

-27 ء احسن1977خارانی، مولانا عبدالغفور احسن’’دیوان احسن‘‘ اگست دادکوٹ، سندھ، پن غاک را ش ہخارانی، دوکاندار سل ہ ۔65-64ہ

-28 ہء ایضا، پن غاک1977خارانی، مولانا عبدالغفور احسن’’دیوان احسن‘‘ اگست ۔82-83

-29 وئی اکیڈیمی پاکستان پن 1996کرد،عبدالرحمن’’شف گروک‘‘،اگست ہ، برا -48ہ۔49

-30 ،’مقال عبدالرحمن کرد، از ڈاکٹر سلیم کرد، نومبر تاک سنگت، کوئٹ ہما ہ ،2003ہ ۔86پ

-31 وئی اکیڈیمی پاکستان پن 1996کرد،عبدالرحمن’’شف گروک‘‘،اگست ہ، برا -72ہ۔73

226

-32 وئی اکیڈیمی پاکستان پن 1996کرد،عبدالرحمن’’شف گروک‘‘،اگست ہ، برا -74ہ۔76

-34 ،1992ہقمبرانی نادر،’’شنز گروک‘‘ جون ، پن وئی اکیڈیمی کوئٹ ہ، برا ہ ۔25ہ

-35 ،1992ہقمبرانی نادر،’’شنز گروک‘‘ جون ۔54-53ہ، ایضا،پن

-36 ، ہقمبرانی نادر،’’شنز گروک‘‘ ایضا، پن ۔87-85ہ

-37 ، پ1994زبیرانی، پیرمحمد،’’استنا ھکل‘‘ ۔122ہ، رستم پرنٹرز پٹیل باغ کوئٹ

-38 ۔122ہء رستم پرنٹرز، پٹیل باغ، کوئٹ پ،1994زبیرانی، پیرمحمد’’بچخڑو‘‘

-39 ، پ،1996زبیرانی، پیرمحمد،’’تجلی‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ ہء برا ۔129ہ

-40 وئی ادبی سوسائٹی پاکستان پن1992بسمل،یاسین،’’گیاوان نا پھل‘‘ ہء برا ہ ۔26

-41 ۔62ہبسمل،یاسین’’گیاوان نا پھل‘‘ایضا، پن

-42 ، پ،1994بسمل یاسین، ’’نازبو‘‘ وئی اکیڈیمی پاکستان کوئٹ ہء برا ۔30-15ہ

-43 ، پ 1997بسمل، یاسین، سنبل، ۔4ہء،رستم پرنٹرز کوئٹ-44 ۔29ء، ایضا، پ 1997بسمل، یاسین، سنبل،

-45 وئی اکیڈیمی پاکستان، پ،2002بسمل،یاسین، ’’دیوان بسمل‘‘ ۔33ہبرا

-46 وئی اکیڈیمی پاکستان پ،2005یاسین، بسمل، ’’دوخوار‘‘ ۔5ہء، برا

227

پنجمیکو بشخوئی شاعری نا جاچ۱۹۸۰ ہء ان پد برا

وئی شاعری نا جاچ1980 1- ہء ان پد برار وئی پوسکنا شاعری ئ� ارا دور اتیٹی بشخنگ نا سوب اک دا مننگ کیر ک ہبرا ہ ہ ہ راتم خیال یا فکر اتیٹی تبدیلی ، ہدور ٹی خیال، فکر اتیٹی مونی پدی برس کرین ے ہ راتم متکنا روایت اک پنر تو پوسکنو دور �ک ہئس بریک یا پوسکنی ئس خننگ ا ہ ۔

ندن م دور اتا خیال تخننگان وئی شاعری ٹی ندا وڑ برا ہئس نا بناء مریک بالکل ے ہ ہ ہ ے ء اسکان1995ان تا 1980ء اسکان نا شاعری نا رنگ پین ئ� 1980ء ان تا 1960

�نیئت بریک و داکان گڈ یعنی را پوسک ےء ان تا نوشت نا د اسکان1995ہشاعری ٹی لنگ ان ر دور نا جتا جتا جاچ را تبدیلی تیان گدرینگ انگ ٹی ئ� وئی شاعری ہبرا ہ ہ ہ م نداری ہشاعر اتا نفسیاتی، ادبی، علمی پس منظر تون اوار، راج نا بارواٹ چا ہ

رافتا ذکر ہمریک ول دا کل دور وئی پوسکنا شاعری نا1980ے ہء ان کننگا دافت برا ے لنگ را تبدیلیک مونا بریر اوفتا جتا جاچ ئ� را وخت ان ہارٹمیکو دور ٹی اوار کین و ہ ہ ہ ہ

م سد ا شاعر اک ساڑی ئ� و چندیک گدرینگانو ول اوفتیان ےاک دنتو دا دور ٹی ہ تین ہ۔گڑاس پنی ا شاعر اتا گرج نا رداٹ جاچ ات مونی ہ ے

5.1 ء(1945، اپریل 3امیرالملک مینگل)وئی شاعراتیان جتا ئ� دنتو دانا شاعری ہامیرالملک مینگل نا اسلوب ئ� شیئر ایلو برا م شاعری استعاراتی م سیاسی شعور نا، ضمیر نا ڈس ملیک ایلو داک امیر نا ہٹی ہ ہ

ر شعر نا مقصد اولیکو ، اونا ہئ� او انتس پاننگ خوائک لس کاری ا درشان مفس ہ ) نا ج راٹی اونا اسلوب او انداز ان بیدس، نوشکیئی بولی(ل ہنگا اٹ کئ کننگ پک ہ ہ ے ہ

ج غاک ر مسٹ ا ل وئی نا ہاثر انداز مننگ ئ� یعنی امیر نا شاعری ٹی، برا ہ ہ ہ ۔ ہ(گیشتری نوشکئی و ساراوانی) ملیر باز ا لوز اتا تلفظ یا پاننگ نا وڑاٹ نوشت ہ۔

۔کننگ ان اوفتا خواننگ ٹی مشکل ودی مریک

228

م ہامیر گیشتری تینا شاعری ٹی امن ایمنی نا پائک او جنگ جدل نا نقصان ات ے ر بندغ نا دماغ تاز و تخلیقی مر ے۔درشان کیک او خوائک ک راج نا ہ ہ ہ

وئی پوسکنا شاعری ٹی اسلوب اتیٹی ودیکی ئس یعنی اسحاق ےامیر نا شاعری برا ہ سوز، احسن خارانی، نادر قمبرانی، بابو عبدالرحمن کرد، پیرل زبیرانی استا جتا

وئی شاعری ٹی گچینو ودیکی ئس دنک ہجتا اسلوب ان گڈ امیرالملک نا اسلوب برا ے ہ ، ، کنای ، استعار الو پاننگاک امیرالملک نا شاعری ساد افک بلک داٹی، تشبی یت م ہدا ہ ہ ہ ہ ہ ہ ہ

ہمجاز مرسل اتا حد ان زیات استعمال ان اونا شعرک پ مننگ نا حوال اٹ سخت ہہ رانا سوب ان دافتا پ مننگ ٹی وخت لگک داکان بیدس، خیال و فکری ۔جان ئ�� ہہ ہ ہحوال اٹ، امیرجدت پسند ئ� شاعرئس خننگک اونا لوز اتا ترکیب و زیبائی اونا

۔شعرت پین زیبدار کیک، امیر نا شاعری نا بارواٹ میر عاقل مینگل دن نوشت کیک ہ ے

ڑتوماک اریر ول کنا من ئ� (خیال ٹی)’’ ےامیرالملک نا شاعری ٹی فکر و فن ہ شت ٹی شاعر نا ہاونا شاعری ٹی فن زیات� انتئ ک انداز بیان و اسلوب نا زیبا ہ ے

ہ۔شخصیت سد رنگ او او نا،تاکی (انفرادیت) اس وڑاٹ تینا گشاد نشان ایتر اونا ے ہ ےشاعری مدام بلوکو ڈیواس ک جنون و خرد نا خمیر او شیئر باگل نا تب ان ہ ے

) �لپک‘‘ ۔سرپد و اوفت سریل ا ہ ے )1ےلوئی مریک ہاونا شاعری نا اسلوب ئ� پین درشان کننگ کن اونا نوشت اتا جاچ ئ�

�را شعری کتاب نوشت مسونو ۔داوخت اسکان اونا ا ہ

(1992جورنا پھل) 5.1.1وئی پوسکنا شاعری ٹی،جدت و گچین ا خیال اتا جوانو کتاب س ےجورنا پھل برا ہ

ر شیئر ٹی جتا جتا خیال ات لوزاتا �ھٹ شابیتی نا پار غا کائک یعنی ےداٹی غزل نا ک ہ ہ ر سرحال ا نوشت اک دوبریر جورنا پھل ار ا بنار گفنگان داٹی ہکمک اٹ پھل نا ہ ے۔ ہ ر گرج ندا پارین یعنی ساڑی ا دور نا ہٹی شاعر تین ا اعتماد کننگ نا بارواٹ باز ا ے ہ ے

اتا پورواری کن تینا مخ ئ� تفوئی مریک جور نا پھل نا شاعری ا ورد نا گچین نو مثالر شعر ان درشان مریک جورنا پھل ان ہئس داٹی شاعر نا خواری و محنت اونا ے

ڑتوما گرج ات وئی پوسکنا شاعری نا کاٹم فخر ان بڑز مریک داٹی فن و خیال ےبرا ہ ہ رانا ہپورو کننگان اونا اسلوب غزل ایلو شاعراتیان جتا ئ� غزل نا ت گچینو رنگ اس ہ ۔ ے

ہر شعر ٹی بھلو مقصد ئس ڈھکوک ار دنک ے ،ہزندنا عیب کل لغوری ئ

زار مریک ہاس مرک بندغ ئ ہی ان رب امان لی، نا پ ہجا ہنگ گم گار مریک ہقوم گو ہ

ےر کس ئ دوست سا ول اونا ہ ے ہ

229

ہاس بشخند کن نثار مریک ہاینو موسم نا رنگ پائک امیر

ےلڈس کنڈس ان یار بریک) (2ہےگوک امیرالملک امن و ایمنی نا صاف صاف پارین ول اونا شیئراتیٹی، ظلم نا ے ہ

م ار کس نا بارواٹ رای تننگ یا کل ہبرخلاف بش مننگ، تینا توار بڑزکننگ نا ے ہ ہ ے ر دور ٹی خیال و سوچ اتا ہنظری ئس جوڑ کننگ باز مشکل ئ� کاریم ئس انتئ ک ہ ے ے ہ

مو بندغ نا شخصیت گواچی مرس کائک ول باز ا نوشت ات خواننگ و ےبدلی ان ے ہ ہ مونوشت نا حد اسکان او نوشتوک ا رای تننگ مننگ کیک ۔پٹ و پولی جاچ ان پد ہ ہ

ند اتیا امیرالملک مینگل نا شاعری اشتمالیت یعنی ی ہندن جور نا پھل ٹی کی ہ ہتیک ک ڈی ئس نا یت کیک، او اونا مقصد و منشور ئ� مونی ےسوشلزم نا حق ٹی ہے ہ ہ ہ

ر بندغ ئ� تینا لائخی ت درشان کننگ نا ےکھٹیا و پیداوارا مچا خلکت نا حق مریک، ہ ندنو ر بندغ تون انصاف و بریبری مر اس ہتاڑ دو بر او قوم نا جاگیر و زر ا ہ ے ہ ے

راٹی امیر، اشتمالیت نا پارین ے۔خیال ئس ہ

ی دیر خنان ےدا زند ٹی اسود ہےاو کس ک حقات غریباتا پلان ے ہ

ہیا،دین ئ کرین تینا روزی نا وسیل ےا کیک او پاکنگا قران ےدنیا ک ب ہ ہ

ہباخو ئ پلک یاک او مزدور نا باء انان ےب زو ب ان کش ئ مڑ تینا شو ہ ے ہ ہ ے

ےلٹان او ایلم ت یا کاچاخ کرین ے ےمیش خوش تخان ےیا زر ٹی بلات ہ ے

بو ہب علم انگا دا راج نا ب عقلی ا ے ےمو فتون تد رندٹ تا روان ےداسکان ئ ے ہ

ےافار کر لار کر است امیر نا ےشان ) و اود ےدا رسم رواجاتا ت ہ ے (3ہ

5.1.2 ےچل نا توب )اگست ء(1997ہ230

وئی پوسکنا شاعری ٹی م تینا فلسفیان خیال اتون برا ہامیر نا بڑزکو شیئری کتاب ہ ہ م محنت و خواری نا ،، ٹی ند ئس ا سلوک ئ� جورنا پھل انبار چل نا توب ہجوانو ے ہ ۔ ے ہ

کل، علم نا ہعظمت، غریبی و غریب نا احساس، راج ٹی بریبری و عدل نا ر غزل ٹی جاگ نا بر و کماش اتا کم لائخی، اونا ہاحساس، تین ا تینٹ اعتماد ر ہ ہ ے

۔جاگ ئس دو بریک ہ

ےول افسوز! امیرالملک مینگل نا گچین ا شاعری اونا سیاسی و زاتی شخصیت نا ننگ ئ� باز اتا خیال ئ� ک دن انگا خیال و فکر نا شاعر لس ہسیخا ٹی مدام ڈ�ب ہ ہ ہ

راتم امیرالملک مینگل، گورنر بلوچستان مریک ہمدام الس، خلکت نا نیام ٹی مریک وئی ادب ٹی تینکن ہاونا شاعری، اونا سیاسی شخصیت و بیوروکریٹان روی غان، برا ہ ہ چ وئی پوسکنا شاعری ٹی امیرالملک مینگل نا مٹ ند ئ� ودی کتن ن تو برا ہمو ہ ہ ے۔ ہ ہوئی پوسکنا شاعری ئ� ہکس تون افک اونا سوچاتا افاقی و خیال اتا بھلنی ان برا

۔سیبو دو بریک

م ادبی خیانت ئس ےول کس ئ� نا نوشت ئ� اونا جند یا شخصیت تون بیٹ تننگ ہ ے ے۔را سوچ و فکر ئ� اونا نوشت اک درشان کیر بائد اوفتا لس درشانی مر ے ہ ہ

راڑا دوار سوچوئی مریک اونا ندنو ش پار غاک دو بریر م ہدنک چل نا توب ٹی ہ ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ ہ ر بندغ تینا تینا بشخ نا زم ہشیئراتیٹی احساس زم داری وار وار پاننگان ک راج نا ہ ہ ے ہ

ندنو ننگ ان گڈ شوکاک شیر مریر گڑاس ہواری ت ایسر کرس کائ� ن تو شیر نا ہ۔ ہ ہ ۔ ہ ے ہخیال اونا شعراتیٹی قلمبند اریر دنک ،

نن، نن تا، مونی ا اف کتونار اس ہسون مس است ک د ت ے ہ ہہ

) 32پ، (پرا ہوختس ک پیر مسو وقاباک ش ہےاسمان ٹی کڑانگ مر مونا زاغ نا ہ

) 39پ، (چ گڑاس ان جم اف ےاست ننا ہچ غم اف ہدونو باز کم ئ اوت ے

) 55پ، (ندنو گھڑتی و احساس ہچل نا توب ٹی، عشقی مضمون ن مننگ نا بریبر داٹی اس ہ ے ہ ہ ے ہ

راڑان ڈی و بھاتی نا غم، تینا کاریم و زم واری ت ےئس شاعر نا است اتولوک ہ ہے ہ ے ندنو راج س را اس ر خیال ٹی پاننگ نا کوشست کرین ر وار و ےسرپند مننگ نا ہ ہ ہ ے ہ ہ

231

مسای د پد اوڑان یپار ان شون حال ا قوم اک ئ� اونا ےنا گرج اک ئ� ک اونا داپار ے ہ ہ ہ ہ مو خلیس ئ� ننگ کن الیپک را احساس دا قوم ئ� مونی ، ننگ ہگام ئس مستی ہ ہ ے ہ

م ن م کننگان ای ہمر کننگ نا سد ا کوشست اک کننگانو او باز ا تینا غلطی ت امنا ہ ے ہ ے یل کیر رافک تینا غلطی تیان ہ۔مو بندغاک زند سلیسر ہ ہ ہ ہ ہ

5.2 (1954ڈاکٹر رزاق صابر)وئی پوسکنا شاعری نا ارٹمیکو دور نا شاعراتیان ئ� اونا را برا ہڈاکٹر رزاق صابر ہ ۔اولیکو دور نا شاعری ٹی او اوڑان پد نا شاعری ٹی باز فرق خننگک یعنی بنائی

جر و فراق، و ب وفائی نا سرحال اک گیشتر ےدور ٹی دانا غزل ٹی سوز و گداز، ہ ہملیر یعنی غزل نا اسل دروشم ئ� سوز، بسمل، رحیم ناز ان پد رزاق صابر، برجا راڑان شاعر م ملیک ہتخان داکان بیدس، اونا شاعری ٹی، غربت، نیستی، نا ڈس ہ ے

را راج ان تعلق تخک دنک چراغ صابر ٹی جاگ ئس ہنا پس منظر درشان مریک ک او ہ ہ ہ ۔تین او معشوق ئ� داوڑ بیٹ ایتک ے

راوڑ عاشق و معشوق ہکرور تینتو ملاقاتس ےاواس تولوک ماڑی ٹی کن جگ و گدان الو

) 32پ (ےیعنی صابر نا اولیکو شاعری ٹی غزل نا روایتی تسلسل برجا ئ� ول ایلو شاعر اتا ۔

ے۔ندا صابر متکنا سرحال و خیال ات پوسکنا لوز اتا زیبائی ان بیریفین ے ہ

5.2.1 ء1981چراغ صابر۔چراغ صابر ٹی بیر من سرحال اتیان بیدس مچا کتاب غزل ان زیبا ئ� داٹی، غزل نا ہ ہ

راڑان روایتی شاعری نا تسلسل برجا خننگک ول لوز اتا ، ےاسل معنی ڈھکوک ہ ے م پوسکن درشان ہپوسکنا ردوبند پوسکنو قافی غاتا استعمال ان متکنا خیال اک ہ

ہ۔مریر

جرفراق، جوروجفاغا زیات نوشت کننگان ساقی و ےچراغ صابر نا سرحال اتیٹی ہ ہ نداکان زیات خننگک چراغ صابر نا وئی شاعری ٹی ہپیمان نا لوزاتا استعمال برا ہ ہ چو گھٹی اس جر نا وظیف ٹی ان ٹی ب خود، معشوق نا حسن، ہشاعر تینا ج ہ ہ ے ہ

۔الیتن نمون ک غزل ئس ہ ہ ے

ندا خطا مس کنا ہراٹ ن ا ے ہہکسر سنگتاتیان جتا مس کنا

نگ ا رسینگاٹ ای نا عشق ٹی ہکفقط نا نظر بس شفا مس کنا

232

ےکریس زلف نا تار ٹی است بند(4ےتسٹ مفت است سخا مس کنا )

راٹی وطن دوستی، راٹی مختلف سرحال اتیا نوشت اک ملیر ہکتاب نا گڈیکو بشخ ہ ہ را زیبائی ٹی قلم ارفک اوڑان، اونا شیئر تا ہاخلاقی و اصلاحی موزوں تیا شاعر

ال‘‘ نا سرحال ا نوشت ٹی ہزیب ودک و غزل ناکھٹ ٹی شابیتی، مرس کیک ’’نون ۔ ہ ہےورنات زند نا مقصد ئ� پ کننگ نا کوشست کیک ک تینا ڈی و ڈغار نا پن ئ� بڑزا ہ ہہ ے

تم نا م�د سلو ئ� دنک ہکننگ کن محنت و خواری کروئی تمک گڑاں نما ڈی ٹی مدام ۔ ہ ہے

توئی ار ار ےسویل ان ب ہ ے ہےنم داڑ انتس کروئی ار ے ے

ےکبو داڑ محنت و خواری کبوےتینا مطلب ات نم جاری کبوےپنس تینک جوانو دروئی ار ےکبو شان بڑزا وطن نا تینامبو باغبان نم چمن نا تینا

( (5ےگل و پل چمن کن بنوئی ار5.2.2 (2002شیپول)

رفک داڑ اونا شاعری و ےشیپول ٹی رزاق صابر نا شاعری شون نا پار غا گام ہ ہ ہغزل نا اسل اسلوب انداز بیان درشان مریک سرحال و خیال اک ردوم نا مرحل

ہ۔تیان گدرینگر

یت مر تو شیپول نا شاعری ٹی باز ا پوسکنو گڑاتا ےیئت و اسٹرکچر نا بابت ہ ہی استعمال اوفتا اولیکو معنی و ثانوی معن نا ہودیکی نظر بریک داٹی لوز اتا س ہ

ندن باز ا غیر شاعران لوزات داوڑ شعر اتیٹی ےفرق اٹ شاعر نا فنکاری خننگک ہ ہ رافک شاعران لوز نا حیثیت اٹ مونی بریر دنک ہیسون ہ ہ ہ ے ہ

یت ڈکھ اتا ےبرکین ہہنا مس زند پھک اتا

کرین خوشی تا نن داغسم گواچی مس چک اتا ہاو مرک سنبھال ٹی پیشن

233

ےار دا مد لکھ اتاملاسی ان چندی تا

(6ےتلف تمان نک اتا)، استعار و ی مثال اک شیپول نا شعراتیٹی ملیر داکان بیدس تشبی ہندا وڑ نا ک ہ ہ ہ ہ

ےبجازی تا جوانو کچ ئس صابر نا شاعری ٹی دو بریک اوفت گرج و خواست اتا رداٹ یسون ے۔شعر اتیٹی ہ

رافتا خیال یا دروشم نا چراغ صابر ٹی ار دنک م شعر دو بریک ہشیپول ٹی دونو ے ہ ہ چراغ صابر نا دا شعر

ڈغار اینو سرسوز خیسن خننگکےتڑینو لخ ئ چاو ارمان ئس نا ہ

) 24چراغ صابر،پ (

ہنا خیال و اونا لوزاک شیپول ٹی داوڑ نوشت ئ�

ڈغار اینو دترتیان ٹک و لپ ئےلخ ارمان تا کسس ولدا تڑین ے

) 25شیپول، پ (م کرین ک م کیک و تینا خود ستائی ئ� ہشیپول ٹی شاعر، شعور، نا تزکر ئ� ے ہ ہ ہ

را بروکا شاعر اتیکن بندائو نا �س ندنو اسلوب ئس نا بنائ� کرین ہشاعری ٹی اس ے ہ ہ ہکدکاٹ ئس تخک دنک

نور ان ٹی اخ مراسکان ےج ہ ہ ہر جاگ خنور ےکنا رندات ہ ہ ے

ےرا بندائو ای نم کن تخانٹ ہےمو نا زی ا دیوال تفور ے ہےکن نم منیر یا منیپر ے ے

لور یت ےاخر د اس کنا ہ ے ہ ےےاخس پاروئی ئ پابو کن نم

( ر جاگ بنور یتات ےکنا ہ ہ ے (7ہ

234

را ترقی پسند و خیال ئس تخیر او وخت مو شاعراتیان ئ� ہڈاکٹر عبدالرزاق صابر ہ ہ ، م کرین یعنی، روایتی، تشبی ہنا تبدیلی ئ� امنا کرس نوشت اتیٹی دانا تجرب ئ� ے ہ ہ ہ م ہاستعار اتیان پیشن مرس پوسکنو ترکیب، ردیف و قافی غا تا سوب ان، تینا ہ ہ ہ

ندن شیپول نا �ک و ہعصر ا شاعر اتیٹی، غزل ٹی تینا مخصوص ا اسلوب ان چائنگ ا ندا دور ٹی غزل ٹی پراغی و گشادگی نا ہشعراک زوت سرپند و اسان لوزاتیٹی ئ�

م شاعر جوان وڑاٹ دوئی کرین ے۔را رحجان نا بناء مسون داد شیپول ٹی ہ ے ے ہ

مو لوزاتیان وئی زبان نا را ترکیب نا ذکر مس اوفت شاعر برا ہشیپول نا لوز اتا ہ ے ہ الو شعراتیٹی کپفنگتنو دنک رافک داکان م ہبیریفن ہ ہ ے

ےبرک لتاڑیس داخن ت گدرینگ ہہدا درگ است نا نیکن ملوک ئ

) 40پ (ہناٹ عشق ٹی داخ در مین ای ہسٹ ہخرینی ت اونا سخا چا ے

) 51پ (مریک گواچی اخر دو پھر سینالک تینا قطاران ہاگ چکس رد ہ

141پ ( (5.3 یر) (1961ہوحید ز

وئی پوسکنا شاعری ٹی ودیکی ئس دانا یر تینا جتا انگا اسلوب تون برا ےوحید ز ہ ہ لو تیا درشان ہشاعری ٹی، گیشتری، شخصیت سازی یا ورنا تا کردار نا جتا انگا پ

م پائک انتئ ک تاڑ و واڑ یر سنت سیوت نا ہخیال ملیک داکان بیدس ز ے ہ ہ ۔ ہمروکاک،چک اتیانبار مصیبت اتا گواچی مریر داکان بیدس اتحاد و یکوئی ئ� سوگو

ندن م پائک م کیک و دافتیان مر مننگ نا ی ئ� ہکننگ کن تین پتین نا جنگ اتا نشاند ہ ہ ہ راڑ دوستی موکان جوڑ مریک مو وخت یا یر نا دا خیال ئ� ک دشمنی ےوحید ز ہ ہ ہ ہ ہ

م زلم و زوراکی نا مونا سلنگ نا است ایتک دنک یر ہمر ایلو شاعر اتیامبار ز ہ ہ ے۔

یت کیو ہانت کس بر بدی ٹی تینا ای ے ہ ےیت کیو ہا ظالم نا گلی ٹی تینا ای ے ہ ے

ےر وخت راست پاو داتو کنا اصول ہ ہیت کیو ہزرئس مر دوستی ٹی تینا ای ے ہ ے

235

ردم اوار تین ےدنیا تون سوچو ای ہ ہیت کیو ر سدی ٹی تینا ای ہر دور ے ہ ہ ہ

ےکس ئس خن ک نسخان یا فائد کن ان ہ ہ ےیت کیو ) ی ٹی تینا ای ہوخت وخت ساد ے ہ (8ہ

5.1.3 (1988کونٹ)رفنگان داکان روڑنا سرحال اتیا قلم راٹی یر نا شعری مجموع ئ� ےکونٹ، وحید ز ہ ہ ہ ہ ہ

ائیکو و فرد نا دروشم ٹی تینا خیال ات ےبیدس، غزل، نظم نا جتا جتا بشخ، چورک و ہ رنا راڑ م ندنون دور ئس نا درشانی مریک کونٹ نا سرحال اتیان اس ہبیریفن ے ہ ے ہ ہ ے۔

راڑ تین پتین تون کست و ساڑلس مسون تو دن انگا وخت ٹی لکن ےند نفرت ے ہ ے ہ ے ہہشاعر تین کل ان حوصل مند تصور کیک ک ای ن موم ئس اٹ ک دور نا حالیت ے ہ ہ ہ ے

و ان تموٹ، داکان او تینا عزم و اراد ہاتیان دیر مریو ن ای پھن ئس اٹ، گرج اتا ت ہ ے ہ ہ مو گڑانا ہغاتا سوگوی اٹ ورنا تیٹی حوصل ئس ودی کننگ نا کوشست کیک و ہ

راڑان ننا سف اتیٹی تفریق مرس کرین دا خیال ات اس نظم ی ئ� کیک ہنشاند ے ے ہ ہ ہ ے۔سیٹی داوڑ خلان

ےکنا صفت ئ کس ک انتئ ےےکرینٹ دنا صفت اخر

سیال تینکن سیالی خوائکاو اف کنتون

ےت کس است کن ا انتئ ے ے ے ہہای موم ئس افٹ ک دیر مریو ہو ان تمو ہای پن اس افٹ ک ت ہ

ہاریٹ ن استارس اسمان نارا تو تمک ہراک شیفی ہ ہولڑو اٹ ک گم مریو ہن ہ ہ ہ

کنا تو غم تا حساب دون ئہمریو تقسیم مریو تفریق ہ

، جمع مفر ) ہجمع مفر (9ہ

236

، تینا نت تیا جک سلنگ نا، جدید و ٹیکنالوجی ان و ئس ےکونٹ نا شاعری ٹی کل ہ و اونا نداری نا، اتحاد و یکوئی نا،تینا ڈغار ئ� اباد کننگ کن محنت و خواری نا کل ہچا ہ

لوکا ملک ات مونا تخس تینا قوم و نسل ئ� ہر شعر ان درشان مریک او شون ے ہ ہم بو تانک نم ٹی نوکا ایلو قوم ات ہاوفتیا خن پٹنگ نا رغامک ک تین ان بڑز ے ہ ہ ے ہ ے ہ

یر، ارسطو نا نظری کتھارسز نا شعوری ندن ز ہمحنت و خواری نا زراب بش مر ہ ہ ے م کیک ک دن انگا تنک انگا دورباری ٹی دماغی وئیل و بوجھ اتیان ہوڑاٹ تردید ئ� ہ ہپیشن مننگ کن کھتیارسز کروئی مریک اگ دن مفک تو خیال اک د پد ان اس ے ے ہ

راڑ تخلیق نا راڑان تخلیقی قوت ختم مریک و ےندا تمس دماغ ازنگ جوڑ مریر ہ ہ ہ ہ ہنس کیک دنک ہیت مفک او راج مون شیفی نا پار غا ہ ہ ہ ہ

ہسوچات ک بند کروس نی ےہہت ٹی تینٹ گند کروس نی

) 30پ (رافتیٹی اس جوان خیال ہکونٹ ٹی، گیشتری ’’فرد‘‘ ملیک یعنی بیر اس اس شیئر ہ ہ ہ ہ ندن راٹی داوڑ نا شاعری دوبریک وئی ٹی اولیکو کتاب ئ� ہئس بند کننگان دا برا ہ ہ ے

وئی شاعری نا م دوئی کرین ول غزل ٹی برا ہر سرحال انبار غزل نا حق ات ے ے ہ ے ہ�ک دنک ہمتکنا روایت اتا برجائی خننگ ا

ےکن انتظار تینا دلربانا ےےبر کیو اوڑتون ایتس وفاناےبر اینو احوال اونا کن ا ے

ےدمس تو بر روشنائی ارانایر اینو انت دا است ب قرار ئ ےز ے ہ

ر گڑانا ) (10ہسوب اس تو اخر مریک 5.4 ء(1961جنوری، 2افضل مراد )

رافتا اسلوب ئ� شاعری اس ایلوتون ندنو شاعراک اریر وئی شاعری ٹی باز ا ہبرا ہ ہ ہ یر نا افضل مراد تو ندن وحید ز ہملیر دنک بابو عبدالرحمن کرد، نادرقمبرانی تون ہ ہ ہ

یئت ٹی خلوک یر انبار نظم نا م بنائی شاعری وحید ز ے۔ملک افضل مراد نا ہ ہ ہ

ندا ہافضل مراد نا شاعری ا تبصر کرس ڈاکٹر تاج رئیسانی اونا شاعری ئ� ارا ہ ہ ےبشخک او تینا نقط نظر اٹ افضل مراد نا شاعری ا داوڑ رای تسون او دا پائک اینو ہ ہ بی، معاشرتی و جنسی اجوئی خوائک ڈاکٹر تاج ہنا سدی نا ورنا، فکری، علمی، مذ ندن او یت گڑان گڑاس درست ئ� انتئ ک فکر و خیال اتیا بندش مننگ کپک ہنا دا ۔ ہ ے ہ ہ

237

رک اسٹ ئ� لمحاتی کیفیت و ایلو ئ� خلیس نا کیفیت ہشاعری ئ� ارا کیفیت ٹی پائک اونا بقول

یتات پاش کیک خلیس نا’’ ےلمحاتی کیفیت ٹی افضل مراد بیر انسان نا استنا ہ ہ مو بین الاقوامی کیفیت ئ� ک اینو ہکیفیت کن ای دا پاو ک دا اس بندغ نا افس بلک ہ ہ ے ہ ہ

)‘‘ )11ےیورپ ٹی زیات او ایشیاء ٹی اوڑان زیات پیدا کننگانوئی شاعر تون ر برا ہرا کیفیت ات ڈاکٹر تاج پن تسون دافتیان لمحاتی کیفیت ہ ے ے ہ

راٹی ہتفوک یا اگ نن دا پان ک شاعری ارا وڑنا مریک اسٹ ئس دا خلی شاعری ئ� ہ ہ ے دات ات قاری نا مونا تخک ےشاعر تین ٹی گم مریک او تینا ذاتی تجربات و مشا ہ ے راٹی شاعر تینا زات ان پیشن مرس �ک ہارٹمیکو وڑنا شاعری ئ� خارجی پاننگ ا ہ

م خارجی شاعری ٹی شاعر نا زات جاگ نا جاگ ئس ہکائنات نا پار غا توج ایتک وا ہ ہ ہ ہ ۔اوار مریک

وئی ٹی داخلی شاعری ا باز توج تننگان دانا سوب اک انت مننگ کرور داڑکن ےبرا ہ ہ ۔پٹ و پول نا گرج ئ� افضل مراد نا بنائی شاعری، قبلئی نوشتوک اتیان متاثر

ہہخننگک اونا اسلوب ٹی، مغربی شاعراتا پیروی ملیک افضل مراد نا شاعری ئ� پ لوئی مریک دا وخت اسکان اونا اخس ک کتاب ہمننگ کن اونا کتاب اتا جاچ ئس ہ ی دروشم جوڑ لین تاک اونا شاعری نا س ہنوشت مسون اوفتا گونڈ و جاچ ئس ہ ہ ے ہ

ے۔مر

5.4.1 ء1985گندارم مس ک افضل مراد نا بنائی شاعری ٹی قبلئی شاعراتا الو یت نا زکر م ہدا ہ ہ ہ

لنگ ئ� تو دانا شاعری و ڈغار نا ڈکھ، �ک اگ گندار نا جاچ ہاسلوب و رجحان خننگ ا ہم داٹی افضل )بالکل اسٹ لگیر وا وئی ٹی بدل کننگان راٹی قبل نا شاعراتا برا ہ( ہ ے ہ ہ ہ

۔نا جند نا احساس اک،دا ڈغار نا ڈکھ، بھاتی تا دمدرینگی نا گند بریک

ر یئت ا مختلف سرحال اتیا نوشت اک دو بریر دانا ہگندار ٹی گیشتری نظم نا ہ ہ ر نظم ٹی شاعر داخلی شاعری ٹی اخت ئ� یا او داخلی کیفیت ات ےنوشت یا ہ ہ

مو گھڑتی یا کرب ان پیشن مننگ نا شعوری ہدرشان کننگ نا کوشست کرین او ے گندار نا مچا را اونا سوچ و خیال و رغ رغ نا زی ا تولوک ے۔وڑاٹ متا خلکن ہ ے ہ

م تننگان راد لمحاتی کیفیت نا پن ےشاعری داخلی کیفیت اتا درشانی ئ� کیک ہ ے ہ ر ساعت اتیا شیئر نوشت کننگ نا د و زندنا ، تجس�س مشا ہافضل مراد تینا تجرب ہ ہ ہ ہ

ندا سوب ئ� اونا نظم اتیٹی چس ئس نظر بریک ۔شعوری کوشست کیک ہ

ہزند ئ اس ردبند ئستننگ نا

ےد و نن نا

238

ےکوشش ات ٹیےای تین

(12او تینا کسر ئ گیرام کریٹ )5.4.2 (1996کاویل )

ےکاویل ٹی ارا وڑنا یا ارا کیفیت ات درشان کننگان دانا نظم ٹی افضل مراد نا ے ندن ہروایتی ا اسلوب اونا داخلی یا ت نا کیفیت و احساس اتا کوالخوائی ئ� کیک ہہ

اونا غزل ٹی دا روایت اتیان برخلاف تینا زات ان پیشن دنیا نا گھڑتی و ڈکھ اتار وڑاٹ اونا خیال و اسلوب نا زیبائی مونا بریک کاویل نا شاعری، ہدرشانی ملیک ہگندار ان شون تر ئ� داڑ افضل مراد نا شاعری مستی گام خلس تینا گم مروکا ے م جتا ئ� اسلوب ئس نا وئی شاعری ٹی او ےمزل نا پار غا روان ئ� داکان گڈ برا ہ ہ ہ

راٹی را، سمند اسکان برجا مریک کاویل نا غزل ئس نا من بند ہخواج مریک ہ ے ہ ہ ۔خارجی شاعری نا وڑک دو بریک

ہچ واپار داسا کنا دوٹی افہکنا شار داس کنا دوٹی اف

رفک دروغ جوڑ کیک ہکنا راست ئ نا سرکار داسا کنا دوٹی افےکرین کس کنٹ زخم ئ کناہکنا وار داس کنا دوٹی افہراڑ گ ئس اسرات اسوٹ ہہ ے ہ

ہمو شار داسا کنا دوٹی افیت پاش کیو ورنا تیا ہای دا ے ہ

(13ہک دا لار داسا کنا دوٹی اف)5.4.3 ء2001سمند

سمند‘ ٹی افضل مراد نا شاعری اونا بنائی شاعری ان باز مونی ئ� داٹی اونا’لکن او اونا اسلوب نا زیبائی انداز بیان غزل نا معن ٹی شابیتی ہشاعری باز شون ے ہ وئی پوسکنا شاعری ٹی تینا بشخ نا تیک ک افضل مراد واقعی برا ہدا گڑا ئ� مونی ہ ہ

ے۔زم واری ت پورو کرین ے ہ

239

ی اونا مختلف سرحال اتیا شاعری کننگ ان ہسمند نا غزل اتا پلوٹی شابیتی، گشاد سماء تمک او غزل نا اسل دروشم ئ� برجا تخنگ تون اوار، داخلی و خارجی

ے۔احساس ات جوان پ مرس شعری دروشم تسون ہ ہہ ے

راٹی اونا جند گم مسون ندنو احساس ئس نا درشانی ئ� کیک ےافضل مراد اس ہ ے ہ ہ راد ملنگ نا کوشست ندنو راز ئس م افک اس ےرانا ورندی شاعر نا جند تون ہ ہ ہ ہ ہ

ہاود پین ڈھکک دنک ے

راٹ انت انت ہہخننگار مونجا ناٹ انت انت ہای استا تا مونا

ر بیر ویرانی ئ ہراڑسکا ہ ہےول پیشن ا ٹاٹ باٹ انت انت

ہمرین ترازو تیٹی تول نناٹ انت انت ی خنین ب ہسیا ہ ہہسلوکا کسر تا مسافر مف

یت داڑ تخاٹ انت انت ےنما ے ہےار زندنا چس نا معنی اٹ

ےنی تپیس داڑ خناٹ انت انت ہہکن ان مف زند ناراض نی ے

ےای نا راز داڑ ملاٹ انت انت ) (14ےم کننگان ےندن فکر و خیال اتا کڑمبی ان بیدس، سمند ٹی فنی گرج اتا پوروواری ہ ہراڑان افضل مراد نا شاعری نا گشاد و سوچ فکر ر بابت مکمل ئ� ہیعنی سمند، ہ

۔اتا پینگین ا احساس نا درشانی مریک

(2004اپریل21… 1947جبار یار) 5.5م د نا امام مو ع وئی شاعری ٹی اس مکمل ئ� دور ئس نا پن ئ� او ہجباریار برا ہ ہ ے ہ ہ

راٹی بوگ شوگی و بوگی ورند ئ� ڈغار ان اسمان ا سر کر �ک ے۔پاننگ ا ہ

ہجبار یار نا سنجید شاعری مر یا بوگ شاعری اوٹی اس کڑمبو مقصد و مطلب ے ہ ئس مریک اونا شاعری ٹی مدام راج، نا سور ا ٹھپ اتیکن اصلاحی ئ� دارو درمان

۔ملیک

240

را مونجائی ان بددیر او تینا است اتیٹی مونجائی و مو شاعر اتیان ئ� ہجبار یار ہ ہ رافتا شاعری ان ، ہڈکھ اتا مش ئس جوڑ کیر ول خلکت و راج ئ� بشخند بشخیر ہ ہ ے ہ ر غاک گل و چڑ مریر دن اف ک جبار یار نا بوگ شوگی شاعری ٹی ہگھیمروکا چ ہ ہ ہ

را اس مو شکار ئ� ہبیر بشخند و مسخرا ئ� مقصد جوڑ کننگان بل جبار یار ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ راد درشان ےتیراٹ ارا شکار کیک اسل اٹ یار نا شاعری سبخ ازموز و اصلاحی ئ� ہ

نداری مس را اسلوب اونا چا ۔کننگ کن او مزاحی اسلوب ئس تینائی کر ہ ہ ے ہ

رافتا گونڈو فکری ئ� جاچ ہدا وخت اسکان یار نا چار شعری مجموع شینک مسونو ہ لین ہ۔ئس ہ

(1981خیرات خور ) 5.5.1ندن خیرات م ار ہخیرات خورٹی سنجید شاعری تون اوار بوگ شوگی شاعری ے ہ ہ

مو لوز اتا مو متکنا فکر و خیال اک راٹی ہخور ٹی غزل نا اسلوب روایتی ئ� ہ ہ میت را گڑا ا ہردوبند و روایتی ردیف و قافی غات استعمال کننگان خیرات خور ٹی ہ ے ے ہ

وئی ٹی ہتخک او اونا مزاحی شاعری ئ� انتئ ک داکان مست کتابی دروشم اٹ برا ہ ے ہ ۔بوگ شوگی شاعری دو بفک دانا بناء جبار یار نا خیرات خون ان مریک

ندنو واقع ئس ک شیخوپور نا م کرین ک اس ہداکان بیدس جبار واقعاتی شاعری ہ ہ ہ ہ ہ ے ہ راٹی پنچ سواری کزیت کیر جبار یار دا واقع ئ� اس ہگرا اس بس ئس چپی مریک ہ ہ ہ ہ مو ندن م بریک ندن پیشن کیک ک بندغ ئ� ارمان ہبوگ شوگی ئ� رنگ س ٹی ہ ہ ہ ہ ے

م کیک یعنی معلومات رانا سوب ان دا قص مسک اونا غلطی ت درشان ہڈرائیور ے ہ ہ ے۔ات مزاحی ئ� انداز سیٹی داوڑ نوشت کرین ہ ہ ے

بال ٹی بس ئ دروکانی سدائی خوش مریسےکڈھ ٹی کل بٹوکا نی سدائی خوش مریساز ٹی ہبس ٹی الوس سنگت نی تو اسس ج ہ

شوکا نی سدائی خوش مریس ہاست تو پاو ہےسواری ت پرغاس کل بازات زندان دریس ے ےےنر و جر کل کروکا نی سدائی خوش مریس

م نراس وار تو ہکائو کوان کل تمار نی نوکا نی سدائی خوش مریس نک ہاسڑنگان ہ

پنچ بندغ نغد مسر بیست ان بڑزا ٹپی ئنوکا نی سدائی خوش مریس ہبیر شش تو قید ہ

م توکاس بس ٹی ہیار تینا خیر خوا نی ہ ہ241

موکا نی سدائی خوش مریس) ہپار استا د (15ےہخیرات خور نا گیشتری سرحال اتیٹی سنجیدگی ار مچ باز اونا بوگ شوگی ے

شاعری نا وڑک دو بریک اونا شاعری ٹی غزل نا متکنا روایتی اسلوب ان بیدس،م ار اونا عشقی شاعری نا تینا چس ئ� تشبی و ناد ئ� تالان کننگ نا سوچ ہغزل نا پ ہ ے ہ ہ ہ۔استعار غاتا مناسب استعمال یار نا شاعری نا چس ٹی ودیکی نا سوب مریر اونا ہ

ہغزل س نا من بند ے

ہیخ کر است ک دلبر کوچ نا ہ ے ےو پدین اخ در نا کوچ نا ہت ہ ے ہ

است کنا نیتون کنا جان و جغرہای مفر بندی امر نا کوچ ناےن ا کاٹم کائ دا معراج ئس ے

ید انتئ مفر نا کوچ نا ہپا ش ے ہےاخ در ک خنت ن ان چپ کریٹ ے ہ ہ

ہبینگن خن تا نظر نا کوچ نا ےہجان مستائی ٹی تینا ایتوہکس کن ایت خبر نا کوچ نا ) ہ (16ے

5.5.2 (1991دروشم نا سیخا )اٹی ٹی نوشت ئ� دانا را مسدس ترجیع بند نا ہدروشم نا سیخا اس مرغنو نظم ئس ہ ہ ے ہ ندن داوڑ انگا راٹی تینا محبوب نا دروشم ئ� شعراتیٹی جوڑک، ال اسٹ ئس ہسر ہ ے ہ شاعری نا مثال داکان مست ملیپک او اولیکو وار جبار یار، دروشم نا سیخا نا پنٹ

رانا سرحال یا مرکزی کردار فوٹو ئس ے۔اس مرغنو مسدس ئس نوشت کرین ہ ے ہ ہ

، چپی و راٹی محبوب نا حسن، ناز نخر شتاد و دو بند نوشت ئ� ہدروشم نا سیخا ٹی ہ ہ ہ راٹی شاعر نا خواری ہزیبائی، زلف گیسو ئ� باز زیبائی اٹ شعری دروشم تسون ے

�ک نمون کن گڑاس بند ہم خننگ ا ہ

الو نا جوڑک کاغذی ا ہتصویر ٹی مگیسوک نا گفوکا زلفاک عنبری اہنا اوغوا نا خنتا رنگ ک ای خناٹ ے

ےطبیعت ک ب خودی ٹی مس جوڑ شاعری ا ہ

242

رف ہمنظوم ا داستان کن ان برک ے ےرف ہتصویر نا زبان کن ان برک ے ے

……ہای خن ت ترکیو تولوک یاد ٹی نا ےہنا پار غا بریو تولوک یاد ٹی نا ہ

یت کیس ہکنتون خیال ٹی نی زیبا ئ ہہمسرور ای مریو تولوک یاد ٹی نارف ہنا یاد اخ جوان کن ان برک ے ے ہ

رف) ہتصویر نا زبان کن ان برک ے (17ے5.5.3 (2001ہبشخند )

ر، حرف بشخند نا سوب جوڑ ر ندا وڑ دا کتاب نا ہندن ک پن ان ت پاش ئ� بالکل ہ ہ ہ ہ ہ ہرا بوگ شوگی سرحال اتیا نوشت وئی ادب ٹی اولیکو کتاب ئ� ہمریک دا برا ہ ہ

نر مندی درشان مریک ہکننگان بشخند نا نوشت اتیٹی جبار یار نا کمال و فن اونا ہ ے م دو بریک دا کتاب نا ہبشخند ٹی بوگ شوگی شاعری ان بیدس گڑاس بوگی ورند ہ

ہر نوشت اس ایلوان جتا و زیبا ئ� گوک بشخند نا اسلوب یا لوز اتا ردوبند بوگ ہ ہ ہر نوشت ٹی بھلو سنجیدگی ئس ڈھکوک جبار یار و ایلو شاعر ےشوگی ئ� ول دانا ہ ے

ندا سوب ئ� ہاتیٹی دا فرق ئ� ک او تینا مقصد ئ� ابلاغ و ترسیل کننگ نا گرات چائک ے ہ رافتیٹی سنجید و ہاونا شاعری زوت اثر تخک بشخند نا غزل ئس نا گڑاس بند ہ ے ہ

ہمقصد ئس باز ساد او صاف انگا لوزاتیٹی مزاحی وڑو ڈول اٹ داوڑ درشان ہ ے ے۔کننگان

ےنی شورتروکنگا ا منگی تا کتام اسےایمان اگر کیس تو نی شش تمام اس

یت ک نا مون ٹی وختس ےمحتاج کس اس ہ ےیتاتا گودام اس ہیتاک ملنگاس تو ہ ہر موڑا کسر نا ہن ان تین ڈھکن ہ ے ے

ہڈاکی اس اس تپر یا باد لغام اس ےےتین خرین کپ نی داخس ک بٹر ن ہ ہ ے

ندن نی حرام اس ہمردار ار سونا بس ے

243

یتات کریس ہنی سیر و سوا سیر نا ے ہ(18ےای تول کرینٹ ن فقط چار گرام اس )

5.5.4 (2003گچین )رفنگان ر سرحال ا قلم راٹی ےجبار یارنا فکر و خیال اتا گڈیکو نشانی گچین ہ ہ ہ

�ر ہگچین نا گیشتری نوشت اک سنجید و بامقصد شاعری نا گچین ئ� مثال اتیان پ نداری نی پراخی اونا احساس اتا بارواٹ چا ہاریر دانا نوشت اتیان جبار یار نا ذ ہ

ن عمر نا گڈیکو د ندن لگیک دا اس ازات منش ئ� دماغ س نا تخلیق ئ� ای ےمریک ہ ے ہ ہ چو ری و مجبوری نا د ت گدریفنگٹی اسک ول گچین ٹی ہتیٹی جبار یار اسل ا ے ے ے ہ

م ملیپک ک او وختس نا امیت مسن دا ےجاگ اونا ت نا دنیا نا بارواٹ چنکو راز ئس ہ ہ ہہ ہ م کیک ۔یت نا درشانی ئ� تینٹ ہ ہ

یتاکو ہکتاب پر چڑ عاشقی نا ہ ےیتاکو ر فقط شاعری نا ہوفا و م ہ

ےننا نوشت کروکا امرک ازاد ے ہیتاکو ہقلم نا پھڈٹی حوروپری نا

ےشان است کس ئس سین کس نا ٹپ ہ ے ے ہیتاکو ) ری نا ہکن سما ئ دا مچ ظا ہ (19ے

م جتا ئ� داٹی فکر ات لوز اتا تراش خراش اٹ نازرکی ےگچین ٹی غزل نا اسلوب ہ راڑان جبار یار نا انداز بیان نویکل مریک جبار یار تینا شاعری ئ� تینا ہاٹ گفنگان ے

ب اٹ راڑتون او است نا نر مندی ئ� تینا محبوب ان بائک ہفنکاری یا دا گچین انگا ہ ہ ۔موب تخک

نر راٹی اونا ساد پنی تون اوار خیال اتون گوازی کننگ و لوز اتا ہاونا غزل ئس ہ ہ ۔مندی عیان مریک

ےاو دوستی ئ شرط نا پابند کرینان ٹی امر بند کرین ر ب ےر م ہ ہ ے ہ ہ

ہوغنگ اسل کپر درد ان کسس تون ہےر راز کنا است ٹی سربند کرین ے ہ

رتوما اراتا ہدیوال ئس ار نیام ٹی ےےدا مری ئ او سال س نا پند کرین ے

244

رفتو کن ان مت تو کن تس ول ےت ہ ے ے ہر ٹی چرغند کرین ےدیر اونا پن ش ہ ے

ہفن پار ئ فنکار نا تس رنگ غزل نا( نر مند کرین ےدا ساد غا جبار ہ ے (20ہ

5.6 ء(1956مئی 15قیوم بیدار )و ملیک او پوسکنو ہقیوم بیدار نا شاعری ٹی روایت اتیان برخلاف جک مننگ نا کل ندا گرج اتا رداٹ ندن متکنا عادت و علت ئ� النگ دافتا ہدور س نا خواستگار ئ� ہ ے ۔پوسکنا دور نا خواست ات پورو کننگ بیدار نا شاعری نا سرحال اکو او مختلف ے

ہےخیال و فکر اتا درشانی ئ� کیک اونا است ٹی ڈی کن دڑد خوری، بھاتی نا گھڑتی ہار اونا شاعری ان اس گڑاس نا انداز مریک ک او تینا دودو راج ات یل کننگ علم ے ہ ہ ے ہ ے

مو قوم اک لنگ نا پائک انتئ ک اونا خیال نا بابت پوسکنا دور ٹی نر نا پلو ئ� ہو ہ ے ہ ہ نر نا طاقت مر دنک رافتون علم و ہمدام زند سلیر ے ہ ہ ہ ہ

ان ا شا نظر ہخنت پٹ دا ج ہ ےر اخدر ان ہاینو مستی ئ ج ہ

ہکر شوانی و گدانی ئ یلنر ہکر ودی تین ٹی علم و ے

ےدوردا توفک و بمباتا ار(21مسونو بیکار نا زغم و تفر )

ر قوم ئس خوائک ول تینا متکنا دود رکس، ےپوسکنا وخت نا گرج اتیان بلد مننگ ہ ہ م دانائی ئس اف دا وخت اسکان بیدار نا ارا شعری ڑسنگ ہو ربید غاتیان مون ہ ہ

۔مجموع شینک مسونو ہ

(1989شمبلاخ) 5.6.1ےشمبلاخ نا شاعری ٹی گل شونی، شکو شکایت باز ار یعنی شاعر تینا خلکت ان ہ ہ

ر ودی لکنو م ند ئ� کست ساڑ، نفراک ہگل دار ئ� ک اوفتا دو ان ایلمی و سنگتی نا ہ ہ ہ ہ ، ایلمی و ستین ول خلکن یعنی شمبلاخ نا شاعری نا تیوئی وظیف ری ہمفک خر م ے ہ ہ و ایتک انتئ ک دا خیال اتا درشانی نا رندٹ بیدار نا ہتین پتین تو یکوئی و اتحاد نا کل ے ہ

۔تجرب غاک اوارو ہ

م غور کیک ک ڈغار اسٹ ئ� ول داڑ بندغاک مختلف ےندن بیدار خدانا قدرت ا ے ہ ہ ہہطبق غاتیٹی بشخوکو، ڈغار نا اس پار غا بندغاک باخوئس کن سکیر تو ایلو پار غا ہ ے ہ ہ ہ

دانا ہ۔شراب و کباب اکو یعنی او بریبری و مساوات نا کمبوتی ئ� محسوس کرس ۔ 245

رفنگ نا خواست کیک داکان بیدس شمبلاخ ٹی علم دوستی، ہایسری نا پار غا گام ہ نر ئ� تینا کننگ نا رغامک ندا پوسکنو سوچ، خیال و ہوطن دوستی، متکنا روایت اتا ہ

نی وڑاٹ پنوک یا منتشر نداری مریک او ز نی گشاد نا بارواٹ چا ےداکان شاعر نا ذ ہ ہ ہ راڑ بیر امیت کننگ مریک عمل ندنو دنیا ئس جوڑ کرین ہئ� او اس خیال اتا ے ہ ے ہ ہ

۔مشکل نظر بریک

راڑان اونا شاعری ٹی تیکو افس ہقیوم بیدار نا گشاد تینٹ لڑونج اونا سوچاک ہ ے راٹی ال�س نا �ک شمبلاخ ان غزل ئس نا من شعر ہمستقل مزاجی نا کمبوتی خننگ ا ہ ے

رافک تینا مقصد و گشاد ان مر اریر دنک ول ئ� خن پٹنگ نا پاننگان ہمو ک ہ ے ہ ہ

ہب غم نی مف قوم ان مستی نی برک سنگت ےر ک سنگت ہدنیا غا نظر شانی دنیائ ے

نر حاصل ہپاوال مف اینو کر علم ہشک سنگت ہتینکن نی پن ئس کٹ خوشی ت ے ہ

نر ت اٹ ےقوم ئ نی کرک قابل دنیا نا ہیت اتینا تینٹ محکم نی سلک سنگت ہر ہدا باغ ئ کرک زیبا دانا نی اریس مالی

شک سنگت) ن شنزات ہپھلات دسیس ے ہ ہ (22ے5.6.2 (2004کوکار)

مو سرحال اتیا م ہکوکار نا او شمبلاخ نا سرحال اتیٹی یکسانیت ئس ار داڑ ہ ے ے ر و محبت وطن دوستی پوسکنا رفنگان دنک ایلمی سنت و سیوت یکوئی، م ہقلم ہ ے ہ

را متکنا روایت اتا شمبلاخ م تسون ول و ہدور نا خواست اتیکن تیار مننگ نا کل ے ے ہ ہ لوک مونا بریر کوکار ہٹی مخالفت کننگان کوکار ٹی داوڑ انگا سرحال اتیا اختلافی پ ہ ے راڑان ہٹی تینا متکنا باو پیر نا دود ربید غات برجا تخنگ و دافتا سوگوی نا پاننگان ے ے ہ ہ ہ نی گشاد نا بارواٹ رای ئس جوڑ مریک ک بیدار نا جند نا وژن یا ہشاعر نا شیئری و ذ ہ ہ

؟ انت مننگ ئ� ۔گشاد پک افک اود دا سماء افک ک انت کروئی ئ� ہ ے

رافتیٹی خیال اتا اختلاف اک مونی بریر ندنو شعر ہ۔کوکار ان گڑاس ہ ہ

ےنا مال و مڈی او نئ بزگلاکو ہےن کاریز نا دیکونئ چکلاکو ہ

) 57کوکار، پ (ےکونٹ ئ مچ کر پژدر مونا گدان نا نی بٹک

246

ےور او جمر گروک سیثل بسک کاٹما ہ ہ) 63کوکار،پ (

ان ان ہبرک کان دا فریبی ا جہک مر باز مر خلین تین کن گدانس

) 77پ (ندن لگک ک شاعر زور نگ یا چس نا کمبوتیک خننگر ہکوکار نا شاعری ٹی شعری ا ہ ہ ہ راڑان لفاظی نا گمان مریک او شاعر نا فکر و فن ٹی ہزبردستی اٹ شاعری کرین ے

کوکار نا غزل س ان من شعر ہسبکی ئس خننگک ے ۔

ےعاشقات جاگ دشتو جنگل ہ ہےپٹیو دانگ اینگ تینا زیبل ہ

ہا و زاری کیک دا لمبوکا استےکیک دن فریاد باغٹ بلبل

لکن ےچانڑد نا توب ئ ماگیر ہ ے ہم نازیفو ای لاڈل ےولدا ہ ہ

زیبلاتا محفل اٹ بیدار نا پنمبل ) ےپار قسمت بھاز ار دا ہ ے (23ہ

(1947جنوری9عزیز مینگل) 5.7رافک کثرالتصانیف پاننگر ول عزیز مو شاعر اتیان ئ� وئی نا ےعزیز مینگل برا ہ۔ ہ ہ ہ ند اسحاق سوز، یاسین را ہمینگل نا شاعری تینکن قاری ودی کتن شاعری ٹی ہ ے ند ئ� تینائی مو ہبسمل، جبار یار، یا ایلو شاعرات دوئی ئ� عزیز مینگل داسکان ہ ے یت را را اعتراض �ک دانا باز ا سوب اک مننگ کیر ب خننگ ا ہکننگ ٹی ب س ہ ہ ہ ۔ ہ ے

�ک او داس پک ئ� رای س ٹی بدل مننگ ےگیشتری عزیز نا شاعری نا بارواٹ پاننگ ا ہ ہ ۔ئ�

وئی نا متکنا لوزات استعمال ٹی ےگیشتری نقاداک دا پار ک ’’عزیز مینگل بیر برا ہ ہ ہ ہ ‘‘ہتنگ کن شاعری کیک

ہمتکنا لوز اتا استعمال ا کس ئس بندش تو خلنگ کپک دا اس گچینو عمل س ک ے ہ ننگو دافت نوشت اتیٹی سوگو کننگ رافک گیرام مرس ے۔مو لوزاک ے ہ ہ ہ ہ

247

را گڑاک پد بٹنگ ٹی کمک کرینو اوفتیان گڑاس س ےالبت عزیز مینگل نا شاعری ئ� ہ ہ را سوچ و خیال یا ورک ئ� مو طلب یا ’’اپیل‘‘ان ی ئ� کین اونا شاعری ہنا نشاند ہ ہ ہ ہ

ہ۔ذوق ات تینا پار غا چکیر ہ ے

(iiندا سوب یت داک عزیز مینگل نوشت ان مست تین شاعر خیال کیک ہارٹمیکو ے ہ ہ ہئ� ک اونا شعراتیٹی شاعران پن یا چس خننگپک انتئ ک نوشت ئس نوشت کننگ ے ہ ے ہ ہ

مو نوشت ان اونا نازرکی ہوخت ا اگ داوڑ نا خیال بس ک ای نوشتوک ئس اٹ گڑا ے ہ ہ ہو زیبائی ختم مریک انتئ شخصیت ئ� جوڑ کننگ ٹی نوشت نا دو بریک ن ک ہ ے

۔شخصیت ان گچین ئ� نوشت ئس مونی بریک

(iiiراوڑ نرافک مو ہعزیز مینگل جوانو خیال بندی نا کوشست کیک ول اوڑتون ہ ہ ے نداڑان عزیز مینگل نا شاعری ئ� مڑی شاعری ہمو خیال نا حق اک پورو مریر ہ

ہ۔پاننگ کین

ےدا وخت اسکان عزیز مینگل نا اخس شعری مجموع شینک مسونو اوفتیان گڑاس ہ ہ۔نا بارواٹ جاچ ئس پیش کین

(1991ہتلوس ) 5.7.1م و غیر واضح ئ� دنتو شاعر گچین ان گچین خیال ات لوز ےتلوس نا خیال اک مب ہ ہ

نر نا ن مننگ نا سوب ان را کوشست کرین اوفک فن شاعری و ہاتیٹی گفنگ نا ہ ے ہ رافتیٹی ش پار ندنو مصرع ملیک ہکمبوتی نا شکارو باز ا شعراتیٹی اونا اس اس ہ ہ ہ ہ ہ ہ ۔

رافت سوچنگ و وار وار خواننگ نا است خوائک دنک ہمننگ نا لائخی ار یا ے ہ ے

ہمارو ت تو ٹومبر او پھیک ے ہہیاد نا کشک ئ بنوسس تو جوان اس

) ، پ 74ہتلوس (

�ک دنک ’’یاد نا کشک ئ� راٹی فنکاری خننگ ا ہدا شیئرٹی بیر اس مصرع س ہ ہ ے ہ ہ ہ ندا راٹی یاد نا کشک پوسکنو ترکیب ئس داکان بیدس ہبنوس�س تو جوان اس‘‘ ے ہ ہ

وئی چ گمان مفک ک دا برا ہشیئر نا برڑزکو مصرع مارو ت تو ٹومبر او پھیک‘‘ غا ہ ہ ہ ے ہ ہ را لس خلکت نا سمجھ ان پیشن ہنا مصرع س داٹی بیر متکنا لوزاتا استعمال ئ� ہ ے ہ

رافتا نداوڑ نا سد ا شعر و مصرع غاک ملیر رافت بیر لفاظی پاننگ اک و ہئ� ہ ہ ہ ہ ے ہ ۔ م سمجھ ٹی بفک دنک ہخواننگ و تلفظ ہ

248

ہساکوڑ مسٹ اوڑوک نا ئشیوار و ٹیوار مروکا دا دیر ئ

شیولی کنا شین ٹی لکھان ئکڑیسی ئ انتس او تکھان ئ

……ہاپروک ملول ئ ساند ئ کٹک

(24ساگی نا دیدک ئ سکان ئ)ہکبین و متکنا لوز اتا استعمال تون اوار اوار، تلوس ٹی معنیات نا شابیتی باز زیبائی

، استعمال کرین ےاٹ دوبریک لوز اتیکن پوسکنو ترتیب، خلقی زند تون تفوک تشبی ہ راٹی پوسکنو تشبی و ہراڑان شاعر نا اسلوب جتاء مریک غزل ئس نا من شعر ہ ہ ے ہ

ہگڑاس پوسکن لوزات شاعران لوز جوڑ کرین دنک ے ہ ے

ےمچم کنک غم کت ن ہ ےےدرد ئ دیخس کم کت ن ہ

است ئ پرغنگ کن اوناےدنیا انت انت چم کت ن ہےمحبت کپی کیک استاتےوختس دات وسم کت ن ہ ےکری کبڑ نا بوٹو ئ

ےمحبت وختس برم کت ن ) (25ہ5.7.2 ( (1992ہشیشپ

را مو اسلوب ئ� م شاعر نا م شیشپ ئ� داٹی ہشیشپ نا خیال اک و لوز اتا ترکیب ہ ہ ہ ہ ہ م درشان خیال کیک ک اونا ہتلوس ٹی ئ� شیش ٹی نوشتوک تینا شاعری نا بارواٹ ہ ہ ۔ ہ ےشاعری امد ئ� اورد افک ول عزیز مینگل نا باز کم شیئر اک امد ئ� دا کل اورد ئ�

ہانتئ تینا جوڑ کروکو ترکیب تینا وڑاٹ تشبی و استعار غاتا استعمال ان شیئر اتا ہ ے ندن متکن کبین و زبرانگا لوزاک امد نا شیئر اتیٹی باز کم بننگ ہروانی ا فرق تخان ے

ے۔کیر دا گڑا ئ� او تینا شیئر سیٹی داوڑ پارین ہ

راڑ دا حاصل مریر د ان ہج ے ہ ہ

249

(119ہشعرکو دا بڑزان نازل مریر )پ وئی نا سچ و کبین ا لوز ات شیئر اتیٹی سوگو کرین ےعزیز مینگل اخس ک برا ے ہ ہ ہ

راڑان اونا گشاد و م تینا شعراتا زینت کرین ہنداوڑ او، اردو و ایلو زبان تا لوز ات ے ہ ے ہرافک گیشتری عزیز نا شاعری ٹی ندنو لوز ہنظری ٹی اختلاف ودی مریک گڑاس ہ ہ

ہ۔خننگر

م ہحاصل، مائل، شامل،کامل، گائل، نظام، صلیب، واعظ محتسب،شیشپ ٹی ہ رافتیٹی شاعر خیال اتا حق ات اوفتا وڑاٹ پورو کننگ نا ندنو نوشت ملیر ےگڑاس ہ ہ ہ

م کننگان دنک ،و تشبی غاتا استعمال راڑ پوسکنو استعار ہکوشست کیک ے ہ ہ ہ ے ہ

ہاشکائی ئ چنگ خلیرو جنگ خلیر یت ا ہیت ہ ہ ہےباکو انتئ دوشئی اہاستات ا ڈنگ خلیر ے

ہظالم کو ک است اتاہنیام تیٹی دنگ خلیر

ر ٹی خوار جھرکی ہم ہہن تو استاک زنگ خلیر ) (26ہ

5.7.3 (1996جمجلائی ) ےعزیز مینگل ا اونا اسلوب حاوی ئ� ول او جمجلائی ٹی دا اسلوب ان پیشن مننگ م گڑاس پوسکنی داڑ رسینگک ب مت ن وا ےنا کوشست ئ� کرین داخس سرس ہ ے ہ ہ ے

ےیعنی نوشتوک دا کوشست ٹی ئ� ک شاعری نا زبان ئ� ساد کیو ول او تینا روایتی ہ ہ م جمجلائی نا نوشت اک مچ باز، شیشپ و ہا اسلوب نا خول ان پیشن بننگ کتن وا ہ ہ ہ ے ہتلوس غان، ساد و اسان لوزاتیٹی ملیر جمجلائی نا نوشت اتیٹی خیال اتا پوسکنی ہ ہ

ہم رسینگک دا گمان مریک ک عزیز مینگل نا شاعری داکان شون نا پار غا گام ہ ہہرفین دنک ے ہ

چمن ان اینو گوکڑت نا گند ئند ئ ہپڑ ئ جنگ نا یا ننا

شون و ردوم و خنون اجوئیندا کریسن پند ئ ہاقرار ا

سرخیل، کماش ئ سوج کبو اینو250

لکن نن اوتا رند ئ ہنداڑ ک ہ ہےدم نا یقین اف داڑ عزیز(27زندگی چژو، خلوک و ژند ئ )

(2004شیوال) 5.7.4م ملیک گڑاس علام اقبال نا یئت اٹ نوشت ہشیوال ٹی، غزل ان بیدس نظم نا ہ ہ

م کننگان شیوال ٹی عزیز نا روایتی اسلوب نا پابندی تو وئی ٹی بدل ےشیئر تا برا ہ ہ ۔برجا ئ� ول داڑ ساد او سبک لوز اتا استعمال ملیک عزیز مینگل نا تیوئی ہ ے ے

ی م فن شاعری نا خیالداری باز کم تخنگان لوز اتا س ہشاعری انبار، شیوال ٹی ے ہ ندن �ک باز ا غیر شاعران لوزات ہجاگ غا استعمال نا فن ان نوشتوک نابلد خننگ ا ے ہ ہ

ندن لگیک عزیز رانا معنی و جند ٹی بدری محسوس مریک ہاستعمال کرین ہ ے م ہمینگل تینا لوز ات سوگو تخنگ کن شاعری کرین گڑا اونا شیوال نا نوشت اک ے ے فن شاعری نا، نا بلدی تون اوار نوشتوک بحر و ہ۔’’مڑی شاعری‘‘ نا زمر ٹی بریر ہ

ندا سوب ئ� ک اونا شاعری ٹی روانی ٹی بندش م ترفک ہوزن ان مری نا احساس ہ ہ شیوال ان نمون کن غزل ئس نا من شعر ہخننگک ے ہ ۔

لکن نیتون است ےاست کنا ہہہکیک داس بڈی مریک نیک مست ہربشی ہد چا دیر پٹاک ساند ہ ہ ے ےےنظر ن ا تماتو کرین درست ے

ب نی خواس سرمننگ ہمنزل ا سرس ہہبٹ بڑینگ مرغنو رفتار ئ کپ سست

ےاست نا خوشی مر اف ضروری بھگی(28ہمز کیک ڈوڈی و خاسن گربست )

5.8 ر احساس جتک ) ہپروفیسر طا (1955اکتوبر6ہند ئس ر احساس جتک نا جتا ئ� وئی پوسکنا شاعری ٹی پروفیسر طا ےبرا ہ ہ ہ ہ

ہداسکان ئ� اوڑان بار پین کس نیاڑی نوشتوک ودی متن اونا شاعری ٹی مچ باز ے ہروایتی اسلوب ان ایلو کل اونا جند نا جتا غا اسلوب ئ� اونا عشقی شیئر اک مریر یا

251

ال نا مو سر ر سرحال ا جوان وڑاٹ قلم چست کرین او ہپنت و نصاعی و اخلاقی ہ ے ہ ے۔حق ات پورو کرین ے

ر احساس نا شاعری و باالخصوص غزل نا بارواٹ افضل مراد نا لوزاک داوڑ ہطا ہ ۔ئ�

ر احساس غزل نا رنگ اتیٹی تینا سادگی او لوز اتا اسانی اٹ مونا بننگ نا’’ ہطا ہ ےخواستگار مریک او تینا لوزات بھاز زیات دروشم تننگ و ترکیب نا کیزی جوڑ کننگ

میت ار ئ� خیال ئ� ا ہان زیات تینا خیال ا زور شاغنگ او زبان دانی نا بجائ اظ ہ ے )18ایتک‘(زمز�،ر پ

یت دا مریک ڑتوماک المی مریر البت ار خیال ہشاعری ٹی لوز اتا ترکیب او اظ ہ ہ ہ ہ میت ودک امر ک جوانو خیال ئس درشان کروئی مر او پین زیبا راڑ ا ےرانا ے ہ ہ ے ہ ہ

راتم لوز اتا ترکیب او دروشم ئ� زیبدار کننگ ئ� ۔مریک ہ

ر احساس گیشتری نیاڑی نا دفاع، لاچار و بیوس اتا دفاع کرین اونا غزل ٹی ےطا ہ ہ ج ملیک یری نا درد، فراق نا گھڑتی، وصال نا ۔ز ہ ہ

ر احساس جتک نا اخس ک شعری مجموع شینک مسونو اوفتا ہدا وخت اسکان طا ہ ہ ہ ۔گونڈو جاچ ئس

5.8.1 1995صدف ےصدف نا شاعری ٹی غزل نا صنف ا باز سنجیدگی اٹ طبع ازمائی کننگان صدف نا لوتیا مو پ جر و فراق،جورو جفاء، نا تران اک ملیر داکان بیدس زند نا ہغزل اتیٹی ہ ہ ہ

رافتا سیالی انسان تون گنڈوک مریک یعنی انسان نا نزوری و ، رفنگان ہم قلم ے ہ ہم غزل نا زیبائی ان بیرفنگان صدف نا نوشت اتا بارواٹ دا پاننگ کین ہلاچاری ت ے ہ ے م شابیتی نا پار غا روان خننگک یعنی عشقی مضمون تتون ہک دانا غزل نا کھٹ ہ ہ ہ

م نوشت کننگان صدف نا غزل ئس نمون کن ہاوار، راج و راجد اری نا سرحال اتیا ے ہ ہ راتم او دڑد، ڈکھ اتا ہراٹی نوشتوک نا است نا ڈھکوکا احساس اتا درشانی ملیک ہ

رت اوڑا الزام نا سوب ہدوان نوشت کننگ نا بناء کیک تو اونا نوشت و خیال اتا ش ہ ہ ہ۔مریر

ےچراغ ات لگف پدا شام مسےپدا است مونجا ب ارام مسش نا دیدار نا ہکن اس خوا ےدا مرانگا منزل ارا گام مسہاونا است ٹی راز جاگ متو ے

252

محبت نا چرچا سرعام مسدا مکر و فریبی ا دنیا ٹی بنےوفادار س نا دا انجام مسےشغام ات احساس دنا بنو(29ہکنا شاعری کنک الزام مس)

5.8.2 ء2004بشام ےبشام ٹی صنف غزل ان بیدس، نظم نا زی ا نوشت کننگان دانا گیشتری سرحال ہ

ےاک ’’نیاڑی‘‘ نا داپار ایپار چرخ کیر یعنی نیاڑی نا ب بادوی اونا لاچاری و ب وسی ے ہ ےڈکھیائی و گھڑتی نا احساس تننگ کن لکھ کوشست کننگان داکان بیدس راج نا

را نیاڑی رافتیان گیشتری نیاڑی گواچی مریک دنک ادلی بدلی، ہمو ب وڑ ا دود اک ہ ہ ے ہی نا سوب مریک دا دور ان ودی مروکا زلم و زوراکی تا درشانی، شعری ہکن تبا

۔دروشم اٹ ملیک

ہدنک

یت ا سدا لٹ ایتک یت ہکن ہ ےڑد کن پٹ ایتک ےاونا لم ے ہ ہہاونا اینک اود سدا بھچ تیر ے

ہکنا او شکایت ئ پد پشت کیرےکنا خرچ ئ پورا کن او تفک

چ ضرورت ئس پورا مفک ہکنا ےشغام تیر ک چنان مفک ہ ہ

نک) ہننا نی ارائ بس ال ہ (30ے غزل ان بیدس، ورنا تا بیداری، شخصیت سازی، او انسان نا حیثیت و مقام نا

م نوشت کننگان ک ا انسان دنیا ٹی نا انت مقام ئ� دانا ن سماء ےدرشانی کن ے ہ ے ہ ہ وئی ندن بشام نا نوشتوک برا ہافک کل گڑاتیان نی قیمتی ئس اگر تین پ مس�نس ہ ہہ ے

م کرین دنک ہنا ایلو شاعر اتیانبار تینا سفت ئ� ے ہ

ےنی احساس قلم نا خڑینک ات بھازفیس پورا پدا مس کتاب ہویت ات جوانو بنو دیریار ےنا ہ

253

ےار پین شاعر ادیب ب شمار ےےنی ال ت پان مریر یادگار ے ہ

یت کس ئ نا است ٹی کار ) ہمن (31ہ)iii (2006زمزر)

نی گشاد و اونا احساس اتا پراخی ر احساس نا ذ ہزمزرنا شاعری و نوشت اک طا ہ ہ ہنا ڈس ئ� ایتر اونا سوچاک مدام شابیتی نا پار غا جلو کیر گوک غزل نا اسلوب ہ ہ ہ ےمتکنی نا خول ٹی ئ� ول باز زو و بروکا وخت ٹی احساس تینا متکنا اسلوب نا

۔خول ان پیشن مرس کیک او جتا ئ� اسلوب ئس تینائی کرو ہ

زمزرنا نوشت اتیٹی، داخلی شاعری یا لمحاتی شاعری ٹی ڈب نوشتوک نا خیال اتاہدرشانی مریک زمرز ٹی خوداعتمادی، شخصیت سازی نا، تبلیغ نا جاگ جاگ ملیک ک ہ ہ

ر ندا سوب ئ� ک یکئی اٹ تینا م مفاد اک اوارو ہداڑ سنگتی،خڑک مننگ ٹی ہ ہ ہ ے چ وڑ نا شغان تف دنک رفو تانک کس ئس ہکاریم و بوجھ ئ� ہ ہ ہ ہ

رفوک یک ای ہتینا غم ت تینٹ ہ ےرفوک یک ای ہدا باریم ئ بوجھ ئ ہ

ہک اف کس لائخ کنا سنگتی ناہتینا تیر زند کروک یک ای ے

تینا دوست تینٹ اریٹ ای مدام(32ہتینا خیال ئ تینٹ کروک یک ای )

ہاحساس نا خود اعتمادی پین کس ا یقین ن کننگ نا پس منظر ئ� پٹنگ ئ� تو راج نا مو نوشتوک م راڑان اونا است ازار ئ� یا دک مسون احساس ہمو زلم و جور ئ� ہ ے ہ ہرا تینا تدوکا وخت و اینو ئ� بیٹ ایتک ک درو انت اسک اینو انت ار داوڑ ےاتیان ئ� ہ ہ

ش و خواست اتا راٹی تینا است نا نادانی و خوا ہنا خیال ئس اونا غزل سیٹی ہ ہدرشانی ئ� کیک زمزر ٹی خیال و فکر ات جوان وڑاٹ لوز اتا کشید ٹی سوگو ے

ہکننگ نا کوشست ٹی وختس ’’احساس‘‘ تینا مطلب ئ� دوئی کننگ کتن انتئ ک ے ے ہوختس اونا لوز اتا ترکیب ٹی گھٹی و سبکی خننگ اک دانا سوب دا مننگ کیک ک ر گڑا ئ� فرضی ئ� نقط نگا اٹ لکن بلک او ہاحساس تجرب غاتیان باز کم فائد ہ ہ ہ ے ہ ہ ہ

ے۔ران ہ

ےزمزر ان غزل س نا وڑکےکنا است نا ٹھپ تاز ار ہ

یر دترک اوڑان خاز ار ےو ہ ہ ہ254

ےا ناکام انگا حسرت اتا تخوکےکنا مون ٹی وا جناز ار ہ

ےن تو مال و مڈیک ماڑیک بھازش اتا پلاز ار ےکنتون خوا ہ ہ

وختس شیخ چلی مریک جوڑ استرت ملا دو پیاز ار ےوختس ہ ہ ہ

ہلیو حوال ئ نا احساس ای ہےپدا پھیش نا کنتون ماز ار ) (33ہ

5.9 ہحوال غاک-1

وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ 1992مینگل،امیرالملک’’جورنا پھل‘‘ ہء برا 23ہ-2

وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ 1992مینگل،امیرالملک’’جورنا پھل‘‘ ہء برا 23ہ-3

255

وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ 1992مینگل،امیرالملک’’جورنا پھل‘‘ ہء برا 98-97ہ-4

وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ1981صابر،عبدالرزاق،’’چراغ صابر‘‘، ہء، برا 31ہ-5

79صابر،عبدالرزاق،’’چراغ صابر‘‘ ایضا،پ،-6

وئی ادبی سوسائٹی پاکستان پ2002صابر،ڈاکٹر عبدالرزاق،’’شیپول‘‘ 80ہء، برا-7

26صابر،ڈاکٹر عبدالرزاق،’’شیپول‘‘ ایضا، پ،-8

یر،وحید’’کونٹ‘‘ 25ہء سعد پبلی کیشنز زونکی رام روڈ کوئٹ پ1988ہز-9

یر،وحید،’’کونٹ‘‘ ایضا،پ، 24ہز-10

یر،’’وحید،کونٹ،ایضا،پ، 67ہز-11

8ہء،قریشی پبلشرز اینڈ بک سیلرز کوئٹ پ،1985مراد،افضل،’’گندار‘‘ -12

96مراد،افضل،’’گندار‘‘ ایضا،پ،-13

87ء پ1996مراد،افضل،’’کاویل‘‘ پروگریسو رائیٹرز ایسوسی ایشن بلوچستان-14

وئی ادبی سوسائٹی پاکستان پ2001مراد،افصل’’سمند‘‘ 30ہء برا-15

وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ پ1981یار،جبار،’’خیرات خور‘‘ ہء برا 15ہ

256

-16وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ پ 1981یار،جبار’’خیرات خور‘‘ ہء برا 29ہ

-17وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ پ1991یار،جبار’’دروشم نا سیخا‘‘ ہء برا 15-14ہ

-18 ‘‘ ، پ،2001ہیار،جبار،’’بشخند وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ ہء برا 70ہ

-19وئی اکیڈیمی کوئٹ پ2003یار،جبار،گچین ہ،برا 111ہ

-20وئی اکیڈیمی کوئٹ پ2003یار،جبار’’گچین‘‘ ہء برا 63ہ

-21وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ1989بیدار، قیوم’’شمبلاخ‘‘ ہء برا 27ہ

-22وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ1989بیدار، قیوم’’شمبلاخ‘‘ ہء برا 91ہ

-23وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ پ1989بیدار، قیوم’’شمبلاخ‘‘ ہء برا 91ہ

-24 ‘‘ وئی اکیڈیمی کوئٹ پ،1991ہمینگل،عزیز’’تلوس ہء برا 75-74ہ

-25،ایضا پ 120ہمینگل عزیز،تلوس

-26 ‘‘ ، پ1992ہمینگل عزیز’’شیشپ 141ہء کمرشل انسٹی ٹیوٹ، خدائیدادروڈ کوئٹ

-27،پ،1996مینگل عزیز،’’جمجلائی‘‘ وئی اکیڈیمی کوئٹ ہء برا 67ہ

-28

257

وئی اکیڈیمی، کوئٹ پ2004مینگل، عزیز’’شیوال‘‘ ہء برا 47ہر احساس،’’صدف‘‘ ہجتک، طا وئی اکیڈیمی کوئٹ پ،1995ہ ہء برا 3029ہ .

-30ر احساس’’بشام‘‘ ہجتک، پروفیسر،طا وئی اکیڈیمی، کوئٹ2004ہ ہء برا 42ہ

ر احساس ’’بشام‘‘ ایضا پ ہجتک، پروفیسر،طا 9631ہ .ر احساس’’زمزر‘‘ ہجتک،پروفیسر طا وئی اکیڈمی کوئٹ پ2006ہ ہء برا 8432ہ .ر احساس’’زمزر‘‘ ہجتک،پروفیسر طا وئی اکیڈمی کوئٹ پ2006ہ ہء برا 4433ہ .

ششمیکو بشخہلوزاتا معن

ا ۔اری مجبوری ۔ا ہ

۔المی ضروری

تسلیم ۔امنا

ہ۔اول ٹھپ مطلع

بذیب ہبودبیرشت ت ۔

ملی ب چینی ےب ت ۔ ہ ے

۔باگل موسیقی

۔ب س�دی لاشعوری ے

۔بانگل نقل اتارنا

ب ناکام ۔ب س ہ ے

۔بنچخ منبع

۔بیرشت زیبائی

۔بیٹ مماثلت

۔بوگی ورند پیروڈی

258

ہبرنگ علیحد کرنا ۔

علاق ہبینٹ ۔

ہبیر بدل ۔

ہبھاتی باشند ۔

پ۔پوڑی سیڑھی

نڑ واسوخت ۔پٹو ہ ۔پویسٹ فورا

۔پک ٹھوس

۔پوسکینئت جدیدیت

۔پدشتگ پس منظر

۔پنافی انتساب

ت۔تد سمیت/ساتھ

ہ۔متا کوشش

۔تب مزاج

۔تاڑواڑ منتشر

۔تیوئی بڑا

۔تاڑ موقع

ٹ۔ٹھپو شعر

وں فنگانو بنائ گئ ہٹ ے ے ۔ ہ

۔ٹنڑ مزاج/موڈ

ہجاچ جائز ۔

چ

259

۔چس دلچسپی

ہچیڑگنی پیچید ۔

۔چن تخیل

۔چست بلند،اٹھانا،بالکل

۔چرجو بانی

سلسل ہچرجوئی ۔

نداری معلومات ۔چا ہ

۔چھانگنگ کاٹنا

ہچ�ن چورک قطع بند ۔

۔چوائو کرن

د۔دروشم شکل و صورت

اصطلاح ۔دروشینک

اڑ ۔دی ہ تاریخ ۔درشان واضح

۔دوبا الزام

ر۔ردوبند ترتیب

ند اصول ۔را ہ

زیری محنت ۔زودز ہ

۔زانتکار دانشور

ہ۔زوب اجرت

س۔سیبو سکون

260

۔سوگو محفوظ

۔س�د شعوری

ب کامیاب ۔سرس ہ

۔سجیفنگ تخلیق کرنا

ش۔شک بر مشکوک

۔شادکامی خوشی

۔شابیت وسعت

غامی ہغیبی ال ۔

ک۔کٹھیا محاصل

۔کزاں کزاں شازوناذر

ہکوالخوا نمائند ہ۔

۔کپفنگ استعمال

ے۔کئ سمجھ

�ھٹ دامن ۔ک

۔کھوجا نکما

۔کدکاٹ حیثیت

ول طبق ہک ۔ ہ

گ۔گرج ضرورت

۔گژغ منبع

گیری تاخیر ۔گ ہ

وا ہگھیمروک مرجھا ۔

261

۔گواڑخان چمن

۔گل تنظیم

ل ت پ ےگیر ب ہ ہ ۔

ہگواک توج ۔

ہ۔بس لطف ہ

ور ہوکا مش ۔ ہ

۔کل للکار ہ

۔تیکو مستحکم ہ

ائشی ہنکینی ر ۔ ہ

یئت ہھاٹی ۔

۔بوبا اچانک ہ

ہب جذب ۔ ہ

۔ٹ و پیر شکل و صورت ہ

۔ج امید ہہہڈکا اسرا ۔ ہ

نگام ارائی ہڑدڑ ہ ۔ ہ

ن۔نیم گڈلو ادھورا

ہہ۔ن پ پوچھ گچھ ہہ

ر ہنمن ظا ۔

�ش اشار ہن ہ۔

۔نویکل منفرد

۔نویکلی انفرادی

ل

262

۔للک نکل

ماڑو سرخیل ۔م ہ

ویت علامت ۔وڑ ہ

ولیت ہوادانی س ۔

۔ودشت تاریخ پیدائش

کتابیات(BIBLIOGRAPHY)

1 ہ حنیف، ابن،’’دنیا کا قدیم ترین ادب، جلد اول، بار سوئم، ء بیکن بکس،1998۔ گل گشت، ملتان

، نیشنل بک فائونڈیشن،1975ےجالبی، ڈاکٹر جمیل، ’’ارسطو س ایلیٹ تک‘‘ 2- ائوس ائی، ائی چندریگر روڈ، کراچی ہپریس ٹرسٹ ،

، مجلس ترقی ادب، کلب1968حسین، محمد ھادی، ’’مغربی شعریات‘‘، 3- ور ہروڈ،لا

-4 وئی جدید شاعری‘‘ نومبر، ہ، شون ادبی دیوان کوئٹ2005ہسنی، لیاقت، ’’برا ، -5 وئی اکیڈیمی پاکستان کوئٹ1994مینگل،افضل،’’چوٹولی‘‘ ہء برا ہ ،

-6 ہ،مقتدر قومی1985صدیقی،ابوالاعجاز، حفیظ،’’کشاف تنقیدی اصطلاحات‘‘، زبان، اسلام اباد

-7 ، صاحبزاد ’’فن اور تکنیک‘‘ ہحمیدا ہء، نیو کوئٹ بکسٹال، جناح روڈ، کوئٹ1991الله ہ ،-8 وئی اکیڈیمی کوئٹ1992مینگل، افضل،’’شوشنگ‘‘، ہ، برا ہ

-9 ہء، خزین علم و ادب،2001ہحالی، الطاف حسین، ’’مقدم شعرو شاعری‘‘، ور ہالکریم مارکیٹ، اردوبازار،لا

ہپندر روز ایلم مستونگ، جلد اول، شمار نمبر 10- ہ 1960اگست16، 12ہ-11 ر عروض‘‘، سی گلگشت‘ ملتان691، اغا صادق، نمبر1968ہصادق،اغا، ’’جو

-12 ،’’عبدالنبی نسوار فروش، اسٹیشن1962سوز اسحاق،’’غزلیات سوز‘‘، دادکوٹ ہسل�سرا‘ ش

263

وئی زبان و ادب کی مختصر تاریخ‘‘، 13- وئی، ڈاکٹر عبدالرحمن،’’برا ہبرا ء1982ہ ور299مرکزی اردو بورڈ، ہ اپرمال لا ۔

وئی غزل کا اغاز و ارتقاء‘‘14- ،’’برا وانی، ڈاکٹر عبدالحمید، پی ایچ ڈی مقال ہشا ہ ہہ، جامع بلوچستان کوئٹ2002 ہ

-15 وئی ادب‘‘ قلات پبلشرز، رستم جی لائن جناح1983بلسم رنگ، ہء، مقال ’’برا ہ ہروڈ کوئٹ

وئی پروگراموں کا اغاز و ارتقاء‘‘16- ، مقال ’’ریڈیو س برا ہفت روز تلار، کوئٹ ے ہ ہ ہ ہ2004، 33ہشمار نمبر1جلد نمبر

-17 وئی قدیم نثری ادب‘‘ وئی، پروفیسر سوسن، برا ہبرا وئی اکیڈیمی1998ہ ہء برا ہپاکستان کوئٹ

-18 وئی اولیکو بشخ‘‘ شون ادبی دیوان2007ہبلوچ، منظور ایم برا ،-19 وئی نثری ادب‘‘ وانی، پروفیسر ڈاکٹر حمید’’جدید برا ہشا ء ساراوان،1999ہ

اکیڈیمی، مستونگ-20 ، جلد نمبر ہء افسان نسیم از1952مارچ 5ہشمار نمبر2ہتوئی ’’معلم‘‘ کوئٹ ہ

عبدالباقی درخانی-21 ، مارچ، اپریل نام ال�س کوئٹ ہما ہ ء1965ہ

-22 ء بلوچی، دکان1973ہنوشکوی، گل محمد، ’’تحفت رئیسانی، گفتار رخشانی‘‘، ۔34ہبھڑیا روڈ، ضلع نوابشا سندھ،،

-23 ء بلوچی دکان بریا روڈ، ضلع1954ہنوشکوی، گل محمد، ’’گلدست نوشکوی‘‘ ، سندھ ۔نوابشا ہ

-24 ہ، محل کیری بریا روڈ روڈ ضلع1958ہنوشکوی گل محمد، تحفت الفقراء ہ روفیروز، سندھ ہنوش ،

-25 وئی حکومت نا زوال،‘‘ ہ، محل1984ہنوشکوی،گل محمد،’’پوسکنا دور، برا رو فیروز سندھ ہکیریا بھریا روڈ ضلع نوش

-26 1948نیمرغی، پیر محمد،’’بازار سخن نیمرغی‘‘ -27 وئی2006، ارٹمیکو1951لاکھوریانی، بابا عبدالحق،’’سخن حق‘‘ اولیکوار، ہ، برا

- ، وانی’’کسر نا چاری کلام بابا28ہاکیڈیمی پاکستان کوئٹ ہاثیر،عبدالقادرشا وئی اکیڈیمی کوئٹ1992عبدالحق‘‘ ہ، برا ہ ،

-29 وئی ادبی سنگت،1972درخانی، مولوی عبدالباقی، ’’سوغات‘‘ ہء، برا ،بلوچستان

264

-30 ، وئی ادبی سوسائٹی پاکستان‘‘ ایک جائز ہگل، پروفیسرخداداد،’’برا ء،2004ہ وئی ادبی سوسائٹی پاکستان، کوئٹ ہبرا ہ ‘

-31 وئی ادبی دنیا، شیخ واصل بلوچستان1969سوز،اسحاق،’’گلشن سوز‘‘، ہ، برا

۔ نارنگ‘گوپی چند‘’’ساختیات پس ساختیات اور مشرقی ساختیات‘‘,32ور‘1994 ۔,سنگ میل پریس‘لا ہ

33 وئی‘عبدالرحمان‘’’قص ما گل‘‘, ہبرا ہ ہ وئی1967۔ ہ,ادارئ ادب بلوچستان‘شعب برا ہ ہ ‘کوئٹ د ہادب‘قلات سٹریٹ‘ ہ ہ ‘

34 وئی2002۔قلاتی‘مولانا ملک داد‘’’تحفت العجائب‘‘چارمیکو ایڈیشن‘ ہ‘برا ہاکیڈیمی پاکستان‘کوئٹ ‘

‘‘۔دینپوری‘محمد عمر‘’’معجزات� مصطفی3536 1948۔چوتوئی‘عبدالمجید‘’’تحفت الخلیل‘‘

37 ‘’’شمائل� شریف‘‘ اللهدرخانی‘مولوی عبدا ھجری1355۔ ‘38 ۃجان‘حاجی نبو‘’’عمد البیان‘‘ 1907۔

39 حاجی1957۔کھنیتوی‘حاجی محمد عمر‘’’منھبات العوام‘‘, ‘عمر‘شیرناپ‘بلوچستان

40 ہلانگو‘مولوی عبدالباقی‘’’تحف منگچر‘‘مکتب رشیدی سرکی روڈ‘کوئٹ ہ ہ ہ ‘۔41 ‘‘ دنا جنگ نام ہنصیر‘گل خان‘’’مش ہ وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ1981۔ ہ‘برا ہ ‘

42 وئی اکیڈیمی‘پاکستان‘کوئٹ1996۔کرد‘عبدالرحمان‘’’شف گروک‘‘ ہ‘برا ہ ‘-43 وئی اکیڈمی1992ہقمبرانی، پروفیسر نادر�’’شنز گروگ‘‘ ہبرا

ور2005کندن‘ لال کندن’’ارمغان عروض‘‘ 44- ۔‘دارالنوادر لا ہ

-45 سی‘ گلگشت‘ ملتان691اغا صادق نمبرہ‘ قریشی پبلشرز اینڈ بک سیلرز کوئٹ1985مراد‘ افضل’’گندار‘‘ 46-

47) ‘‘ وئی ادبی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ1996ہمزاج‘ محمدحنیف’’لمب ہبرا ہ

ہ۔تنظیم کاروان ادب کوئٹ1999ناظر‘ محمداقبال’’پن ریچ‘‘ (48

49) ہ‘ رستم پرنٹرز پٹیل باغ کوئٹ1994مینگل‘ عزیز’’شمشاک‘‘

50) وئی ادبی سوسائٹی پاکستان1994مراد‘افضل’’بادام نا پھل‘‘ ہبرا

51) ‘ پروگریسو رائٹرز ایسوسی ایشن بلوچستان1996مراد‘افضل’’کاویل‘‘265

-52) ڑی‘ اعظم مشتاق’’سیبو‘‘ وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ1996ہل ہ۔‘ برا ہ

-53) وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ2000حسنی‘ حمیرا صدف’’چکل‘‘ ہبرا ہ

-54) ندکو‘‘ ندکو زبان‘ محل اسلام1995ہنیئر‘ مختار علی’’تاریخ زبان و ادب ہمکتب ہ ہ ر ہابادنشتر اباد پشاور ش ‘

-55 وئی اکیڈمی کوئٹ2004مینگل‘ افضل’’چمکلی‘‘ ہبرا ہ

56) وئی اکیڈمی کوئٹ2001مینگل‘ عزیز’’بیلی‘‘ ہبرا ہ

57) وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ2003عجیب‘عالم’’زراغ‘‘ ہبرا ہ

58) وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ2003یار‘ جبار’’گچین‘‘ ہبرا ہ

59) وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ2004مینگل‘ عزیز’’شیوال‘‘ ہبرا ہ

60) یل ناپرک‘‘ زاد’’س ہنذیر‘ش وئی اکیڈمی پاکستان, کوئٹ2003ہ ہبرا ہ

61) وئی اکیڈمی رجسٹرڈ2004ابابکی‘مولانا عبدالخالق’’درد اتا توار‘‘ ہبرا ہپاکستان,کوئٹ

62) وئی‘ انور’’دتر ھور‘‘ 1985ہبرا63)‘ وئی اکیڈمی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ2002ڈاکٹر عبدالرزاق’’شیپول‘‘ ہبرا ہ

64) ‘محمداسلم’’جذبات اسلم‘‘ وئی اکیڈمی, کوئٹ1995ہپروان ہبرا ہ

65) وئی ارٹس اکیڈمی رجسٹرڈ پاکستان, کوئٹ1991یار‘جبار’’دروشم ناسیخا‘‘ ہبرا ہ

-66) وئی ادبی سوسائٹی پاکستان,کوئٹ2004ہشیدا‘ شا بیگ’’خیدنا زباد‘‘ ہ‘ برا ہ

-67) رنامسافر‘‘ ر شمیم’’م ہخواج خیل‘ملک ظا ہ ,تعمیرگروپ اف پبلکیشن2001ہ مستونگ

-68) نام شب خون‘‘ شمار نمبر ہفاروقی‘شمس الرحمن’’ما ہ اپریل236ہےار ک پورم نئی1ےڈائریکٹر قومی کونسل برائ فروغ اردو زبان ویسٹ بلاک 2000

لی ہد69) ہ,گیادھواں ایڈیشن ’’مکتب عالی1999اغا, ڈاکٹر وزیر’’اردو شاعری کامزاج‘‘ ہ

ور ہایبک روڈ لا

70) یر‘ وحید‘’’کونٹ‘‘ ہسعد بپلی کیشنز زونکی رام روڈ کوئٹ1988ہز

71) وئی ادبی سوسائٹی پاکستان, کوئٹ2006مراد‘ افضل’’توش‘‘ ہ,برا ہ

72) ‘‘ ےمینگل‘ امیرالملک’’چل نا توب ہزمردپبلی کیشنز,کوئٹ1997ہ

266

73) وئی ادبی سوسائٹی رجسٹرڈ1987مراد‘ افضل’’ڈغارناڈکھ‘‘ ہ,برا ہپاکستان,کوئٹ

74) ہمکتب ابابکی مستونگ,بلو2000ابابکی‘ مولوی عبدالخالق’’اشرف الانیاء‘‘ چستان

75) (عصری ادب کی متوازی تاریخ‘‘ ‘ فرحت عباس’’غزل کا مقدم ہشا ء1997ہ ور25گوراپبلشرز(پرائیویٹ) لمیٹڈ ہلوٹر مال لا

-76)’’ ‘‘ ورنا وانندوگل,شالکوٹ1967ہبولان نام-77) ,احسن خارانی دوکاندار1977خارانی, مولانا عبدالغفور احسن’’دیوان احسن‘‘

داد کوٹ, سندھ ہسلرا, ش

-78) ہ,رستم پرنٹرز پٹیل باغ کوئٹ1994زبیرانی‘ پیرمحمد’’است نا ھکل‘‘

-79) ’’مولانا عبدالمجید مینگل حالات زندگی اور شاعری‘‘ الله,ا1988اللهمینگل‘ عبیدا ور ہوالا پرنٹرز لا

80) اشمی’’اضاف ادب‘‘ ور1998ہرفیع الدین ہ,سنگ میل پبلی کیشنز,لا

81) وئی شعرا‘‘ وئی‘ عبدالرحمن’’قدیم برا ہبرا وئی اکیڈمی, زرغون روڈ1968ہ ہ,برا ہکوئٹ

ہنوشکوی‘ گل محمدبلوچ’’قصید البلوشی(فی مدخ جلالت الملک الحسین)‘‘(82 ہ,دکان توکل خان نوشکی,ضلع چاغی, بلوچستان1987

83) ,راسکو ادبی دیوان نوشکی2007حیات‘ غمخوار’’اجوئی دتر خوائک‘‘ 84) ر’’شیمپوش‘‘ وئی, جو ہبرا وئی بپلکشن فرید اباد میٹر ضلع دادو,1991ہ ہ,برا

سندھ85) ہ,مدرس اشرفی مستونگ,1998ابابکی, مولوی عبدالخالق ’’کنا است نا بند‘‘ ہ

بلوچستان-86 وئی اکیڈمی پاکستان، کوئٹ1995سوز،اسحاق’’گروشک‘‘ ہء برا ہ

-87 وئی اکیڈیمی پاکستان2001سوز،اسحاق،’’سونج رونج‘‘ ہ، برا

-88 ڑی، میر بشیراحمد’’دستونک‘‘ وئی اکیڈیمی کوئٹ1966ہل ہ،برا ہ

-89 وئی ادبی دنیا شیخ واصل،1970سائل، کریم بخش،’’غزلیات سائل‘‘، ہ، برا بلوچستان

-90 1973خارانی،مولوی عبدالغفور احسن،’’جذبات احسن‘‘

267

-91 ہء رستم پرنٹرز، پٹیل باغ، کوئٹ1994زبیرانی، پیرمحمد’’بچخڑو‘‘

-92 وئی اکیڈمی پاکستان کوئٹ1996زبیرانی، پیرمحمد،’’تجلی‘‘ ہء برا ہ

-93 وئی ادبی سوسائٹی پاکستان1992بسمل،یاسین،’’گیاوان نا پھل‘‘ ہء برا

-94 وئی اکیڈیمی پاکستان کوئٹ1994بسمل یاسین، ’’نازبو‘‘ ہء برا ہ ،-95 ہء،رستم پرنٹرز کوئٹ1997بسمل، یاسین، سنبل،

-96 وئی اکیڈیمی پاکستان2002بسمل،یاسین، ’’دیوان بسمل‘‘ ہبرا

-97 وئی اکیڈیمی پاکستان2005یاسین، بسمل، ’’دوخوار‘‘ ہء، برا

-98 وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ1992مینگل،امیرالملک’’جورنا پھل‘‘ ہء برا ہ

-99 وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ1981صابر،عبدالرزاق،’’چراغ صابر‘‘، ہء، برا ہ

-100 وئی ادبی سوسائٹی پاکستان2001مراد،افصل’’سمند‘‘ ہء برا

-101 وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ1981یار،جبار،’’خیرات خور‘‘ ہء برا ہ

-102 وئی ارٹس اکیڈیمی کوئٹ1991یار،جبار’’دروشم نا سیخا‘‘ ہء برا ہ

-103 ‘‘ وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ2001ہیار،جبار،’’بشخند ہء برا ہ

-104 وئی ادبی سوسائٹی کوئٹ1989بیدار، قیوم’’شمبلاخ‘‘ ہء برا ہ

-105 ‘‘ وئی اکیڈیمی کوئٹ1991ہمینگل،عزیز’’تلوس ہء برا ہ

-106 ‘‘ ہء کمرشل انسٹی ٹیوٹ، خدائیدادروڈ کوئٹ1992ہمینگل عزیز’’شیشپ

-107 وئی اکیڈیمی کوئٹ1996مینگل عزیز،’’جمجلائی‘‘ ہء برا ہ

-108 ر احساس،’’صدف‘‘ ہجتک، طا وئی اکیڈیمی کوئٹ1995ہ ہء برا ہ

-109 ر احساس’’بشام‘‘ ہجتک، پروفیسر،طا وئی اکیڈیمی، کوئٹ2004ہ ہء برا ہ

-110 ر احساس’’زمزر‘‘ ہجتک،پروفیسر طا وئی اکیڈمی کوئٹ2006ہ ہء برا ہ

268