UNIVERSITETI I GJAKOVEumlS FEHMI AGANI

FAKULTETI I FILOLOGJISEuml

DEGA Leteumlrsi shqipe

(Punim diplome)

TEMA NOLI - ARTIST SHUMEumlPLANEumlSH

Mentori Kandidatja

Prof ass dr Labinot Berisha Alba Macula

Gjakoveuml 2018

2

Peumlrmbajtja

Abstrakti helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 3

Hyrje helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 4

KREU l

1 Jeta e autorit helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 6

11 Noli si klerik dhe publicist helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 8

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 10

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 10

KREU ll

2 Krijimtaria e Nolit helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 12

21 Drama- ldquo Israeliteuml dhe filistineumlrdquo helliphelliphelliphelliphelliphellip 12

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 15

23 Analizeuml e disa poezive helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 16

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip 25

24 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo 25

KREU lll

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike 27

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat 29

32 Peumlrfundimi 30

33 Bibliografia 31

3

Abstrakti

Poet i fuqisheumlm publicist dhe orator i shquar studiues dijetar dhe muzikolog kompozitor

e shqipeumlrues i talentuar dramaturg njeuml nga stilisteumlt meuml teuml mireuml teuml prozeumls soneuml poliglot qeuml pasuroi

leteumlrsineuml toneuml me peumlrkthimet e autoreumlve elitoreuml neuml leteumlrsi mbetet njeuml nga figurat meuml teuml njohura teuml

artit dhe teuml shkenceumls shqiptare Ai eumlshteuml njeuml sheumlmbeumllltyreuml e reumlndeumlsishme jo veteumlm peumlr kultureumln

por njeumlkoheumlsisht edhe peumlr historineuml e shqiptareumlve Teuml gjitha peumlrpjekjet e tij janeuml teuml lidhura me

lufteumln peumlr ta nxjerreuml kombin nga erreumlsira mesjetare feudale neuml driteumln e liriseuml dhe pavareumlsiseuml

Noli eumlshteuml njeuml nga stilisteumlt taneuml meuml teuml shquar me njeuml individualitet teuml peumlrcaktuar Stili i tij ka

njeuml shprehje dhe eleganceuml origjinale si neuml prozeuml e poezi ashtu edhe neuml publicistikeuml e gojeumltari

Artistin toneuml e beumln teuml veccedilanteuml rrjedhshmeumlria dhe gjalleumlria e tij neuml formeuml dhe peumlrmbajtje Ai nuk

shquhej veteumlm peumlr thurjen e vargjeve teuml bukura e teuml fuqishme ai po me kaq mjeshteumlri ushtronte

edhe prozeumln e cila dallohej peumlr gjuheumln e pasur teuml gjalleuml e prekeumlse e tematikeumln ndryshe

Nuk ishte nga ata njereumlz qeuml jeta i ofroi ldquomjalteumlrdquo e kjo gjeuml sa ishte fatkeqeumlsi peumlr teuml ishte fat i

mireuml peumlr ne se neuml do kishte jeteuml teuml lehteuml e ccedildo gjeuml teuml ldquoservuar neuml pjateumlrdquo ndoshta nuk do kishim

rastin t‟i mbajmeuml neuml doreuml kryeveprat e tij Epo s‟thoneuml kot nga tragjediteuml e meumldha lindin

kryeveprat e meumldha Pavareumlsisht nga leumlkundjet ngurrimet gabimet dhe inkosekuencat tjera qeuml

pati neuml rrugeumln e tij teuml gjateuml jeteumlsore ajo qe njeuml rrugeuml mundimesh e vuajtjesh teuml meumldha trupore e

shpirteumlrore Fan Noli ky bir i madh i njeuml populli teuml vogeumll teuml cilit ia kushtoi teuml gjitha forcat e

mendjes e teuml zemreumls monument ka vepreumln e tij qeuml ia sheumlnoi pavdekeumlsineuml

Fjaleumlt kyccedile Poet poliglot orator stilist studiues dramaturg atdhetar peumlrkthyes

4

Hyrje

Ashtu siccedil ndodh reumlndom neuml jeteuml gjithsecili ka njeuml pikeuml referimi njeuml cak qeumlllim qeuml teuml beumln teuml

zgjohesh me vullnet neuml meumlngjes e teuml luftosh ta arrish ateuml Veprat e Nolit nuk janeuml qeumlllimi apo

caku qeuml uneuml synoj por janeuml bashkudheumltaret e mia meuml teuml ngushta peumlr ta peumlrshkruar rrugeumln deri aty

Peumlrse njeuml keumlndveumlshtrim i tilleuml dhe pse pikeumlrisht ato Veprat e tij shquhen peumlr njeuml keumlrkim

strukturor neuml rreumlnjeumlt e zanafillave jo veteumlm si peumlrsiatje e vazhdueshme por edhe si gjuheuml neuml teuml

gjitha dimensionet e saj Njohin faza teuml ndryshme teuml krijimtariseuml sepse preku e jetoi kultura teuml

ndryshme

Duke e shtrireuml veprimtarineuml neuml disa sfera teuml kultureumls dhe teuml artit energjiteuml e tij u shpeumlrndaneuml

neuml drejtime teuml ndryshme Ai u mor me poezi histori teologji peumlrkthime politikeuml muzikologji

dramaturgji publicistikeuml dhe oratori Mjafton teuml peumlrmenden ligjeumlratat e tij teuml fuqishme qeuml i

mbajti para shqiptareumlve teuml meumlrguar teuml Amerikeumls ndeumlrhyrjet dhe replikat e forta neuml Kuvendin

kombeumltar neuml Shqipeumlri si dhe fjalimet neuml Lidhjen e Kombeve qeuml e shquajneuml si orator teuml doreumls seuml

pareuml Po keumlshtu edhe si publicist ai u tregua mjeshteumlr neuml trajtimin e ccedileumlshtjeve teuml ndryshme teuml

aktualitetit shoqeumlror e politik dhe ishte njeuml ndeumlr polemisteumlt meuml teuml mprehteuml teuml koheumls

Noli peumlrveccedil kontributit qeuml dha neuml leteumlrsineuml shqipe u shqua edhe si njeuml nga pasuruesit meuml teuml

meumldhenj teuml visarit leksikor teuml gjuheumls soneuml letrare dhe mjeteve shpreheumlse teuml saj Me mjeshtri e

shije si pakkush neuml njeuml maseuml meuml teuml madhe se ccedildokush tjeteumlr ky lavrues i madh i fjaleumls shqipe i

ccediloi larteuml mundeumlsiteuml shpreheumlse teuml gjuheumls soneuml duke kontribuar qeuml teuml ngritet kjo neuml rangun e

gjuheumlve meuml teuml zhvilluara e afteuml peumlr teuml shprehur ccedildo mendim sado teuml larteuml ccedildo ndiesi sado teuml

holleuml1

Qeumlllimi Zgjodha figureumln e Nolit sepse meuml intrigonte teuml njoh shpirtin e tij gjalleumlrues dhe

luftarak qeuml e derdhi bukur neuml krijimtarineuml e tij peumlr t‟u beumlreuml keumlshtu njeuml burim motivi peumlr njeuml seumlreuml

gjeneratash neuml shqiptari Stili i tij i veccedilanteuml e temat qeuml na rikthyen pas neuml koheumln e rilindjes jo peumlr

teuml beumlreuml hapa mbrapa por peumlr teuml mos e harruar teuml kaluareumln e keumlshtu teuml hidhnim hapat drejt seuml

ardhmes Ky artist shumeumlplaneumlsh eumlshteuml prova meuml e mireuml se si nuk duhet kufizuar veten toneuml por

duhet geumlrmuar e punuar vazhdimisht t‟i geumlzohemi suksesit e teuml mos i trembemi deumlshtimit

1 Rexhep Qosja Fan Noli (1882-1965) Shkrimtareuml dhe periudha Instituti Albanologjik i Prishtineumls

Prishtineuml 1975 fq180

5

Metodologjia e puneumls Gjateuml puneumls sime kam peumlrdorur metoda teuml ndryshme teuml tillat si

metodeumln historike peumlr teuml studiuar jeteumln e autorit e peumlr t‟i paraqitur teuml veumlrtetat e tij bazuar neuml fakte

metodeumln hulumtuese dhe krahasuese peumlr teuml veumlneuml neuml pah karakteristikat e tij si shkrimtar neuml

peumlrgjitheumlsi e si njeri neuml veccedilanti krahasuar me shkrimtareuml teuml tjereuml Analizeuml e thelleuml e veprave teuml

autorit njeuml kujdes i veccedilanteuml i eumlshteuml kushtuar jeteumls seuml autorit dhe ndikimit teuml saj neuml vepeumlr

Keumlshtu njohim Nolin mjeshteumlr teuml fjaleumls kujdestar teuml fjaliseuml dhe artist teuml ideve

Suksesi im do teuml mungonte sikur teuml mos ishin profesoreumlt dhe familjareumlt teuml cileumlt u

peumlrkujdeseumln dhe meuml motivuan neuml vazhdimeumlsi Prandaj deumlshiroj ti faleumlnderoj teuml gjitheuml seuml bashku e

neuml veccedilanti profesorin Labinot Berisha peumlr keumlshillat e vyeshme sugjerimet e nevojshme dhe

peumlrcjelljen e puneumls sime hap pas hapi Gjithnjeuml mireumlnjoheumlse

6

l Jeta e autorit

Theofan Stilian Noli lindi meuml 6 janar teuml vitit 1882 neuml Ibriktepe (turq Qytezeuml) Gjyshi i

Nolit kapidan Gjergj Noli u vra nga ushtria turke neuml njeumlreumln nga fushat luftarake duke leumlneuml pas

vetes teuml shoqen Sumba me kateumlr feumlmijeuml teuml vegjeumll E mbetur e vetme me njeuml djaleuml Stilianin dhe

me tri vajza me mosheuml prej dy deri neuml shtateuml vjeccedil pa peumlrkrahje dhe pa mbrojtje ndoneumlse

gjendjen ekonomike e kishte fare teuml mireuml vejusha e re vendos dhe martohet seuml dyti me Gjergj

Mitrushin teuml cilit i kishte mbetur njeuml djaleuml nga martesa e pareuml Ai u peumlrkujdes peumlr feumlmijeumlt si njeuml

baba i veumlrteteuml Pasi i martoi teuml tri thjeshtrat me bujq teuml vyesheumlm zgjodhi njeuml nuse po aq teuml

vyeshme teuml bukur e teuml menccedilur edhe peumlr thjeshtrin e vet Stilianin Maria Gollaccedilin

Stiliani ndoneumlse trasheumlgoi tokeuml si proneuml nuk u mor me bujqeumlsi por sheumlrbeu si psalt neuml

kisheumln e fshatit kurse Maria ishte shteumlpiake Nusja e re Maria Gollaccedili dhe i shoqi i saj Stilian

Noli neuml jeteumln e tyre bashkeumlshortore pateumln trembeumldhjeteuml feumlmijeuml prej teuml cileumlve shtateuml vdiqeumln sa

ishin shumeuml teuml vegjeumll nga seumlmundjet siccedil ishin lija tifoja etj Keumlto seumlmundje nuk e kursyen as

feumlmijeumln e dyteuml Theofanin i cili disa hereuml u gjet buzeuml varrit madje njeumlhereuml familja mendonte se

kishte vdekur dhe po e qanin peumlr t‟i dheumlneuml lamtumireumln e fundit kur i vogli papritur hapi syteuml e

po ccediluditej me ateuml qeuml po ndodhte rreth tij Deri neuml mosheumln teteuml vjeccedilare askush nuk mendonte se ky

feumlmijeuml i seumlmureuml do t‟i shpeumltonte vdekjes Shpeumltimit teuml djalit teuml vogeumll i ndihmoi peumlrkujdesja e

familjes

Nga sheumlndeti i ligeuml edhe pse arriti teuml mbijetojeuml vogeumllushi nuk arriti teuml merrej me ndonjeuml

puneuml fizike andaj prindeumlrit vendoseumln ta shkollonin neuml njeuml shkolleuml fillore teuml fshatit ku meumlsimet

zhvilloheshin neuml gjuheumln greke meqeuml shkollat shqipe ishin teuml ndaluara Noli i vogeumll i frikeumlsuar

nga meumlsuesi nuk pranonte teuml shkonte neuml shkolleuml Duke qeneuml se neumlneuml Maria nuk gjeti rrugeumldalje

tjeteumlr vendos ta fuseuml feumlmijeumln neuml thes e hedh mbi shpineuml dhe peumlrkundeumlr shqelmave teuml tij niset

drejt e neuml shkolleuml Theofani e kuptoi qeuml nuk kishte peumlrse frikeumlsohej se meumlsuesi i ndeumlshkonte

veteumlm ata nxeumlneumls qeuml nuk meumlsonin e ai nuk ishte nga ata ai arriti teuml beumlhet i pari i klaseumls dhe

vazhdimisht e ruajti ateuml pareumlsi Pas mbarimit teuml shkolleumls fillore shtateumlvjeccedilare prindeumlrit e tij e

paneuml teuml udheumls qeuml djaloshi t‟i vazhdonte meumlsimet e meumltejme keumlshtu shkolleumln e mesme e kreu neuml

gjuheumln greke neuml Heybeliada Stamboll Keumltij vendimi i kontribuoi vet rezultati peumlrfundimtar i

Nolit i cili kishte korrur sukses teuml shkeumllqyesheumlm e premtonte qeuml me teuml njeumljtin peumlrkushtim do ta

peumlrfundonte dhe shkollimin e meseumlm Neuml Heybeliadeuml u vendos me qira neuml njeuml familje greke Aty

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

3

Abstrakti

Poet i fuqisheumlm publicist dhe orator i shquar studiues dijetar dhe muzikolog kompozitor

e shqipeumlrues i talentuar dramaturg njeuml nga stilisteumlt meuml teuml mireuml teuml prozeumls soneuml poliglot qeuml pasuroi

leteumlrsineuml toneuml me peumlrkthimet e autoreumlve elitoreuml neuml leteumlrsi mbetet njeuml nga figurat meuml teuml njohura teuml

artit dhe teuml shkenceumls shqiptare Ai eumlshteuml njeuml sheumlmbeumllltyreuml e reumlndeumlsishme jo veteumlm peumlr kultureumln

por njeumlkoheumlsisht edhe peumlr historineuml e shqiptareumlve Teuml gjitha peumlrpjekjet e tij janeuml teuml lidhura me

lufteumln peumlr ta nxjerreuml kombin nga erreumlsira mesjetare feudale neuml driteumln e liriseuml dhe pavareumlsiseuml

Noli eumlshteuml njeuml nga stilisteumlt taneuml meuml teuml shquar me njeuml individualitet teuml peumlrcaktuar Stili i tij ka

njeuml shprehje dhe eleganceuml origjinale si neuml prozeuml e poezi ashtu edhe neuml publicistikeuml e gojeumltari

Artistin toneuml e beumln teuml veccedilanteuml rrjedhshmeumlria dhe gjalleumlria e tij neuml formeuml dhe peumlrmbajtje Ai nuk

shquhej veteumlm peumlr thurjen e vargjeve teuml bukura e teuml fuqishme ai po me kaq mjeshteumlri ushtronte

edhe prozeumln e cila dallohej peumlr gjuheumln e pasur teuml gjalleuml e prekeumlse e tematikeumln ndryshe

Nuk ishte nga ata njereumlz qeuml jeta i ofroi ldquomjalteumlrdquo e kjo gjeuml sa ishte fatkeqeumlsi peumlr teuml ishte fat i

mireuml peumlr ne se neuml do kishte jeteuml teuml lehteuml e ccedildo gjeuml teuml ldquoservuar neuml pjateumlrdquo ndoshta nuk do kishim

rastin t‟i mbajmeuml neuml doreuml kryeveprat e tij Epo s‟thoneuml kot nga tragjediteuml e meumldha lindin

kryeveprat e meumldha Pavareumlsisht nga leumlkundjet ngurrimet gabimet dhe inkosekuencat tjera qeuml

pati neuml rrugeumln e tij teuml gjateuml jeteumlsore ajo qe njeuml rrugeuml mundimesh e vuajtjesh teuml meumldha trupore e

shpirteumlrore Fan Noli ky bir i madh i njeuml populli teuml vogeumll teuml cilit ia kushtoi teuml gjitha forcat e

mendjes e teuml zemreumls monument ka vepreumln e tij qeuml ia sheumlnoi pavdekeumlsineuml

Fjaleumlt kyccedile Poet poliglot orator stilist studiues dramaturg atdhetar peumlrkthyes

4

Hyrje

Ashtu siccedil ndodh reumlndom neuml jeteuml gjithsecili ka njeuml pikeuml referimi njeuml cak qeumlllim qeuml teuml beumln teuml

zgjohesh me vullnet neuml meumlngjes e teuml luftosh ta arrish ateuml Veprat e Nolit nuk janeuml qeumlllimi apo

caku qeuml uneuml synoj por janeuml bashkudheumltaret e mia meuml teuml ngushta peumlr ta peumlrshkruar rrugeumln deri aty

Peumlrse njeuml keumlndveumlshtrim i tilleuml dhe pse pikeumlrisht ato Veprat e tij shquhen peumlr njeuml keumlrkim

strukturor neuml rreumlnjeumlt e zanafillave jo veteumlm si peumlrsiatje e vazhdueshme por edhe si gjuheuml neuml teuml

gjitha dimensionet e saj Njohin faza teuml ndryshme teuml krijimtariseuml sepse preku e jetoi kultura teuml

ndryshme

Duke e shtrireuml veprimtarineuml neuml disa sfera teuml kultureumls dhe teuml artit energjiteuml e tij u shpeumlrndaneuml

neuml drejtime teuml ndryshme Ai u mor me poezi histori teologji peumlrkthime politikeuml muzikologji

dramaturgji publicistikeuml dhe oratori Mjafton teuml peumlrmenden ligjeumlratat e tij teuml fuqishme qeuml i

mbajti para shqiptareumlve teuml meumlrguar teuml Amerikeumls ndeumlrhyrjet dhe replikat e forta neuml Kuvendin

kombeumltar neuml Shqipeumlri si dhe fjalimet neuml Lidhjen e Kombeve qeuml e shquajneuml si orator teuml doreumls seuml

pareuml Po keumlshtu edhe si publicist ai u tregua mjeshteumlr neuml trajtimin e ccedileumlshtjeve teuml ndryshme teuml

aktualitetit shoqeumlror e politik dhe ishte njeuml ndeumlr polemisteumlt meuml teuml mprehteuml teuml koheumls

Noli peumlrveccedil kontributit qeuml dha neuml leteumlrsineuml shqipe u shqua edhe si njeuml nga pasuruesit meuml teuml

meumldhenj teuml visarit leksikor teuml gjuheumls soneuml letrare dhe mjeteve shpreheumlse teuml saj Me mjeshtri e

shije si pakkush neuml njeuml maseuml meuml teuml madhe se ccedildokush tjeteumlr ky lavrues i madh i fjaleumls shqipe i

ccediloi larteuml mundeumlsiteuml shpreheumlse teuml gjuheumls soneuml duke kontribuar qeuml teuml ngritet kjo neuml rangun e

gjuheumlve meuml teuml zhvilluara e afteuml peumlr teuml shprehur ccedildo mendim sado teuml larteuml ccedildo ndiesi sado teuml

holleuml1

Qeumlllimi Zgjodha figureumln e Nolit sepse meuml intrigonte teuml njoh shpirtin e tij gjalleumlrues dhe

luftarak qeuml e derdhi bukur neuml krijimtarineuml e tij peumlr t‟u beumlreuml keumlshtu njeuml burim motivi peumlr njeuml seumlreuml

gjeneratash neuml shqiptari Stili i tij i veccedilanteuml e temat qeuml na rikthyen pas neuml koheumln e rilindjes jo peumlr

teuml beumlreuml hapa mbrapa por peumlr teuml mos e harruar teuml kaluareumln e keumlshtu teuml hidhnim hapat drejt seuml

ardhmes Ky artist shumeumlplaneumlsh eumlshteuml prova meuml e mireuml se si nuk duhet kufizuar veten toneuml por

duhet geumlrmuar e punuar vazhdimisht t‟i geumlzohemi suksesit e teuml mos i trembemi deumlshtimit

1 Rexhep Qosja Fan Noli (1882-1965) Shkrimtareuml dhe periudha Instituti Albanologjik i Prishtineumls

Prishtineuml 1975 fq180

5

Metodologjia e puneumls Gjateuml puneumls sime kam peumlrdorur metoda teuml ndryshme teuml tillat si

metodeumln historike peumlr teuml studiuar jeteumln e autorit e peumlr t‟i paraqitur teuml veumlrtetat e tij bazuar neuml fakte

metodeumln hulumtuese dhe krahasuese peumlr teuml veumlneuml neuml pah karakteristikat e tij si shkrimtar neuml

peumlrgjitheumlsi e si njeri neuml veccedilanti krahasuar me shkrimtareuml teuml tjereuml Analizeuml e thelleuml e veprave teuml

autorit njeuml kujdes i veccedilanteuml i eumlshteuml kushtuar jeteumls seuml autorit dhe ndikimit teuml saj neuml vepeumlr

Keumlshtu njohim Nolin mjeshteumlr teuml fjaleumls kujdestar teuml fjaliseuml dhe artist teuml ideve

Suksesi im do teuml mungonte sikur teuml mos ishin profesoreumlt dhe familjareumlt teuml cileumlt u

peumlrkujdeseumln dhe meuml motivuan neuml vazhdimeumlsi Prandaj deumlshiroj ti faleumlnderoj teuml gjitheuml seuml bashku e

neuml veccedilanti profesorin Labinot Berisha peumlr keumlshillat e vyeshme sugjerimet e nevojshme dhe

peumlrcjelljen e puneumls sime hap pas hapi Gjithnjeuml mireumlnjoheumlse

6

l Jeta e autorit

Theofan Stilian Noli lindi meuml 6 janar teuml vitit 1882 neuml Ibriktepe (turq Qytezeuml) Gjyshi i

Nolit kapidan Gjergj Noli u vra nga ushtria turke neuml njeumlreumln nga fushat luftarake duke leumlneuml pas

vetes teuml shoqen Sumba me kateumlr feumlmijeuml teuml vegjeumll E mbetur e vetme me njeuml djaleuml Stilianin dhe

me tri vajza me mosheuml prej dy deri neuml shtateuml vjeccedil pa peumlrkrahje dhe pa mbrojtje ndoneumlse

gjendjen ekonomike e kishte fare teuml mireuml vejusha e re vendos dhe martohet seuml dyti me Gjergj

Mitrushin teuml cilit i kishte mbetur njeuml djaleuml nga martesa e pareuml Ai u peumlrkujdes peumlr feumlmijeumlt si njeuml

baba i veumlrteteuml Pasi i martoi teuml tri thjeshtrat me bujq teuml vyesheumlm zgjodhi njeuml nuse po aq teuml

vyeshme teuml bukur e teuml menccedilur edhe peumlr thjeshtrin e vet Stilianin Maria Gollaccedilin

Stiliani ndoneumlse trasheumlgoi tokeuml si proneuml nuk u mor me bujqeumlsi por sheumlrbeu si psalt neuml

kisheumln e fshatit kurse Maria ishte shteumlpiake Nusja e re Maria Gollaccedili dhe i shoqi i saj Stilian

Noli neuml jeteumln e tyre bashkeumlshortore pateumln trembeumldhjeteuml feumlmijeuml prej teuml cileumlve shtateuml vdiqeumln sa

ishin shumeuml teuml vegjeumll nga seumlmundjet siccedil ishin lija tifoja etj Keumlto seumlmundje nuk e kursyen as

feumlmijeumln e dyteuml Theofanin i cili disa hereuml u gjet buzeuml varrit madje njeumlhereuml familja mendonte se

kishte vdekur dhe po e qanin peumlr t‟i dheumlneuml lamtumireumln e fundit kur i vogli papritur hapi syteuml e

po ccediluditej me ateuml qeuml po ndodhte rreth tij Deri neuml mosheumln teteuml vjeccedilare askush nuk mendonte se ky

feumlmijeuml i seumlmureuml do t‟i shpeumltonte vdekjes Shpeumltimit teuml djalit teuml vogeumll i ndihmoi peumlrkujdesja e

familjes

Nga sheumlndeti i ligeuml edhe pse arriti teuml mbijetojeuml vogeumllushi nuk arriti teuml merrej me ndonjeuml

puneuml fizike andaj prindeumlrit vendoseumln ta shkollonin neuml njeuml shkolleuml fillore teuml fshatit ku meumlsimet

zhvilloheshin neuml gjuheumln greke meqeuml shkollat shqipe ishin teuml ndaluara Noli i vogeumll i frikeumlsuar

nga meumlsuesi nuk pranonte teuml shkonte neuml shkolleuml Duke qeneuml se neumlneuml Maria nuk gjeti rrugeumldalje

tjeteumlr vendos ta fuseuml feumlmijeumln neuml thes e hedh mbi shpineuml dhe peumlrkundeumlr shqelmave teuml tij niset

drejt e neuml shkolleuml Theofani e kuptoi qeuml nuk kishte peumlrse frikeumlsohej se meumlsuesi i ndeumlshkonte

veteumlm ata nxeumlneumls qeuml nuk meumlsonin e ai nuk ishte nga ata ai arriti teuml beumlhet i pari i klaseumls dhe

vazhdimisht e ruajti ateuml pareumlsi Pas mbarimit teuml shkolleumls fillore shtateumlvjeccedilare prindeumlrit e tij e

paneuml teuml udheumls qeuml djaloshi t‟i vazhdonte meumlsimet e meumltejme keumlshtu shkolleumln e mesme e kreu neuml

gjuheumln greke neuml Heybeliada Stamboll Keumltij vendimi i kontribuoi vet rezultati peumlrfundimtar i

Nolit i cili kishte korrur sukses teuml shkeumllqyesheumlm e premtonte qeuml me teuml njeumljtin peumlrkushtim do ta

peumlrfundonte dhe shkollimin e meseumlm Neuml Heybeliadeuml u vendos me qira neuml njeuml familje greke Aty

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

4

Hyrje

Ashtu siccedil ndodh reumlndom neuml jeteuml gjithsecili ka njeuml pikeuml referimi njeuml cak qeumlllim qeuml teuml beumln teuml

zgjohesh me vullnet neuml meumlngjes e teuml luftosh ta arrish ateuml Veprat e Nolit nuk janeuml qeumlllimi apo

caku qeuml uneuml synoj por janeuml bashkudheumltaret e mia meuml teuml ngushta peumlr ta peumlrshkruar rrugeumln deri aty

Peumlrse njeuml keumlndveumlshtrim i tilleuml dhe pse pikeumlrisht ato Veprat e tij shquhen peumlr njeuml keumlrkim

strukturor neuml rreumlnjeumlt e zanafillave jo veteumlm si peumlrsiatje e vazhdueshme por edhe si gjuheuml neuml teuml

gjitha dimensionet e saj Njohin faza teuml ndryshme teuml krijimtariseuml sepse preku e jetoi kultura teuml

ndryshme

Duke e shtrireuml veprimtarineuml neuml disa sfera teuml kultureumls dhe teuml artit energjiteuml e tij u shpeumlrndaneuml

neuml drejtime teuml ndryshme Ai u mor me poezi histori teologji peumlrkthime politikeuml muzikologji

dramaturgji publicistikeuml dhe oratori Mjafton teuml peumlrmenden ligjeumlratat e tij teuml fuqishme qeuml i

mbajti para shqiptareumlve teuml meumlrguar teuml Amerikeumls ndeumlrhyrjet dhe replikat e forta neuml Kuvendin

kombeumltar neuml Shqipeumlri si dhe fjalimet neuml Lidhjen e Kombeve qeuml e shquajneuml si orator teuml doreumls seuml

pareuml Po keumlshtu edhe si publicist ai u tregua mjeshteumlr neuml trajtimin e ccedileumlshtjeve teuml ndryshme teuml

aktualitetit shoqeumlror e politik dhe ishte njeuml ndeumlr polemisteumlt meuml teuml mprehteuml teuml koheumls

Noli peumlrveccedil kontributit qeuml dha neuml leteumlrsineuml shqipe u shqua edhe si njeuml nga pasuruesit meuml teuml

meumldhenj teuml visarit leksikor teuml gjuheumls soneuml letrare dhe mjeteve shpreheumlse teuml saj Me mjeshtri e

shije si pakkush neuml njeuml maseuml meuml teuml madhe se ccedildokush tjeteumlr ky lavrues i madh i fjaleumls shqipe i

ccediloi larteuml mundeumlsiteuml shpreheumlse teuml gjuheumls soneuml duke kontribuar qeuml teuml ngritet kjo neuml rangun e

gjuheumlve meuml teuml zhvilluara e afteuml peumlr teuml shprehur ccedildo mendim sado teuml larteuml ccedildo ndiesi sado teuml

holleuml1

Qeumlllimi Zgjodha figureumln e Nolit sepse meuml intrigonte teuml njoh shpirtin e tij gjalleumlrues dhe

luftarak qeuml e derdhi bukur neuml krijimtarineuml e tij peumlr t‟u beumlreuml keumlshtu njeuml burim motivi peumlr njeuml seumlreuml

gjeneratash neuml shqiptari Stili i tij i veccedilanteuml e temat qeuml na rikthyen pas neuml koheumln e rilindjes jo peumlr

teuml beumlreuml hapa mbrapa por peumlr teuml mos e harruar teuml kaluareumln e keumlshtu teuml hidhnim hapat drejt seuml

ardhmes Ky artist shumeumlplaneumlsh eumlshteuml prova meuml e mireuml se si nuk duhet kufizuar veten toneuml por

duhet geumlrmuar e punuar vazhdimisht t‟i geumlzohemi suksesit e teuml mos i trembemi deumlshtimit

1 Rexhep Qosja Fan Noli (1882-1965) Shkrimtareuml dhe periudha Instituti Albanologjik i Prishtineumls

Prishtineuml 1975 fq180

5

Metodologjia e puneumls Gjateuml puneumls sime kam peumlrdorur metoda teuml ndryshme teuml tillat si

metodeumln historike peumlr teuml studiuar jeteumln e autorit e peumlr t‟i paraqitur teuml veumlrtetat e tij bazuar neuml fakte

metodeumln hulumtuese dhe krahasuese peumlr teuml veumlneuml neuml pah karakteristikat e tij si shkrimtar neuml

peumlrgjitheumlsi e si njeri neuml veccedilanti krahasuar me shkrimtareuml teuml tjereuml Analizeuml e thelleuml e veprave teuml

autorit njeuml kujdes i veccedilanteuml i eumlshteuml kushtuar jeteumls seuml autorit dhe ndikimit teuml saj neuml vepeumlr

Keumlshtu njohim Nolin mjeshteumlr teuml fjaleumls kujdestar teuml fjaliseuml dhe artist teuml ideve

Suksesi im do teuml mungonte sikur teuml mos ishin profesoreumlt dhe familjareumlt teuml cileumlt u

peumlrkujdeseumln dhe meuml motivuan neuml vazhdimeumlsi Prandaj deumlshiroj ti faleumlnderoj teuml gjitheuml seuml bashku e

neuml veccedilanti profesorin Labinot Berisha peumlr keumlshillat e vyeshme sugjerimet e nevojshme dhe

peumlrcjelljen e puneumls sime hap pas hapi Gjithnjeuml mireumlnjoheumlse

6

l Jeta e autorit

Theofan Stilian Noli lindi meuml 6 janar teuml vitit 1882 neuml Ibriktepe (turq Qytezeuml) Gjyshi i

Nolit kapidan Gjergj Noli u vra nga ushtria turke neuml njeumlreumln nga fushat luftarake duke leumlneuml pas

vetes teuml shoqen Sumba me kateumlr feumlmijeuml teuml vegjeumll E mbetur e vetme me njeuml djaleuml Stilianin dhe

me tri vajza me mosheuml prej dy deri neuml shtateuml vjeccedil pa peumlrkrahje dhe pa mbrojtje ndoneumlse

gjendjen ekonomike e kishte fare teuml mireuml vejusha e re vendos dhe martohet seuml dyti me Gjergj

Mitrushin teuml cilit i kishte mbetur njeuml djaleuml nga martesa e pareuml Ai u peumlrkujdes peumlr feumlmijeumlt si njeuml

baba i veumlrteteuml Pasi i martoi teuml tri thjeshtrat me bujq teuml vyesheumlm zgjodhi njeuml nuse po aq teuml

vyeshme teuml bukur e teuml menccedilur edhe peumlr thjeshtrin e vet Stilianin Maria Gollaccedilin

Stiliani ndoneumlse trasheumlgoi tokeuml si proneuml nuk u mor me bujqeumlsi por sheumlrbeu si psalt neuml

kisheumln e fshatit kurse Maria ishte shteumlpiake Nusja e re Maria Gollaccedili dhe i shoqi i saj Stilian

Noli neuml jeteumln e tyre bashkeumlshortore pateumln trembeumldhjeteuml feumlmijeuml prej teuml cileumlve shtateuml vdiqeumln sa

ishin shumeuml teuml vegjeumll nga seumlmundjet siccedil ishin lija tifoja etj Keumlto seumlmundje nuk e kursyen as

feumlmijeumln e dyteuml Theofanin i cili disa hereuml u gjet buzeuml varrit madje njeumlhereuml familja mendonte se

kishte vdekur dhe po e qanin peumlr t‟i dheumlneuml lamtumireumln e fundit kur i vogli papritur hapi syteuml e

po ccediluditej me ateuml qeuml po ndodhte rreth tij Deri neuml mosheumln teteuml vjeccedilare askush nuk mendonte se ky

feumlmijeuml i seumlmureuml do t‟i shpeumltonte vdekjes Shpeumltimit teuml djalit teuml vogeumll i ndihmoi peumlrkujdesja e

familjes

Nga sheumlndeti i ligeuml edhe pse arriti teuml mbijetojeuml vogeumllushi nuk arriti teuml merrej me ndonjeuml

puneuml fizike andaj prindeumlrit vendoseumln ta shkollonin neuml njeuml shkolleuml fillore teuml fshatit ku meumlsimet

zhvilloheshin neuml gjuheumln greke meqeuml shkollat shqipe ishin teuml ndaluara Noli i vogeumll i frikeumlsuar

nga meumlsuesi nuk pranonte teuml shkonte neuml shkolleuml Duke qeneuml se neumlneuml Maria nuk gjeti rrugeumldalje

tjeteumlr vendos ta fuseuml feumlmijeumln neuml thes e hedh mbi shpineuml dhe peumlrkundeumlr shqelmave teuml tij niset

drejt e neuml shkolleuml Theofani e kuptoi qeuml nuk kishte peumlrse frikeumlsohej se meumlsuesi i ndeumlshkonte

veteumlm ata nxeumlneumls qeuml nuk meumlsonin e ai nuk ishte nga ata ai arriti teuml beumlhet i pari i klaseumls dhe

vazhdimisht e ruajti ateuml pareumlsi Pas mbarimit teuml shkolleumls fillore shtateumlvjeccedilare prindeumlrit e tij e

paneuml teuml udheumls qeuml djaloshi t‟i vazhdonte meumlsimet e meumltejme keumlshtu shkolleumln e mesme e kreu neuml

gjuheumln greke neuml Heybeliada Stamboll Keumltij vendimi i kontribuoi vet rezultati peumlrfundimtar i

Nolit i cili kishte korrur sukses teuml shkeumllqyesheumlm e premtonte qeuml me teuml njeumljtin peumlrkushtim do ta

peumlrfundonte dhe shkollimin e meseumlm Neuml Heybeliadeuml u vendos me qira neuml njeuml familje greke Aty

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

5

Metodologjia e puneumls Gjateuml puneumls sime kam peumlrdorur metoda teuml ndryshme teuml tillat si

metodeumln historike peumlr teuml studiuar jeteumln e autorit e peumlr t‟i paraqitur teuml veumlrtetat e tij bazuar neuml fakte

metodeumln hulumtuese dhe krahasuese peumlr teuml veumlneuml neuml pah karakteristikat e tij si shkrimtar neuml

peumlrgjitheumlsi e si njeri neuml veccedilanti krahasuar me shkrimtareuml teuml tjereuml Analizeuml e thelleuml e veprave teuml

autorit njeuml kujdes i veccedilanteuml i eumlshteuml kushtuar jeteumls seuml autorit dhe ndikimit teuml saj neuml vepeumlr

Keumlshtu njohim Nolin mjeshteumlr teuml fjaleumls kujdestar teuml fjaliseuml dhe artist teuml ideve

Suksesi im do teuml mungonte sikur teuml mos ishin profesoreumlt dhe familjareumlt teuml cileumlt u

peumlrkujdeseumln dhe meuml motivuan neuml vazhdimeumlsi Prandaj deumlshiroj ti faleumlnderoj teuml gjitheuml seuml bashku e

neuml veccedilanti profesorin Labinot Berisha peumlr keumlshillat e vyeshme sugjerimet e nevojshme dhe

peumlrcjelljen e puneumls sime hap pas hapi Gjithnjeuml mireumlnjoheumlse

6

l Jeta e autorit

Theofan Stilian Noli lindi meuml 6 janar teuml vitit 1882 neuml Ibriktepe (turq Qytezeuml) Gjyshi i

Nolit kapidan Gjergj Noli u vra nga ushtria turke neuml njeumlreumln nga fushat luftarake duke leumlneuml pas

vetes teuml shoqen Sumba me kateumlr feumlmijeuml teuml vegjeumll E mbetur e vetme me njeuml djaleuml Stilianin dhe

me tri vajza me mosheuml prej dy deri neuml shtateuml vjeccedil pa peumlrkrahje dhe pa mbrojtje ndoneumlse

gjendjen ekonomike e kishte fare teuml mireuml vejusha e re vendos dhe martohet seuml dyti me Gjergj

Mitrushin teuml cilit i kishte mbetur njeuml djaleuml nga martesa e pareuml Ai u peumlrkujdes peumlr feumlmijeumlt si njeuml

baba i veumlrteteuml Pasi i martoi teuml tri thjeshtrat me bujq teuml vyesheumlm zgjodhi njeuml nuse po aq teuml

vyeshme teuml bukur e teuml menccedilur edhe peumlr thjeshtrin e vet Stilianin Maria Gollaccedilin

Stiliani ndoneumlse trasheumlgoi tokeuml si proneuml nuk u mor me bujqeumlsi por sheumlrbeu si psalt neuml

kisheumln e fshatit kurse Maria ishte shteumlpiake Nusja e re Maria Gollaccedili dhe i shoqi i saj Stilian

Noli neuml jeteumln e tyre bashkeumlshortore pateumln trembeumldhjeteuml feumlmijeuml prej teuml cileumlve shtateuml vdiqeumln sa

ishin shumeuml teuml vegjeumll nga seumlmundjet siccedil ishin lija tifoja etj Keumlto seumlmundje nuk e kursyen as

feumlmijeumln e dyteuml Theofanin i cili disa hereuml u gjet buzeuml varrit madje njeumlhereuml familja mendonte se

kishte vdekur dhe po e qanin peumlr t‟i dheumlneuml lamtumireumln e fundit kur i vogli papritur hapi syteuml e

po ccediluditej me ateuml qeuml po ndodhte rreth tij Deri neuml mosheumln teteuml vjeccedilare askush nuk mendonte se ky

feumlmijeuml i seumlmureuml do t‟i shpeumltonte vdekjes Shpeumltimit teuml djalit teuml vogeumll i ndihmoi peumlrkujdesja e

familjes

Nga sheumlndeti i ligeuml edhe pse arriti teuml mbijetojeuml vogeumllushi nuk arriti teuml merrej me ndonjeuml

puneuml fizike andaj prindeumlrit vendoseumln ta shkollonin neuml njeuml shkolleuml fillore teuml fshatit ku meumlsimet

zhvilloheshin neuml gjuheumln greke meqeuml shkollat shqipe ishin teuml ndaluara Noli i vogeumll i frikeumlsuar

nga meumlsuesi nuk pranonte teuml shkonte neuml shkolleuml Duke qeneuml se neumlneuml Maria nuk gjeti rrugeumldalje

tjeteumlr vendos ta fuseuml feumlmijeumln neuml thes e hedh mbi shpineuml dhe peumlrkundeumlr shqelmave teuml tij niset

drejt e neuml shkolleuml Theofani e kuptoi qeuml nuk kishte peumlrse frikeumlsohej se meumlsuesi i ndeumlshkonte

veteumlm ata nxeumlneumls qeuml nuk meumlsonin e ai nuk ishte nga ata ai arriti teuml beumlhet i pari i klaseumls dhe

vazhdimisht e ruajti ateuml pareumlsi Pas mbarimit teuml shkolleumls fillore shtateumlvjeccedilare prindeumlrit e tij e

paneuml teuml udheumls qeuml djaloshi t‟i vazhdonte meumlsimet e meumltejme keumlshtu shkolleumln e mesme e kreu neuml

gjuheumln greke neuml Heybeliada Stamboll Keumltij vendimi i kontribuoi vet rezultati peumlrfundimtar i

Nolit i cili kishte korrur sukses teuml shkeumllqyesheumlm e premtonte qeuml me teuml njeumljtin peumlrkushtim do ta

peumlrfundonte dhe shkollimin e meseumlm Neuml Heybeliadeuml u vendos me qira neuml njeuml familje greke Aty

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

6

l Jeta e autorit

Theofan Stilian Noli lindi meuml 6 janar teuml vitit 1882 neuml Ibriktepe (turq Qytezeuml) Gjyshi i

Nolit kapidan Gjergj Noli u vra nga ushtria turke neuml njeumlreumln nga fushat luftarake duke leumlneuml pas

vetes teuml shoqen Sumba me kateumlr feumlmijeuml teuml vegjeumll E mbetur e vetme me njeuml djaleuml Stilianin dhe

me tri vajza me mosheuml prej dy deri neuml shtateuml vjeccedil pa peumlrkrahje dhe pa mbrojtje ndoneumlse

gjendjen ekonomike e kishte fare teuml mireuml vejusha e re vendos dhe martohet seuml dyti me Gjergj

Mitrushin teuml cilit i kishte mbetur njeuml djaleuml nga martesa e pareuml Ai u peumlrkujdes peumlr feumlmijeumlt si njeuml

baba i veumlrteteuml Pasi i martoi teuml tri thjeshtrat me bujq teuml vyesheumlm zgjodhi njeuml nuse po aq teuml

vyeshme teuml bukur e teuml menccedilur edhe peumlr thjeshtrin e vet Stilianin Maria Gollaccedilin

Stiliani ndoneumlse trasheumlgoi tokeuml si proneuml nuk u mor me bujqeumlsi por sheumlrbeu si psalt neuml

kisheumln e fshatit kurse Maria ishte shteumlpiake Nusja e re Maria Gollaccedili dhe i shoqi i saj Stilian

Noli neuml jeteumln e tyre bashkeumlshortore pateumln trembeumldhjeteuml feumlmijeuml prej teuml cileumlve shtateuml vdiqeumln sa

ishin shumeuml teuml vegjeumll nga seumlmundjet siccedil ishin lija tifoja etj Keumlto seumlmundje nuk e kursyen as

feumlmijeumln e dyteuml Theofanin i cili disa hereuml u gjet buzeuml varrit madje njeumlhereuml familja mendonte se

kishte vdekur dhe po e qanin peumlr t‟i dheumlneuml lamtumireumln e fundit kur i vogli papritur hapi syteuml e

po ccediluditej me ateuml qeuml po ndodhte rreth tij Deri neuml mosheumln teteuml vjeccedilare askush nuk mendonte se ky

feumlmijeuml i seumlmureuml do t‟i shpeumltonte vdekjes Shpeumltimit teuml djalit teuml vogeumll i ndihmoi peumlrkujdesja e

familjes

Nga sheumlndeti i ligeuml edhe pse arriti teuml mbijetojeuml vogeumllushi nuk arriti teuml merrej me ndonjeuml

puneuml fizike andaj prindeumlrit vendoseumln ta shkollonin neuml njeuml shkolleuml fillore teuml fshatit ku meumlsimet

zhvilloheshin neuml gjuheumln greke meqeuml shkollat shqipe ishin teuml ndaluara Noli i vogeumll i frikeumlsuar

nga meumlsuesi nuk pranonte teuml shkonte neuml shkolleuml Duke qeneuml se neumlneuml Maria nuk gjeti rrugeumldalje

tjeteumlr vendos ta fuseuml feumlmijeumln neuml thes e hedh mbi shpineuml dhe peumlrkundeumlr shqelmave teuml tij niset

drejt e neuml shkolleuml Theofani e kuptoi qeuml nuk kishte peumlrse frikeumlsohej se meumlsuesi i ndeumlshkonte

veteumlm ata nxeumlneumls qeuml nuk meumlsonin e ai nuk ishte nga ata ai arriti teuml beumlhet i pari i klaseumls dhe

vazhdimisht e ruajti ateuml pareumlsi Pas mbarimit teuml shkolleumls fillore shtateumlvjeccedilare prindeumlrit e tij e

paneuml teuml udheumls qeuml djaloshi t‟i vazhdonte meumlsimet e meumltejme keumlshtu shkolleumln e mesme e kreu neuml

gjuheumln greke neuml Heybeliada Stamboll Keumltij vendimi i kontribuoi vet rezultati peumlrfundimtar i

Nolit i cili kishte korrur sukses teuml shkeumllqyesheumlm e premtonte qeuml me teuml njeumljtin peumlrkushtim do ta

peumlrfundonte dhe shkollimin e meseumlm Neuml Heybeliadeuml u vendos me qira neuml njeuml familje greke Aty

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

7

deumlgjonte ligjeumlratat kurse gjateuml vereumls meqeuml ishte peumlrmireumlsuar duksheumlm nga sheumlndeti e ndihmonte

familjen neuml puneumlt e fusheumls Neuml jeteuml Noli njohu dy prijeumls ai e konsideronte veten si kaloreumls teuml

Skeumlnderbeut dhe si misionar teuml Krishtit teuml cileumlt i konsultoi gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kurdohereuml qeuml

merrte vendime teuml reumlndeumlsishme neuml rrethana e situata neuml teuml cilat u gjend meuml voneuml

Neuml vitin 1900 shkoi neuml Greqi me qeumlllim qeuml teuml nxirrte jeteseumln dhe teuml ndiqte fakultetin e

filozofiseuml Neuml Athineuml u lidh me njeuml shoqeumlri belge e cila zoteumlronte tramvajet me kuaj Por nuk i

eci mbareuml dhe as studimet nuk i kreu Ateumlhereuml u hodh neuml puneuml teuml tjera si kopist sufler dhe aktor

praneuml njeuml trupe greke teatrale sheumltiteumlse qeuml shfaqej dhe neuml skeleumln e Galateumls Tek punonte atje iu

ngjall deumlshira peumlr t‟u marreuml me dramaturgji duke shkruar drameumln Zgjimi neuml greqisht (e cila u

ndalua teuml shfaqej sepse aludonte peumlr leumlvizjen shqiptare peumlr liri) Meuml 1903 shkoi neuml Egjipt ku

filloi puneuml si meumlsues i greqishtes peumlr dy vjet mars 1903 - mars 1905 koheuml kur peumlrkthen neuml

greqisht vepreumln e Sami Frasheumlrit Shqipeumlria ccedil‟ka qeneuml ccedil‟eumlshteuml e ccedil‟do teuml beumlhet qeuml u botua neuml

shtypshkronjeumln shqipe neuml Sofje Neuml korrik-gusht teuml 1903-shit ai nisi teuml botojeuml teuml parat skica

letrare neuml revisteumln ldquoNumasrdquo

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

8

11 Noli si klerik dhe publicist

Neuml prill 1906 me njeuml bileteuml avulloreje paguar nga bashkatdhetari qeuml kishte njohur neuml

Egjipt Spiro Dine Fan Noli u nis peumlr neuml ldquoboteumln e rerdquo duke kaluar nga Napoli dhe mbeumlrriti neuml

Nju Jork meuml 10 maj Peumlr njohuriteuml e tij gjuheumlsore do deumlrgohej neuml njeuml mision rus neuml Amerikeuml Pasi

ndenji tre muaj neuml Buffalo ku punoi neuml njeuml kombinat leumlnde drusore Noli shkoi neuml Boston Atje

botuesi Sotir Peci i dha njeuml puneuml si zeumlvendeumls-redaktor i gazeteumls seuml Bostonit ldquoKombirdquo ku punoi

deri neuml maj 1907 dhe ku botoi artikuj me pseudonimin Ali Baba Qyteza Ndeumlr artikujt meuml teuml

reumlndeumlsisheumlm qeuml njeh publicistika janeuml disa pamflete teuml shkruara neuml gjuheumln greke teuml tillat si

ldquoMendime teuml kripurardquo ldquoBudallalleumlqe turkogrekerdquo Artikujt e pareuml teuml Nolit neuml gjuheumln shqipe dhe

puna e tij gazetareske janeuml teuml lidhura ngushteuml me gazeteumln ldquoKombirdquo Keumlshtu neuml artikullin

ldquoHanibali eumlshteuml tek portatrdquo teuml cilin e botoi neuml gazeteumln ldquoKombirdquo me pseudonimin e tij Ali Baba

Qyteza autori shpreh zemeumlrimin e tij ndaj pasivitetit politik e luftarak teuml shqiptareumlve Me

artikullin tjeteumlr teuml tij ldquoJo Armeumln do mos e hedhimrdquo autori sulmon teuml gjitheuml ata qeuml qeumlndrojneuml larg

leumlvizjes kombeumltare Veumlrteteuml rruga s‟ishte e lehteuml dhe duhej flijuar e pikeumlrisht keumlteuml e paraqet neuml

artikullin pasardheumls ldquoUdha s‟eumlshteuml e shtruar me treumlndafilardquo mireumlpo njereumlzit e vendosur teuml

guximsheumlm e me mendje teuml mprehteuml shkruante autori mund dhe duhej ta udheumlhiqnin keumlteuml lufteuml

Artikulli tjeteumlr me njeuml reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe ishte dhe ldquo Njeuml abecede peumlr teuml gjitheuml

shqiptareumltrdquo i cili beumln thirrje qeuml gjitheuml shqiptareumlt teuml peumlrdorin njeuml alfabet teuml veteumlm peumlr shkrimin e

shqipes dhe si teuml dojeuml le teuml jeteuml2 Pra duke theksuar qeuml sado teuml meta teuml keteuml ai si fillim ta keneuml njeuml

Tensioni qeuml ndjenin shqiptareumlt ortodokseuml nga ndikimi i kisheumls greke mbeumlrriti kulmin gjateuml

varrimit teuml njeuml patrioti shqiptar teuml cilit prifti grek nuk pranonte t‟i kryente sheumlrbesat e fundit Ky

fakt e indinjoi Nolin dhe mori nismeuml teuml organizojeuml njeuml mbledhje teuml shqiptareumlve ortodokseuml nga

mbareuml Nju Englandi ku delegateumlt vendoseumln teuml themelojneuml kisheumln ortodokse autoqefale

(autonome) shqiptare me Nolin si klerikun e saj teuml pareuml Meuml 9 shkurt 1908 neuml mosheumln

njeumlzetegjashteumlvjeccedilare Fan Noli u beuml diakon neuml Bruklin kurse meuml 8 mars 1908 Platoni

kryepeshkopi ortodoks rus i Nju Jorkut e shuguroi si prift ortodoks Veteumlm dy javeuml meuml voneuml meuml

22 mars 1908 Noli i ri krenar mbajti peumlr hereuml teuml pareuml liturgji neuml gjuheumln shqipe neuml Boston Ky

ishte hapi i pareuml drejt organizimit dhe njohjes zyrtare teuml kisheumls ortodokse shqiptare

2 FanS Noli Rron o rron dhe nuk vdes shqiptari 8 Neumlntori Tiraneuml 1976 fq 116

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

9

Nga shkurti 1909 deri neuml korrik 1911 Noli botoi gazeteumln ldquoDiellirdquo zeumldheumlneumlse e bashkeumlsiseuml

shqiptare teuml Bostonit Meuml 10 gusht 1911 ai u nis peumlr neuml Evropeuml ku ndenji kateumlr muaj dhe kreu

sheumlrbesa kishtare neuml gjuheumln shqipe peumlr koloniteuml neuml Kishinjov Odeseuml Bukuresht dhe Sofje

Meuml 28 prill 1912 bashkeuml me Faik Koniceumln eumlshteuml ndeumlr themeluesit kryesor teuml shoqateumls pan-

shqiptare Vatra Nga viti 1908 deri meuml 1912 kryen studimet e larta peumlr arte neuml Universitetin e

Harvardit teuml cilat i peumlrfundon me sukses dhe pajiset me diplomeuml

Pas shpalljes seuml Pavareumlsiseuml Noli peumlrkrahu qeverineuml e kryesuar nga Ismail Qemali

Neuml marsin e vitit 1913 ai mori pjeseuml neuml Kongresin Shqiptar teuml Triestes i organizuar nga shoku

dhe njeumlkoheumlsisht rivali i tij Faik Konica Neuml korrik 1913 Fan Noli shkoi peumlr hereuml teuml pareuml neuml

Shqipeumlri ku mbajti sheumlrbeseumln e pareuml kishtare ortodokse neuml gjuheumln shqipe neuml vend meuml 10 mars

1914 neuml prani teuml princit Vilhelm zu Vid Neuml gusht 1914 Noli qeumlndroi peumlr njeuml koheuml neuml Vjeneuml

por me afrimin e reve teuml zeza teuml lufteumls u kthye neuml Shtetet e Bashkuara neuml maj 1915 Nga 21

dhjetori 1915 deri meuml 6 korrik 1916 u beuml peumlrseumlri kryeredaktor i ldquoDiellitrdquo teuml Bostonit tashmeuml

gazeteuml e peumlrditshme Neuml korrik 1917 u beuml edhe njeuml hereuml kryetar i Federateumls Vatra Neuml shtator teuml

vitit 1918 Noli themeloi teuml peumlrmuajshmen neuml gjuheumln angleze ldquoRevista e Adriatikutrdquo qeuml

financohej nga Federata peumlr teuml peumlrhapur informacion peumlr Shqipeumlrineuml dhe peumlr kauzeumln e saj

Gjashteuml muajt e pareuml revista u botua nga Noli ndeumlrsa meuml 1919 keumlteuml detyreuml e mori neuml doreuml

Kostandin Ccedilekrezi Me fondet e Vatreumls teuml mbledhura neumln drejtimin e Nolit u deumlrguan neuml Paris

Londeumlr dhe Uashington delegateuml shqiptaro-amerikaneuml peumlr teuml promovuar njohjen ndeumlrkombeumltare

teuml pavareumlsiseuml seuml Shqipeumlriseuml Meuml 24 mars 1918 Noli u caktua administrator i kisheumls ortodokse

shqiptare neuml Shtetet e Bashkuara dhe neuml fillim teuml korrikut teuml atij viti mori pjeseuml neuml njeuml

konferenceuml peumlr popujt e shtypur neuml Mount Vernon Virxhinia ku u takua me presidentin Udrou

Uillson peumlrkraheumls i teuml drejtave teuml pakicave neuml Evropeuml Meuml 27 korrik 1919 Noli u emeumlrua

peshkop i kisheumls ortodokse shqiptare neuml Amerikeuml qeuml tashmeuml ishte dioqezeuml e pavarur Njeuml vit meuml

pas duke pasur parasysh rritjen e figureumls seuml Nolit si udheumlheqeumls politik e fetar i bashkeumlsiseuml

shqiptare dhe si shkrimtar orator dhe komentator politik i talentuar ishte e logjikshme qeuml ai teuml

zgjidhej kryetar i delegacionit shqiptar neuml Lidhjen e Kombeve neuml Gjeneveuml ku arriti ta

aneumltareumlsonte Shqipeumlrineuml meuml 17 dhjetor 1920

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

10

12 Ithtar i demokraciseuml neuml politikeumln shqiptare

Me zgjedhjet e mbajtura meuml 5 prill 1921 Noli zgjidhet deputet i Koloniseuml seuml Amerikeumls neuml

legjislatureumln e dyteuml 21 prill 1921 - 30 shtator 1923 Ai sheumlrbeu si ministeumlr i jashteumlm neuml qeverineuml e

Xhafer Ypit veteumlm pak koheuml peumlrpara se teuml doreumlhiqej Noli ishte kryetar i Partiseuml Popullore e

majta e asaj kohe kundrejt Partiseuml Peumlrparimtare Peumlrkrah Luigj Gurakuqit dhe Stavro Vinjaut

ishte ndeumlr oratoreumlt meuml shpotiteumls teuml foltores parlamentare Meuml 21 neumlntor 1923 u shugurua

peshkop i Korccedileumls dhe mitropolit i Durreumlsit ndeumlrsa meuml 27 dhjetor 1923 zgjidhet deputet i Korccedileumls

Gjateuml Leumlvizjes seuml qershorit 1924 nuk ishte peumlr peumlrmbysjen me forceuml qeuml ndodhi ai u vendos

neuml krye teuml saj veteumlm si keumlrkeseuml e krahut teuml teuml rinjve qeuml shihnin tek ai njeuml njeri me formim

pereumlndimoro-amerikan Regjimi zogist i rikthyer me teuml ashtuquajtureumln ldquoFitoren e Legalitetitrdquo meuml

24 dhjetor e deumlnoi ateuml me vdekje neuml mungeseuml Programi i Nolit me njeumlzet pika peumlr modernizimin

dhe demokratizimin e Shqipeumlriseuml ndeumlr teuml cilat edhe reforma agrare ishte tejet i nxituar e idealist

peumlr njeuml vend teuml prapambetur dhe pa tradita parlamentare Meuml voneuml Noli i shkroi arsyet e

deumlshtimit teuml tij neuml njeuml leteumlr qeuml ia drejtonte njeuml mikut teuml tij anglez Duke keumlmbeumlngulur tek reformat

agrare zgjova zemeumlrimin e aristokraciseuml ccedilifligare duke mos i zbatuar reformat humba

mbeumlshtetjen e masave fshatare3

13 Meumlrgim i pakthim peumlr studentin e peumlrjetsheumlm

Pasi zbarkoi neuml Bari me fteseuml teuml Duccediles u zhvendos neuml Vjeneuml pasi Italia lidhi marreumlveshjet

me Shqipeumlrineuml Pas vrasjes seuml kolegut Luigj Gurakuqi neuml Bari i kushton elegjineuml Syrgjyn

vdekur neuml shkurt teuml 1926-s neuml Berlin Ndeumlrsa vrasjes seuml mikut Bajram Currit elegjineuml Shpelle

Dragobiseuml Neuml neumlntor 1927 vizitoi Rusineuml si delegat i Ballkanit neuml Kongresin bdquoMiqteuml e

Bashkimit Sovjetik‟ me rastin e dhjeteumlvjetorit teuml Revolucionit teuml tetorit dhe meuml 1930 pasi mori

njeuml vizeuml gjashteumlmujore u kthye neuml Shtetet e Bashkuara Me kthimin e tij neuml Boston Noli

themeloi teuml peumlrjavshmen ldquoRepublikardquo vet emri i seuml cileumls i beumlnte sfideuml teuml hapur Ahmet Zogut i

cili meuml 1 shtator 1928 u veteumlshpall Zogu I Mbreti i Shqiptareumlve ldquoRepublikardquo u botua edhe si

opoziteuml ndaj ldquoDiellitrdquo tashmeuml neumln drejtimin e Faik Koniceumls i cili ishte pajtuar me mbretin Zog

dhe ishte beumlreuml ambasador i plotfuqisheumlm i Shqipeumlriseuml neuml Uashington Me mbarimin e afatit teuml

vizeumls gjashteuml muaj meuml voneuml Noli u detyrua teuml kthehet neuml Evropeuml dhe ldquoRepublikardquo mbeti neumln

3 Instituti albanologjik i Prishtineumls Fan S Noli neuml 100 vjetorin e lindjes 1882-1982 Rilindja Prishtineuml 1984 fq8

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

11

drejtimin e Anastas Tashkos deri sa u mbyll meuml 1932 Po ateuml vit me ndihmeumln e pasuesve teuml tij

mundi teuml kthehej nga Gjermania neuml Shtetet e Bashkuara ku fitoi edhe lejen peumlr qeumlndrim teuml

peumlrhersheumlm

Noli u teumlrhoq nga jeta politike dhe nga ky moment iu kushtua peumlrseumlri detyrave si drejtues i

kisheumls ortodokse autoqefale shqiptare Neuml dhjetor 1933 u seumlmureuml reumlndeuml dhe nuk ishte neuml gjendje

t‟i peumlrballonte shpenzimet e trajtimit mjekeumlsor peumlr teuml cilin kishte aq shumeuml nevojeuml deri sa mori si

dhurateuml 3000 franga ari nga Shqipeumlria me ndeumlrhyrjen e Faik Koniceumls tek Ahmet Zogu Ky gjest

arriti pikeumlrisht qeumlllimin peumlr teuml cilin ishte nisur njeuml lloj pajtimi midis Nolit dhe Zogut si dhe njeuml

peumlrmireumlsim teuml marreumldheumlnieve shpesh teuml acaruara teuml Nolit me Faik Koniceumln Neuml vitin 1935 Noli iu

kthye njeumlrit prej pasioneve teuml tij teuml hershme muzikeumls dhe neuml mosheumln peseumldhjetetrevjeccedilare u

regjistrua neuml konservatorin e muzikeumls teuml Nju England neuml Boston neuml teuml cilin diplomoi meuml 1938

Neuml albume teuml peumlrkryer me fotografi pa retush krahas figurave teuml shquara teuml kombit ndrinte dhe

portreti i hijsheumlm i Fan S Nolit Po ateuml vit Faik Konica do teuml thoshte At Noli do teuml mbetet neuml

historineuml e Shqipeumlriseuml si burri qeuml arriu i pari me hir teuml vullnetit dhe holleumlsiseuml seuml tij teuml flasi gjuheumln

shqip neuml mesheuml Dita qeuml meshoi peumlr teuml pareumln hereuml eumlshteuml ogur i bardheuml nrsquoudheuml teuml peumlrparimit

trsquooneuml Dhe as e harrojmeuml as mund teuml leumlmeuml teuml tjereumlt teuml harrojneuml4

Noli shkruan kryeartikullin Origjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml

ShenjteumlrdquohellipAteumlhere puna mbeti trsquoi flisja Faik Konitzeumls dhe trsquoa fitonja peumlr ideneuml e Bashkimit teuml

Shenjteuml Konitza kundeumlrshtoj me rrepteumlsi Bashkimin e Shenjteuml me Zogun neuml kryehellip Luftova disa

ditrsquo e net me radheuml qeuml trsquoi mbushnja mendjen qeuml srsquokish tjateumlr meuml e mireuml se kjo Meuml neuml funt Konitza

u bint U bint dhe qendroj neuml fjaleumln e tij gjer neuml oreumln e vdekjes5 Meuml 12 prill 1937 Nolit iu

ploteumlsua eumlndrra e madhe peumlr njeuml kisheuml kombeumltare shqiptare kur Patrikana e Stambollit njohu

zyrtarisht kisheumln ortodokse autoqefale shqiptare Noli nuk u mjaftua veteumlm me detyrat kishtare

dhe filloi studimet pasuniversitare neuml Universitetin e Bostonit ku mori doktorateumln meuml 1945 me

njeuml disertacion peumlr Skeumlnderbeun Neuml vitet e para pas Lufteumls seuml Dyteuml Boteumlrore Noli pati

marreumldheumlnie pak a shumeuml teuml mira me regjimin e ri komunist neuml Tiraneuml dhe ushtroi ndikimin e vet

peumlr ta bindur qeverineuml amerikane qeuml ta njihte ateuml

4 Faik Konica doreumlshkrim 1935

5 Fan Noli Revista Dielli art ldquoOrigjina shvillimi dhe e pritmja e Bashkimit teuml shenjteumlrdquo 1943

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

12

2 Krijimtaria e Nolit

21 Drama - ldquo Izraeliteuml dhe filistineumlrdquo

Shumeuml shpejt ndikimi i puneumls neuml teateumlr do veumlrehet tek krijimtaria e Nolit i cili e nisi ateuml

me vepreumln e pareuml origjinale teuml tij drameumln ldquoIsraeliteuml e Filistineumlrdquo6 teuml cileumln e shkroi neuml Athineuml meuml

1902 Teuml tilleumln autori nuk u ngut ta botojeuml por e mbajti doreumlshkrim me qeumlllim qeuml meuml voneuml neuml

rrethana meuml teuml volitshme ta peumlrpunonte dhe zgjeronte Kaluan 5 vite dhe frymeumlzimi nuk po i

vinte madje kishte filluar teuml venitej andaj Noli vendosi ta botojeuml meuml 1907 neuml Boston Nuk dihet

se neuml ccedilfareuml rrethanash u botua vepra meqeuml keumlteuml gjeuml nuk e cekeuml neuml pastheumlnien e vepreumls mireumlpo njeuml

gjeuml dihet qeuml nuk do ia faleuml vetes ldquo meumlkatinrdquo qeuml lejoi teuml daleuml neuml shesh njeuml siccedil e quan ai ldquofoshnjeuml-

drameumlrdquo aq meuml tepeumlr qeuml autori ishte i veteumldijsheumlm peumlr leumlshimet dhe gabimet qeuml peumlrmbante njeuml

vepeumlr e tilleuml e papeumlrfunduar dhe me ide jo krejteumlsisht teuml qarta dhe precize

Drama eumlshteuml e peumlrbeumlreuml nga tri akte eumlshteuml e shkurteumlr dhe ka gjithsej dyzet faqe Motivi i

saj eumlshteuml marreuml nga legjendat e vjetra biblike teuml lidhura me Samsonin hero popullor izraelit i cili

luftoi kundeumlr filistineumlve njeuml populli luftarak qeuml jetonte neuml jug-pereumlndim teuml Palestineumls

Neuml aktin e pareuml ngjarjet zhvillohen neuml Jerusalem tempull israelit ku ishin mbledhur Kryerabini

rabineumlt dhe turma e popullit me qeumlllim qeuml t‟i jepnin urateumln Samsonit i cili e kishte marreuml peumlrsipeumlr

t‟u ndeumlrronte bindjet fetare filistineumlve qeuml besonin neuml shumeuml zoteumlra dhe t‟u impononte pikeumlpamjet

e tyre teuml besonin veteumlm neuml njeuml zot Teuml gjitheuml u bindeumln qeuml Samsoni teuml niset tek pala kundeumlrshtare

veteumlm plaku Rabin shfaqi dyshimet e tij Eumlshteuml pikeumlrisht keumltu pikeumlnisja e veprimit dramatik Neuml

njeuml aneuml kemi Kryerabinin Samsonin dhe teuml tjereumlt qeuml mendonin se filistineumlt duhet bindur me aneuml

teuml fjaleumls pra arsyes dhe neuml aneumln tjeteumlr Rabini i cili besonte qeuml e veumlrteta duhet mbeumlshtetur neuml fuqi

Samsoni dhe teuml tjereumlt nuk e deumlgjojneuml Rabinin dhe vendosin teuml veprojneuml sipas meumlnyreumls tyre

Neuml aktin e dyteuml fati eumlshteuml neuml aneumln e filistineumlve jo se kishin fuqi meuml shumeuml se Samsoni por

me aneuml teuml djalleumlziseuml ia dalin Dalila eumlshteuml ajo e cila eumlshteuml e veshur me petkun e djalleumlziseuml e

shfryteumlzon bukurineuml e me shumeuml lajka e trillime arrin ta beumljeuml peumlr vete Samsonin e shkreteuml i cili

edhe pse ishte i fejuar me Rahileumln nuk mundi t‟i rezistonte bukuriseuml seuml Dalileumls Pasi u deh nga

bukuria e saj dhe vera filistineumlt me furi u dyndeumln drejt tij ta vrasin e lidhin me vargonjeuml por

Samsoni arriti teuml ccedillirohej Pas keumlsaj Dalileumls i duhej me patjeteumlr teuml gjejeuml ldquothembreumln e Akilitrdquo e teuml

hetojeuml se ku qeumlndron fuqia e tij Samsoni naiv qeuml nuk meumlsoi nga gabimi u deh seumlrish nga bukuria

6 Fan Noli Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

13

dhe vera e Dalileumls dhe neuml bisedeuml e sipeumlr pranon qeuml fuqia e tij qeumlndron neuml flokeuml e mjekeumlr Turren

filistineumlt e ia preneuml flokeumlt e bashkeuml me ta dhe fuqineuml Samsoni nuk qeumlndronte meuml para armiqve

balleumlhapur por si puleuml e lagur Pas torturave teuml vazhdueshme qeuml i beumlneuml Samsoni humb shikimin

Sado qeuml qirret e theumlrret peumlr ndihmeuml askush nuk i peumlrgjigjet peumlrveccedil Rahileumls seuml shkreteuml qeuml flijon

veten ashtu siccedil flijon Rozafati veten peumlr kulleuml kjo peumlr Samsonin dhe popullin e saj e vendos teuml ia

huazojeuml syteuml e saj Veteumlm pas keumltij akti Samsoni ndjen neveri peumlr veten qeuml i besoi Dalileumls dhe

mireumlnjohje e dashuri peumlr Rahileumln e tij Keumltu sikur peumlrpiqet autori t‟i beumljeuml njeuml ldquohimnrdquo faljes dhe teuml

theksojeuml qeuml gabimet janeuml njereumlzore Rahila pa u menduar dy hereuml e leuml anash inatin vetjak dhe

mendon peumlr interesin e mbareuml popullit teuml saj dhe si t‟i ndihmojeuml atij edhe pse e peumlsoi nga

tradheumltia

Akti i treteuml zhvillohet neuml Gazeuml neuml tempullin e Balit ku janeuml mbledhur filistineumlt peumlr teuml

festuar fitoren Aty sjellin edhe Samsonin i cili ndihmohet nga Rahila dhe tallen me teuml qeuml

deumlshironte t‟u impononte atyre besimin neuml njeuml zot Samsoni ndjen qeuml po i rritet qimja e po i vinte

fuqia Rahila e veumlren dhe menjeumlhereuml i keumlrkon qeuml teuml ikin por ai e refuzon dhe i thoteuml qeuml nuk eumlshteuml

i denjeuml peumlr teuml e deumlshiron ta leuml teuml lireuml Neuml ccedilastet e fundit teuml jeteumls Samsoni u theumlrret shokeumlve

izraeliteuml teuml cileumlt kishin ardhur peumlr t‟i veumlneuml zjarrin tempullit qeuml t‟ia peumlrkujtojneuml Rabinit qeuml ishte

penduar qeuml nuk e kishte deumlgjuar qeuml neuml fillim sepse e ndjente qeuml gjeumlrat do funksiononin ndryshe

Pasi e liroi veten nga gjitheuml barra e fajit qeuml po e mbante mbi supe ai peumlrmbyseuml tempullin e Balit

dhe bashkeuml me teuml gjejneuml vdekjen edhe qindra filistineuml duke e peumlrmbyllur drameumln neuml meumlnyreuml

tragjike

Neuml do veumlshtrojmeuml nga pikeumlpamja ideore drameumln shohim se ajo parashtron lufteumln midis seuml

mireumls dhe seuml keqeumls lufteumln midis pasionit dhe dashuriseuml raportit mes mashtrimit dhe seuml veumlrteteumls

dhe meuml e reumlndeumlsishmja ccedileumlshtja e besimit politeist dhe monoteist E gjitheuml tema e vepreumls sillet

rreth asaj se a mund teuml jetojneuml dy kultura teuml ndryshme neuml kontakt duke ruajtur veccedilantiteuml e tyre

apo njeumlra gjithsesi duhet teuml zoteumlrojeuml tjetreumln duke e asimiluar ngadaleuml Samsoni revolucionar apo

hero i idealizuar ka njeuml peumlrfundim teuml tilleuml sepse nuk eumlshteuml rob i ideseuml por i teuml qenit njeriEumlshteuml

njeuml dyluftim mes ideseuml dhe jeteumls Se cila fiton nuk e kemi teuml qarteuml e gjitha varet nga

keumlndveumlshtrimi

Autori trajton temeumln peumlr kultura krejteumlsisht teuml kundeumlrta me ateuml shqiptare por ideja eumlshteuml e

njeumljteuml peumlr teuml gjitheuml lexuesit gjithmoneuml i forti lakmohet joshet ccedildo njeri e ka ldquothembreumln e tij teuml

Akilitrdquo por duhet beumlreuml leumlshime pa marreuml parasysh se sa do paguash peumlr ateuml jeta eumlshteuml e tilleuml

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

14

ndonjeumlhereuml luan fort dhe humbet por gjithmoneuml duhet mbajtur mend qeuml ka hereuml tjeteumlr Samsoni

gaboi por e pagoi gabimin e tij Rahila u mashtrua por e fali Teuml gjitheuml ia mbajneuml Samsonit si

heroi drameumls por neuml njeuml veumlshtrim meuml teuml thelleuml dhe pasi teuml jesh peumlrballur me dy e fare meuml shumeuml

dallgeuml jete do kuptosh qeuml Rahila eumlshteuml heroina joneuml se veteumlm njereumlzit e forteuml zgjedhin teuml falin dhe

jo teuml hakmerren Drama nuk shquhet peumlr dialog ateuml e reumlndojneuml edhe disa mendime teuml erreumlta e teuml

papeumlrcaktuara Gjuha e vepreumls eumlshteuml njeuml toskeumlrishte e thjeshteuml dhe jo e kristalizuar Ajo peumlrmban

trajta teuml gabuara dhe neuml teuml ndeshen njeuml varg fjaleumlsh teuml huaja nga teuml cilat autori nuk lirohet edhe neuml

shkrimet e meumlvonshme nga keumlto dhe nga motivi biblik qeuml do zeumlreuml vend teuml madh neuml krijimtarineuml

e tij

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

15

22 Veccediloriteuml e poeziseuml seuml Nolit

Jo pa teuml drejteuml Noli konsiderohet themelues i lirikeumls politike neuml leteumlrsineuml shqiptare

Peumlrmes keumlsaj poezie politike dhe shoqeumlrore e cila peumlrshkohet nga njeuml frymeuml demokratike dhe

antifeudale poeti goditi reaksionin shqiptar neuml fuqi dhe luftoi peumlr transformimin e shoqeumlriseuml

shqiptare peumlr njeuml jeteuml meuml teuml mireuml dhe meuml humane Peumlrgjitheumlsisht krijimet e tij janeuml peumlrjetime teuml

thella momentesh teuml reumlndeumlsishme historike e neuml meumlnyreuml teuml veccedilanteuml trajtojneuml temeumln e Revolucionit

teuml Qershorit teuml vitit 1924 Vjershat ldquoMojsiu neuml malrdquo ldquoMarshi i Krishtitrdquo ldquoKrishti me Kamccedilikunrdquo

ldquoSheumln Pjetri neuml mangallrdquo ldquoMarshi i Barabbajtrdquo ldquoMarshi i kryqeumlsimitrdquo ldquoKirenarirdquo dhe

ldquoKryqeumlsimirdquo edhe pse teuml ngarkuara me figura biblike e simbolike lidhen drejteumlpeumlrdrejteuml me keumlto

ngjarje

Edhe pse vjershat kaneuml motive biblike asnjeumlhereuml nuk duhet mohuar vlera e tyre letrare

mangeumlsia e vetme e keumlsaj tematike eumlshteuml se alegoria biblike e kufizon poetin teuml shprehet qarteuml

Njeuml pjeseuml e mireuml e keumltyre vjershave janeuml autobiografike dhe i paraqesin problemet e jeteumls

shqiptare teuml koheumls Secila nga keumlto vjersha qofteuml satirike legjiake apologjetike apo simbolike

paraqet stilin individual teuml autorit i cili dallohet peumlr shprehjet e forta metaforike Poeti arriti teuml

krijojeuml vargje teuml njeuml force teuml veccedilanteuml shpreheumlse duke i ngjeshur ato me figura teuml shumta stilistike

Meuml teuml preferuarat e tij qeneuml epiteti antiteza alegoria aliteracioni por mbi teuml gjitha shquhej peumlr

peumlrdorimin e simboleve dhe peumlrdorimin simbolik teuml ideve andaj dhe poezia e tij ka karakter

simbolik Keumlto simbole Noli kryesisht i ka huazuar nga leteumlrsia religjioze izraelite dhe e

krishtereuml si dhe nga mitologjia greke e folklori shqiptar Noli i paraqiti personazhet e tij teuml

veshur me virtyte dhe vese dhe i portretizoi shumeuml bukur duke e beumlreuml poezineuml sa teuml gjalleuml aq edhe

reale Neuml vjershat e tij peumlrdori vargje strofa dhe rima teuml ndryshme meuml seuml shumti ka peumlrdorur

vargje teteumlrrokeumlshe dhe dymbeumldhjeteumlrrokeumlshe Kryesisht ka shkruar vjersha me katrena dhe rimeuml

teuml puthur Reumlndeumlsi teuml veccedilanteuml i ka kushtuar akustikeumls seuml vargut teuml cilin e ka veumlneuml neuml sheumlrbim teuml

peumlrmbajtjes Vargjet e Nolit rrjedhin nga njeuml frymeumlzim vetjak por njeumlherit i janeuml neumlnshtruar edhe

njeuml peumlrpunimi teuml holleumlsisheumlm

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

16

23 Analizeuml e disa poezive

Noli bleta puneumltore Po ky eumlshteuml krahasimi meuml i peumlrshtatsheumlm peumlr teuml ashtu siccedil bleta

fluturon lule meuml lule e mbledh nektar ashtu dhe Noli ldquo fluturoirdquo neuml lloje teuml ndryshme letrare dhe

pasuroi jo veteumlm bagazhin e tij kulturor e artistik por dhe kultureumln shqiptare neuml peumlrgjitheumlsi Nuk

janeuml teuml njeumljteuml veccedil neuml udheumltim por dhe peumlrfundimin teuml dy e kaneuml teuml frytsheumlm I erdhi radha dhe

Nolit poet njeuml nga pikat meuml teuml forta teuml tij e nisi me vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo teuml cileumln e

botoi meuml 25 janar 1907 neumln pseudonimin Ali Baba Qyteza Vjersha eumlshteuml njeuml frymeumlzim nga njeuml

ngjarje e veumlrteteuml dhe e dhimbshme Njeuml gruaje pasi i vdes burri i vdes edhe vasha teuml cileumln e

varrosin neuml fusheuml teuml Korccedileumls

Atje mi varreuml qante njeuml grua

njeuml grua qyqe me malleumlngjim

burreumln teuml qante meuml parrsquoa ccedilupeumln

peumlr keuml teuml beumlnte meuml parrsquovajtim

Fryn moj ereuml moj ereuml e shkreteuml fryn

drejt meuml zemeumlr meuml zemeumlr time hyn7

Vjersha eumlshteuml shkruar neuml formeumln e njeuml dialogu midis poetit teuml ri qeuml tani ndodhej neuml

Amerikeuml dhe ereumls qeuml vinte nga Shqipeumlria Neuml keumlteuml bashkeumlbisedim Noli e shpreh gjitheuml dhimbjen e

tij peumlr vajzeumln e njomeuml dhe i jep ereumls porositeuml e veta ashtu siccedil kishin vepruar Filip Shiroka me

dalleumlndyshen dhe Mjeda me lejlekun Pra teuml dy keumlto shpezeuml shtegtare dhe era e Nolit qeuml ishin si

ureuml ndeumlrlidheumlse mes atdheut dhe poetit teuml meumlrguar qeuml peumlrgjeumlrohet

E kur teuml kthehesh nga Shqipeumlria

Atje neuml kopshti atje trsquoqeumlndrosh

dhe lottrsquo e mia si veseuml qjelli

daleuml nga daleuml do trsquoi pikosh

7 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 73

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

17

Qaj moj ereuml moj errsquo e shkreteuml qaj

derthmi lotteuml atje mi varrrsquo e saj8

S‟do mend qeuml vjersha ldquo Fryn moj ereumlrdquo eumlshteuml larg nivelit artistik teuml cilin autori na servon

vite meuml voneuml mireumlpo na ndihmon ne ta njohim procesin e zhvillimit teuml krijimtariseuml seuml tij poetike

qeuml nga vargjet e para Sikur nuk e mori furisheumlm Noli poezineuml neuml fillet e saj se iu desh teuml priste

teuml kalojneuml shtateuml vite derisa teuml shkruajeuml vjersheumln tjeteumlr ldquo Thomsoni dhe Kuccediledrardquo meuml 1 korrik teuml

vitit 1914 me teuml cileumln e vajton kolonelin holandez Thomson qeuml u vra neuml Durreumls meuml 15 qershor

1914 neuml lufteuml me forcat e reaksionit esadist Koloneli Thomson ishte deumlrguar neuml Shqipeumlri me

misionin peumlr teuml organizuar policineuml dhe forcuar shtetin e ri shqiptar Neuml keumlteuml poezi Noli paraqet

forcat e brendshme antikombeumltare teuml mykura nga fanatizmi anadollak neuml krye me Esad Toptanin

Kuccediledreumln e vrareuml

E hasi meuml pareuml

Thomsoni neuml Vloreuml kur vinte prej detit

Me kateumlrqind kraheuml lubirsquoe Dovletit

E zuri peumlr gryke e shtriu peumlrdhe

Nga thonjtrsquoi rreumlmbeu teuml mjerin Atdhe9

Neuml do krahasojmeuml vjersheumln e pareuml ldquoFryn moj ereumlrdquo me teuml dyteumln pra ldquo Thomsoni dhe kuccediledreumlnrdquo do

veumlrejmeuml se kjo e fundit dallohet peumlr sigurineuml e vargimit dhe njeumlherit paralajmeumlroi njeuml

individualitet teuml fuqisheumlm poetik qeuml po lindte neuml leteumlrsineuml shqipe teuml gjysmeumls seuml pareuml teuml shekullit

Si krijim i fazeumls seuml pareuml teuml autorit si poet mund teuml konsiderohet edhe vjersha ldquoJepni peumlr

neumlneumlnrdquo

Sa keumlrkon sa teuml duhen

Burrat nga detyra srsquodruhen

Trim i mireuml do teuml japeuml

Srsquokursen jeteumln as parateuml

8 Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 74

9 Po aty fq 21-32

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

18

Hithni hithni tok dollareuml

Teuml mos mbetemi teuml shareuml

Mbahu Neumlno mos kij frikeuml

Se ke djemteuml nrsquoAmerikeuml10

Neumlna e thirrur shpesh nga poeti neuml keumlteuml poezi eumlshteuml epitet i bukur qeuml poeti zgjedh t‟ia

vesh meumlmeuml Shqipeumlriseuml Jo pa qeumlllim Noli e shkroi keumlteuml poezi ai i njihte mireuml bashkatdhetareumlt me

teuml cileumlt kishte jetuar neuml Amerikeuml dhe ndjenjat e ngrohta qeuml kishin ata ndaj atdheut prandaj plot

optimizeumlm i drejtohej asaj neuml emeumlr teuml peumlrgjithsheumlm Vjersha peumlrfundon me bindjen dhe shpreseumln

e autorit qeuml shqiptareumlt do t‟i peumlrgjigjen detyreumls patriotike me gjitheuml shpirt ashtu siccedil kishin beumlreuml

kurdohereuml Poezia shquhet peumlr metaforat mbahu neumlno11

mos kij frikeuml12

epitetet neumlno bijteuml13

dhe

fuqineuml e shprehjes Shpirtin tij luftarak e atdhetar e shkriu edhe neuml poezi rastin meuml konkret kemi

tek vjersha pasuese ldquoHymni i flamuritrdquo ashtu siccedil ka titullin ashtu veumlrteteuml qe njeuml himn peumlr mbareuml

shqiptarineuml poezi neuml teuml cileumln ngeumlrthehet e gjitheuml historia shqiptare Gjithsej vjersha i ka gjashteuml

strofa teuml shkruara neuml katrena eumlshteuml poezi apologjike sepse glorifikon teuml kaluareumln dhe simbolizon

qeumlndreseumln heroike teuml popullit

O Flamur gjak o flamur shkabeuml

O veumlnd e vatrrsquoo neumlnrsquo e babeuml

Lagur me loteuml djegur me flageuml

Flamur i kuq flamur i zi14

Pasi rreshton episodet meuml teuml ndritshme teuml historiseuml me Skeumlnderbeun me Skeumlnderben u

lavdeumlrove15

Ismail Qemalin teuml cilin me peumlrkeumldheli e quajti ldquoMalordquo Me Malon prapeuml lart

valove16

Noli e mbyll poezineuml me njeuml thirrje drejtuar flamurit qeuml t‟ia peumlrteumlrijeuml fuqineuml e atdheut

10

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 35 11

Po aty fq 35 12

Po aty fq 35 13

Po aty fq 35 14

Po aty fq 29 15

Po aty fq 29 16

Po aty fq 29

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

19

Peumlrpjeteuml pri-e Shqipeumlrineuml

Peumlrlintjrsquoa shpirtin dhe fuqineuml

Diell peumlr veumlllaneuml yrnek peumlr fqineuml

Peumlr boteumln eumlndrrsquo e qjell i ri17

Deumlshtimi i Revolucionit teuml qershorit ishte deumlshtim neuml politikeuml por arritje neuml poezi Ky

deumlshtim i dha shkas Nolit qeuml teuml beumlhej temeuml kryesore e veprimtariseuml seuml tij Janeuml pikeumlrisht vjershat

meuml teuml njohura teuml lirikeumls patriotike teuml tij ldquoSyrgjyn-vdekurrdquo elegji kushtuar Luigj Gurakuqit dhe

ldquoShpell‟ e Dragobiseumlrdquo elegji kushtuar Bajram Currit me teuml cilat i peumlrjeteumlsoi keumlto dy figura teuml

shquara

Klika zogiste pasi e mori pushtetin neuml doreuml menjeumlhereuml filloi asgjeumlsimin fizik teuml kundeumlrshtareumlve

politik brenda dhe jashteuml vendit Keumlshtu Luigj Gurakuqin e vraneuml neuml Bari teuml Italiseuml meuml 2 mars

1925 Poezia fillon me nota prekeumlse qeuml shprehin gjitheuml helmin neuml zemreumln e Nolit

Neumlno moj mbaj zi peumlr vllaneuml

Me tre plumba na i raneuml

Na e vranrsquo e na e shaneuml

Na i thaneuml tratheumltor18

Ajo ccedilka eumlshteuml e dukshme tek poezia e Nolit dhe qeuml vlen teuml theksohet eumlshteuml se shpreh njeuml

adhurim dhe dashuri teuml pakushteumlzuar peumlr tokeumln e tij e veumlrejteumlm neuml poezineuml paraprake por edhe neuml

keumlteuml teuml fundit prapeuml teuml njeumljtin epitet peumlr Shqipeumlrineuml neumlno dhe teuml njeumljtin do ta shpreh deri neuml

frymeumln e fundit Fan Noli e ccedilmonte shumeuml Gurakuqin qeuml kishte qeneuml dhe mik e shok i tij prandaj

neuml elegjineuml qeuml ia kushton peumlrpiqet teuml japeuml portretin e tij jo peumlrmes pamjes seuml jashtme por peumlrmes

geumlrshetimit teuml teuml dheumlnave qeuml flasin peumlr jeteumln e tij aktive patriotike peumlr peumlrpjekjet e tij neuml sheumlrbim

teuml atdheut Noli me teuml drejteuml e quajti syrgjyn teuml gjalleuml e syrgjyn teuml vdekur

Neumlno moj ccedilrsquoeumlshteuml peumlrpjekur

Gojeuml-mjaltrsquo e zeumlmeumlr- hekur

17

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 30 18

Po aty fq 57

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

20

Syrgjyn-gjallrsquo e syrgjyn-vdekur

Ky Vigan Liberator19

Neumlse neuml elegjineuml e pareuml Noli e konsideron Luigj Gurakuqin veumllla neuml elegjineuml e dyteuml

Bajram Currin e trajton si baba Teuml njeumljtin admirim qeuml kishte peumlr teuml parin e ndjente edhe peumlr teuml

dytin teuml cilin poeti e kishte ngritur neuml nivel teuml heroit kombeumltar dhe veumlrteteuml askush sot nuk mund

ta kuptojeuml ndryshe emrin e tij i cili simbolizon lufteumltarin e liriseuml teuml demokraciseuml dhe teuml pavareumlsiseuml

seuml popullit shqiptar Veprat e tij heroike frymeumlzojneuml jo veteumlm Nolin por dhe shumeuml poeteuml teuml tjereuml

ky me gjakun e tij shkroi faqet e lavdishme teuml historiseuml kombeumltare e Noli me peneumln e tij e beumlri teuml

pavdeksheumlm

O bajram bajrak i gjalleuml

More nam me gjak neuml balleuml

Te njeuml shpellrsquo e Dragobiseuml

Yll i rrallrsquo i burreumlriseuml20

Teuml gjitheuml ishin arratisur nga vendi pas deumlshtimit teuml Revolucionit teuml Qershorit por jo dhe Bajram

Curri i cili teumlreuml koheumln kishte qeumlndruar neuml atdhe jo rasteumlsisht Noli e quan Ante vigan ky

mitologjik i cili ishte i pathyesheumlm sa hereuml qeuml prekte tokeumln

As je vrar e as po vritesh Legjendar Ante po rritesh21

Qeuml Noli kishte inspirim Krishtin keumlteuml do e veumlrejmeuml neuml poezineuml e radheumls e cila mban doza

teuml larta autobiografie por duke e ngritur neuml piedestal figureumln e individit qeuml neuml keumlteuml rast eumlshteuml

figura e tij dhe duke i neumlnvlereumlsuar masat teuml cilat i paraqet si turma teuml shastisura dhe teuml dehura

nga entuziazmi i tepruar Noli e paraqet veten si udheumlheqeumls teuml leumlvizjes soneuml demokratike qeuml duke

luftuar tiranineuml dhe shfryteumlzimin mundohet dhe flijohet peumlr teuml shtypurit Pikeumlrisht tek ldquo Marshi i

19

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 58 20

Po aty fq 60 21

Po aty fq 60

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

21

Krishtitrdquo Noli ngreh njeuml autoportret duke e peumlrshkruar veten si ccedillirues teuml masave teuml gjera teuml cilat

i janeuml mireumlnjoheumlse neuml kulm shpeumltimtarit teuml tyre

Hossanna o ccedillironjeumls Mesi hossanna

Shtroni udheumln me lule dafinrsquo e hurma

Brohoritni trumbeta timpane zurna

Thirr e zbras o gurmas Hossanna hossanna22

Neuml keumlta rreshta Noli e paraqet Krishtin si simbol teuml sheumlmbeumllltyreumls personale por me njeuml

ndryshim Krishti i poeziseuml seuml Nolit nuk eumlshteuml i njeumljteuml me ateuml teuml ungjeumlllit qeuml predikon lumturineuml

mistike neuml jeteumln e peumlrtejme por peumlrkundrazi neuml fytyreumln e Krishtit teuml poeziseuml seuml Nolit dallojmeuml

figureumln e idealizuar teuml udheumlheqeumlsit demokrat dhe veten e vesh me epitete nga meuml pozitive si

kryetrim qeuml lufton shpeumltimtar kryemjek vet Krishti bamireumls kryeshenjt23

Njeuml vjersheuml komplet e kundeumlrt me ldquoMarshi i Krishtitrdquo eumlshteuml vjersha ldquoMarshi i Barabbajtrdquo

kjo e fundit eumlshteuml njeuml satireuml shumeuml e forteuml politike me teuml cileumln poeti me njeuml urrejtje teuml madhe

godet pushtetin Ashtu siccedil i zgjedh epitetet meuml pozitive neuml portretizimin e Krishtit pra vetvetes

ashtu zgjedh epitetet meuml negative peumlr portretin e Barabbajt qeuml kishte qeneuml njeuml kriminel sipas

gojeumldheumlneumls qeuml neumlnkuptonte vet Zogun

Tradheumltor ti na nxive na le pa atdhe

Ti na ccedilthure na ccedilkule na ccedilduke ccedildo fe

Varfeumlri poshteumlrsi robeumlri ti na dhe

Derbeder ujk e derr Hossanna Barabba24

Teuml pakta neuml numeumlr janeuml poeziteuml e keumltilla satirike neuml leteumlrsineuml toneuml ku fizionomia e njeuml

tirani reaksionar teuml jeteuml njollosur neuml keumlteuml meumlnyreuml Tek vargjet e para tek ldquoMarshi i Krishtitrdquo kemi

mireumlnjohjen e popullit ndaj ccedillimtarit kurse tek ldquoMarshi i Barabbajtrdquo mallkimin e poetit ndaj

tiranit Eumlshteuml karakteristike se teuml dy vjershat e kaneuml teuml njeumljteumln teknikeuml teuml vargut po ateuml numeumlr

vargjesh e strofash janeuml peumlrdorur teuml njeumljta mjete stilistike por me efekte dhe drejtime teuml kundeumlrta

Veccedil keumlsaj fuqineuml e vjersheumls e shtojneuml edhe njeuml numeumlr i pakursyer orientalizmash prandaj nuk

22

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 39 23

Po aty fq 39 24

Po aty fq 46

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

22

eumlshteuml theumlneuml kot qeuml Marshi i Barabbajt eumlshteuml njeuml rreumlke i rrepteuml qeuml zbret tateumlpjeteuml me zhurmeuml

shurdhonjeumlse njeuml artileri e reumlndeuml fjaleumlsh e shprehjesh njeuml fyrtymeuml mallkimesh apokaliptike25

Pjekurineuml revolucionare teuml poetit neuml trajtimin e ideve dhe teuml ecurive progresive shoqeumlrore

do na paraqeseuml tek dy vjershat e tij ldquoRent or Marathonomakrdquo dhe ldquoAneumls lumenjverdquo Thelbi i

poeziseuml ldquoRent or Marathonomakrdquo eumlshteuml shpresa e fitores seuml popullit mbi regjimin shtypeumls

Ndryshe nga pjesa meuml e madhe e krijimtariseuml poetike teuml autorit neuml teuml cilat peumlr alegori e simbolikeuml

shfryteumlzoi legjenda e personazhe nga librat e shenjteuml peumlr keumlteuml teuml fundit poeti mori lufteumln e

Maratonit e cila u zhvillua neuml vitin 490 para ereumls seuml re Kur grekeumlt fituan kundeumlr persianeumlve njeuml

ushtar-lajmeumltar vrapon pa pushim kumton fitoren dhe nga lodhja e madhe plandoset i vdekur

peumlrdhe Me shembullin e tij heroik Marathonomaku del si njeri qeuml teuml gjitha energjiteuml mendjen

dhe zemreumln ia ka kushtuar fitores As vuajtjet meuml teuml reumlnda se ndalojneuml peumlr t‟u dheumlneuml

bashkeumlkombeumlsve lajmin e madh

Rent or rent rent e u thuaj

Se u-ccedilthur ordi e huaj

Se betejeumln e fituam

Dhe qytetin e shpeumltuam

Rent or rent

Rent or Marathonomak26

Marathonomaku eumlshteuml trajtuar me mjeshteumlri teuml rralleuml si ide e veteumlmohimit dhe e sakrificeumls

Ai vdes peumlr t‟u beumlreuml i pavdeksheumlm Dhimbja ndaj tij kthehet neuml adhurim dhe respekt teuml larteuml

Dallimi i ldquoMarathonomakutrdquo teuml Nolit dhe atij grek eumlshteuml se ky i fundit lajmeumlron fitoren ndaj teuml

huajit kurse ldquoMarathonomakurdquo i Nolit lajmeumlron fitoren ndaj shtypjes reaksionare teuml Zogut qeuml po

i vinte fundi27

Peumlr reumlndeumlsineuml brendineuml ideore realizimin artistik neuml krah teuml ldquoRent or

Marathonomakrdquo qeumlndron dhe poezia ldquoAneumls lumenjverdquo e cila llogaritet si kryevepra e lirikeumls seuml

Nolit dhe shquhet peumlr thelleumlsineuml e gjereumlsineuml e mendimeve qeuml autori gdhend neuml teuml Neuml pjeseumln e

pareuml teuml keumlsaj poezie poeti i rraskapitur dhe i pikeumllluar nga vuajtjet e meumlrgimit vajton gjendjen e

25

Yll Zajmi Fan Noli - Jeta dhe veprat Rilindja Prishtineuml 1986 fq 140 26

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 62 27

Yll Zajmi Fan Noli -Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml1986 fq 142

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

23

tij teuml mjeruar dhe fatin e tij teuml keq qeuml leumlngonte e dergjej neumln sundimin e feudaleumlve teuml vendit

lakmuesve teuml huaj si dhe shtypeumlsve teuml ndrysheumlm

Ku e lamrsquo e ku na mbeti

Vaj-vatani e mjer-mileti

Aneumls detit i palareuml

Aneumls driteumls i papareuml

Praneuml sofreumls i pangreumlneuml

Praneuml dijes i panxeumlneuml

Lakuriq dhe i brengosur

Trup e shpirt i sakatosur28

Fati tragjik i popullit e hedh poetin neuml deumlshpeumlrim teuml madh Atmosfera e reumlndeuml neuml teuml cileumln

gjendej ai neuml keumlteuml vjersheuml jepet peumlrmes kontrastesh e antitezash teuml njeuml force teuml veccedilanteuml me teuml cilat

shprehet neuml njeuml aneuml dhimbja e thelleuml ndaj teuml mjereumlve dhe teuml varfeumlrve e neuml aneumln tjeteumlr urrejtja e

madhe ndaj shkaktareumlve teuml keumlsaj fatkeqeumlsie Fatkeqeumlsineuml e bashkeumlkombeumlsve poeti e lidh edhe me

fatkeqeumlsineuml e vet personale larg atdheut neuml meumlrgim i zhgeumlnjyer dhe i demoralizuar ndjekte neuml

ankth ngjarjet neuml Shqipeumlri Deumlshira e flakteuml qeuml kishte peumlr teuml ndryshuar keumlteuml gjendje teuml mjereuml beumln

qeuml Noli neuml pjeseumln e dyteuml teuml poeziseuml teuml na servojeuml njeuml optimizeumlm qeuml ia peumlrteumlrin shpirtin

Dhe njeuml zeuml veumlngon nga lumi

Meuml buccedilet meuml zgjon nga gjumi

Se mileti po gatitet

Se tirani lebetitet

Se peumllcet keumlrcet furtuna

Fryhet Vjosa derdhet Buna

Skuqet Semani dhe Drini

Dridhet Beu dhe zengjini

Se pas vdekjes ndriti jeta

Dhe kudo gjeumlmon trumbeta

Ngrehuni dhe bjeruni

28

Fan Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1986 fq 65

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

24

Korini dhe shtypini

Katundarrsquo e puneumltoreuml

Qeuml nga Shkodra gjer neuml Vloreuml29

Duket sheshit qeuml pjesa e dyteuml e poeziseuml eumlshteuml ndryshe nga ajo e para Keumltu pasqyrohet

shpresa e poetit peumlr njeuml ccedillirim teuml shprejteuml teuml atdheut dhe shprehet parandjenja e shpeumlrthimit teuml njeuml

kryengritjeje teuml peumlrgjithshme ccedillirimtare Njeuml vend meuml vete neuml krijimtarineuml poetike teuml Noli zeuml dhe

erotika e cila peumlrfaqeumlsohet me dy lirika intime ldquoPlak topall dhe ashikrdquo dhe ldquoSofokliurdquo teuml dyja

keumlto peumlrshkohen nga njeuml humor i lehteuml e i lezetsheumlm dhe karakterizohet nga ndjenja gjalleumlruese

Protagonisti i poeziseuml ldquoPlak topall dhe ashikrdquo nuk eumlshteuml siccedil ndodh reumlndom njeuml djaleuml i ri

por njeuml plak i ccedilaleuml qeuml peumlr t‟i zeumlneuml hapin seuml dashureumls nxitohet dhe djersitet shumeuml

E arriva dhe ta thasheuml

Asnjeuml gur pa tundur srsquo lasheuml

Dhe meumlgjunjazi i rasheuml

ccedilrsquou mundova kot30

Kot i lutet plaku seuml dashureumls neuml gjunjeuml peumlr fat teuml keq e dashura ka qeumllluar zemeumlrgureuml dhe

nuk i peumlrfill fare lutjet e tij keumlshtu plakut i dhimbset qeuml iku rinia dhe sheh i peumlrlotur pleqeumlrineuml

Hapi gojeumln dhe vajtova

Qenkam plakur e kuptova

Mrsquoardhi keq po srsquoe mohova

Syri mrsquou- peumlrlot31

Ai qeuml gjateuml gjitheuml jeteumls seuml tij kishte qeneuml merak neuml goca teuml bukura tani neuml vitet e fundit teuml

saj neuml vitet e pleqeumlriseuml meumlrzitet nga kjo jeteuml dhe deumlshiron teuml mbytet neuml lumeuml po ja qeuml zoti neuml

ccedilastet e fundit meumlshirohet neuml pikeumlllimin e tij pa kaluar shumeuml koheuml meraku siccedil duket s‟i qe

venitur pasi gjen njeuml tjeteumlr e bashkeuml me teuml dhe kuptimin e jeteumls

29

Fan S Noli Albumi Rilindja Prishtineuml 1968 fq 66 30

Po aty fq 68 31

Po aty fq 68

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

25

24 Veccediloriteuml e prozeumls seuml Nolit

Neuml historineuml e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe teuml tipit ldquoteuml thuash shumeuml me pak fjaleumlrdquo vend

qendror zeuml Fan Noli duke e afruar keumlshtu me konceptualitet stilin e prozeumls seuml shkurteumlr shqipe me

prozeumln meuml teuml mireuml neuml shkalleuml evropiane Gjuha e gjalleuml dhe shpreheumlse si dhe stili i veccedilanteuml e

beumljneuml prozeumln e Nolit shumeuml teuml bukur dhe interesante Karakteristikeuml e tyre eumlshteuml meumlnyra e

peumlrshkrimit teuml ngjarjeve dhe portretizimi i personazheve qeuml e beumln prozeumln shumeuml realiste dhe lehteuml

teuml kapshme Me njeuml gjuheuml teuml thjeshteuml krijoi fjaleuml teuml meumldha teuml kuptueshme peumlr masat e gjera e

didaktike peumlr studiuesit

25 ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo

Larmiseuml dhe reumlndeumlsiseuml seuml veprimtariseuml seuml Nolit i kontribuojneuml mjaft studimet e tij peumlr

Skeumlnderbeun heroin toneuml kombeumltar ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo dhe peumlr figureumln e madhe teuml

Bethovenit ldquoBethoveni dhe Revolucioni Francezrdquo ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo eumlshteuml vepra seuml cileumls

Noli iu rikthye disa hereuml Ai e botoi ateuml peumlr hereuml teuml pareuml neuml vitin 1921 neuml Boston dhe pastaj e

botoi teuml ripunuar anglisht meuml 1947 dhe peumlrseumlri teuml ripunuar neuml shqip meuml 1949 Peumlr teuml shkruar keumlteuml

vepeumlr Noli eumlshteuml mbeumlshtetur jo veteumlm te vepra e Marin Barletit por edhe neuml dokumente teuml reja

qeuml arriti t‟i gjejeuml pas njeuml pune keumlmbeumlnguleumlse Skeumlnderbeu si peumlr ccedildo patriot e artist shqiptar edhe

peumlr Nolin ishte figura meuml e dashur teuml cilin e kishte admiruar qeuml nga feumlmijeumlria Ky admirim i

autorit ndihet edhe neuml vepeumlr neumlpeumlrmjet tonit teuml ngrohteuml me teuml cilin eumlshteuml paraqitur figura e tij

Gjateuml trajtimit teuml momenteve kyccedile teuml jeteumls seuml heroit Fan Noli ka peumlrcaktuar qarteuml marreumldheumlniet e

tij me shtetet e Ballkanit sidomos me shtetet fqinje si dhe qeumlndrimin e disa vendeve teuml fuqishme

evropiane ndaj lufteumls seuml Skeumlnderbeut Ai ka arritur teuml na shfaqeuml teuml qarteuml politikeumln e brendshme teuml

keumltij udheumlheqeumlsi legjendar duke theksuar meriteumln e madhe teuml tij peumlr formimin e njeuml shteti teuml

centralizuar feudal shqiptar qeuml neuml shekullin e XV-teuml e qeuml njeuml gjeuml e tilleuml nuk ishte realizuar

akoma neuml shumeuml vende teuml Evropeumls Noli neuml vepeumlr ka krijuar atmosfereumln e koheumls peumlr teuml dheumlneuml

ngjyrat e njeuml bote mesjetare qeuml keumlrceumlnonte teuml shkateumlrronte boteumln evropiane si dhe poziteumln e njeuml

vendi si Shqipeumlria ku liria dhe kultura humaniste po mbyteshin nga dhuna osmane Ai gjithashtu

ka thurur e shkrireuml me art teuml veumlrteteumln historike dokumentin me gojeumldheumlneumln e legjendeumln Figura e

Skeumlnderbeut neuml vepreumln e tij eumlshteuml shumeuml e ploteuml Ateuml e gjejmeuml jo veteumlm si njeuml udheumlheqeumls popullor

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

26

qeuml shquhet si lufteumltar e strateg por edhe teuml dalluar si burreumlshtetas e diplomat Peumlrshkrimi i

betejave heroike e situatave teuml veumlshtira janeuml beumlreuml me ngjyra teuml forta romantike gjeuml qeuml i jep vepreumls

vlera artistike dhe e beumln qeuml teuml lexohet me emocion Neuml keumlteuml vepeumlr Noli i jep reumlndeumlsi figureumls seuml

heroit dhe rolit teuml tij neuml histori pa neumlnvlereumlsuar masat ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e Nolit bashkeuml

me vepreumln e Barletit mbeten edhe sot ndeuml veprat meuml teuml mira peumlr heroin e madh Autori e ka ndareuml

vepreumln neuml kateumlr kapituj ldquoLufta kundeumlr turqve gjer neuml kuvend teuml leshitrdquo ldquoSkeumlnderbeu kundeumlr

sulltan Mehmedit llrdquo dhe ldquo Skeumlnderbeu dhe Venetia kundeumlr sulltan Mehmedit llrdquo Neuml fillim autori

peumlrshkruan ngjarjet historike e shoqeumlrore teuml koheumls thelbin e vepreumls e peumlrbeumljneuml peumlrshkrimet e

holleumlsishme teuml lufteumlrave teuml njeumlpasnjeumlshme teuml Skeumlnderbeut si ajo e Torviollit Mokreneumls Oranikut

etj

Hereuml pas here Noli hyn edhe neuml disa detaje duke dheumlneuml peumlrshkrime teuml holleumlsishme teuml

ndonjeuml episodi si neuml rastin kur tregon grindjen qeuml ndodh mes Lekeuml Dukagjinit e Lekeuml Zahariseuml

peumlr Ireneumln e bukur neuml diteumlt e marteseumls seuml Mamiceumls motreumls seuml Skeumlnderbeut Kjo ngjarje peumlrfundoi

me njeuml fund tragjik pasi kishte njeumlqind e ca teuml vdekur e meuml se dyqind teuml plagosur nga teuml dyja

paleumlt Autori e peumlrshkruan me besnikeumlri mjedisin feudal marreumldheumlniet midis princeumlrve egoizmin

e njeumlrit e teket e tjetrit duke pareuml neuml keumlteuml rivalitet gishtin e Venedikut apo intrigat e sulltaneumlve

turq qeuml peumlrpiqeshin t‟i peumlrccedilajneuml princat me dredhi e dinakeumlri peumlr t‟i gjunjeumlzuar e gllabeumlruar neuml

teumlreumlsi

Vepra ldquoHistoria e Skeumlnderbeutrdquo e vitit 1921 u shkrua meuml tepeumlr me doreumln e njeuml letrari

patriot se sa teuml njeuml historiani kritik Peumlrmes keumlsaj vepre autori nuk u beuml i njohur veteumlm si

historian por dhe si artist i fjaleumls Neuml vazhdim teuml keumlrkimeve shkencore rreth jeteumls dhe epokeumls seuml

Skeumlnderbeut meuml 1947 Noli nxori neuml driteuml njeuml tjeteumlr ldquoHistori teuml Skeumlnderbeutrdquo anglisht teuml cileumln neuml

fillim e kishte parashtruar si njeuml disertacion peumlr titullin e doktorit teuml filozofiseuml neuml Universitetin e

Bostonit ndeumlrsa meuml voneuml e peumlrpunoi dhe e zgjeroi duke ia shtuar burimet shtojceumln bibliografineuml

etj

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

27

3 Adhurues e studiues i muzikeumls klasike

Si erudit Noli veprimtarineuml e tij krijuese e ka shtrireuml edhe neuml fusheumln e artit muzikor Qeuml

neuml mosheumln peseumlmbeumldhjeteumlvjeccedilare 1932 si student i eumlshteuml peumlrkushtuar me shumeuml entuziazeumlm

muzikeumls neuml Konservatorin e Nju Ingland-it teuml cilat i ka peumlrfunduar kateumlr vjet meuml voneuml Para

komisionit kishte paraqitur si puneuml diplome tri vepra me motive shqiptare ldquoSkeumlnderbegrdquo

ldquoRapsodi shqiptarerdquo dhe baladeumln peumlr tenor e orkesteumlr ldquoGaspari i varfeumlrrdquo vepra keumlto qeuml madje

ishin ekzekutuar si pjeseuml e provimit teuml tij teuml diplomeumls Ndoneumlse sipas kritikeumlve dy veprat e fundit

janeuml cileumlsuar me teuml meta peumlr arsye se peumlrshkoheshin me njeuml frymeuml teuml theksuar liturgjike duke

qeneuml se Noli i vuri bazeuml kisheumls autoqefale shqiptare poema simfonike ldquoSkeumlnderbegrdquo kishte njeuml

frymeuml teuml thelleuml e ploteuml dramaticitet ku shquhej shija e autorit peumlr teuml ndeumlrtuar tema me

karakteristika teuml larmishme me harmoni e polifoni teuml pasur me kumbime orkestrale teuml bukura

dhe shumeuml larmi e begati ngjyrash Peumlr teuml pasur njeuml ide meuml teuml sakteuml e teuml ploteuml mbi vazhdimin e

zhvillimit teuml personalitetit teuml Nolit neuml fusheumln e muzikeumls dhe muzikologjiseuml patjeteumlr duhet beumlreuml njeuml

retrospektiveuml teuml gjateuml Duhet kthyer neuml koheumln kur i ati i tij psalm neuml kisheumln e fshatit teuml

vendlindjes ia meumlsonte notat dhe teuml keumlnduarit meumlsimet mbi muzikeumln meumlsime keumlto qeuml do teuml keneuml

reumlndeumlsi shumeuml teuml madhe neuml jeteumln e meumlvonshme teuml Nolit sidomos kur gjateuml karriereumls kishtare ishte

detyruar teuml merrej me peumlrkthime dhe muzikeuml fetare Ato peumlrkthime i kaneuml paraprireuml peumlrkthimeve

artistike dhe studimeve teuml meumlvonshme muzikore prandaj besohet se vepreumln e tij ldquoBethoveni dhe

revolucioni francezrdquo ia dedikoi pikeumlrisht babait Gjurmimet peumlr keumlteuml vepeumlr Noli duket t‟i keteuml

filluar qeuml neuml koheumln kur ishte i meumlrguar neuml Vjeneuml Muzikanti i madh Bethoveni kishte teuml drejteuml 32

shkruante Noli neuml introdukteumln kushtuar Jul Qesarit neuml vitin 1926 Qeuml Noli ishte njeuml studiues i

pakrahasuesheumlm me ndonjeumlrin nga bashkeumlkoheumlsit e bashkeumlkombeumlsit shihet qarteuml edhe nga

peumlrpjekja e tij qeuml t‟i beumljeuml njeuml analizeuml teuml detajuar personalitetit teuml Bethovenit me theks teuml veccedilanteuml

vepreumls seuml tij ku u fokusua tek efektet e revolucionit francez neuml vepreumln e kompozitorit teuml madh

veccedilaneumlrisht ldquoSimfonineuml e treteumlrdquo ldquoSimfonineuml e neumlnteumlrdquo dhe opereumln ldquoFideliardquo Ai me sy kritik fillon

puneumln studimore duke shqyrtuar materiale e burime teuml shumta Ndoneumlse studimi i Nolit peumlr

Bethovenin karakterizohet me lajthitje e shtrembeumlrime teuml fakteve teuml cilat i beumln me qeumlllim qeuml neuml

njeuml meumlnyreuml teuml shfajeumlsojeuml maestron duke e justifikuar me mungesa financiare e veumlshtireumlsi tjera

materiale Neuml introdukteumln apo parafjaleumln qeuml i shkruan librit teuml tij ia beumln teuml ditur lexuesit se neuml

32

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 58

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

28

keumlteuml veumlshtrim i hedh poshteuml pa kursim teuml gjitha legjendat e thurura peumlr Bethovenin nga idhulltareumlt

e tij dhe se eumlshteuml peumlrcaktuar peumlr veumlrtetimin e fakteve me aneuml teuml njeuml studimi teuml kujdessheumlm dhe

kritik teuml burimeve me qeumlllim qeuml sa meuml shumeuml t‟i afrohet seuml veumlrteteumls Vendin kryesor neuml vepreumln e

tij Noli ia ka kushtuar jeteumlshkrimit teuml Bethovenit madje meuml tepeumlr personalitetit teuml tij se sa vepreumls

muzikore Edhe pse tekst shkencor artin e leteumlrsiseuml nuk e la anash Noli e veshi paksa me petkun

e imagjinateumls neuml rastin kur e peumlrshkruan Bethovenin Bethoveni i veumlrteteuml eumlshteuml i sheumlmtuar si

majmun I pazhvilluar si keumlrcu me njeuml fytyreuml teuml zeshkeumlt e vrareumllije me njeuml hundeuml teuml mprehteuml e

fllashkeuml me sy teuml vegjeumll e teuml fikur dheumlmbeuml katarosh flokeuml teuml zezeuml dhe kreshteuml duar teuml shkurtra e

gishta teuml trasheuml ai dukej si ari i paleumlpireuml si totem krye-gorgoneuml si gogol fantastik33

Neuml neumlnkapitullin ldquoBetoveni pijanikrdquo autori teumlrheqeuml njeuml paralele mes Omar Khajamit

poetit teuml shquar persian dhe Bethovenit qeuml si njeumlri si tjetri pa kursyer i beumlnin fli boteumlrisht

Pereumlndiseuml seuml vereumls34

Prandaj si epitaf Noli i vuri Bethovenit njeuml rubair teuml Khajamit pasi ai i

ndenji besnik Bakut gjer neuml frymeumln e tij teuml fundit

Me Vereuml kur trsquoap Shpirt kungomeumlni

Me Vereuml lameumlni bekomeumlni

Me Fleteuml Pjergulle peumlshtillmeumlni

Neuml kopsht me Keumlngrsquo e Rush mbulomeumlni35

Muzikeumln e Bethovenit bukurineuml dhe madheumlshtineuml e saj Noli e lidh drejtpeumlrdrejt me

idealet e Revolucionit francez qeuml ngriti lart ideteuml peumlr liri e barazi neuml emeumlr teuml teuml cilave luftoi

njereumlzimi kur peumlrmbysi sistemin feudal Vepra pati njeuml impakt teuml mireuml dhe u shqua nga figurat

meuml teuml dalluara teuml muzikeumls boteumlrore

33

Ramadan Sokoli Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori Tiraneuml 1974 fq 68 34

Po aty fq 68 35

Po aty fq 68

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

29

31 Peumlrkthimet shqipeumlrimet dhe introduktat

Noli tashmeuml ia kishte siguruar vetes njeuml vend nderi neuml letrat shqipe por me peumlrkthimet e

shqipeumlrimet e tij e peumlrforcoi e e larteumlsoi ateuml nder keumlteuml nuk e arriti veteumlm pse ishte njoheumls i mireuml i

disa gjuheumlve teuml huaja por krahas keumltij talenti Noli kishte njohuri mbi thesarin e gjuheumls amtare e

gjithashtu njihte thelleuml kultureumln boteumlrore dhe ateuml kombeumltare Kishte afteumlsi teuml tilla gjykimi dhe

shije aq teuml holleuml sa mundej me lehteumlsi teuml zgjedheuml e peumlrkthejeuml vepra teuml shquara teuml shkrimtareumlve teuml

meumldhenj boteumlroreuml qeuml jo veteumlm e pasuronin kultureumln shqiptare por edhe u beumlnin indirekt jehoneuml

shumeuml problemeve aktuale teuml realitetit shqiptar teuml koheumls Puneumln e peumlrkthyesit Noli e filloi si

vazhdues i traditeumls qeuml kishte krijuar Kristoforidhi duke peumlrkthyer disa libra teuml sheumlrbeseumls peumlr

nevojat e kisheumls shqiptare qeuml posa ishte themeluar Noli ka shqipeumlruar mrekullisht shumeuml nga

Librat e shenjteuml teuml Bibleumls Meuml pas ai peumlrkthen disa krijime nga Molieri e Stendali dhe meuml voneuml i

hyn puneumls peumlr peumlrkthimin e atyre veprave teuml reumlndeumlsishme qeuml do ta beumlnin teuml njohur si peumlrkthyes jo

veteumlm neuml Shqipeumlri por edhe peumlrtej kufijve shqiptareuml siccedil janeuml poema ldquoSkeumlnderbeurdquo e

Longfellout tragjediteuml ldquoOtellordquo ldquoHamletirdquo ldquoMakbethirdquo ldquoJul Qezarirdquo teuml Shekspirit dramat

ldquoArmiku i popullitrdquo dhe ldquoZonja Igra e Ostronitrdquo teuml Ibsenit ldquoRubairatrdquo e Omar Khajamit ldquoDon

Kishoti i Manccedileumlsrdquo i Servantesit ldquoKasolljardquo e Ibanjezit etj Pothuajse teuml gjitha keumlto vepra Noli i

pajisi edhe me paratheumlnie ku dha gjykime kritike estetike e filozofike me shumeuml vlereuml

Teuml studiosh e njoheumlsh aq denjeumlsisht kultureumln e gjereuml kombeumltare por para seuml gjithash ateuml

boteumlrore teuml zhvilluar ndeumlr shekuj dhe ta misheumlrosh aq denjeumlsisht me kultureumln e traditeumln toneuml aq teuml

pasur termi ldquopoliglotrdquo kur peumlrmendet si i tilleuml duhet teuml na sheumlmbeumlllej me imazhe peumlrfytyrimi teuml

vet figureumls seuml larteumlsuar teuml Nolit si sinonim Bazeumln e mendimit kritik teuml Nolit e peumlrbeumljneuml

introduktat apo paratheumlniet me aneuml teuml seuml cilave ai synonte ta ndihmojeuml lexuesin e veprave teuml

peumlrkthyera t‟i kuptonte dhe interpretonte drejt ato Stilin e goditur me teuml cilin janeuml hartuar keumlto

hyrje e karakterizojneuml erudicioni dhe kultura e gjereuml e tij fuqia e analizeumls e depeumlrtimi neuml boteumln

shpirteumlrore teuml figurave Mireumlpo autori thekson qeuml neuml keumlto introdukta ai nuk e konsideron veten

kritik por udheumlrreumlfyes dhe teuml tilleuml deumlshiron ta njohin

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

30

Peumlrfundimi

Kryekaloreumlsi i liriseuml atdhetare figura meuml poliedrikeuml e inteligjenceumls shqiptare na varfeumlroi

me ikjen e tij por na pasuroi me krijimtarineuml e tij enciklopedike e me veprimtarineuml e gjithanshme

Misionin qeuml kishte neuml jeteuml Noli padyshim e peumlrmbushi Ai ishte meumlrgimtar i peumlrjetsheumlm por

produkti meuml i bukur i vet jeteumls seuml tij Ne si njereumlz kemi prirjen teuml idealizojmeuml gjeumlrat qeuml na

sheumlrbehen bukur neuml vegjeumlli gjeumlrat qeuml nga dashuria peumlr to i idealizoja kur u rrita e kuptoja qeuml kot i

peumllqeja poeziteuml e Nolit i adhuroja nga adhurimi i idealizoja u rrita dhe prapeuml e njeumljta ndjenjeuml

gjeumlrat veumlrteteuml teuml mira e me reumlndeumlsi padyshim do i rezistojneuml koheumls

Gjithccedilka neuml vargje ai e beumln teuml madhe teuml fuqishme Ai e beumlri Don Kishotin teuml eumlndeumlrrojeuml

shqip ai e beumlri Otellon teuml zemeumlrohet shqip ai e beumlri Hamletin teuml pikeumlllohet shqip ai e beumlri Omar

Khajamin teuml tallet e teuml qesheuml shqiphellip Me keumlteuml ai tregoi se gjuha shqipe eumlshteuml njeuml gjuheuml qeuml mund

teuml japeuml gjitheuml nuancat e fjaleumlve e tingujve e gjitheuml shkalleumlt e mendimit njereumlzor Fan Noli peumlr ne

mbetet njeuml ndeumlr meumlsonjeumlsit meuml teuml meumldhenj teuml vargut Ai sikur na thoteuml se njeuml fjaleuml neuml varg duhet

teuml jeteuml e tilleuml qeuml askush teuml mos guxojeuml ta leumlvizeuml nga vendi Vargu i tij eumlshteuml kala fjala shkeumlmb

kalaje qeuml nuk e leumlviz dot Ai shkroi me dashuri e dhimbje teuml madhe peumlr popullin Noli eumlshteuml

autori i shumeuml introdukteve dhe jo pa teuml drejteuml mund teuml konsiderohet themeluesi i njeuml shkolle teuml

veccedilanteuml teuml kritikeumls letrare krejt specifik provokator erudit dhe qeuml peumlrmes tyre ka farkeumltuar ca

linja leximi shumeuml teuml dallueshme qeuml u janeuml ldquoimponuarrdquo brezave teuml teumlreuml

Neuml vepeumlr u ndie prezenca e tij ai ishte vet personazhi misheumlrimi meuml i ploteuml qeuml njeuml artist

mund ta beumljeuml ai nuk ishte poet i larteumlsive eterike ai qe shkrimtar i plisit teuml dheut Noli qe dhe

mbet njeuml ldquoAnterdquo i literatureumls soneuml qeuml i merr fuqiteuml prej meumlmeumls tokeuml Ky klasik i gjalleuml i shqipes

qeuml mbylli syteuml meuml 13 mars neuml Florida do mbetet njeuml epope e madheumlrishme qeuml do frymeumlzojeuml

ndeumlr shekuj brezat shqiptareuml

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986

31

Bibliografia

1 Noli Fan Albumi Rilindja Prishtineuml 1986

2 Noli Fan Israeliteuml dhe filistineuml Botimet Pegi Elbasan 2004

3 Qosja Rexhep Fan Noli 1882-1965 Shkrimtareuml dhe periudha Instituti albanologjik i

Prishtineumls Prishtineuml 1975

4 Sokoli Ramadan Neumlpeumlr veprimtarineuml e FanS Nolit si kompozitor e muzikolog Neumlntori

Tiraneuml 1974

5 Zajmi Yll Fan Noli-Jeta dhe vepra Rilindja Prishtineuml 1986