GJAKOV, 2017

UNIVERSITETI I GJAKOVESFAKULLTETI I EDUKIMIT FEHMI AGANI

PROGRAMI FILLOR

PUNIM DIPLOME

Tema: Ligjshmerit e prgjithshme t zhvillimit fizik, trupormotorik, emocional dhe t folurit

Mentori Kandidatja

Prof.Dr.sc. Behxhet Gaxhiqi Rina Gashi

2

Ky punim diplome u mbrojt me:_________________________________ para Komisionit.

Vlersues n prbrje :

1.______________________(Kryetari)

2.______________________(Antar)

3.______________________(Antar)

Komisioni e vlersoi punimin me notn :______________________

Nnshkrimet e antarve t Komisionit vlersues:

1.______________________________

2.______________________________

3.______________________________

3

PRMBAJTA E TEMES

Abstrakt ..................................................................................................................................... 4Hyrje .......................................................................................................................................... 5

Kapitulli I ................................................................................................................................. 61. Zhvillimi trupor ..................................................................................................................... 6

1.1. Gjatsia dhe pesha ........................................................................................................... 71.2. Eshtrat dhe muskujt ....................................................................................................... 81.3. Dhmbt .......................................................................................................................... 91.4. Proporcionet trupore ...................................................................................................... 101.5. Sistemi nervor ............................................................................................................... 101.6. Gjendrat endokrine ........................................................................................................ 11

Kapitulli II ............................................................................................................................. 152. Zhvillimi motorik ................................................................................................................ 15

2.1. T ecurit vertikal ........................................................................................................... 152.2. Perdorimi i dors dhe t rrokurit preciz ........................................................................ 172.3. Dominanca n perdorimin e njers dor dhe rrmaktsia ............................................. 172.4. T shkruarit ................................................................................................................... 18

Kapitulli III ............................................................................................................................ 193. Zhvillimi i t folurit ............................................................................................................. 19

3.1. Faza paralinguistike ....................................................................................................... 193.2. Faza linguistike ............................................................................................................. 213.3. rregullimet e t folurit ................................................................................................. 23

Kapitulli IV ............................................................................................................................ 244. Zhvillimi i emocioneve ....................................................................................................... 24

4.1. Emocionet e t posalindurit ........................................................................................... 254.2. Si zhvillohen emocionet ................................................................................................ 264.3. Emocionet dhe moshat .................................................................................................. 284.4. Mllefi ............................................................................................................................. 294.5. Frika .............................................................................................................................. 304.6. Xhelozia ........................................................................................................................ 314.7. Simpatia ......................................................................................................................... 32

Prfundimi ............................................................................................................................... 34Literatura ................................................................................................................................. 35

4

Abstrakt

Studimi i zhvillimit t fmijve ka nj rndsi t veqant. Qellimi i ksaj teme sht: 1.Njohja

me kuptimin e prgjithshm mbi zhvillimin e fmijs, 2. Studimi i ndryshimeve t caktuara q

ndodhin n qeniet njerzore q nga lindja deri n vdekje, 3. Ndryshueshmrin e fmijs me

kalimin e kohs. Fmija zhvillohet si trsi, pra n t gjitha fushat zhvillimore. Mbivlersimi

apo nnvlersimi i cilsdo fush sht gabim sepse fmija nuk zhvillohet njher n aspektin

fizik, pastaj at emocional, motorik etj. Prandaj, edhe ndarja n mes fushave sht kryesisht

formale. Ashtu si zhvillimi i fmijs sht trsor edhe fushat e veanta t zhvillimit duhet t

shikohen si pjes t nj trsie, efikasiteti i t cilave kryesisht varet nga niveli i integrimit n

mes tyre. Standardet e zhvillimit n kt tem baz, trajtojn kto fusha zhvillimi: Zhvillimin

fizik, motorik, emocional, t folurit. Prmbajtja e dokumentit ndihmon pr t kuptuar sa m

mir gatishmrin e fmijve pr tu zhvilluar dhe pr t msuar. Prmes realizimit t ksaj

prmbajtjeje, prmes krijimit t ambientit socioemocional t prshtatshm, prmes krijimit t

kushteve fizike dhe prmbajtsore pr zhvillimin e aktiviteteve t shumllojshme, prmes

stimulimit t lojs dhe ndrveprimit t fmijve, synohet t rritet edhe m tej cilsia e

veprimtaris edukative pa marr parasysh se ku realizohet kjo veprimtari, n familje,

institucion parashkollor, qendr me baz n komunitet, qendr t kujdesit ditor apo

institucione shkollore.

Fjalt kye: emocionet, t folurit, zhvillimi fizik, zhvillimi motorik, i posalinduri, fmija.

5

Hyrje

Zhvillimi prfshin ndryshimet n karakteristikat fizike, trupore, motorike, emocionale

dhe t folurit. Zhvillimi fizik dhe motorik prfshijn zhvillimin e shkathtsive fizike dhe

motorike q fillojn t paraqiten q n moshn kur fmijt jan ende n gji ose fmij t

vegjl. Zhvillimi emocional ka t bj me aspektin se si ndjehet fmija pr vetveten dhe pr

botn q e rrethon, si i shpreh ndjenjat, emocionet ndaj vetes dhe t tjerve. Poashtu prmes

zhvillimit emocional t fmijs bhet rritja dhe edukimi i ndjenjs s besimit, miqsis dhe

bashkpunimit. Zhvillimi i emocioneve ndikohet nga mjedisi shoqror dhe mnyra se si

njerzit u prgjigjen atyre. T folurit sht mjet me ann e t cilit fmijt vendosin kontakte

sociale. Pos ksaj, ai sht edhe mjet i rndsishm i t menduarit. I posalinduri nuk sht n

gjendje t flas e as t kuptoj t folurit. Zhvillimi i t folurit rrjedh paralelisht me zhvillimin

e aftsive motorike e intelektuale.

Ndryshimet n zhvillim mund t prshkruhen si sasiore dhe cilsore. Ndryshimet

sasiore prfshijn ndryshimet fizike q maten leht si pr shembull, gjatsia, pesha etj.

Ndryshimet cilsore prbjn ndryshime m komplekse, si p.sh rritja e fjalorit vihet re prmes

nj numri m t madh fjalsh q perdoren nga nj fmij (sasiore), ndersa zhvillimi i fjalorit

shihet n kompleksitetin e t kuptuarit t rregullave t perdorimit t gjuhs.

Psikologt e zhvillimit ende nuk kan prcaktuar se n prmas jan prfshir n

zhvillimin e sjelljes njerzore trashegimia dhe sjellja. Maturimi sht proces i rritjes i

kontrolluar gjenetikisht, i cili shpie n ndryshime t sjelljes q ndodhin sipas nj rregulli t

prcaktuar; n vend t ndryshimeve thjesht sasiore, ai shkakton ndryshime t mdha n

kapacitetin pr t funksionuar ( pr shembull zhvillimi fizik i organeve seksuale ndodh

perpara se t bhet i mundur riprodhimi seksual). T mesuarit, ndryshimi relativisht i

vazhdueshm n sjellje q sht pasoj e eksperiencs, sht nj faktor, i cili sipas

psikologve mendohet q t ket ndikimin m t madh mbi sjelljen. Kjo ka t bj me debatin

e njohur mbi rolin e trashegimis dhe mjedisit. Pr shum tipare, si gjatsia duket se ndikimi

gjenetik sht m i fuqishm se mjedisi i jashtm. Pr tipare si p.sh ndrojtja duket se mjedisi

ka nj rol m t madh. Shumica e studiuesve jan te nj mendjeje se maturimi dhe eksperienca

ndrveprojn pr ta prqendruar dhe pr ti dhn form zhvillimit.

6

KAPITULLI I

1. Zhvillimi trupor

Zhvillimi trupor sht shum i rndsishm. Zhvillimi i sistemit nervor, gjendrave me

tajim t brendshm, eshtrave, muskujve, ka rndsi jashtzakonisht t madhe pr jetn

mentale dhe emocionale si dhe pr zhvillimin e personalitetit. Sikur te fmija mos t

zhvilloheshin eshtrat, muskujt, sistemi nervor do t mungonin edhe funksionet psikike, si

sht t folurit, emocionet, kujtesa etj 1.

Se sa sht i rndsishem zhvillimi normal fizik, mund t shihet sidomos n rastet e

zhvillimit t zhdrejt trupor dhe t defekteve fizike. Mosfunksionimi i rregullt i disa organeve

dhe smundjet e fmijs mund t shkaktojn prapambeturin mentale dhe probleme n sjellje.

Pr shembull tajimi i pamjaftueshm i hormonit t gjendrs tiroide n periudhn paranatale

dhe n fmijrin e hershme shkakton shfaqjen e kretenizimit d.m.th shfaqjen e defomimeve

fizike dhe prapambeturis mentale.

1.1. Gjatsia dhe pesha

Gjat zhvillimit t fmijs ekzistojn dy periudha t rritjes s vrullshme: njra prej

lindjes gjer n gjasht vjet, e tjetra n periudhn e pubertetit. Vajzat dhe djemt rriten me

shpejtsi t ndryshme. Zakonisht kur lindin, djemt jan m t rnd dhe m t gjat se sa

vajzat. Ata mbesin t till deri n moshn njmbdhjet ose dymbdhjet vjeqare. Prej ksaj

moshe deri n moshn trembdhjet ose katrmbdhjet vje, vajzat jan m t gjata dhe m

t rnda se sa djemt. Afr moshs katrmbdhjet vjeqare, si djemt, ashtu edhe vajzat jan

me gjatsi dhe pesh t njejt. Pas ksaj periudhe djemt jan prsri me t gjat dhe m t

rnd se sa vajzat dhe kt superioritet e mbajn gjithmon. Vajzat e arrijn gjatsin

maksimale n moshn njzet vjeqare, kurse djemt n moshn njzet e pes vje.

1 Haskoviq, Mujo, Psikologji, Sarajeve/Prishtin, 2006, fq. 23

7

Mirpo kto jan vetm tendenca t prgjithshme n zhvillimin fizik, sepse do fmij

e ka tempon e vet individual dhe ritmin, i cili sht vetm i tij dhe ssht e thn q ky ritm

i till t prputhet doemos me tendencat e prgjithshme2.

1.2. Eshtrat dhe muskujt

Eshtrat e fmijve jan t vegjl, t but dhe krcor. Gjat zhvillimit eshtrat rriten,

pjest krcore ashtrohen, ndrsa indi ashtror bhet m i dendur. Me rastin e lindjes n trupin

e fmijs ka 270 eshtra, kurse n moshn katrmbdhjetvjeare 350. Prej ksaj kohe e m

tutje numri i eshtrave zvoglohet pr shkak se disa prej tyre bashkangjiten.

N mosh t pjekur numri i eshtrave n trupin e njeriut bie n 206. Ashtrimi apo

forcimi i eshtrave, shndrrimi i indit krcor n at ashtror, sht proces i gjat. Te vajzat ky

proces sht diqka m i shpejt se sa te djemt. Pesha trupore e fmijs rritet kryesisht me

zhvillimin e indit muskulor dhe atij yndyror. Zhvillimi i indit muskulor sht rapid sidomos

n periudhn e pubertetit. N kt koh muskujt zgjaten, trashen, bhen me t fort dhe me t

fuqishm.

Fig 1.1. Masazha e leht e foshnjs

2 Berger S., Kathleen (18 February 2011). The Developing Person Through the Life Span (8th ed.). WorthPublishers. pp. 273278.

8

1.3. Dhmbt

3Dhmbt jan struktura t vogla t bardha ne gojn e njeriut. Dhmbt e qumshtit

fillojn t dalin zakonisht gjat periudhs gjasht deri n tet muajshe tek foshnjat, ku s pari

dalin dhmbt e poshtm prers gradualisht t tjer deri n moshn dy vjet e gjysm. Dhjet

dalin n nofulln e siprme dhe dhjet n nofulln e poshtme, pra n total 20. Dalja e

dhmbve mund t shoqrohet me simptoma t caktuara, si dhimbje ose kruarje t mishrave

t dhmbve dhe paraqitje t jargve gjat ksaj periudhe, temperatur t lart dhe t

vazhdueshme. Dhmbt e qumshtit luajn rol t rndsishm n prtypjen e ushqimeve t

forta pr femijt dhe n zhvillimin e nofullave. Ata ruajn vendin pr dhmbt e prhershm

q dalin m pas, gjithashtu dhmbt e prparm ndihmojn fmijt n arritjen e shqiptimit sa

me t qart t tingujve (bashktinglloreve s, f, v, th dhe dh). Dhmbt e qumshtit jan m t

vegjl se t tjert dhe mes tyre ka hapsira. Dhmbt incisiv(prers) bien n moshn 6-10

vjeare, dhmbt canine(t qenit) bien n moshn 8-12 vjeare, ndrsa para-dhmballt dhe

dhmballt bien n moshn 10-12 vjeare. Kshtu 20 dhmbt e qumshtit zvendsohen

gradualisht me dhmb t prhershm.

Fig 1.2. Dhmbt e qumshtit

3 https://sq.wikipedia.org/wiki/Dh%C3%ABmb%C3%ABt_e_njeriut

9

1.4. Proporcionet trupore

Proporcionet e fmijs n zhvillim ndryshojn prej proporcioneve t t rriturit. Kur

lind fmija, kokn e ka t madhe ndersa kmbt e vogla. Koka rritet me t shpejt edhe pas

lindjes dhe i mbrrin proporcionet maksimale kur fmija ti mbush nnt ose dhjet vjet.

Fytyra me rastin e lindjes sht e vogl dhe rrumbullake. Hunda sht e vogl, nofullat jan t

vogla, sepse mungojn dhmbt. N periudhn e adoleshencs fytyra rritet m shpejt. Kur

lind fmija, trupi sht i gjat. N fillim ai rritet vrullshm. Rritja e tij ngadalsohet n

fmijrin e von dhe n fillim t periudhs s adoleshencs. Kah fundi i adoleshencs ai

prsri rritet m t shpejt. Me rastin e lindjes kmbt jan disproporcionalisht t vogla, kurse

duart n krahasim me to, t gjata. Edhe kmbt, edhe duart pas lindjes rriten me vrull. N

pubertet dhe n fillim t adoleshencs kmbt dhe duart te djemt dhe vajzat jan t gjata,

kshtu q duket se po u pengojn gjat ecjes dhe kur kan kontakt me objekte. Ky

disproporcion shfaqet pr shkak se n kt periudh trupi rritet ngadal.

Ndryshimet fizike gjat rritjes nuk i vren vetm rrethi, por edhe fmijt. Ato

ndikojn n sjelljen e djemve dhe t vajzave . Shpeshher, madje jan burim brengash dhe

problemesh t mdha n sjelljen e tyre4.

1.5. Sistemi nervor

Sistemi nervor zhvillohet me vrull n periudhn paranatale dhe n fmijrin e

hershme, gjer n vitin e gjasht. Pas ksaj kohe zhvillimi sht m i ngadalshm. Truri i t

posalindurit sht katr her m i leht se ai i njeriut t rritur. Numri i qelizave dhe fijeve t

ndryshme n sistemin e tij nervor sht i njejt, sikurse te t rriturit, por n kt periudh nuk

ekzistojn t gjitha funksionet nervore.

Gjer n vitin e gjasht truri mbrrin prafrsisht 90% t peshs dhe t proporcioneve

t tij prfundimtare. N vitin e nnt, ose t dhjet, truri i fmijs arrin ti ket proporcionet

gati t njejta me ato t trurit t t rriturit. Qelizat dhe fijet nervore zhvillohen edhe m tutje.

Zhvillimi i mtejshm i sistemit nervor sht i prcjellur m tepr me ndryshime t

brendshme, kshtu q nuk mund t matet me pesh dhe madhsi.

4 Berger S., Kathleen (18 February 2011). The Developing Person Through the Life Span (8th ed.). WorthPublishers. pp. 273278.

10

Fig 1.3. Fotografi X-Ray e koks s njeriut

1.6. Gjendrat endokrine

5Gjendrat endokrine quhen ato organe ose grup qelizash, t cilat prodhojn disa lnd

organike, me funksion aktiv q marrin pjes n rregullimin e funksioneve t organizmit.

Gjendrat me sekretim t brendshm, lndt e prodhuara prej tyre i derdhin drejtperdrejt n

gjak, n lngun ideor ose n limf, ndryshe nga gjendrat me sekretim t jashtm, t cilat

lndet e prodhuara prej tyre i derdhin ose n siprfaqen e trupit ose n hapsirn e organeve t

brendshme, q komunikojn me mjedisin e jashtm

5 Elshani, Qazim, Edukimi fizik me metodologji, Prishtin, 2012, fq.56

11

Gjendrat endokrine jan:

1. Hipofiza sht nj gjendr e vogl ndryshe quhet edhe ,, motor i fuksionit

endokrin. Ka form t rrumbullakt ose vezake dhe vendoset n bazn e kafks n t

ashtuquajturn sella turkica t kocks sfenoidale, ku bhet kryqzimi i inervimit t t gjith

organizmit t njeriut, prej t majts n t djatht dhe prej t djathts n t majt. N grupin e

par prfshihen ato hormone, t cilat ndikojn drejtprdrejt n rritjen e trupit, n tonusin e

enve t gjakut, n formimin e urins n veshk etj. N grupin e dyt bjn pjes ato

hormone, t cilat ndikojn n funksionin e gjndrave tjera endokrine, dhe npermjet tyre n

procese t ndryshme t organizmit.6

2. Epifiza prodhon disa hormone t rendsishme pr organizmin e njeriut. Kjo gjendr

ushtron veprim frenues n pjekurin seksuale si dhe n rritjen e organizmit. Po t ulet

funksioni i ksaj gjendre n moshn fmijrore, shkaktohet pjekuri seksuale para kohe, dhe

zhvillimi i hershm i shenjave seksuale sekondare. Epifiza ka lidhje t ngusht me gjendrn

tiroide, paratiroide, dhe gjendrn mbiveshkore. Funksioni i brendshm i epifizs vihet re

vetm n periudhn e fmijris, ndrsa pas moshs 7-8 vjeqare, kjo gjndr fillon t

atrofizohet. Funksioni endokrin i saj nuk sht prcaktuar mir deri n kohn e sotme dhe n

prgjithsi sht pak e studiuar.

3. Gjendra tiroide gjendet n sektorin e qafs dhe sht e pasur me en gjaku. Brenda

nj ore n gjndr qarkullojn rreth 5 litra gjak, d.m.th. gjith sasia e gjakut q ka organizmi i

njeriut. Kur ulet funksioni i gjendrs tiroide n mosh t vogl, shkaktohet kretenizm, q

karakterizohet me prapambetje t zhvillimit fizik(xhuxht) dhe mendor, deri n idiotizm.

Ndsa gjat shtimit t funksionit t gjndrs tiroide, n organizm ndodhin ndryshime t nj

karakteri tjetr. N forma shum t prparuara ajo quhet smundja e Bazedovit. Kjo smundje

shoqrohet me rnie n pesh, nxitje t sistemit nervor qendror , shpejtim t rrahjeve t

zemrs, t frymmarrjes, ngritje t temperatures s trupit, etj. T smurt lodhen dhe kan

ekzoftalmus. Kta persona jan gjithmon n levizje, dhe emocionohen shpejt etj.

6 Elshani, Qazim, Edukimi fizik me metodologji, Prishtin, 2012, fq.57

12

4. Gjendrat paratiroide kan rendsi jetike pr organizmin. Njeriu ka 4 gjendra t tilla,

t cilat jan t vendosura prapa gjendres tiroide. Kto gjendra prodhojn hormonin paratiroid

q merr pjes n rregullimin e shkmbimit t kalciumit dhe fosforit, duke mbajtur normal

prqendrimin e tyre n gjak. Ulja e funksionit t ksaj gjendre ul prmbajtjen e kalciumit n

gjak. Gjat uljes pr nj koh t gjat t kalciumit n gjak ndodhin ndryshime trofike, si tharja

e lekurs, dobsimi muskulor etj. N hiprfunksionin e gjendres paratiroide, rritet prqindja e

kalciumit dhe e fosforit n gjak, si pasoj kockat humbasin sasi t konsiderueshme kalciumi,

ato zbuten dhe shtrembrohen.7

5. Timusi sht i vendosur n zgavrn e gjoksit dhe funksionon normalisht deri n

periudhn e pjekuris seksuale. Pas ksaj periudhe pson zhvillim t kundrt d.m.th. qelizat e

tij zvendsohen nga indi dhjamor, paksohen prmasat dhe pesha. Hormoni q prodhohet

prej tij ndihmon n rritjen e organizmit, mbajtjen e aftsis s muskujve pr pun dhe frenon

zhvillimin e gjendrave seksuale.

6. Gjendrat mbiveshkore jan t vendosura n t dy ant e kolons kurrizore, mbi

polin e siprm t veshkave. Secila prej tyre prbhet prej dy shtresash; prej shtress korikale

dhe shtress medulare, t cilat ndryshojn midis tyre si nga ndrtimi ashtu dhe nga

funskionimi. Heqja e gjendrave mbiveshkore shkakton vdekjen. Hormonet q prodhon shtresa

medulare jan: Adrenalina n sasi 80% dhe norepinefrina 20% te cilat pasi bien n gjak

oksidohen shpejt , prandaj veprimi i tyre sht i shkurtr. Adrenalina ndikon n organizm n

menyr t gjithanshme. Ajo shpejton veprimtarin dhe shton forcn tkurrse t zemrs , rrit

ngacmueshmrin dhe prcjellshmrin e rritjes n zemr.

7. Gjendra e pankreasit kryen dy funksione n organizm; 1.Funksion t jashtm,

sepse qelizat e gjendrave t tij prodhojn lengun pankreatik t pasur me enzime, i cili derdhet

n zorrn dymbdhjet gishtore, duke ndihmuar n tretjen e lndeve ushqimore. Funksion t

brendshm sepse prodhon hormonin insulin, q derdhet drejtperdrejt n gjak. Insulina

rregullon metabolizmin e organizmit dhe prodhohet nga ishujt e Langerhansit. Gjat uljes s

funksionit t gjendrs s Pankreasit, te njeriu shfaqet semundja e sheqerit, q karakterizohet

me rritjen e prqindjes s sheqerit n gjak n shifra m t lart se norma, dhe duke kaluar

pragun renal, n urin shfaqet glukoz.

7 Elshani, Qazim, Edukimi fizik me metodologji, Prishtin, 2012, fq.59

13

8. Gjendrat gjinore kan funksion t dyfisht n organizm: 1.Funksion t jashtm,

sepse prodhojn qelizat gjinore mashkullore dhe femrore. 2.Funksion t brendshm, sepse

prodhojn hormone gjinore, t cilat jan shum t rendsishme pr organizm. Hormonet

gjinore sigurojn zhvillimin e pjekuris seksuale. Sekretimi i brendshm i gjendrave gjinore,

fillon n moshn 12-14 vjeq pr femrat dhe 15-18 vjeq pr meshkujt. N qoft se bhet heqja

e gjendrave gjinore para pubertetit nuk zhvillohen organet gjinore dhe njeriu mbetet n

gjendje 8fmijrore, shenjat gjinore sekondare nuk shfaqen. Ndrsa nse bhet heqja e tyre pas

pubertetit, aparati gjinor pjesrisht regreson, kurse shenjat sekondare ruhen deri diku t

pandryshuara. N organizmin e njeriut, n t njejtn koh prodhohen t dy llojet e hormoneve

gjinore, por me sasira t ndryshme.

8 Elshani, Qazim, Edukimi fizik me metodologji, Prishtin, 2012, fq.60

14

KAPITULLI II

2. Zhvillimi motorik

Zhvillimi motorik ka t bj me ndryshimet q ndodhin n shkalln e kompleksitetit

n kryerjen e funksioneve t caktuara dhe n fitimin e shkathtsive t caktuara, ku gradualisht

shkohet prej ndryshimeve m t thjeshta nga ndryshimet m komplekse n t nxnit dhe

fitimin e shkathtsive t reja n lvizjen e trupit, n mbajtjen e drejtpeshimit, n vendosjen e

kontrollit n pjest e trupit, si dhe n forcimin e koordinimit senzitiv-motorik. Zhvillimi

motorik i balancuar sht i lidhur dhe ndikon n mnyr t drejtprdrejt edhe n fushat e

tjera zhvillimore, si jan: zhvillimi i t folurit, zhvillimi kognitiv, kompetenca sociale dhe

zhvillimi emocional. Pr shembull, foshnjet, kur msojn t zvarriten ose t ecin, e rrisin

mundsin e tyre ta hulumtojn hapsirn, e me at ta nxisin edhe zhvillimin e tyre kognitiv.

N saje t zhvillimit motorik, n radh t par t ecjes vertikale dhe aftsis s

perdorimit t dors me opoziten e gishtit t madh, njeriu sht br qenie inteligjente dhe ka

krijuar mjete t nderlikuara n t cilat mbshtetet civilizimi. Kontrolli dhe shkathtsit

speciale motorike jan t rendsishme pr zhvillimin intelektual, jo vetm t llojit njerzor,

por edhe t individit. T shkruarit pr shembull, duhet t prvetsohet, si shkathtsi motorike,

para se t bht mjet i domosdoshm i intelektit.

2.1. T ecurit vertikal

Lvizja n hapsir sht faktor i rndsishm n zhvillimin mental, social dhe

motorik t fmijs. Zhagitja dhe t ecurit i ofrojn fmijs mundsi t gjithanshme pr arritjen

e prvojs s re.

N procesin e t ngriturit n kmb tek fmijt ekziston ky rend, me rast fmija:

-e ngrit kokn kur sht i shtrir barkas;

-e ngrit kokn dhe gjoksin kur sht i shtrir barkas dhe i mbshtetur n brryla;

15

-ulet n prehr;

-ulet duke u mbajtur me duar pr platform;

-ulet pa ndihmn e askujt dhe pa u mbajtur me duar pr platform,

-qndron n kmb me ndihmn e dikujt;

-qndron n kmb duke u mbajtur pr karrig;

-ec vet me ndihmn e ndokujt;

-ngritet vet n kmb duke u mbajtur pr karrig;

-qndron n kmb pa ndihmn e askujt;

-ec vet dhe ngrihet vet n kmb dhe ec pa ndihmn e askujt,

Procesin e t ngriturit n kmb e kan studiuar shum psikolog, ndr ta A.Gezel

M.Shirli, Sh.Byler, N.Belji. T gjith hulumtuesit kan konstatuar t njjtin rend n paraqitjen

e formave t veanta t kontrollit t trupit, mirpo rezultatet e tyre nuk jan prputhur n

pikpamje t kohs s paraqitjes s tyre, pr shkak t ndryshimeve t dukshme individuale n

zhvillimin motorik t fmijve. Megjithat, tr ky zhvillim merr fund m s largu kur fmija

t ket mbushur nj vit e gjysm.

Shumica e fmijve ecin n vitin e dyt. Para se t filloj t ec, fmija her pas her

zvarritet. Mirpo zvarritja nuk i prin ecjes te t gjith fmijt. Ka fmij t cilt fillojn t

zvarriten edhe pasi t ken msuar t ecin nse hasin n vshtirsi. Zvarritja nuk e ngadalson

shfaqjen e ecjes vertikale, ajo e zvendson at madje ather, kur fmija ende nuk sht n

gjendje t ec, ose kur frikohet prej ecjes. Kushtet e ambientit nuk kan ndonj ndikim serioz

n kohn e ndikimit t ecjes.9

9 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t fmijes, Tiran,2005, fq.96

16

2.2. Perdorimi i dors dhe t rrokurit preciz

Dora sht pjes shum e rndsishme e trupit, sepse prmban shum organe shqisore.

Me ann e saj fmija njihet me shum gjra t bots q e rrethon. Kur t msoj t kap

objektet me maje t gishtrinjve, duke e ndar gishtin e madh prej gishtit tregues, ather

mundsit e fmijs pr njohjen e objekteve t cilat e rrethojn rriten edhe m shum.

Zhvillimi i prdorimit t dors, mund t ilustrohet me nj shembull: para fmijve me

mosha t ndryshme, prej 16 gjer 60 javsh vehet kubi, tehu i t cilit sht 2.5cm. Fmijt prej

16 javsh vetm e vrejn kubin dhe n t shumtn e rasteve nuk jan n gjendje ta kapin. Kur

fmija t arrij pr her t par ta kap kubin, ai kt e bn me tr shuplakn e dors, duke

mos e ndar gishtin e madh prej t tjerve. Me kt rast shuplaka e dors e mbulon tersisht

kubin. N mosh diqka me t vjetr, prafrsisht 32 javsh, fmija me rastin e t kapurit e

ndan gishtin e madh, kshtu q kubi shihet ndrmjet gishtit t madh dhe atij tregues. Kur ta

mbush nj vit, fmija e kap kubin n menyr precize, do t thot me majn e gishtit tregues

dhe gishtit t madh. Ky zhvillim i kontrollit t dors ia bn t mundshme fmijs ti kap

lodrat e objektet tjera dhe t manipuloj me to.

Kshtu fmija prej 16 javsh mund t luaj me rraketake, kurse prej 20 javsh ta vj

objektin prej nj dore n tjetrn. M von mund t kryej veprime edhe m t nderlikuara.

2.3. Dominanca n prdorimin e njrs dor dhe rrmaktsia

10Fmija nga pikpamja anatomike lind simetrik. Gjat zhvillimit njra an bhet

dominante prkah fuqia, shkathtsia dhe shpejtsia e kryerjes s disa veprimeve. Te shumica e

njerzve sht dominante ana e djatht, prandaj te ata n t prdorur dominon dora e djatht.

sht e vogl prqindja e atyre te t cilt dominon dora e majt. Me rastin e shfaqjes s

rrmaktsis t ndonj fmij, prindrit, edukatort dhe arsimtart bijn zakonisht n dilem

a t bjn presion q ai t orientohet n t prdorurit e dors s djatht, apo t frenohen pr nj

gj t till. N t par kjo eshtje nuk duket e ndrlikuar. Ndrkaq, praktika shkollore si dhe

nj numr i madh studimesh n kt lmi tregojn se rrmaktsia sht e lidhur me

rregullime t mdha emocionale, me disa forma t t metave n t folur dhe me mossuksesin

10 Juniku, Neki, Kaptina nga psikologjia, Prishtin, 2005, fq.57

17

n t lexuar. rregullimet emocionale paraqiten kryesisht te ata fmij te t cilt bhet presion

q prej perdorimit t vazhdueshm t dors s majt t kaloj n t perdorurit e dors s

djatht. Ky presion te ata fmij shkakton trazira, pavndosshmri. Si duket, trazirat e

vshtirsit shfaqen edhe te ata fmij te t cilt nuk sht br presion q t riorintohen n t

perdorurit e dors s djatht. Besohet se kjo rrjedh ngase shum objekte dhe instrumente jan

prshtatur pr dorn e djatht. Fmija tek i cili dora e majt sht dominante, e ndien vetn t

veuar, madje edhe ather kur n t nuk bhet kurrfar presioni.

Prpjekjet e prindrve, edukatorve dhe arsimtarve q t ndikojn se ciln dor do ta

prdor fmija n pjesn m t madhe t rasteve mbesin pa sukses. Shum psikolog

mendojn se riorientimi prej dors s majt n t djathtn sht praktikisht e parealizushme.

Suksesi mund t arrihet vetm n ato raste kur dominimi i dors s majt nuk sht shum i

madh. Sot edukatort, arsimtart dhe prindrit kshillohen q rrmaktsin ta pranojn si gj

krejtsisht normale, kshtu q mos t shkaktojn rregullime emocionale n sjelljen e tyre t

cilat paraqiten zakonisht te ata fmij te t cilt kjo dukuri sht tejet e dukshme11

2.4. T shkruarit

Fmija n fillim, kur mson t shkruaj, lviz gati me tr trupin. Ai e lviz edhe

kokn, edhe qafn, edhe shtatin, madje edhe kmbt. Me prsosjen e t shkruarit levizjet e

panevojshme eliminohen, kurse disa pjes trupore vetm bashkpunojn n at mnyr q t

vhet n pozit m t prshtatshme pr t prdorurit efikas t dors dhe t shuplaks s dors.

Gjer n kohn e nisjes n shkoll, shumica e fmijve e arrijn kontrollin motorik t dors dhe

t shuplaks s dors , gj q e bn t mundshm msimin e t shkruarit.

Fig 1.4. Fmijt duke shkruar

11 Juniku,Neki, Kaptina nga psikologjia, Prishtin, 2005, fq.61

18

KAPITULLI III

3. Zhvillimi i t folurit

T folurit sht mjet me ann e t cilit fmijt vendosin kontakte sociale. Pos ksaj, ai

sht edhe mjet i rndsishm i t menduarit. I posalinduri nuk sht n gjendje t flas e as t

kuptoj t folurit. N zhvillimin e t folurit, i cili rrjedh paralelisht me zhvillimin e aftsive

motorike e intelektuale mund t dallojm dy faza: fazn paralinguistike dhe fazn linguistike.

Faza linguistike fillon me shqiptimin e fjals s par, e cila ka ndonj domethnie apo

kuptim. Pas ksaj fjale kemi pasurimin e vazhdueshm t fjalorit, t prdorurit e llojeve t

ndryshme t fjalve si dhe fjalive, t cilat n pikpamje strukturale bhen gjithnj e m t

ndrlikuara.

3.1. Faza paralinguistike

12Me vokalizm kuptojm, ather kur fmija lshon zrin spontanisht. Britma e par

sht forma m e hershme e vokalizmit. Kjo britm na tregon q organet t cilat e prodhojn

zrin funksionojn qysh me rastin e lindjes. Fmja prodhon zra edhe kur qan, edhe kur sht

i knaqur. Ndr kto zra n fillim dominojn vokalet, pr arsye edhe e tr kjo dukuri

quhet vokalizim. Prej vokalizimit m von zhvillohet t folurit. T rriturit e numrit t zrave,

t cilat i shqiptojn fmijt n muajt e par pas lindjes, quhet ekspansion zror. N zhvillimin

e tij t metutjeshm, nn ndikimin e t msuarit t gjuhs s bashksis n t ciln jeton,

fmija i dgjon dhe i prserit zrat q bjn n gjuhn e tij amnore. Kta zra pr shkak t

prseritjes s vazhduar prvetsohen, kurse t tjert, meq nuk prdoren, humbin

prgjithmon. Pr kto arsye njeriu i rritur nuk sht n gjendje ti prodhoj t gjith ata zra

t cilat ka qn n gjendje ti shqiptoj si fmij. Procesi i humbjes s zrave, t cilat nuk

prdoren n t folur quhet kontraksion zror.

Para se t kombinohen n fjal me kuptim, zrat te fmija pesmuajsh shfaqen si

grupe vokalesh e konstantesh- n form t llomotitjes s fmijs. Fmija i shqipton nga disa

12 Haskoviq, Mujo, Psikologji , Sarajeve/Prishtin, 2006, fq. 141

19

gjra bashkarisht, si p.sh., ,,eda, ,,nga, ,,bla, eng etj. Kto rrokje nuk kan kurrfar

domethnie dhe sht vshtir t shnohen ose reprodukohen, sepse fmija shpeshher i

perdor edhe disa zra, t cilat nuk ekzistojn n gjuh. Duke i shqiptuar kto grupe zrash ,

fmija n t vrtet luan. Mirpo kjo loj ka rndsi t madhe pr zhvillimin e t folurit dhe

sht hap i metutjeshm n fazn e tij paralinguistike. N zhvillimin e mtejshm t t folurit

kemi dyfishimin e rrokjeve t prmendura, kshtu q fmijt i shqiptojn ,,ma-ma, ,,eda-

eda, ,,ba-ba. As kto rrokje t dyfishuara nuk kan domethnie. Fmija shqipton rrokje

prej muajit t pest e gjer n fund t muajit t dymbdhjet, kur shfaqet fjala e par. Kto

rrokje t dyfishuara laike shpesh i interpretojn si fjal t para. T shqiptuarit e ktyre

rrokjeve paraqet lojn e fmijs me organet e t folurit. Fmija e dgjon vetn, imiton zrat e

veta dhe n kt mnyr argtohet. Me ann e ktyre rrokjeve ai askujt nuk i komunikon

asgj, as q krkon gj. N at ast kur ta shqiptoj fmija rrokjen e dyfishuar perkitazi me

ndonj person, objekt, veprim ose disponim, ajo rrokje e dyfishuar fiton njfar kuptimi dhe

bhet fjal. Krahas me vokalizmin dhe llomotitjen, zhvillohet edhe prceptimi i gjuhs si dhe

t kuptuarit e t folurit t t tjerve. Gjer n muajin e dyt, fmija nuk e dallon zrin e njeriut

prej tingujve t tjer rreth vetes. Rreth moshs gjasht muaj ai sht n gjendje t dalloj tonin

idhnak t zrit t njeriut prej atij prkdhels. Kah fundi i vitit t par fmija tregon interesim

m t madh pr fjal. N kt koh ai kupton t ndaluarit. Fmija m par arrin ta kuptoj t

folurit, se sa ta prdor at.

Fmija i kupton fjalt dhe fjalit t cilat i shqiptojn t rriturit, m s pari n baz t

strukturs se tyre ritmike dhe melodike. Ai reagon, dallon urdhrin edhe ather kur ndrrohet

struktura e zrave, kurse ruhet intonacioni i fjals dhe fjalis. Psikologu sovjetik F.J. Fraktina

ka br kto eksperimente ndr fmij. Ai, pr shembull, u ka shqiptuar fjaln: ,,kapitan-

kapitan(q do t thot ,,kapiten-kapiten) me t njejtin intonacion dhe ritm me t cilin

shqiptohet ,,lladushki-lladushki(,,tapshin-tapshin) kshtu q fmijt kan duartrokitur. Pak

m von fmija i kupton fjalt dhe fjalit n baz t perceptimit t strukturs s tyre zrore,

gj q shihet nga pjesa e dyt e eksperimentit t J.F Fraktins. Ajo n fillim e ka krijuar

refleksin kushtor t fmija me nj fjal. Pastaj kt fjal e ka zvendsuar me nj fjal tjetr e

cila ka pasur t njjtin numr t rrokjeve dhe ka qn e shqiptuar me t njjtin intonacion.13

13Haskoviq, Mujo, Psikologji, Sarajeve/Prishtin, 2006, fq.142

20

3.2. Faza linguistike

14Fjala e par sht grup zresh, t ciln e shqipton fmija, por q ka domethnie.

Midis hulumtuesve ekzistojn mospajtime n prcaktimin e norms s t shfaqurit t fjals s

par. Sipas disa psikologve ajo paraqitet n muajin e njmbdhjet, sipas disa t tjerve n t

katrmbdhjetin. Fjala e par i ka disa karakteristika. Ajo formalisht sht nj fjal, por e ka

domthenien e nj fjale t tr. Kur fmija thot p.sh ,,na-na, ai me kt shpreh mendimin e

tr ,,nn, m merr, ose ,,nn, jam i uritur. Pr kt arsye sht gabim q kjo fjal t

klasifikohet si emr apo si fardo lloji tjetr i fjalve. Kjo nuk vlen vetm pr fjaln e par,

por edhe pr t tjerat, numri i t cilave bhet gradualisht gjithnj m i madh. Fmija prdor

nganjher me domethnie t emrit, kurse emrin si folje. Prve ksaj q u tha, fjala e par

shpreh zakonisht ndonj gjendje emocionale, ndonj dshir, tendenc, nevoj etj.

N muajin e njmbdhjet fmijt din t prdorin mesatarisht nj fjal. Kur ti

mbushin nj vit i prdorin 3 fjal. Gjat vitit t dyt numri i fjalve q i njeh fmija, rritet me

vrull. Me mbarimin e vitit t dyt ky numr ngritet ne 272, n vitin e tret 896 dhe n t

katrtin m se 1500(1540), n t pestin mbi 2000. Kto jan t dhna t autorve amerikan.

Ndrkaq, norma t ngjashme t zhvillimit t t folurit japin edhe psikologt sovjetik. Sipas

psikologut Ljublinskaja (A.L) fmija kah fundi i vitit t par i shqipton disa fjal, kah fundi i

t dytit 260, ndrsa kah fundi i vitit t tret prej 800 gjer 1000.( Ndr ne mungojn studime t

ngjashme me kto, por besohet se tendenca n zhvillimin e t folurit sht e ngjashme me t

folurit edhe t fmijt ton ).

N moshn dy vjeqare, m se gjysma e fjalve, me t cilat disponon fmija jan emra. Edhe

pse kto fjal formalisht mund t klasifikohen si emra, ato shpesh n esenc jan folje. Thirrja

e fmijs ,,nn mund t thot ,,M merr, ,,Po friksohem etj. Premrat fmijt dine ti

prdorin shum m von . Premri i par paraqitet kah fundi i vitit t dyt. Me zhvillimin e

fjalorit numri i foljeve rritet, kurse i emrave zvoglohet.

Kah fundi i vitit t dyt, fmija sht n gjendje ti kombinoj dy fjal n nj fjali.

Orvatja e par e fmijs pr ta formuar fjalin jan zakonisht emri dhe folja (,,Fmija luan),

ose mbiemri dhe emri (,,Qeni i madh). Pastaj s shpejti fmija prpilon fjali me nga tri fjal

si ,,Ana, gjuaje topin. N zhvillimin e mtejshm, krahas me zgjerimin e fjalorit, rritet edhe

numri i fjalve, kurse kombinimi i tyre n fjali bhet gjithnj e m kompleks.

14 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t femijes, Tiran, 2005, fq.92

21

Funksionin e t folurit fmijror i pari e studioi psikologu zvicran Zhan Piazhe (J.

Piaget), pas tij edhe psikologu amerikan Doroti Mekarti (D.Mc Carthy). Ata konstatuan se nj

pjes e madhe e asaj q flasin fmijt e vegjl nuk e ka funksionin e vendosjes s kontaktit me

t tjert, kshtu q t folurit e till e kan quajtur egocentrik. Me t folur egocentrik pr

fmijn nuk sht me rndsi ta degjoj ndokush, ai flet pr veten dhe zakonisht flet mbi

vetveten. Gjat rritjes, t folurit egocentrik zhduket duke ia lshuar vendin t folurit t

socializuar. Piazhe vuri re se t folurit egocentrik paraqitet gjer n moshn tri vjeqare 56%,

kurse n moshat e mvonshme bie n 27%. Pikpamjet e Piazheut mbi t folurit egocentrik i

kritikojn disa psikolog sovjetik. Ata konsiderojn se t folurit egocentrik nuk sht funksion

i moshs, si thot Piazhe, por varet prej kushteve sociale t jets. Prkundr Piazheut,

psikologu sovjetik Vigodski pas nj vargu eksperimentesh prfundon se t folurit e fmijve

q n fillim sht i socializuar dhe se t folurit egocentrik shfaqet pr shkak t diferencimit t

pamjaftueshm t t folurit individual. Sipas tij, t folurit egocentrik nuk zhduket, por

shndrrohet n t folur t brendshm, bhet mjet i t menduarit, fiton funksionin e

planifikimit n zgjedhjen e detyrave. T folurit e socializuar sht ai me ann e t cilit fmija

shkmben mendimet me t tjert dhe dshiron t ndikoj n bashkbiseduesin.

3.3. rregullimet e t folurit

Ekzistojn shum shkaqe t rregullimit t t folurit. Ato nganjher jan t natyrs

fizike, por m s shpeshti pasoj socialo-emocionale. Shkaqet fizike jan zakonisht defektet

n organet q marrin pjes n t folur. Kto jan ,,buza e lepurit, dhmbt e renditur jo si

duhet, qiellza e ndar etj. Prve ktyre, shkaktar mund t jen edhe defektet e t dgjuarit,

pr shkak t t cilave fmija nuk e ndien plotsisht as t folurit e t tjerve, as t vetin, si dhe

smundjet nervore, t cilat e pengojn kontrollin motorik t organeve t t folurit.

rregullimet e t folurit nganjher jan pasoj e t msuarit t gabueshm, e nganjher

shkaktohen nga pengesat socialo-emocionale dhe psikoneurozat. Manifestimet m t shpeshta

t ktyre rregullimeve jan shqiptimi i zhdrejt i fjalve dhe t belbzuarit. Me rastin e par

22

kemi t bjm me nj artikulim te gabueshm, kurse n t dytin me rregullimin e ritmit t t

folurit.15Shqiptimi i zhdrejt i fjalve nganjher sht pasoj e t msuarit t gabueshm.

Nganjher mund t jet shenj e prapambeturis mentale. Nse ktu kemi t bjm me nj

shprehi t gabueshme, kjo e met mund t evitohet relativisht leht. Vshtirsit emocionale si

edhe situata e prshtatshme sociale dhe familjare krijojn nj teren t volitshm pr belbzim

tek fmijt. Fmija xheloz si dhe ai ndaj t cilit veprohet n menyr t vrazhd mund ta

prvetsojn kt t met n t folur. Prej saj vuajn fmijt e frikshm dhe t pasigurt. Me

rritjen e fmijve, numri i atyre q belbzojn zvoglohet, sepse te shumica e fmijve kjo e

met zhduket pa ndonj shrim special. Ndrkaq n disa raste shrimi sht i nevojshm. Pr

procesin e terapis rndsi t posame ka ajo se qka mendon vet fmija pr t metn e tij. N

shrim duhet t marrin pjes edhe arsimtart, edhe prindrit.

15 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t fmijes, Tiran, 2005, fq.96

23

KAPITULLI IV

4. Zhvillimi i emocioneve

Zhvillimi i emocioneve n foshnjri dhe fmijri karakterizohet nga ndryshime

progresive. Fmijt prjetojn gzim t vrtet (kur jan rreth gjasht javsh), zemrim (kur

jan rreth katr muajsh), trishtim ( kur jan pes deri n shtat muajsh) dhe frik (kur jan 6

deri n 9 muajsh). Kto emocione baz t hershme jan tepr t forta, gj q shpjegon edhe

faktin pse foshnjat dhe fmijt q ecin shfaqin shprthime t forta dramatike emocionale. Nga

fundi i vitit t tret t jets, emocionet e fmijve bhen shum t diferencuara si p.sh. gzimi,

q sht nj emocion baz, ndryshon nga knaqsia dhe joshja16.

Nj tjetr karakteristik e zhvillimit emocional t foshnjave dhe fmijve q ecin

sht ajo q reagimet e tyre emocionale ndryshojn shum shpejt. Pr nj ast fmija mund t

brtas Jo!, ndrsa pas pak, ai qendron i qet pr tu prkdhelur n prehrin tuaj. Nuk mund

t ket ndjenja t drejta dhe t gabuara, t gjitha emocionet luajn nj rol t madh n jetn e

fmijve. Emocionet u japin fmijve dhe edukatorve - t dhna pr mirqenien e tyre.

Ndjenja pozitive, si jan lumturia dhe besimi, u krijojn fmijve nj ndjenj sigurie.

Ndjenja t tjera krijojn nj gjendje t keqe dhe sinjalizojn rrezik ose paknaqsi. Zemrimi i

bn fmijt t prballen me pengesa. Frika i detyron fmijt t vetmbrohen. Afeksioni i

ndihmon fmijt t kuptojn se ata jan t dashur, me vlera dhe t aft. Meqense t gjitha

ndjenjat na msojn diqka, t rriturit duhet t punojn bashk me fmijt ti ndihmojn ata pr

ti kuptuar ndjenjat e tyre, t bhen m t ndjeshm ndaj ndjenjave t tjerve e t gjejn rrug

efikase pr t prballuar t gjitha emocionet e ndryshme q ata prjetojn. Kjo prvoj fillon

menjher pas lindjes dhe vazhdon gjat gjith periudhs parashkollore. Hapat e par, q

ndrmarrin edukatoret dhe prindrit per t mbeshtetur zhvillimin emocional te fmijve, jan

te kuptuarit e menyrs se si dhe kur lindin kto si dhe detyrat emocionale q zn shum prej

kohs s tyre.

16 https://psikologjia.it.gg/Emocionet.htm

24

4.1. Emocionet e t posalindurit

17Studimet e para sistematike t emocioneve t t posalindurit jan br n dekaden e

dyt t shekullit XX. Kto studime i bri psikologu i njohur amerikan Xhon Uoston. Ai i ka

vrejtur fmijt e posalindur dhe ka br eksperimente me ta. N baz t reagimit t fmijve

n disa situata dhe sjelljes s tyre n prgjithsi, Uotsoni konkludoi se te fmija i posalindur

ekzistojn tri emocione t lindura: frika, mllefi, dashuria.

Sipas Uotsonit, tingulli i fort shkakton shfaqjen e friks, pengimi i lvizjeve

shkakton mllefin, kurse t prkdhelurit dashurin.

Prej njzet viteve t ktij shekulli e gjr m sot shum psikolog e kan shqyrtuar

saktsin e konstatimeve t tij. Ata i kan prseritur eksperimentet e Uotsonit. sht par se

ngacmuesit, t cilt i ka aplikuar Uotsoni nuk kan shkaktuar gjithmon dhe te t gjith

fmijt e posalindur reaksione, t cilat i ka prshkruar ky shkenctar. Njri prej ktyre

psikologve ka konkluduar se emocionet e t posalindurit nuk jan t diferencuara dhe se

fmija i posalindur nuk ndien as frik, as mllef, as dashuri. Prej sjelljes s tij, mendon ky

psikolog, mund t konstatojm vetm se a ndien fmija knaqsi apo paknaqsi.

Shermani, shkenctar i njohur amerikan, i ka thumbuar fmijt e posalindur me

gjilper, ua ka vonuar ushqimin, ua ka heq platformn n t ciln kan qn t shtrir dhe ua

ka penguar levizjet. Sjelljen e fmijve e ka inizuar me kamer. Nga filmi m par i ka heq

pjest n t cilat shfaqet mnyra e t ngacmuarit, pastaj e ka projektuar para personelit i cili

sht kujdes pr fmijt para psikologve e medicinarve. Ai ka vepruar edhe n nj mnyr

tjetr; prapa perdes i ka ngacmuar fmijt n mnyrat e prmendura, kurse vrejtsit i ka

lejuar ti shikoj vetm reaksionet. As n eksperimentin e par, as n t dytin, vrejtsit nuk

kan mundur t pajtohen se pr cilin emocion sht fjala t fmijt, as pr at se me ka sht

shkaktuar ndonj sjellje e caktuar. Vetm ather kur e kan vrejtur edhe veprimin e

ngacmuesve edhe reaksionet, ata kan qn n gjendje tia qellojn se pr cilin emocion sht

fjala.

Sipas rezultateve t psikologes Katarina Brixhesit(K.Bridges), emocionet e fmijs

jan t padiferencuara. Fmija menjher pas lindjes gjendet n nj gjendje t pacaktuar

17 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t femijes, Tiran, 2005, fq.65

25

emocionale, t ciln ajo e quan shqetsim i prgjithshm.Kjo gjendje zgjat nj koh t

shkurtr prej saj, m von, diferencohen gradualisht emocionet e ndryshme.

18Disa psikolog amerikan, duke qn t interesuar pr emocionet e t posalindurit, e

kan studiuar reagimin e fmijs ndaj tingullit t fort. Q t mund t analizojn m mir

reaksionet, ata i kan inizuar fmijt me kamer, madje n mnyr t shpejtsuar. N saje t

ksaj, ata kan konstatuar se tingulli i fort shkakton ,,reaksionin e dridhjes. Ky reaksion

nuk sht emocion, por nj lloj gjendje paraemocionale . Kjo nuk duhet t przihet me frikn.

Psikologt konstatuan se vetm ky reaksion ka lidhje me ato q m von e quajm reaksione.

Prej tij formohen t gjitha emocionet, jo vetm frika, por edhe t qeshurit, habia, mllefi etj.

N baz t hulumtimeve t prmendura vihet n prfundim se fmija i posalindur nuk

i ka emocionet e diferencuara dhe se ato zhvillohen m von.

4.2. Si zhvillohen emocionet

Emocioni sht nj shtytje nervore q shkakton nj organizm t veproj. T msuarit

dhe pjekuria n zhvillimin e emocioneve jan komponent tejet t ndrlikuara, kshtu q sht

vshtir t caktohet se ka sht te emocionet rezultat i pjekuris dhe ka rezultat i t

msuarit.

Emocionet t fmijt paraqiten edhe pa kurrfar t msuari. N moshn prej 6 deri n

8 muaj fmija fillon t frikohet prej njerzve t panjohur. Posa t paraqitet personi i panjohur,

fmija fillon t qaj pshtillet pr nnn ose pr personat e njohur. Kjo frik shfaqet

papritmas. Psikologt kt sjellje e sqarojn me pjekurin e fmijs, n t vrtet e

konsiderojn si rezultat t rritjes s aftsive t fmijs pr dallimin e ndryshimeve. Fmija n

moshn e prmendur i dallon njerzit e huaj prej atyre t shtpis, gj q prpara nuk ka mund

ta bj. Ai madje e parandjen rrezikun q mund t paraqes pr t personi i huaj.

M hert konstatuam se fmija nuk lind me emocione. Nn ndikimin e pjekuris ai n

nj mnyr gjithnj e m t plot percepton rrethin e vet. Disa objekte, persona, dhe situata,

ndaj t cilve fmija m par ka qn indiferent, fillojn ti nxisin reaksionet e tij emocionale.

Prve ksaj, ai edhe fillon t reagoj ndaj nj numri gjithnj m t madh ngacmuesish.

18 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit e fmijs, Tiran, 2005, fq.66

26

19Sipas Uotsonit emocionet formohen me ann e forms m t thjesht t t msuarit-

me ann e kushtzimit. Prej veprave t tij sht i njohur eksperimenti me nj fmij, te i cili

Uotsoni n vitin e par t jets s tij e ka krijuar frikn me an t kushtzimit. Fmija n fillim

ka pasur frik prej tingullit t fort, por jo edhe prej miut. M von te fmija sht krijuar

frika prej miut t bardh n kt mnyr: n astet kur i sht treguar fmijs miu i bardh i

madh dhe kur ai sht prpjekur ta kap, n afrsi t tij sht prodhuar nj tingull i fort.

Fmija sht tronditur dhe ka filluar t qaj. Ky eksperiment sht prsritur disa her. Fmija

do her ka filluar t qaj. N fund, po n kt mnyr ka reaguar edhe kur i sht paraqitur

vetm miu i bardh- pa veprimin e tingullit t fort prcjells. Pas ktij eksperimenti sht

vn re se fmija sht friksuar jo vetm prej miut t bardh, por edhe prej do gjje tjetr, e

cila kishte pr tia kujtuar at- prej lepurit, qenit, gzofit, pambukut, leshit, mjekrrs etj.

N jetn e prditshme kemi mjaft raste te emocioneve, t krijuara me ann e

kushtzimit. Disa studime tek ne (V.S.Qollanoviq) kan treguar p.sh., se frika prej mjekut

dhe prej atyre q fmijs i prkujtojn mjekun, sht emocion q arrihet kryesisht me ann e

kushtzimit. T gjith fmijt frikohen prej dhembjes. Takimet me mjekun t lidhura me

injeksione q dhmbin bjn q fmijt me von t qajn vetm m t par mjekun - n t

gjith njerzit me mantilla t bardh.

Prve kushtzimit, ekzistojn edhe forma tjera t arritjes s emocioneve si p.sh me

ann e imitimit, ose t t rriturve ose fmijve. sht konstatuar se fmijt friksohen n

shum raste prej gjrave t njejta, prej t cilave frikohen edhe prindrit e tyre, madje edhe

ather kur, prindrit mundohen ta fshehin at frik prej fmijve t tyre. Nse nna

friksohet prej bumbullirs, fmija do t msoj prej saj t njejtn frik. Sipas disa

psikologve, fmija n muajt e par i prjeton emocionet e nns. Ata thon se fmija mund ta

refuzoj gjirin pr shkak se nna sht nervoze. Madje edhe kur t kaloj n ushqim t

zakonshm, ai refuzon pr t ngrn kur sht n atmosfer nervoze, kurse fmija ushqehet

mir kur ta ushqejn pa nervozitet.

19 Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t fmijes, Tiran, 2005, fq.96

27

4.3. Emocionet dhe moshat

Emocionet te t gjith fmijt paraqiten sipas nj rendi t ngjashm. Mllefi bie n sy

para emocionit t friks, xhelozia pas ktyre t dyjave e kshtu me radh . Me koh reaksionet

emocionale ndryshohen dhe prsosen ; ato bhen gjithnj e m t prcaktuara.

Katarina Brixhesi n baz te hulumtimeve ka konkluduar se pr gjendjen efektive pas

lindjes sht karakteristik nj emocion i padiferencuar- ngashrimi i prgjithshm. Prej tij

prafrsisht gjer n tre muaj zhvillohen: m s pari shqetsimi, si emocion negativ; pastaj

knaqsia- si emocion pozitiv. Ndrmjet muajit t tret dhe t gjasht, prej trungut negativ

formohen mllefi, neveria dhe frika. Prej muajit t gjasht e gjer n t dymbdhjetin prej

trungut pozitiv ndahen entuziazmi dhe simpatia ndaj t rriturve. Prej muajit t dymbdhjet e

gjer n t tetmbdhjetin zhvillohen simpatia ndaj fmijve (prej trungut pozitiv) dhe xhelozia

(prej atij negative), ndrsa prej muajit t tetmbdhjet e gjer n t njzet e katrtin zhvillohet

gzimi (prej trungut pozitiv) 20.

Vaji i par te fmijt nuk sht emocion, por lidhet shpejt me emocionet. Qysh gjat

vitit t par fmijt me ann e ktij reaksioni i shprehin ndjenjat negative sikundr sht

mllefi, frika dhe xhelozia. Gjat zhvillimit ky reaksion ndryshohet, prsoset. Fmija kah fundi

i muajit t dyt fillon t qaj me lot. Vaji gjthnj e m tepr diferencohet, kshtu q nna me

pervoj shpesh mund t dij se a sht fmija i uritur, i friksuar apo sht fjala pr diqka

tjetr.

Vaji n muajt e par sht nj mjet me ann e t cilit fmija i pushton t rriturit.

Fmija msohet shpejt q me ann e vajit ta trheq vmendjen e t tjerve ndaj vets dhe t

arrij at q dshiron. Ai do ta shfrytzoj ather kur e din se ndokush e prjeton, e ndien at

vaj s bashku me t. Fmija, kur gjendet vetm dhe rrzohet, ai zakonisht ngritet dhe vazhdon

t luaj. Ndrkaq, nse gjendet aty afr nna ose ndokush tjetr prej t rriturve q ndien

dhembshuri ndaj tij, ai do tia plas vajit21.

20 Haskoviq, Mujo, Psikologj ,Sarajeve/Prishtin, 2006, fq 70.21 Liljana Mileva, Kiril Kacarski - Psikologjia, Shkup, 2010, fq. 24

28

4.4. Mllefi

Te fmijt e vegjl mllefi lind nse pengohen aktivitetet e tyre, ose nse nuk u

plotsohen dshirat. Fjala sht pr pengimet fizike me rastin e t mbshtjellurit, t veshurit,

formimit t shprehis pr tualet etj. Mllefin n kt mosh e shkaktojn edhe disa vshtirsi

fizike, si sht urrejtja, vetmia, znia e hunds, pelenat e lagta etj. Kur t shfaqet ndonj

penges, fmija reagon me mllef. Sa m i madh t jet fmija, aq m i madh sht numri i

situatave t cilat e shkaktojn kt emocion negativ22.

Bebja e mllefur brtet, shqelmon, i ndalet fryma, skuqet. Fmija pak m i madh

prveq ktyre formave, reagon edhe me fjal- qorton dhe ,,prgjigjet. Gjat rritjes reaksionet

kimike paksohen, kurse rritet numri i atyre verbale, kshtu q n kohn e pjekuris

reaksionet fizike jan m t rralla. Agresionin e vet fmija e drejton zakonisht ndaj objekteve

dhe personave, t cilt e shkaktojn mllefin e tij. Shum fmij qysh n mosh t hershme

fitojn pervoj se me an t mllefit mund ta trheqin vmendjen e t tjerve ndaj vetes dhe ti

realizojn dshirat e veta. Ndonjher ia arrijn qellimin q me sjellje agresive tua

imponojn rrethit pushtetin dhe vullnetin e vet. Mirpo nse edukohen si duhet, ata do ta

kuptojn se t rriturit nuk e durojn mllefin dhe agresionin, se ata e ndalojn at madje dhe e

dnojn. N raste t tilla fmijt zakonisht zgjedhin mjete dhe rrug t tjera pr tia dal me

prindrit e tyre, kshtu q heqin dor prej mllefit dhe agresionit.

Mllefi sht emocioni m i shpesht n kohn e fmijris. Shpeshtsia e ktij

emocioni sht m e madhe te djemt, se sa te vajzat. Fmijt jan m t ndjeshm dhe

ngacmohen m leht, kur jan t uritur ose t smur. Shpeshtsia e ktij emocioni varet edhe

prej rregullit shtepiak. Nse t rriturit lejojn q fmija tia arrij qellimet e veta, me sjellje t

quditshme, ather manifestimet e mllefit do t jen m t shpeshta. Me largimin e shkaqeve

te mllefit mund t arrihet q se paku, t zvoglohet shpeshtsia e shfaqjes s ktij emocioni.

Nse sht e pamundur q t largohet ajo q e shkakton paraqitjen e mllefit, ather fmijve

duhet tu tregojm se manifestimet e vrazhda t mllefit paraqesin nj t met. Edhe kur sht i

mllefur fmija, duhet t sillet si duhet n pikpamje sociale, ashtu si krkohet, si

parashtrohet n at rreth.

22 Liljana Mileva, Kiril Kacarski - Psikologjia, Shkup, 2010, fq.26

29

4.5. Frika

N vitet e para t jets frikn e shkaktojn gjrat, personat dhe situatat e panjohura

dhe t jashtzakonshme. Mirpo nuk sht me rndsi vetm se far sht shkaktari, por

edhe n mnyr vepron ai. Ngjarjet dhe situatat e befasishme dhe t papritura jan m t

rndsishme n t shkaktuarit e friks. Fmija frikohet prej do gjje q shfaqet papritmas,

sidomos nse ka t bj me prshtypje t fuqishme, si jan: tingulli i fort, t ndezurit dhe t

fikurit e drits papritmas, ulurima dhe lvizjet e kafshve ne kopshtin zoologjik etj.23

N vitet e para t jets frika sht reaksion ndaj gjrave konkrete dhe personave. N

moshn 6 vjeqare e m tutje, kt emocion e shkaktojn qeniet dhe situatat e trilluara, joreale:

shtriga, gogoli, terri etj. Ndrkaq, pos ksaj, edhe fmijt, edhe t rriturit mund t friksohen

prej gjrave dhe situatave te llojllojshme prej gjarprit, vozitjet n lift, ujit, qenit, vdekjes,

smundjes etj.

Nga analiza e formimit t friks mund t dallojm se shum lloje t ktij emocioni

fmijt i prkujtojn me ann e t msuarit. Eksperimenti i Uotsonit tregon se frika mund t

arrihet me ann e kushtzimit. Mnyra e dyt e arritjes s friks sht bartja e drejtprdrejt

nga t tjert. Mnyra e tret sht e lidhur me prjetime t pakndshme, si jan: marrja e

injeksioneve, mbytja n uj, zjarret, kurse e katrta me disa mnyra t t friksuarit q i

prdorin disa prindr si mjete edukative.

Pr t luftuar kundr friks prdoren dy lloje metodash- t parat n form masash

preventive, kurse t dytat zbatohen pr shrimin, zhdukjen e friks, e cila tashm sht

krijuar.

Si mas preventive rekomandohet t larguarit e fmijs nga situatat, t cilat

shkaktojn frikn. Pasi q fmija frikohet prej do gjje t papritur, sa her q t jet e

mundur duhet ta prgatisim, kshtu q t zvoglohet efekti negativ i situatave t tilla. Nse me

t bisedohet para se t drgohet te mjeku, ai do t fitoj njfar sigurie. Para se t niset pr

her t par n shkoll, fmijn duhet ta njoftojm me t gjitha detajet e puns shkollore.

sht me rndsi q fmija t mund t mbshtetet n nnn n t gjitha astet e vshtira,

sidomos n moshn e tij m t re.

23 Berger S., Kathleen (18 February 2011). The Developing Person Through the Life Span (8th ed.). WorthPublishers. pp. 273278.

30

Llojet e ndryshme t friks shfaqen dhe zhduken pa ndonj shrim t posaqm. Frika

e fmijs ndaj shum situatave, personave dhe objekteve humb krahas me rritjen e prvojs s

tij. Frika nga njerzit e panjohur p.sh., humb gjat vitit t dyt. Frika e krijuar prkitazi me

ndonj prjetim t pakndshm zvoglohet me kalimin e kohs ,nse ajo ngjarje nuk

prsritet.

N luft kundr friks nnat zakonisht e bjn sqarimin e situatave, t cilat e kan

shkaktuar frikn si dhe kontaktimin e fmijve t friksuar me at situat. Kjo metod n t

shumtn e rasteve nuk ndihmon, mirpo m mir sht t prdoret t paktn kjo, se sa mos t

ndrmerret asgj. Nj voglush 3 vjeqar (studimi I V.S. Qollanoviqit) nuk sht friksuar m

prej frizerit, pasi q babai i tij ka luajtur me t disa dit i veshur me mantill t bardh. N kt

rast kemi t bjm me lidhjen e t pakndshmes me t kndshmen, me procesin e

kushtzimit, me rast e pakndshmja humbet nga dominimi i t kndshmes.

Prindrit dhe arsimtart e prdorin nganjher talljen dhe detyrimet e ndryshme fizike

pr ta shruar fmijn nga frika. Mirpo kto mjete nuk jan efikase.

4.6. Xhelozia

24Xhelozia sht emocioni m i shpesht te fmijt. Qdo fmij sht i etur pr kujdes

dhe dashuri. Sipas disa psikologve xhelozia ndrmjet vllzrve dhe motrave sht e

paevitueshme. Shumica e fmijve ndodhen nganjher n situata t ndryshme, t cilat

shkaktojn xhelozin.

Situatat t cilat shkaktojn xhelozin prgjithsisht jan t njohura. Si p.sh nse

ndonj fmij n familje sht i smur, fmijt e tjer e humbin kujdesin e prindrve me t

cilin jan msuar. Fmija mund t preket posaqrisht nse ndonj gj e tij, t cilin ai e don

shum, i jepet tjeterkujt. Njra ndr situatat q shkakton m s shpeshti xhelozin sht lindja

e fmijs tjetr. Shkaku i ksaj xhelozie sht drejtimi i tr kujdesit t nns ndaj fmijs s

lindur, kshtu q asaj i mbetet pak koh pr ti kushtuar fmijs m t madh.

Xhelozia manifestohet n mnyra t ndryshme, me rast fmija mund t reagoj dy

llojesh: haptazi ose fshehtazi. Reaksion t hapur paraqet sulmi n fmijt e tjer , qoft fizik

24 https://nehatbe.page.tl/%2AXhelozia-tek-femijet%2A.htm

31

ose verbal, kurse me reaksion t fsheht kemi t bjm ather kur fmija fillon t sillet n

mnyr jo t rendomt dhe t padshirueshme, e cila n fillim duket se nuk ka lidhje me

xhelozin. Fmija xheloz fillon t blbzoj, t friksohet , refuzon pr t ngrn ose shfaq

siptom t ndonj semundjeje. Qdo fmij e shfaq xhelozin n mnyrn e vet t posame,

varsisht prej asaj se cili reaksion vepron n mnyr m efikase n personin pr kujdesin e t

cilit fmija ndien nevoj. T gjitha kto reaksione t xhelozis jan t pavetdijshme.

Hulumtuesit kan vrtetuar s femijt e gjinis femrore jan m shpesh xheloz se

ata t gjinis mashkullore. Shkaku i ktij ndryshimi qndron n at se fmijt mashkullor

jan me t dshirueshm. Shpeshtsia e xhelozis ndryshon varsisht prej moshe. Ajo pr her

t par, paraqitet te fmijt 18muajsh. Fmijt nn kt mosh jan aq t vegjl dhe t varur

prej t rriturve, sa q as nuk mund t paramendohet q t lihen pasdore, madje edhe nse

lind fmija tjetr. Ndrmjet vitit t tret dhe t katrt xhelozia shfaqet m s shpeshti ; m

tutje ajo zvoglohet me rritjen, ndrsa n periudhn e adoleshencs shpeshtohet prsri. Pr ta

penguar shfaqjen e xhelozis pr shkak t lindjes s fmijs tjetr , psikologt kshillojn q

nna do dit tia kushtoj nj koh t caktuar vetm fmijs s madh ose prindrit tu

shmangen krahasimeve dhe konstatimeve n dobi t ndonjrit prej tyre.

4.7. Simpatia

25 Gjat vitit t par dhe t dyt t jets diferencohen emocionet e kndshme:

simpatia,entuziazmi, knaqsia. N vitin e par t jets fmijt shfaqin dshir q ti

lazdrojm dhe ti duajm. Ata tregojn simpati ndaj t rriturve. N kt mosh objekt i

simpatis jan t rriturit, sidomos nna. N vitin e dyt lind simpatia ndaj vllzrve dhe

motrave, respektivisht ndaj fmijve n prgjithsi. Objekt emocionesh t tilla mund t jen

edhe kafsht, gjsendet dhe lodrat. N shkalln e mvonshme t zhvillimit t ktij emocioni

objekt simpatie bhen m tepr fmijt e t njejts mosh e gjini. N kt koh zhvillohen

shoqria e ngusht dhe prkushtimi ndaj shokut respektivisht shoqes. Fmijt e shprehin

dashurin me prqafime e puthje. Kto manifestime jan sidomos t dallueshme te vajzat. N

shkalln e tret n pubertet dhe pas tij, objekt simpatie jan djemt dhe vajzat e s njejts

mosh, por t gjinis s kundrt. Kjo simpati hert ose von qon drejt martess dhe i jep fund

prkushtimit t fmijs ndaj nns, babait, shtpis prindrore. Njeriu q si fmij nuk ka

25 Juniku, Neki, Kaptina nga psikologjia, Prishtin, 2005, fq.101

32

kaprcyer nepr kto faza mbetet i papjekur n pikpamje emocionale, i lidhur s teprmi pr

prindrit dhe i paaft ta krijoj familjen e vet.

26Knaqsia, gzimi, entuziazmi paraqiten n vitin e par t jets dhe shprehen s pari me

buzqeshje, e m von edhe m t qeshur me z. Mirpo n kt mosh nuk sht e leht t

bhet dallimi ndrmjet knaqsis, gzimit dhe entuziazmit.. Si shprehje e gjendjes s

kndshme emocionale, buzqeshja zhvillohet edhe vet. Disa fmij prej tet javsh mund t

buzqeshin kur ta shohin personin tjetr. Buzqeshja lidhet s shpejti me emocionet e

kndshme. Kur ti mbush dymbdhjet jav, fmija mund t qesh edhe me z. Si

buzqeshja, ashtu edhe qeshja me z shfaqen m shpesh n prezencn e personave tjer, se sa

kur fmija sht vetm.

26 Juniku, Neki, Kaptina nga psikologjia, Prishtin, 2005, fq.102

33

PRFUNDIMI

Gjat kujdesit pr fmijt dhe puns me to, sht me rndsi t kuptohet zhvillimi i tyre.

sht e pamundur t mendohet pr prmbushjen e nevojave t fmijve nse nuk e dini se ka

pritet prej fmijve, fjala bie, n raport me t menduarit, komunikimin, ndjenjat e tyre dhe

aftsit fizike. Me lindjen e njeriut n fakt ndodh nj ndryshim i jashtzakonshm nga dy

qeliza t vogla, si jan qeliza vez dhe spermatozoidi, t cilat bashkohen gjat fekondimit t

tyre, deri n nj organizm t ndrlikuar, si sht bebja pas lindjes. Pastaj, nga nj qenie e

pandihm gjat lindjes deri n moshn 16-vjeare fmija ndryshon n nj personalitet t ri

kompleks, i cili i ka t gjitha shkathtsit e nevojshme themelore pr jet, duke prfshir t

folurit, vrapimin, shkrimin dhe aftsin q t mendohet n mnyr abstrakte. Pesha rritet nga

3 deri n 4 kg, q sht gjat lindjes, deri n peshn mesatare prej 65 kg t nj djali apo vajze

t re. Gjatsia, q gjat lindjes sht rreth 35 cm, ndryshon n m shum se 155 cm. Nga nj

bebe relativisht e palvizshme, fmija mund t ec, t krcej dhe t ngjitet diku. Nga

pamundsia pr t folur, fmija prvetson aftsi pr t komunikuar. Nga nj bebe plotsisht e

varur, fmija msohet q vet t vishet, t ushqehet dhe t mendoj. Nga lvizjet me hapje t

duarve dhe kapje automatike t gjith asaj q i jepet n dor, fmija msohet se si ta kap dhe

prdor lapsin, e pastaj zhvillohet q t mund t mbaj dhe prdor stilolaps, kompjuter dhe

pajisje tjetr teknike. Fmijt kan nevoj pr mbshtetje dhe ndihm q ashtu t inkurajohet

zhvillimi i tyre n t gjitha fushat q i kemi shqyrtuar. Roli i t rriturve sht q ti mbshtesin

fmijt n zhvillimin e tyre. Kjo mbshtetje nuk sht e mundur pa nj planifikim t

kujdesshm. Planifikimi i mir sht i bazuar n t kuptuarit t detajuar t nevojave t t

gjith fmijve t prfshir. N fund, mbani mend se q t zhvillohen deri n potencialin tij t

plot, fmijt kan nevoj pr mbshtetje t madhe dhe udhheqje prej njerzve t tjer n

jett e tyre. Mossuksesi i prmbushjes s t gjitha nevojave t bebes mund t ket pasoja

serioze ndaj zhvillimit t tij.

34

LITERATURA

- Haskoviq, Mujo, Psikologji, Sarajeve/Prishtin, 2006

- American Psychiatric Association, (2013). Diagnostic and statistical manual ofmental disorders (5th ed.). Arlington, VA: American Psychiatric Publishing.

- Berger S., Kathleen (18 February 2011). The Developing Person Through theLife Span (8th ed.). Worth Publishers. pp. 273278.

- Liljana Mileva, Kiril Kacarski - Psikologjia, Shkup, 2010. fq 24

- H. Rot - Psikologjia e prgjithshme, Beograd, 1985.

- Karaj, Theodori, Psikologjia e zhvillimit t fmijes, Tiran, 2005

- Elshani, Qazim, Edukimi fizik me metodologji, Prishtin, 2012

35

Burime nga interneti :

- https://sq.wikipedia.org/wiki/Dh%C3%ABmb%C3%ABt_e_njeriut

- https://psikologjia.it.gg/Emocionet.htm

- https://nehatbe.page.tl/%2AXhelozia-tek-femijet%2A.htm