umbiko nqubo wesabelo zimali womnyango wezempilo …

44
1 UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO (IVOTI 7) OTHULWE MHLA ZINGAMA-25 KUNDASA ONYAKENI WEZI-2011 Somlomo Ndunankulu ohloniphekile– Dkt Zweli Mkhize, Gubhela Sihlalo weKomidi ebhekela ezeMpilo KwaZulu-Natali – Nks Zanele Ludidi Malungu esiGungu esiPhezulu Malungu ahloniphekile esiShayamthetho Bantwana basendlunkulu Zimeya, maKhansela kanye namaKhosi Nhloko YoMnyango wezeMpilo– Dkt Sibongile Zungu Ziphathimandla eziphezulu emnyangweni wezeMpilo Basebenzi bemikhakha yonke kwezempilo esifundazweni Mphakathi waKwaZulu-Natali Zimenywa ezihloniphekile Manene namanenekazi Somlomo, izolo uNgqongqoshe kaZwelonke wezeMpilo, uDkt Aaron Motsoaledi, wethule uhlelo lukazwelonke lokulwisana nesifo sofuba (i-TB) olubandakanya isu

Upload: others

Post on 24-Feb-2022

0 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

1

UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO (IVOTI 7)

OTHULWE MHLA ZINGAMA-25 KUNDASA ONYAKENI WEZI-2011

Somlomo

Ndunankulu ohloniphekile– Dkt Zweli Mkhize, Gubhela

Sihlalo weKomidi ebhekela ezeMpilo KwaZulu-Natali – Nks Zanele Ludidi

Malungu esiGungu esiPhezulu

Malungu ahloniphekile esiShayamthetho

Bantwana basendlunkulu

Zimeya, maKhansela kanye namaKhosi

Nhloko YoMnyango wezeMpilo– Dkt Sibongile Zungu

Ziphathimandla eziphezulu emnyangweni wezeMpilo

Basebenzi bemikhakha yonke kwezempilo esifundazweni

Mphakathi waKwaZulu-Natali

Zimenywa ezihloniphekile

Manene namanenekazi

Somlomo, izolo uNgqongqoshe kaZwelonke wezeMpilo, uDkt Aaron Motsoaledi,

wethule uhlelo lukazwelonke lokulwisana nesifo sofuba (i-TB) olubandakanya isu

Page 2: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

2

eleyame eMphakathini futhi wethula umshini omusha ‘iGeneXpert” ohlolela isifo

sofuba esibhedlela iPrince Mshiyeni Memorial. Lobu buchwepheshe

buzonciphisa kakhulu isikhathi sokulinda imiphumela yesifo sofuba, iziguli

zingayithola imiphumela esikhathini esingamahora amabili nje kunokulinda

amasonto amane. Lo mshini ngomunye kwabayisihlanu kuphela bale nhlobo

emihlabeni jikelele.

Uhambo lwakhe esiFundazweni lwalufanele njengoba mhla ziyi-24 Mashi

wuSuku lweSifo soFuba eMhlabeni. Uhambo lwakhe lwaluyinkomba esobala

lokuzinikela kwahulumeni ekuqedeni isifo sofuba kanye negciwane lesandulela

ngculaza ezweni, luphinde futhi lugcizelele okwashiwo nguNdunankulu

oHloniphekile lapho athi “Uma iNingizimu Afrika izofeza injongo yokuba

“iNingizimu Afrika engenaso isifo sofuba, isandulela ncgulaza kanye nehlazo

elihambisana nezifo, kumele iKwaZulu-Natali ihole leyo nguquko”. Impela

sisemzileni wokenzwa leyo nguquko.

INingizimu Afrika ingelinye lamazwe anomthwalo onzima mayelana nesifo sofuba

emhlabeni jikelele futhi ibekwe njengezwe lesithathu. Izwe lethu lingelinye

lamazwe ayi-22 anomthwalo onzima owenza cishe amaphesenti ayi-22 kwaso

sonke isibalo sabanesifo sofuba emhlabeni wonkana. Ngo-2009, kwabikwa

Page 3: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

3

ngabanesifo sofuba abacishe yizinkulungwane eziyi- 407,000, kuthi isibalo

esicishe sibe ngamaphesenti angama-50 simele iKwaZulu Natali neMpumalanga

Koloni. Isifundakantolo saseThekwini yisona sodwa nje esimele isibalo

esiyizinkulungwane eziyi-45,000 (okungamaphesenti angama-35,1) sabanesifo

sofuba. Somlomo, isibalo esiyi-100 ebantwini abayi-100 000 sabanesifo

sikhomba ubhubhane.

Kumele sikuqaphele futhi ukuthi iKwaZulu-Natali inesilinganiso samaphesenti

angama-73 sabanegciwane lesandulela ngculaza nesifo sofuba kanye kanye.

Esisebenzisana nabo kubandakanya abathathizinqumo, abakhandi

bezinqubomigomo, abenzeli, abaxhasi, ohulumeni, abahola ngokwemibono,

izinhlangano ezizimele zamaqembu ochwepheshe noma ezinkolo, imithombo

yezindaba, umkhakha ozimele, imiphakathi kanye nabantu abazimele

ngabodwana.

Malunga endlu nezimenywa ezihloniphekile:

Kulo nyaka sigubha ikhulunyaka labantu besifazane abangabagqugquzeli

boguquko ukwenza ngcono izimpilo zabo, imiphakathi kanye nezezempilo.

Eminyakeni eyikhulu edlule, izinqubekela phambili eziningi zithuthukise

ezezempilo kubantu besimame namatombazane. Izibonelo zibandakanya:

Page 4: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

4

izinguquko emphakathini nakwezomthetho mayelana namacala ezocansi athinta

amantombazane, ukutholaka kosizo ukukhipha isisu ngokuphephile, usizo

lwamahhala ngaphambi kokubeletha, ukuhlinzeka usizo lwezempilo mahhala

ezinganeni ezingaphansi kweminyaka eyi-6, ukuhlolela isifo somdlavuza kanye

neminye imisebenzi yezezempilo eqinisekisa ukuthi abantu besifazane abaguli

ngenxa yokuba abesifazane nje; kanye nenqubekela phambili eqeda imikhuba

enobungozi njengokusebenzisa indluzula ngokocansi noma ngokobululi.

Sizwile ngomlingani wami uMhlonishwa uES Mchunu ukuthi amantombazane

ayi-17 260 asafunda esikoleni akhulelwe ngo-2010 KwaZulu-Natali.

Somlomo, kuyadabukisa futhi ukuthola ukuthi KwaZulu amantombazane awayi

esikoleni uma eya esikhathini. Lokhu kungenxa yokuthi amaphesenti angam-

70% anakekelwa ngugogo noma umkhulu ophila ngesondlo esivela

kuhululumeni. Kulesi sikhathi ngifisa ukudlulisa ukubonga kubaholi bethimba le-

Operation Sukuma Sakhe eliholwa nguNdunakulu ohloniphekile uDkt Zweli

Mkhize kanye neNhloko yoMnyango wezeMpilo, uDkt Sibongile Zungu,

emasontweni ambalwa adlule, elihambise imisubelo, eSikoleni esiPhakeme

Empilweni endaweni yakwaNongoma.

Okuvelele kowezi-2010

Page 5: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

5

Impela owezi-2010 bekungunyaka wezinselelo kwezempilo ezidalwe

wuchungechunge lwezehlakalo. Kodwa bekungunyaka futhi lapho kuqiniswe

kwasimamiswa ubudlelwane obubhekelele isikhathi esizayo obuyogcina

ngokuletha imiphumela engcono kwezezempilo emikhakheni embalwa emqoka

njengezezempilo zomama, izingane nabesifazane, ukunqandwa kwegciwane

lesandulela ngculaza iHIV; ukwenziwa ngcono kwezingabunjalo lokunakekela

kanye nokubumba abasebenzi abathembekile kwezempilo abazinikele

ekuhlinzekeni umsebenzi wokunakekela kwezempilo oseqopheleni eliphezulu

kubantu kanye nabo abantu baKwaZulu-Natali.

Unyaka uqala ngodaba lokwethulwa kohlelo oluvuthayo obeluhlose ukuba lube

selusoke abesilisa abangaphezu kwezi-200 000 lapho sifika kulesi sikhathi

sonyaka. Uhlelo luthakaselwe kakhulu yilabo abathintekayo, ikakhulu abagcina

amasiko nemikhuba – Abaholi beNdabuko. Uhlelo luphinde lwaveza

uNgqongqoshe wezeMpilo, uDkt Aaron Motsoaledi kanye noNdunakulu wethu,

uMhlonishwa uDkt Zweli Mkhize begqoka amajazi abo amhlophe, bezihlanganisa

nebutho labasebenzi abanakekela ezempilo, bezibambele mathupha kulo

msebenzi.

Sikuthokozela kakhulu ukusekwa okuqhubekayo nguNdabezitha, iSilo

samabandla, kanye naBantwana baseNdlunkulu kulolu hlelo njegoba kuvelile

Page 6: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

6

eMkhosini woSelwa eNyokeni lapho abesilisa abayizi-5000 ababesokiwe baba

yibutho Izichwe.

Bayede!

Sizobika kabanzi ngalolu hlelo.

Owezi-2010 uphinde wakhombisa inqubekela phambili esimeme ekufezeni

iziNhloso zokuThuthukisa ngeNkulungwanenyaka ezithinta ezempilo

ikakhulukazi eziqondene nokushona kwezingane kanye nezezempilo

zemidlezane – iziNhloso 4 no-5 ngokulandelana. KuNcwaba, sibambisene

noNdunankulu kanye noNdlunkulu uThandi maNdlovu, sethule uChungechunge

lweziNhlelo zezeMpilo zoMama nezingane zokuHlenga iMpilo lwezi-2014.

• Esizogxila kukho lapha ukwethula ubuchwepheshe obuhlenga impilo,

ukuhambisa ngohlelo izinqubo zemidlezane nezinsana kanye nokwenza

ngcono ukubikwa kwezimbangela ezithile zokushona nokuguliswa yizifo

kwezinsana okuthintene nemidlezane.

• Sihlose futhi ukwenza kube lula ukufinyelela ezindaweni zokubelethisa

eziphephile ngokusungula izikhungo zokubelethisa ezizohlinzeka usizo

olunqgangi oluphuthumayo ezindaweni ezimqoka ezihleliwe.

• Njengoba kuphawuliwe nguNdunankulu ethula iNkulumo yesiFundazwe

yoNyaka, silungiselele ukudala izikhundla ezinhlanu kwisifundakantolo

Page 7: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

7

ngasinye lapho sizoqasha iNhloko yodokotela bokubelethisa, iNhloko

yodokotela bezingane, uDokotela oyingcwepheshi ezifweni ezithile,

uMbelethisi olulwazinzulu kwezokubelethisa kanye neNhloko yodokotela

bemithi yokudikizisa imizwa, lokhu kuwumzamo wokuhlinzeka ubuholi

kanye nokubuyisa ukusetshenziswa kwezinqubo esezivivinywe isikhathi

eside kanye nokwenza ngcono umphumela emveni kokubeletha ngokuba

izibhedlela nemitholampilo zikusingathe ngokucophelela.

Mayelana nezingane ezineminyaka engaphansi kweminyaka emihlanu;

ngokuphazima kweso sesiqalise ukusebenza kweMigomoseluleko ngeGciwane

leSandulela Ngculaza kanye nokuncelisa ingane njengenye yezindlela eziningi

zokungenelela ukuze izinsana zibe nekusasa eliqhakazile. Ukushona

okungaphezu kwesigamu kwezingane ezingaphansi kweminyaka eyisihlanu

kuxhumene nokungondleki noma ukuncelisa ibele okunganele. Uma ukuncelisa

ibele kuphela kuqhathaniswa nokuncelisa ibele okuxutshwe nebhodlela,

ukuncelisa ibele kukhombise ukuncipha kokhishwa yisis, izifo ezithathelana

ngokuphefumula kanye nokuqhubuka kwesihlungu. Ukuncelisa ibele yisu

elimqoka ekusindiseni ingane.

Somlomo, isifo senkohlakalo, sokukhwabanisa kanye nokweba sicekela phansi

uhulumeni wethu wentando eningi kanye nenhloso yethu yempilo engcono

Page 8: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

8

kuwonke wonke. Ngenxa yalokhu, akukho esingakuzamanga ukuqeda

inkohlakalo lapho ivele khona futhi sizobe sibika ngemiphumela emihle esiyifezile

maqondana nalokhu.

Somlomo, kuyintokozo enkulu kimi ukuba ngiphinde ngethule Isabelo zimali

sethu sesithathu (iVoti 7) kowezi- 2011, onyakeni okulindelwe lukhulu lapho

bonke abantu bezoyovota ngoNhlaba bayokhetha abazobamela ababathandayo

ababeke amathemba namaphupho abo kubo mayelana nekusasa elingcono

nezezempilo ezingcono. Izinkinga ezikhona zinkulu futhi uMnyango wezeMpilo

KwaZulu Natali uyakuqonda ngokusobala okumele ukwenze ukuhlinzeka

“ukunakekela kwezempilo okungcono ngohlelo izakhamizi eziningi

zaseNingizimu Afrika zingafinyelela kulo, kuhlanganisa ukuqaliswa

komshwalense wezempilo kazwelonke.” Umhlonishwa uNdunankulu, uDokotela

Zweli Mkhize, useke wahlongoza ubukhulu bale nselelo. Enkulumweni yakhe

yoNyaka wezi-2011 yeSifundazwe, wasazisa ukuthi; “Kubalulekile ukwamukela

ukuthi isizinda somthwalo wezifo ezihlasela iNingizimu Afrika ugxile kulesi

sifundazwe.”

Waqhubeka wazisa indlu ukuthi siyizwe elilwa nezifo ezine eziwubhubhane -

izwe elilodwa, izifo ezine eziwubhubhane. Yilezi; igciwane lesandulela ngculaza,

Page 9: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

9

ingculaza nesifo sofuba, izifo ezingathathelani ezihambisana nempilo

esiyiphilayo ezinjengehayihayi (umfutho wegazi ophakeme), izifo zomdlavuza

nesifo sikashukela, ubuhlungu obungasheshe budlule kanye nobugebengu

obunendluzula okuhlangene kakhulu nophuzo oludakayo nokusetshenziswa

kwezidakamizwa eziyingozi, kanye nezifo ezigulisa izingane nokushona kwazo

okuthintene nemidlezane. Njengomnyango, simzwile uKhabazela ngesikhathi

ethi: KUMELE KUBE YIKWAZULU NATALI OKUMELE ISEBENZE

NGOKUBAMBISANA UKUZE IYISE PHAMBILI ININGIZIMU AFRIKA.

Somlomo, ngokukaNgqongqoshe kaZwelonke, uMnyango unikezwe umsebenzi

wokuba uqinisekise ukuthi ‘Kuba khona impilo ende nenempilo kuzo zonke

izakhamuzi zaseNingizimu Afrika’. Sesiqambe isu isu samisa izinhlelo zokwenza

le nhloso ifezeke ngowezi- 2014/15. Sihlele lezi zinhlelo ezilandelayo;

• Iminyaka okulindeleke ukuba uyiphila yenziwe ngcono kakhulu ifinyelele

ema-71 isuke lapho ikhona njengamanje kubantu besilisa eminyakeni

engama-47,3 nabesifazane eminyakeni engama-51.

• Isibalo sokuqhathanisa ukushona kwezingane okuthintene nemidlezane

siyi- 135 noma ngaphansi ezi-100 000 yezingane ezizalwa ziphila

kunalokhu okukhona okwamane okungama-224,4 ezi-100 000 zezingane

ezizalwa ziphila.

Page 10: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

10

• Isibalo sokuqhathanisa sabangaphansi kweminyaka emi-5 sibe ama-37

enkulungwaneni kokwamanje okungama- 87.7 enkulungwaneni.

• Isilinganiso sokwelapha isifo sofuba esingamaphesenti angama-85 sisuka

kwesamanje esigama 62 %, kanye

• nokutholakala kwamantiretroviral kufinyelele emaphesentini angama-90

abo bonke abantu abafanele ukuwathola kunawamanje angama- 74.

Malungu ahloniphekile, nizovumelana nathi ukuthi okuyinkinga enkulu kakhulu

yigciwane lesandulela ngculaza nengculaza.

Igciwane lesandulela ngculaza nengculaza

Somlomo, ngokwemiphumela yophenyo lwezi-2009 lwe-ANC ngegciwane

lesandulela ngculaza, iKwaZulu Natali ihamba phambili ngabanegciwane

lesandulela ngculaza ngamaphesenti angama-39,5%. Lesi siifundazwe futhi

sinohlelo olusabalele lokulwa negciwane sandulela ngculaza nengculaza ezweni

ngoba sinezindawo ezingama-386 eziqala ukufundisa nokunikezela ngama-

antiretroviral ezakhiwe yizibhedlela ezingama-63 nemitholampilo engama 323.

Ekupheleni kukaZibandlela ziyizi- 425, 936 iziguli ezazisebenzisa ama-

antiretroviral. Kuleso samba, izingane ziyizi-38 522.

Page 11: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

11

Ukwenza ukutholakala kwemishanguzo kube lula, sesinamaqembu angama-21

azulazula esifundazweni ukuqinisekisa ukuthi abafanele ukungenela izinhlelo

zama ART, bayakwazi.

Zonke izibhedlela (u100%) kanye namaphesenti angama-75 ezikhungo

zezempilo zomphakathi manje asehlinseka umshanguzo iPost Exposure

Prophylaxis, kulabo abanukubezwe ngokocansi. Lena indlela eyodwa izwe

elinabantu abahle elingayidingi, kodwa ngeke ukholwe, ngezi-2008/09 uma

sekuhlanganisiwe ziyizi 10, 423 izigameko zokunukubezwa ngokocansi ezibikiwe

ezikhungweni zezempilo zomphakathi, kwathi abayizi-3 604 banikezwa

umshanguzo ARV iProphylaxis.

Siyathokoza ukusho ukuthi intengo yama-ARV seyehlile, kokunye yehle

ngamaphesenti angama-50 futhi lokhu kusho ukuthi imali eningana

izosetshenziselwa ukukhokhela eminye imisebenzi esezinhlelweni zokulwa

negciwane lesandulela ngculaza nengculaza.

UMnyango wethu usabambelele ekutheni indlela yokubhekana nobhubhane

encomekayo nenokuqhubeka yiyona enokungenelela okukhalimayo njengensika

yalo. Siyakugcizelela ukuthi impumelelo yokungenelela okukhalimayo kuncike

Page 12: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

12

kakhulu ekuzinikeleni komphakathi wonkana ekusizeni umuntu ashintshe

ukuziphatha kwakhe okuwumthwalo kawonke wonke eNingizimu Afrika.

Ukuba nesifo sofuba/Igciwane lesandulela ngculaza kanye kanye

Igciwane lesandulela ngculaza liyimbangela enkulu yokungaphumeleli ukugcina

isifo sofuba silawuleka esimweni lapho izinga legciwane lesandulela ngculaza

livele liphezulu njengesifundazwe sethu. Isifo sofuba siyimbangela enkulu

yokushona kwabantu abaphila negciwane lesandulela ngculaza kanye

nengculaza. IKwaZulu-Natali ithwala ubunzima bobhubhane besifo sofuba

esidlondlobaliswa yigciwane lesandulela ngculaza

Ekulweni nezifo eziwubhubhane igciwane lesandulela ngculaza kanye nesifo

sofuba, umnyango, ngokubambisana nabanye uqalise izinhlelo zeTB/HIV

eziyingqikithi ekuvikeleni isifo sofuba negciwane lesandulela ngculaza. Lokhu

kuhlangana kwezinhlelo zokulwa negciwane sandulela ngculaza nesifo sofuba

okuyingxenye ebalulekile emkhankasweni weHCT kuzoqinisekisa ukuthi zonke

iziguli ezinegciwane lesandulela ngculaza zizohlolelwa isifo sofuba

njengenjwayelo ukuze abantu abafanele basheshe bathole ukwelashwa.

Page 13: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

13

Kuze kube yimanje; sesihlole abantu abayizi-1 260 648 sibahlolela isifo sofuba

esifundazweni, amaphesenti angama- 90 eziguli ezinegciwane lesandulela

ngculaza zihlolelwe isifo sofuba, iziguli ezinegciwane lesandulela ngculaza

zanikezwa i-Isoniazid Preventive Therapy (IPT) ukuzivikela zingabe zisangenwa

yisifo sofuba, iziguli eziyizi-23 126 zeziqaliswe nge-IPT kusukela kuMbasa wezi-

2010 futhi sasungula umkhankaso oshubile ngoNhlolanja wokuhlolela isifo

sofuba eThekwini.

Siphinde sihlinzeke imisebenzi ye-ART ezikhungweni ezibhekela ukunakekela

okuyisisekelo kwezeMpilo ukuqinisa ukuqaliswa kokuhlanganiswa kwezifo

sofuba/nengculaza kwazise iziguli azisadluliselwa ezikhungweni eziseduze

ukuze zithole usizo lwe-ART.

Abahlinzeki bosizo lwezempilo baqeqeshwe yiNhlangano yokuThuthukisa

ezobuChwepheshe ngokusingatha isifo sofuba kanye negciwane lesandulela

ngculaza ndawonye futhi kunohlelo lokululekwa oluqhubekayo oluyi ‘Pulsar Plus’

kuzo zonke izifundakantolo ukuqinisekisa ukuthi ukubhekelelwa kwezidingo

zabantu kungokwezingabunjalo.

Page 14: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

14

Sekubonakale imiphumela emihle ngenxa yalokhu kukhuliswa kokuhlanganiswa

kwiziguli ezikhungethwe yizo zombili lezi zifo ezithola usizo oluhlanganisa konke

njengoba kugcizelelwe embikweni wokuba nesifo sofuba/igciwane lesandulela

ngculaza kanye kanye. Ukuba nesifo sofuba nesandulela ngculaza kanye kanye

kungamaphesenti angama-63 kulo ngxenye yokubika. Lokhu kuveza ukwehla

kusuka kumaphesenti angama- 71 ezingxenyeni ezedlule.

Nokho, ukubikwa sekwedlule isikhathi nokufunwa kosizo lwezempilo

kuseyinselelo futhi kulibazisa ukuqaliswa kwama-ART kakhulukazi kwiziguli

eziphethwe yisifo sofuba/nesandulela ngculazi kanye kanye.

Ukuvikela ukutheleleka kwengane yigciwane lisuka kunina

Somlomo, ingculaza isibe imbangela enkulu yokushona kwezingane okuthintene

nemidlezane (iMTCT) eNingizimu Afrika futhi ukusuka kumama iya kumntwana

yikona okudale ukutheleleka ngegciwane kwezingane okuningi.

Ukuvikela ukutheleleka ngegciwane kwezingane lisuka kunina sekube phambili

ezinhlelweni zethu zokuvikela igciwane lesandulela ngculaza, kulandela

ukuphumelela kulingwa ukusetshenziswa kwemishanguzo izidovudine

neneviropine ephuzwa kanye. Loku kunikeza ithemba lendlela yokungenelela

Page 15: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

15

elula, eshibhile yokunganciphisa ukutheleleka kwengane ngegciwane lisuka

kumama.

Sifisa ukunxusa indlu ihlanganyele kanye nathi ekubongeni amadoda

nabafezifane abathathe igxathu kulo mkhakha. Somlomo, sesizihlelele izinjongo

zokunciphisa ukushona ezilawulwa yiziNhloso zokuThuthukisa

zeNkulungwanenyaka futhi zamiselwe izifundakantolo ngasinye ukuba zizifeze.

Somlomo, ikhona inqubekela phambili futhi sinako esethembele kukho ukuthi

izinga lokushona liqoguquka njengoba sibika ngokulandelayo esiphumelele

kukho: Kwi-ANC abaqalayo ukuhlolela igciwane lesandulela ngculaza sasibheke

amaphesenti angama-95 kodwa sathola amaphesenti angam-91,8, sasihlela

ukuqalisa amaphesenti angama-90 kubo bonke abakhulelwe i-AZT ngonyaka

wezi-2010 kodwa sathola amaphesenti ayi-100, sasethemba ukunikezela

ngeNevarapine ezinganeni ezingamaphesenti angama- 80 ezizalwe ngonina

abanegciwane lesandulela ngculaza kodwa sathola amaphesenti angama-85,5.

Le nkomba ibheka izingane esinikezwe umshanguzo iNevarapine (NVP)

emahoreni angama-72 emva kokuzalwa, ngakhoke akufinyelelwanga

kumaphesenti angama-100 ngenxa yababeletha emakhaya baze beze

ezikhungweni embeni kwamahora angama- 72.

Page 16: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

16

Somlomo, isifundazwe sibheke ohlelweni olulawulwa ngabahlengikazi –uHlelo

lwemishanguzo ama-Antiretrovirals oluqaliswa lusingathwe

ngabahlengikazi(iNIMART). Kuso sonke isifundazwe, abahlengikazi belulekwa

ngodokotela ngokuqalisa iziguli ngama-ARV.

Umnyango nawo usezinhlelweni zokuqala uhlelo lokufundisa ngeNIMART lapho

labo bahlengikazi sebeyoqeqesha beluleke abahlengikazi abahlinzeka usizo

lokunakekela oluyisisekelo. Sinenhlanhla yokuthi iningi labo ngababelethisi

ngoba lokhu kuzokwandisa ukuthi sibe nabahlengikazi abanolwazi lokusebenza

nabesifazane abakhulelwe abanegciwane lesandulela ngculaza.

Sibheke ukwenza kangcono ngoba onyakeni omusha wezimali sinehloso

yokuqalisa uhlelo lwePMTCT umbhalo wohlelo lomyalezo omfushane (iSMS)

kwizifundakantolo ezimibili, eThekwini (ePrince Mshiyeni nasemitholampilo

exhumene nayo) kanye naseMgungundlovu (e-Edendale nasemitholampilo

exhumene nayo) futhi siyethemba ukuthi lokhu kuzokwenza imiphumela ibe

mihle kakhulu.

Manene namanenekazi, ukuvikela ukukhulelwa okungahlosiwe kubantu

besifazane abaphila nesandulela ngculazi kuyinto ebalulekile kakhulu

Page 17: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

17

ukunciphisa ukutheleleka kwezingane ngegciwane lesandulela ngculaza. Bonke

abesifazane, ngale kokuthi banalo noma abanalo igciwane lesandulela ngculaza,

bayaludinga usizo mayelana nezinto ezinta ukuhlela imindeni, lapho

sebezimisele noma bethanda ukukwenza lokho. Ngokusiza abesifazane abaphila

negciwane lesandulela ngculaza ukuthi bagweme ukukhulelwa noma balinde,

ukufinyelela kwabo kulezi zinsiza kungenza izingane zingatheleleki ngegciwane

lesandulela ngculaza.

Umkhankaso wokwelulekwa ngegciwane sandulela ngculaza nokuhlolwa

Lo mkhankaso wethulwa KwaZulu-Natali ngonyaka ophelile ngoNhlaba wezi-

2010 kukhona uNgongqoshe wezezimali, uMhlonishwa, uPravin Gordhan,

nePhini likaNgqongqoshe wezokuBbambisana namasiko uMhlonishwa uYunis

Carrim kanye neningi lenu lapha endlini njengegxenye yeqhinga likaZwelonke

lokulwa nokwanda kwegciwane lesandulela ngculaza kanye nengculaza.

Lo mkhankaso Somlomo, wawuyinkomba yokuthi uhulumeni wethu usesukile

enqubeni yokuba umuntu azohlola ngokuthanda kwakhe, wayo kwehlinzeka

iHCT kuzo zonke iziguli lapho zingena nje ohlelweni lwezempilo.

Page 18: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

18

Lolu guquko lubeka umsebenzi konompilo ukuba achazele iziguli ngokubaluleka

kokwazi ngesimo sakho segciwane lesandulela ngculaza kanye nokuhlolela

igciwane lesandulela ngculaza njengengxenye yempilo yokugqugquzela wonke

umuntu futhi yamukeleke.

Somlomo, manje siyazisa ukuthi phakathi kukaMbasa noMasingana wezi-2011

ziyi 1, 626,192 izakhamizi esezilulekiwe zahlolela igciwane lesandulela ngculaza

futhi ziyi 1,260,648 esezivikelekile kwisifo sofuba. Loku kubeka isifundazwe

kumaphesenti angama-79 ekufezeni injongo yeHCT emisiwe.

Ngokomoya wokudala amathuba emisebenzi, uhlelo lweHCT njengamanje

seluqashe abantu abangaphezulu kwe-1900. Laba bantu bazuze ulwazi

ngegciwane lesandulela ngculaza kanye nengculaza abangalusebenzisa

ukufundisa imindeni yabo nababathandayo. Zonke izikhungo zomphakathi

zezempilo zinikezela ngohlelo lweHCT njengengxenye yezinhlelo zezempilo

eziyisikelo.

Emizamweni yethu yokuqinisa uhlelo lokuvikela igciwane lesandulela ngculaza

sesikhulume noMnyango wezokuthutha, neziNkampani ezithutha impahla,

neziNyonyana zamaTekisi. Lena indlela yokuhlela izakhiwo zeHCT

Page 19: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

19

ezingomahambanendlwana emarenke amatekisi, yokusungula izindawo zokuma

zezinqola ezinkulu ngokulandela indlela esetshenziswa eNdiya ebeka abashayeli

bezinqola ezinkulu njengomgogodla womnotho wezwe. Kuhlongozwa ukuba

abashayeli banikwe izindlu zokuphumula ezenziwe ukuthi bazizwe bengumndeni

wamadoda ngokuba banikezwe izindlu ezinhle zokuphumula ohlelweni

olugcizelela ukuphatheka kahle nokudla ngendlela edingekayo.

Uhlelo lokusoka

Seluloku lwethuliwe nguNdabezitha ngoMbasa wezi-2010, ukuqaliswa kwalolu

hlelo sekube nezithelo ezinhle kanye nokuluthakasela esiFundazweni sonkana.

Zonke izifundakantolo KwaZulu-Natali beziqhuba uhlelo lokusoka ezibhedlela

nasemakamini.

Sesihambe kakhulu sasiza ngalolu hlelo ezikhungweni zemfundo ephakeme

nasemajele. eDurban University of Technology besinabafundi abayi-118, kwathi

Ongoye saba nabafundi abayi-153 abalungenele. Kuze kube yimanje sekusokwe

iziboshwa ezingama-450 esifundazweni.

Namhlanje sibika ngokuziqhenya ukuthi ekupheleni kukaMasingana wezi-2011

siphumelele ukusoka ababalelwa ezi-27500 kuhlanganisa izinsana ezingama- 22

Page 20: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

20

ngale kokushona ngisho noyedwa wabasokwa. Lolu hlelo luyaqhubeka manje

ngokuqokwa ngokushesha kwabaphatha bezamasiko abazolusingatha kubo

bonke omasipala ngokukubonisana noMnyango wezamasiko.

Izindaba zabasenzi kwezeMpilo

Malungu ahloniphekile; iSigaba se-195 [1h] soMthethosisekelo wethu siyasho

ukuthi: ‘Kumele kugqugquzelwe ukuphathwa kwezindaba zabasebenzi ngendlela

kanjalo nezinqubo zokuthuthukisa umsebenzi, ukukhulisa okungenziwa

ngabantu’.

Iqiniso lithi umthwalo okhona wezifo ubeka ingcindezi enkulu ngokomzimba,

kwezenhlalo, ngokomphefumulo kanye nangokwengqondo kubahlinzeki

bokunakekelwa kwezokwelashwa komuntu ngqo nangokomsebenzi.

Umsebenzi owumgogodla weKolishi lokufundela ubuHlengikazi laKwaZulu-Natali

wukuqeqesha kanye nokukhiqiza abahlengikazi abawaziyo umsebenzi wabo.

Ngenkathi ukuqeqesha kuyindlela yokulwisana nobubha ngandlela thize kulabo

abasanda kubuthwa, kuphinde kudale amathuba okukhushulelwa ezikhundleni

eziphezulu kwezobuhlengikazi.

Page 21: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

21

Isibalo sabafundi ababhalisile kuzo zonke izinhlelo emazingeni ehlukene siyizi-

5255 kwathi abafundi abayizi-1933 baphothula izifundo. Kowezi-2011 sizama

ukuqeqesha abasizi babaHlengikazi abangama-600 kanye noStafunesi

abangama-600.

Selokhu kwaqaliswa uHlelo lokuSebenza uqeqeshwa eMphakathini kowezi-2008,

abaHlengikazi abaqeqeshwe ngokugcwele abangama-1984 bafakwa eziBhedlela

kanye naseMitholampilo yezeMpilo zoMphakathi nokuyinto efaka isandla

ekunciphiseni izikhala ezingenamuntu kuBahlengikazi abaqeqeshwe

ngokugcwele. Yonke imizamo iqondiswe ekufezeni iNhloso yokuThuthukisa

ngeNkulungwanenyaka ye- 4 (Ukwehlisa ukushona kwezingane). Ukufeza lokhu,

ubambiswano neNyuvesi yaKwaZulu Natali ohlelweni lokuBelethisa

olulwazinzulu lweminyaka emibili luyaqhubeka.

Ngalo mzamo uMnyango usuthole abanye abaBelethisi abalulwanzinzulu

kwezokubelethisa abangama-55 ngoZibandlela kowezi-2010 nabanye

abazoqeda ngoZibandlela kowezi-2011. Okuphuma eKholiji lokuFundela

uBuhlengikazi lethu kuzoba ngama-50 ababelethisi abalulwazinzulu

kwezokubelethisa ngonyaka.

Page 22: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

22

Uhlelo lwethu lokwenza ngcono ukuNakekela ezeMpilo okuseQopheleni

eliphezulu kanye nokuqinisekisa ukuthi siyazifeza nezinjongo ezibekiwe,

njengoba kubaluliwe ohlelweni lwaMaphuzu ayiShumi, ukwenza ngcono izinga

lobuholi kanye nokulawulwa. Kuyaziwa ukuthi isilinganiso sanoma yiluphi uhlelo

lwezempilo luba nomthelela emiphumeleni yezempilo.

Izikhulu eziphezulu eziyi-12 zezibhedlela zethu zibhalisele iziQu zeMastazi

kwezeMpilo yoMphakathi kanti sesikhiphe imifundaze engamarandi ayizigidi

ezingama-36 kubafundi abangama-755, abangama-383 abangodokotela

bakusasa abaqhamuka emiphakathini eyehlukene. Kumele sigcizelele ukuthi

manje sesifake isibopho esiqinile sokubuyela emuva siyosebenzela umphakathi

esivela kuwo. Ngihlale ngithi; ngeke sisakulalela ukukhalela ukuncipha

kwabasebenzi bezempilo abaqeqeshiwe. Impendulo yami ihlala ithi: Baphi

abantwana bendawo?

Siphinde siziqhenye ukumemezela ukuthi sinabasebenzi abangama-263

abasemazingeni amaphakathi abasebenza ukuqinisa abasebenzi abesekayo

ezigabeni ezehlukene okufaka i-Occupational Therapy; Okokuzivocavoca kanjalo

nabasiza emaKhemisi.

Page 23: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

23

Uhlelo lokuQeqeqsha kwezoKwelapha lwase-Cuba

Somlomo, siyaziqhenya ngenqubekela phambili efike noHulumeni wase-Cuba

wokuthatha abafundi basezindaweni zasemakhaya ezweni lethu ubashintshe

babe ngodokotela abaqeqeshiwe. Lolu hlelo luqhubeka kahle kanti nezinga

lokuphumelela lilinganiselwa kumaphesenti angama-98. Iqembu lakamuva

elivela KwaZulu-Natali linabafundi abayi-14 elaqala ngoMandulo kowezi-2010

kanye nabangama-20 abongeziwe abazothathwa kowezi-2011. Kuyasijabulisa

ukuthi uMnyango kaZwelonke wezeMpilo ubonisana ngokwenyusa inani

labafundi iNingizimu Afrikha elibathumela e-Cuba ukuba bayofundela iziQu

zezokwelapha.

Njengendlela yokunakekela labo bafundi abaqhamuka KwaZulu-Natali,

kuthunyelwe okokubhala e-Cuba. Sesiqalise uhlelo lokusiza laba bafundi

abakhethekile kanti sesingakwazi ukubika ukuthi amanyuvesi ayi-16 aseke

avakashelwa ukuyokhulumisana nabo kanye nokubeseka. Ngaphezu kwalokho,

umethuli ozinikele useqokiwe ukuba enze lo msebenzi. Kuze kube yimanje

kunabafundi abangama-57 base-KZN abafunda eCuba.

Ubunjiniyela bobuChwepheshe bezeMpilo

Page 24: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

24

Somlomo, njengengxenye yemizamo okuhloswe ngayo ukwenza ngcono

iziNsizasebenza ngobuChwepheshe bezeMpilo sesinqume ukubalula, siphinde

sibuthe abafundi abangama-93 ngohlelo oluhlongozwayo kuzo zonke

iZifundazwe, abathunyelwa ukuba bayoqeqeshwa e-Tswane University ukuba

bayofundela ubuNjinyela bobuChwepheshe bezeMpilo. Ngonyaka wezimali wezi-

2010/ 11 kunabangama-23 abakhokhelelwa amarandi ayizi-660 000; kowezi-

2011/12, kuzoba nabangama-30 abazokhokhelelwa amarandi ayisigidi esi-1.56

kanti kowezi- 2012/13 kuzoba nabangama-40 abakhokhelwela amarandi ayizigidi

ezi-2. 76.

Ukudidiyelwa kweMisebenzi egxile eMiphakathini

Somlomo, abaNakekela abantu eMphakathini phambilini babephethwe

yiziNhlangano eziziMele kanti uMnyango wawunezivumelwano ezivuselelwa

njalo ngonyaka. Isinqumo sathathwa ukuba kumiswe isivumelwano zingama-30

kuMandulo kowezi-2010 ngenxa yokukhathazeka koMcwaningimabhuku Jikelele

kanye noMnyango wezeMpilo, ngezigaba ezibekiwe wathatha ukulawulwa

kwezivumelwano waqala ngabaSebenzi bezeMpilo eMiphakathini. Isigaba

sokuqala saqala ngokusayinwa kwama-CHW ayizi-4868 ezifundeni eziyi-11

kanti izikhundla zabo zashintsha babizwa ngaBanakekeli boMphakathi abathola

imali eyenyukile engamarandi ayi-1500. Abaphathi babo babelwa imali

Page 25: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

25

engamarandi ayizi-2000 ngenyanga. Iqembu lesibili labaNakekeli boMphakathi

(aBanakekeli abagxile emakhaya) elinesivumelwano nama-NPO liyomiswa

ngokusemthethweni ukusebenza zingama-31 kuNdasa kowezi-2011.

Somlomo, siphinde sanquma ukuklomelisa labo abanikele isikhathi sabo

ngokukhuthala ukusiza abampofu nabagulayo ngokukhetha aBanakekeli

boMphakathi abangama-245 nokubabhalisa eZifundweni zoBuhlengikazi

zeminyaka emibili njengendlela yokubabonga ngokukhombisa uzwelo.

Amanxusa entsha kanye ne-EPWP

UMnyango uphinde ube noHlelo lwaManxusa eNtsha olwakhelwe ukunika

amandla kubantu abasha ngamakhono empilo ayisisekelo esiwanika esikhathini

esiyizinyanga ezingama-24 (iminyaka emibili). Uma beqeda izifundo

zokuqeqeshwa kokuqala bangasebenza lapho bethanda khona kuHulumeni.

Imisebenzi yokuHlenga eGxile eMphakathini

Emizamweni yethu eqhubekayo ukusebenza namaklayenti ethu emazingeni

omphakathi, sinamathimba abhekela imisebenzi yokuhlenga. Kunezikhungo

ezimbili vo zokuhlenga (esisodwa eMgungundlovu nesinye ePhoenix),

amathimba ethu, anabeluleki ngokwengqondo, abezokudla, osonhlalakahle,

abasebenzi abagxile ekuhlengeni emphakathini (ama-CBR), ahlinzeka usizo

Page 26: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

26

njalo ngesonto of note noma ngenyanga. Okuncomekayo ukusungulwa

kwesikhungo sokuqeqesha abangaboni nababona kancane kwaMagaye

eMgungundlovu. Abantu abayishumi nambili abangaboni kahle baqeqeshiwe

ngamakhono ayisisekelo okuhlenga emphakathini (e-CBR) kanye nabantu

abayishumi nanye abangaboni sebeqede ukuqeqeshelwa ukuHamba kanye

noKwazi indawo. Sihlele ukukhomba izigceme ezingama-57, kowezi-2011/12,

esizosebenza nawo ukuthuthukisa kanye nokuqinisa imisebenzi yokuhlenga

emphakathini ( ye-CBR).

UMnyango uzinikele ekuvuleni amathuba emisebenzi kubaNtu abaPhila

nokuKhubazeka futhi kunezivumelwano zamazinga emisebenzi nabasebenzi

abangama-22 abahlenga emphakathini abakhubazekile eSifundazweni (babili

kwisifundakantolo) asebethumele abaNtu abaPhila nokuKhubazeka (ama-PWDs)

abangama-137 ukuze bathole usizo olunhlobonholgo nokweluleka ngokomqondo

abalingani kanye nosizo kwabanye abangama-77. Inhloso ukwenyusa inani

lalaba basebenzi nokwenza ngcono ukwenizwa kwemisebenzi

kwiziFundakantolo. Onompilo bazothola ukuqeqeshwa ngokukhuluma ngezandla

futhi bahambele izinkudla zokucobelelana ulzwazi okuqwashisa ukwenza ngcono

iqophela losizo olunikeza abantu abaphila nokukhubazeka (amaPWDs)

Page 27: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

27

Imisebenzi ePhuthumayo yezoKwelapha

INdebe yoMhlaba yeFIFA yowezi-2010 ehlabe umxhwele yafika yacijisa yenza

ngcono ukuhlinzekwa kwemiSebenzi ePhuthumayo yezoKwelapha. Angiphinde

Somlomo; ngicele ungivumele ukuba ngedlulise ukubonga kwethu kwabesilisa

nabesifazane abenza lo msebenzi. Nenza saziqhenya ngesikhathi seNdebe

yoMhlaba.

Ekulungiseleni iNdebe yoMhlaba yowezi-2010, kwakhiwa isiKhungo sokuLawula

iZimo eziPhuthumayo nom iNdlu yokuPhatha yekhethelo ngoNhlaba ngonyaka

owedlule eSibhedlela saseWentworth. Lesi sikhungo siqinisekisa ukuthi zonke

izingcingo ezingena esikhungweni ziqoshwa phansi. Ukuhambisana nalesi

sikhungo, umnyango ulungiselela ukuthenga uhlelo lokulandela indawo imoto

ekuyo okuzosiza i-EMRS ukuba iqaphe ukuhamba kwawo wonke ama-ambulensi

kanye nezimoto zezimo eziphuthumayo ukuze abalawuli bakwazi ukuthumela

abaseduze kakhulu nendawo yengozi.

Lesi sikhungo sithenge ama-ambulensi ayi-125 ngeNdebe yoMhlaba yowezi-

2010. Emva komncintiswano angama-113 (ikhulu neshumi nantathu) abelwa

izifundakantolo, afakwa esikhundleni salawo ayesephelelwe yisikhathi nalawo

angenakukhandeka.

Page 28: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

28

Ukubhekela ezezeMpilo zoMama kanye nokushona okuthintene nemidlezane

ayi-12 (ishumi nambili) ayesele afakwa ezikhungweni zokubelethisa

ukubhekelela ikakhulukazi abesifazane abakhulelwe nezinsana.

Somlomo, kulo nyaka wezimali, sizothenga amanye ama-ambulensi angama-

274. Inhloso ngalawa ma-ambulensi ukuwafaka esikhundleni salawo asegugile

kube kuphokophelelwe ukufeza izimiso zikaZwelonke. Ama-ambulensi amasha

axubile ukubhekana nobunjalo bendawo kanye nengqalasizinda yemigwaqo

esifundazweni.

Ukuhambisana nama-ambulensi engeziwe nokulandela izwi likaMongameli

wethu lokudala amathuba emisebenzi nemisebenzi engcono, kunezinhlelo

zokubutha abasebenzi beZimo eZiphuthumayo abangama-250. Ihhovisi

lomqondisi lizobutha abahlengizimpilo abasezingeni elimaphakathi,

oChwepheshe beZimo zokwelapha eZiphuthumayo kanye abahlengizimpilo

ngokusezingeni eliphezulu ukuba basebenzise izinsizakusebenza ukuzuzisa

imiphakathi. Lokhu kuhloswe ngakho ukwehlisa izikhathi zokufika esimweni

esiphuthumayo kanye nokuwenyusa inani lama-ambulensi asebenzayo.

Page 29: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

29

Sibuyekeza ukusebenza kwezithuthi ezihlelelwe iziguli futhi sizosungula

‘izikhumulo’ (Hubs) ezindaweni lapho kuvamise ukuthunyelwa iziguli ukubhekana

nezinkinga zeziguli ezidukayo nokuqinisekisa ukuthi abantu abadala

abasebenzisa izuthuthi banakiwe. Izikhumulo zizosungulwa Empangeni,

eMgungundlovu kanye naseThekwini. Kuzoba neziphathimandla eziqokelwe

ukulawula ukuhanjiswa kweziguli ukuqinisekisa ukuthi zonke iziguli kuyaziwa

ukuthi zikuphi ngaso sonke isikhathi nokuthi ziyiswe emitholampilo eyiyo kanye

noma ezikhungweni ngezikhathi ezidingeka ngazo nokuthi zigibele izimoto

ezifanele lapho sezibuyiselwa emakhaya.

Izinhlelo zoLwazi ngezeMpilo

Somlomo, ubuChwepheshe bolwazi nokuxhumana (ICTs) bungakwazi

ukubhekana nezinye zezinselelo esibhekene nazo ekuhlinzekeni imisebenzi

yokunakekela ngezempilo etholakala, engabizi kakhulu, neseqophelweni

eliphezulu. Imithi ehanjiswa ngomoya isebenzisa ubucwepheshe bolwazi

nokuxhumana ukumelana nezinkinga zomumo wezindawo, kanye nokunyusa

ukufinyeleleka ekunakekelweni kwezezempilo. Lokhu kuyasiza ezindaweni

zasemakhaya nasemiphakathini enganakiwe kanjalo nasemaqenjini angakwazi

ukufinyelela ekunakekelweni kwezezempilo.

Page 30: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

30

Ukuthuthukisa ingqalasizinda kanye nokweseka ezokwelapha

Somlomo, uMnyango wethu uzimisele ukushintsha indlela yokusebenza yalolu

phiko. Manje sesiqoke uMphathi Jikelele omusha wengqalasizinda, uMphathi

weMisebenzi yokweseka ezokwelapha okungena ngaphansi kwalolu phiko,

abaPhathi abathathu bemiSebenzi yokuVuselela izibhedlela, uMphathi

wokuVuselela ubuCwepheshe kwezeMpilo kanye nabaSebenzi

bezobuChwepheshe kwezeMpilo abangamashumi amabili abazoqeqeshwa

amasonto amabili e-Tshwane University of Technology okulandelwa

wukuqeqeshelwa endaweni yokusebenzela okuthatha amasonto ayisithupha.

Ikhono lokwazi ukwenza umsebenzi liyophinde likhuliswe ngamakhono

okusebenza ayotholakala kwi-Development Bank of South Africa (i-DBSA). I-

DBSA iyophinde idlale indima ebalulekile ekuhleleni kanye nasekwakheni

isibhedlela esisha saseKing Edward.

Somlomo, uMnyango uyaqhubeka nokuhlangana nabo bonke abenzeli bawo

abaqalisa ukusebenza kanye noMnyango wezeziMali weSifundazwe ngenhloso

yokuxazulula izinselelo ezikhubaza ukwenziwa kwemisebenzi. INhloko

yoMnyango isibeke imihlangano yanyangazonke neNhloko yoMnyango

Page 31: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

31

wezeMisebenzi yoMphakathi lapho kuyodingidwa izinqinamba ezikhona

ekwenzeni imisebenzi kanye nezindlela ezizosetshenziswa ukubhekana nazo.

Ngenxa yokukhula kweSabelo sokuVuselela iziBhedlela, uMnyango uzokhulisa

imisebenzi yawo ohlelweni. Okunye okumele ufezwe kowezi-2010/11 yilokhu

okulandelayo:

• ISibhedlela esisha esinemibhede engama-400 kwisifundakantolo

esisezingeni loku-1 sizokwakhiwa ngoNhlaba kowezi-2011. Lokhu kusho

ukuthi yonke imisebenzi yesifundakantolo ebeyenziwa okwesikhashana

yizikhungo ezehlukene kubandakanya isibhedlela sase-Wentworth

isizobuyiselwa e-King George. Kowezi-2011/12 kuzoba yisiqalo sesigaba

sokugcina sokwakha esizogxila eSakhiweni esisha sokwelapha iSifo

soFuba kanye nokwenza ngcono imisebenzi yokwelapha abagula

ngengqondo.

Izikhungo zezeMpilo zoMphakathi - CHC

Somlomo, njengoba yonke imizamo ibhekiswe ekuqiniseni uhlelo oluyisisekelo

lwezokunakekela, uMnyango uzokwakha iziKhungo zezeMpilo zoMphakathi

(ama-CHC) ezintathu ezibiza izigidi zamarandi ezingama-R370.

Page 32: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

32

• Lokhu kufaka i-St Chad’s eMnambithi ezovulelwa umphakathi ngoNhlaba

kowezi-2011; KwaMashu kanye nase-Turton ezizovulwa ngoNhlangulana

nangoNtulikazi ngokulandelana.

• Sesisiqedile futhi neSigaba souku-1 sokuphucula umtholampilo

waseGamalakhe ukuba ube sezingeni lesiKhungo sezeMpilo soMphakathi

kanti isigaba sesibili njengamanje sisewumdwebo futhi sizoqala

ukwakhiwa ngoLwezi kowezi-2011.

• Ezinye izikhungo zezeMpilo zoMphakathi ezizoqala ukwakhiwa

ngasekupheleni kwalo nyaka wezimali kubalwa kuzo uMsinga; i-

Dannhauser kanye noMzimkhulu.

Izindlu zokugcina izidumbu/emakhazeni

Somlomo, siyaziqhenya ukubika ukuthi sesiwuqede wonke umsebenzi

omayelana nokwakhiwa kwezindlu zokugcina izidumbu eziphenya ngokufa

eziningi kowezi-2010/11. Lokhu kufaka nalezi eziseMgungundlovu; eMtshezi,

eMadadeni kanye nase-Park Rynie.

Izindlu zokugcina izidumbu ezisakhiwa kodwa okumele ziqedwe ukwakhiwa

kowezi-2011/12 zise-Sayidi, eNyukhasela kanye naseMgungundlovana.

Page 33: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

33

NgoNhlangulana kulo nyaka sizophinde siqale ukwakha indlu yokugcina

izidumbu entsha e-Phoenix, umsebenzi oyogcina ngokuxazulula izinselelo

ezikhona zobukhulu bendlu dlini yokugcina izidumbu esemgwaqeni uMagwaza

Maphalala.

Somlomo, kumele ngikuveze ukuthi lo msebenzi ube nobuhixihixi selokhu

wedluliswa nguMnyango wamaPhoyisa eNingizimu Afrika kowezi-2006.

NgoMbasa kowezi-2011, saba nempumelelo ekuxazululeni izindaba zamaholo

eSifundazweni.

Njengoba ngike ngasho phambilini, uMnyango kulo nyaka uzoshintsha indlela

yawo yokwenza ngcono ukunakekela zonke izakhiwo zezempilo. Uphiko

lweNgqalasizinda eNhlokohhovisi luzodlala indima enkulu ekulawuleni

isabelozimali kanye nezinhlelo zokunakekela izikhungo. AmaThimba

okuNakekela kwiziFundakantolo ayosungulwa okuyovula amathuba amasha

emisebenzi egcwele ebantwini abangama-400 abaqeqeshiwe

nabangaqeqeshiwe.

Page 34: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

34

Imisebenzi yeziNdlu zoCwaningo lwezeMpilo kaZwelonke [National Health

Laboratory Services (NHLS)] KANYE nemiSebenzi yeBhange leGazi

likaZwelonke eNingizimu Afrika [South African Blood Bank Services (SANBS)]

Somlomo, sixoxisene ngesivumelwano sokwenza imisebenzi nabeziNdlu

zoCwaningo lwezeMpilo kaZwelonke (NHLS) kanjalo nabemisebenzi

yeBhange leGazi likaZwelonke eNingizimu Afrika (SANBS).

Kuhle ukukhumbula ukuthi phambilini imisebenzi yezindlu zocwaningo

yayingaphansi koMnyango wezeMpilo kodwa manje ngenxa yokubambisana

siyakwazi ukubika inqubekela phambili kanye nempumelelo ikakhulukazi

ekunciphiseni isikhathi esilindwayo nakuba kusenezinselelo mayelana nemali

ekhokhwayo. Inqubekela phambili idalwe yilokhu okulandelayo:

• Ukuhlinzekwa kwezokuthuthi ukulanda iziboniselo/okuzohlolwa zeziguli

emitholampilo.

• Ukuhlinzekwa kwamaPrinta e-SMS, okungubuchwepheshe obusha,

okungukuthi uma ukuhlola sekwenziwe endlini yokucwaninga,

imiphumele ibe seyedluliselwa emitholampilo ngama-SMS; okungukuthi

akumele onompilo balinde izithuthi ukuba zilethe imiphumela.

• Amakhompyutha ahlala ematafuleni ukuze kutholakale imiphumela

yasezindlini zocwaningo

Page 35: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

35

• Ubuchwepheshe besimanje osebuhlinzekwa emagcekeni ase-Afrika,

okungukuthi umshini oyi-GeneXpert wokuhlolela isifo sofuba owethulwe

wuNgqongqoshe wethu kaZwelonke, uMhlonishwa uDkt Aaron

Motsoaledi izolo esibhedlela i-Prince Mshiyeni Memorial. Lokhu

kuhambisana ngqo nombono kaNdunankulu owavezwa eNkulumweni

yeSifundazwe yoNyaka kowezi-2010 lapho athi:” Kuzogxilwa

ekwelapheni isifo sofuba ukuze kuncishiswe ukusabalala kwaso,

ukuqubuka kohlobo olungelapheki, ukunciphisa isilinganiso sabayeka

imithi kanye nokwenza ngcono izinga lokwelashwa.”

Somlomo, ngokuhlanganyela nabemisebenzi yesiKhungo sikaZwelonke

seGazi eNingizimu Afrika (SANBS) sisohlelweni lokuqalisa iziGungu

ezeNgamele ukuFakwa kweGazi eziBhedlela (ama-HTC’s). Iqhaza elimqoka

lalezi zigungu kuzoba wukuqapha kanye nokwenza ngcono ukusetshenziswa

kwegazi. Siyophinde sithuthukise, siqalise ukusebenza futhi sigcine uhlelo

oluqhubekayo lokuhlola izingabunjalo nokusebenza okufaka zonke izindawo

nayo yonke imikhakah engaphakathi esibhedlela. Lokhu kuzogcina kwenza

ngcono imiphumela yokunakekelwa kwezempilo futhi kugxila ekuvikelweni

kanye nasekuphenyeni izigigaba ezingezinhle.

Page 36: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

36

Ukwenza ngcono ezezimali zezempilo

Somlomo; uPhiko lwethu oluLawula uchungechunge lokwaba lube nempumelelo

enkulu mayelana neSu lokuKhawuleza nakuba imiphumela iza kancane,

okuningi okuyisendlalelo sekwenziwe. ISifundazwe ngokuhambisana

nemiKhakha eMqoka yokuSebenza njengamanje sibambe iqhaza

ezivumelwaneni eziyi-19 zamaThenda akwiRiphabhlikhi kanti sesiqalise ayisi-6

eSifundazwe.

Ukuqalisa ukusebenza ngezivumelwano ezilungile kudalule ukuncipha

kwesabelozimali seziMpahla kanye neMisebenzi sezigidi ezingamarandi aziyi-

100 kusukela kuZibandlela kunyaka wezimali wezi-2009/10 kuya kowezi-

2010/2011, okube ngukonga okukhulu.

Kube nokwenyuka ekuqapheni kanye nasekuhloleni okugcine kwenza kwaba

khona ukumiswa kanye nokuchithwa kwezivumelwano ezingasebenzi ngendlela

eMkhakheni wezoMphakathi. Umnyango awuzoqhubeka nokusebenzisana

nabahlinzeki bemisebenzi abangekho emthethweni. Kunomkhankaso

ngokusebenzisa izivumelwano ukuqinisekisa ukuthi uMnyango uthola okufanele

ngemali yawo kanjalo nezinqubo zokuthola abazowenzela imisebenzi

zihambisane nalokhu.

Page 37: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

37

UMnyango usubambisene noMnyango wezeziMali eSifundazweni ukubhekana

nezindaba ezimayelana nokulawulwa kwezimpahla kanti kulindeleke ukuba lolu

bambiswano luzoqinisekisa ukuthi Isu lokuHlolwa kwaMabhuku eziMali

okuMsulwa kuyofezeka ngonyaka wezimali wezi-2014.

Ekuqondeni ubudlelwane obunamandla phakathi kobumpofu kanye nezempilo

ezinhle, umnyango usuqalise inqubo yokuthenga izitshalo namaqanda

kwimifelandawonye ekhokhelwa wuMnyango wezoLimo neziNdaba zezeMvelo,

ngenhloso yokuqinisa izinhlelo zokuthuthukisa abamnyama kwezomnotho/iBEE

nezokusimamisa amabhinizinisi amancane/iSMME.

UMnyango usuqalile ukuthenga izingubo zemibhede yasesibhedlela

kwimifelandawonye ekhokhelwa wuMnyango wokuThuthukisa ezoMnotho.

Imisebenzi enjengokuhlanza izakhiwo, izingadi kanye nezinkundla iyokwenziwa

yimiphakathi yakuleyo ndawo, ngokuhambisana nezinjongo zoHlelo lokuVuselela

nokwakha kabusha/i-RDP, lapho kuyogxilwa ezinhlelweni eziphathelene

nezokudla, kanye nemisebenzi yezokuhlanza izingubo neminye imikhakha lapho

kungadalwa khona isikhala sokuthuthukisa uhlelo lokuthuthukisa abamnyama

kwezomnotho /i-BEE.

Page 38: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

38

Somlomo, sivumelana ngokuphelele nesimemezelo esenziwa nguMongameli

eNkulumweni yeSizwe yoNyaka kowezi-2011 lapho ethi: ‘Sesihambe indlela

ende. Sesizuze okuningi, kodwa izinselelo zisamile.’ Lo Mnyango wamuzwa

futhi nangesikhathi ethi unyaka wezi-2011 wunyaka wokudala imisebenzi, futhi

ukulandela lokho, siholwa yiKhabhinethi yaKwaZulu Natali ngaphansi kobuholi

bukaNdunankulu uZweli Mkhize, sinqume ukwenza okulandelayo:

• Ukubeka eceleni isamba esiyizigidi ezingama-R54 ukuqasha abasebenzi

abayi-180 njengamaThimba okuNakekela ukwenza ngcono iMphatho

ezikhiweni zezempilo kuzo zonke izifunda.

• Ukudala imisebenzi engama-700 kubasebenzi abazobamba iqhaza

ekusebenziseni osekulahliwe eziBhedlela naseMitholampilo kanjalo

nasekubhekeni amanye amathuba ekusetshenzisweni kabusha

kweMfucuza yezoKwelapha.

Sengiphetha Somlomo ngicela ukwethula isabelozimali soMnyango wezeMpilo

sonyaka wezimali zowezi-2011/12.

Okuhlinzekwa yisabelozimali

Kunyaka wezimali wowezi-2011/2012 isabelozimali ze-KZNDOH siyizi-R 24, 484,

855, 000. Lesi sabelo sikhombisa ukwenyuka ngezi-R 2, 368, 207, 000 noma

Page 39: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

39

ngamaphesenti ayi-11 uma kuqhathaniswa nesabelozimali esishintshiwe kowezi-

2010/11.

Imali

Umthombo wemali yeVoti 7: Ezempilo zinesibaelo esinemibandela esingaze

sifike kwizi-R 4, 434, 669, 000 kanye nokubekwa eceleni imali okungabelwana

ngayo eyizi-R 19, 986, 233,000.

Kulindeleke ukutba uMnyango wenyuse izimali zawo zisuke kwizi-R 162, 489,

000 ziye ku-R 227, 798, 000 kowezi-2011/12. Ukunyuswa okubhekiwe

kuhlobene nezimali zokuhlala nokudla zabasebenzi abasebenzisa izindawo

zokuhlala zoMnyango kanye nezimali ezikhokhwa yiziguli.

Uhlelo 1: Ukuphatha – R 344, 171, 000

Inhloso yalolu hlelo wukuhlinzeka ubuholi obunamasu nobunokweseka kanye

nokulawula kanye nokuphatha uMnyango wezeMpilo. Uhlelo luzolwela ukuthola

impumelelo kulezi zinto ezimqoka kulesi sikhathi sonyaka wezimali:

• Okumqoka koku- 1: Ukuphothula uHlelo lokuGuqula iMisebenzi/iSTP

• Okumqoka kwesi-2: Ukuqalisa ukusebenza uHlelo lokuKhawuleza

ukwenza ngcono ukulawula izimali kanye

Page 40: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

40

• Okumqoka kwes-3: Ukwenza ngcono ukuPhathwa kweZindaba

zaBasebenzi, izinhlelo kanye nezinqubo.

• Okumqoka kwe-4: Ukuqalisa ukusebenza kweSu lokuGuqula uLwazi

ngezeMpilo olufaka uBuchwepheshe, ukuLawulwa nokuQapha kanye

nokuHlola kweMininingwane.

Uhlelo 2: Imisebenzi yezeMpilo kwisifundakantolo R 11, 739, 824, 000

Inhloso yalolu hlelo wukuhlinzeka imisebenzi kwezempilo egcwele, edidiyelwe

kanye nenokuqhubeka (ukukhalima, ukugqugquzela, ukwelapha kanye

nokuhlenga) eyeyame ekuNakekeleni okuyisisekelo kwezeMpilo/i-PHC ngoHlelo

lwezeMpilo kwiSifundakantolo/ i-DHS).

• Okumqoka okoku-1: Ukuvuselelwa koHlelo lwezeMpilo

kwisiFundakantolo/iPHC.

• Okumqoka kwesi- 2: Ukuncishiswa ukuba khona kwegciwane lesandulela

ngulaza nokulawula izinga

• Okumqoka kwes-3: ukunciphisa ukuba khona kwesifo sofuba kanye

nokwenza ngcono imiphumela yaso.

• Okumqoka kwesi-4: Ukunciphisa ukushona ngezifo kanye nokufa

kwezinsana okuthintene nemidlezane ngokuqalisa ukusebenza “koHlelo

Page 41: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

41

oluwuChungechunge lwezeMpilo yoMama kanye nezingane olubhekise

kowe-2014.”

• Okumqoka kwesi-5: Ukwenza ngcono ukusebenza ngokuncomekayo

nezingabunjalo lwemisebenzi yezempilo.

Uhlelo 3: Imisebenzi ephuthumayo yezokwelapha R 926, 747, 000

Inhloso yohlelo lwesi-3 wukuhlinzeka ezithuthu kwabezimo eziphuthumayo,

kwezokwelapha, ukusindisa kanye nabezimo ezingaphuthumi (okukhethekile) kanye

nemisebenzi yokulawula izigameko eziyinhlekelele eSifundazweni.

Uhlelo 4: Imisebenzi yesibhedlela seSifundazwe – R 6, 366, 182, 000

Lolu hlelo lumiselwe ukuletha Imisebenzi yobuChwepheshe Jikelele yaseSibhedlela

okufinyeleleka kuyo, efanele nesebenza ngendlela encomekayo nenempumelelo

• Okumqoka okoku- 1: Ukuncishiswa kwemisebenzi yasesibhedlela

• Okumqoka kwesi-2: Ukwenza ngcono izingabunjalo nokusebenza

ngendlela encomekayo kwemisebenzi eKhethekile neyeSifunda

esiBhedlela.

Uhlelo 5: Imisebenzi yeziBhedlela eziMaphakathi - R 2, 473, 982, 000

Page 42: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

42

Inhloso yalolu hlelo wukuhlinzeka imisebenzi ngezigaba ezine onyakeni nethe

thuthu yezeMpilo

• Okumqoka koku-1: Ukuncishiswa kwemisebenzi yasezibhedlela

• Okumqoka kwesi-2: Ukwenza ngcono izingabunjalo nokusebenza

ngendlela encomekayo kwemisebenzi eKhethekile neyeSifunda

esiBhedlela.

Uhlelo 6: ISayensi yezeMpilo kanye noQeqesho – R 933, 442, 000

Ukuhlinzekwa kwamathuba okuqeqesha nawentuthuko kwabangaba abaqashwa

eMnyangweni

• Okumqoka koku-1: Ukuhambisana koqeqesho kanye nezidingo

zokwenziwa kwemisebenzi.

• Okumqoka kwesi- 2: Ukusungula iSu lokuPhatha uQeqesho

• Okumqoka kwesi-3: Ukuqalisa ukusebenza kweSu lomsebenzi ophakathi

nendawo

 

Uhlelo 7: Imisebenzi yokweseka ukunakekela kwezeMpilo – R 13, 971, 000

Inhloso yalolu hlelo wukunika imisebenzi emayelana nezamakhemisi

eMnyangweni.

• Okumqoka koku-1: Ukwenza ngcono ukuhambisana neziMiso nemithetho

yezamaKhemisi

Page 43: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

43

• Okumqoka kwesi-2: Ukwenza ngcono ukutholakala kwemithi.

• Okumqoka kwesi-3: Ukwenza ngcono izingabunjalo lemisebenzi

yezamaKhemisi.

Uhlelo 8: Ukulawulwa kweziNdow zezeMpilo – R 1, 686, 536, 000

Lolu hlelo lugxile ekuhlinzekeni izindawo ezintsha, ukwenza ngcono nokugcina

esimweni izindawo zezempilo nokulawula uHlelo lokuVuselela iZibhedlela kanye

neSabelo esinemibandela esihambisana nalokho.

• Okumqoka koku-1: Ukuguqula iMisebenzi yezeMpilo eSifundazweni

ngokuqalisa ukusebenza koHlelo oluhambisanayo lokuQalisa ukuSebenza

kweNgqalasizinda /i IPIP

• Okumqoka kwesi-2: Ukudala isimo sokusebenza eseseka ukwenziwa

kwemisebenzi

• Okumqoka kwesi-3: Uhlelo lokuVuselela iziBhedlela

• Okumqoka kwesi-4: Ukwenziwa ngcono kokuphathwa kweSabelo

sokuVuselela iziBhedlela, iSikhwama seMisebenzi yoMphenyi/umhloli

wokuShona okungaqondakali kanye neSikhwama seNgqalasizinda

ezifundazweni.

Page 44: UMBIKO NQUBO WESABELO ZIMALI WOMNYANGO WEZEMPILO …

44

Uma sisesbenza ndawonye siyozuza okukhulu.