uluslararasi tÜrk dÜnyasiŸu-karadenizde-kurt... · 2 uluslararasi tÜrk dÜnyasi kÜltÜr...

1

ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI KÜLTÜR ARAŞTIRMALARI

SEMPOZYUMU BİLDİRİLERİ 02-04 Haziran 2016 Priştine/KOSOVA

(SEMPOZYUM ÖZEL SAYISI)

Editörler: Prof. Dr. Mehmet AÇA

Dr. Mustafa AÇA

Eylül-2016 Yazıların dil, imlâ ve ilmî sorumluluğu yazarlarına aittir.

ISSN: 2149-3219

2

ULUSLARARASI TÜRK DÜNYASI KÜLTÜR ARAŞTIRMALARI DERGİSİ

ÜÇ AYDA BİR YAYINLANAN ULUSLARARASI HAKEMLİ DERGİ

INTERNATIONAL JOURNAL OF TURKIC CULTURE STUDIES INTERNATIONAL PEER-REVIEWED QUARTERLY JOURNAL

ИССЛЕДОВАНИЯ КУЛЬТУРЫ ТЮРКСКОГО МИРА РЕЦЕНЗИРУЕМЫЙ НАУЧНЫЙ ЖУРНАЛ, ВЫХОДЯЩИЙ РАЗ В ТРИ МЕСЯЦА

Sonbahar/Autumn/Падать - 2016 Yıl/Year/Год - 2 Sayı/Volume/Чиcло - 7 ISSN: 2149-3219

Sahibi / Owner / Владелец

Kültür Bilimleri Akademisi Ltd. Şti. Başak ŞAHİNBAŞ ÜÇÜNCÜ Editör / Editor / Редактор

Prof. Dr. Mehmet AÇA Koordinatör / Coordinator / Координатор

Dr. Mustafa AÇA Yayın Kurulu / Editorial Board / Редколлегия

Prof. Dr. Mehmet AÇA, Prof. Dr. Nanuli KACXHARAVA, Prof. Dr. İsmail KERİMOV, Prof. Dr. Darhan KIDIRALİ, Prof. Dr. Aynur KOÇAK, Prof. Dr. Mihai MAXİM, Prof.

Dr. Emine GÜRSOY-NASKALİ, Prof. Dr. Mustafa ÖNER, Prof. Dr. Elfina SİBGATULLİNA, Prof. Dr. Hatice ŞAHİN, Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ, Prof. Dr.

Nikolay YEGOROV, Prof. Dr. Alfiya YUSUPOVA, Doç. Dr. Galina MİŞKİNİENE, Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN, Dr. Nuran MALTA MUHAXHERİ

Redaksiyon / Redaction / Редакция Dr. Turgay KABAK

Yabancı Dil Editörleri / Foreign Language Consultant / Консультанты По Иностранным Языкам Dr. Badegül CAN-EMİR

Dr. Tuncer YILMAZ Yazışma Adresi / Correspondance Addres / Адрес Издательства

Dr. Mustafa AÇA Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü-

Trabzon /TÜRKİYE Tel: (0 462) 377 3586 / 0505 3785167 email: [email protected]

[email protected] Abone Bedeli / Subscription Price / Стоимость подписки

Yurt İçi / Interior /для граждан Турции: 60 TL Yurt Dışı / Abroad / для граждан других стран: 50 $

Başak ŞAHİNBAŞ-ÜÇÜNCÜ adına Vakıfbank Trabzon KTÜ Şubesi: TR050001500158007303255855

Posta Çeki: 12267296 Basım / Press / Типография

Eser Ofset-TRABZON

http://www.ruscasozluk.gen.tr/index.php?lang=tr&word=лето&submit=ok

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]

3

Hakemler ve Yayın Danışmanları / Referees And Advisory Editors / Рецензенты и Консультанты Издания

Prof. Dr. Kemal ABDULLA (Bakü-AZERBAYCAN) Prof. Dr. Ali AKAR (Muğla Sıtkı Koşman Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Ömür CEYLAN (İstanbul Kültür Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Şenol ÇELİK (Balıkesir Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Nilgün ÇIBLAK-COŞKUN (Mersin Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Necati DEMİR (Gazi Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. İsmail DOĞAN (Ordu Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Ülkü ELİUZ (Karadeniz Teknik Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Muharrem GASIMLI (Bakü Devlet Üniversitesi-AZERBAYCAN) Prof. Dr. İskender GIYLECEV (Kazan Fedaral Üniversitesi - TATARİSTAN / RUSYA

FEDERASYONU) Prof. Dr. Bilgehan Atsız GÖKDAĞ (Kırıkkale Üniversitesi - TÜRKİYE) Prof. Dr. Sadettin Yağmur GÖMEÇ (Ankara Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. İsmail GÖRKEM (Erciyes Üniversitesi - TÜRKİYE) Prof. Dr. Mahmut Esat HARMANCI (Kocaeli Üniversitesi - TÜRKİYE) Prof. Dr. Nurmuhammet HİSAMOV (Tataristan Bilimler Akademisi -

TATARİSTAN/RUSYA FEDERASYONU) Prof. Dr. Şakir İBRAYEV (Türk Akademisi-KAZAKİSTAN) Prof. Dr. Yuriy İSAYEV (Çuvaş Devlet İnsani Bilimler Enstitüsü-

ÇUVAŞİSTAN/RUSYA FEDERASYONU) Prof. Dr. Günay KARAAĞAÇ (İstanbul Aydın Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Sergei KARPOV (Moskova Molonsov Devlet Üniversitesi-RUSYA

FEDERASYONU) Prof. Dr. Zeki KAYMAZ (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Kuvanışbek KENJALİ (Şet Tilder Cane İşkerlik Karera Universiteti-

KAZAKİSTAN) Prof. Dr. Aynur KOÇAK (Yıldız Teknik Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Ayder MEMETOV (Kırım Tavrida Üniversitesi-KIRIM/RUSYA

FEDERASYONU) Prof. Dr. F. Gülay MİRZAOĞLU (Hacettepe Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Emine GÜRSOY-NASKALİ (Marmara Üniversitesi-TÜRKİEYE) Prof. Dr. Mehmet OKUR (Karadeniz Teknik Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Mustafa ÖNER (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Vitaliy RODİONOV (Çuvaş Devlet İnsani Bilimler Enstitüsü-

ÇUVAŞİSTAN/RUSYA FEDERASYONU) Prof. Dr. Tatyana PETROVA (Çuvaş Devlet Pedagoji Üniversitesi-ÇUVAŞİSTAN-

RUSYA FEDERASYONU) Prof. Dr. Alfina SIBGATULLİNA (Bilimler Akademisi – TATARİSTAN - RUSYA

FEDERASYONU) Prof. Dr. Hatice ŞAHİN (Uludağ Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. İbrahim ŞAHİN (Osmangazi Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Hatice ŞİRİN (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE)

4

Prof. Dr. Rüstem ŞÜKÜROV (Moskova Molonsov Devlet Üniversitesi-RUSYA FEDERASYONU)

Prof. Dr. Vahit TÜRK (Kültür Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Kemal ÜÇÜNCÜ (Karadeniz Teknik Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Kamil VELİYEV (İstanbul Aydın Üniversitesi-TÜRKİYE) Prof. Dr. Dursun YILDIRIM (Türk Kültürü Araştırma Enstitüsü-TÜRKİYE) Prof. Dr. Nuri YÜCE (İstanbul - TÜRKİYE) Doç. Dr. Mustafa AKSOY (Marmara Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Yevdakiya ANDREYEVA (Çuvaş Devlet Pedagoji Üniversitesi -

ÇUVAŞİSTAN / RUSYA FEDERASYONU) Doç. Dr. Metin ARIKAN (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Bülent BAYRAM (Kırklareli Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU (Ankara Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Mehmet ÇERİBAŞ (Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Baran DURAL (Trakya Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Abdülkadir EMEKSİZ (İstanbul Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Pervin ERGUN (Gazi Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Mehmet EROL (Gaziantep Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Abdülkadir GÜL (Erzincan Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Bülent GÜL (Hacettepe Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Osman KARATAY (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Galina MİŞKİNİENE (Vilnius University-LİTVANYA) Doç. Dr. Özkan ÖZTEKTEN (Ege Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Süheyla SARITAŞ (Balıkesir Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Ali SELÇUK (Erciyes Üniversitesi-TÜRKİYE) Doç. Dr. Lemara SELENDİLİ (Kırım Tavrida Üniversitesi-KIRIM/RUSYA

FEDERASYONU)

1

İÇİNDEKİLER

SEMPOZYUM PROGRAMI ................................................................... 5

SEMPOZYUMA KATILANLAR ............................................................. 10

SEMPOZYUM KURULLARI ................................................................. 13

BİLDİRİLER ........................................................................................ 15

TÜRKLERDE GÖLGE ALGISI ................................................................ 16

Mehmet AÇA

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE “KURT AĞZI BAĞLAMA” UYGULAMASI ÜZERİNE TESPİTLER .......................................................................... 26

Mustafa AÇA

TÜRK ŞİİRİNDE BİR MİSYONER OLARAK SARU SALTUK EFSANESİ VE PARADİGMASI .................................................................................. 35

Hasan AKTAŞ

TÜRKİYE TÜRKÇESİ YAZI DİLİNDE “TAKISIZ AD TAMLAMASI” YENİ BİR ADLANDIRMA MI? ............................................................................ 50

Sertan ALİBEKİROĞLU

FONOSTİLİSTİK AÇIDAN AKBAR RISKULOV’UN ŞİİRLERİ ...................... 61

Osman ARICAN

HADİ ATLASİ VE “AHİR ZAMAN İŞANI” ADLI ESERİ ............................. 77

Birsel ORUÇ ASLAN - Yusuf ÖZÇOBAN

GEÇMİŞTEN BUGÜNE TÜRKLERDE ÇEVRE BİLİNCİ ÜZERİNE BİR DEĞERLENDİRME ............................................................................. 91

Berna AYAZ

KOSOVA’DA OSMANLI ÖNCESİ TÜRK İZLERİ ..................................... 101

Cemal BAKO

KÜLTÜREL DEĞİŞİMİN GÖSTERGESİ GELENEKSEL ÇUVAŞ MEZARLIKLARI ...................................................................................................... 115

Bülent BAYRAM

POWER OF THE WORD GIVEN ON DRAMA OATH BY SAMI FRASHËRI 125

Valbona GASHİ-BERİSHA

2

ÜSKÜPLÜ İSHAK ÇELEBİ DİVANI’NDA ÇİZGİ DIŞI ÂŞIK TİPİ ................. 138

Funda BUGAN

KOSOVA TÜRK AĞIZLARINDA İSTEK KİPLERİ .................................... 150

Suzan D. CANHASİ

AHMET MİTHAT EFENDİ’NİN ROMANLARINDA YAŞANILAN COĞRAFYA: “BALKANLAR” ................................................................................ 162

Serap ASLAN-COBUTOĞLU

KIRGIZLARDA EFSUN (BÜYÜ) TEMELLİ DUALAR, İNANÇLAR VE UYGULAMALAR .............................................................................. 180

Mehmet ÇERİBAŞ

ESKİŞEHİR KENT KİMLİĞİNDE KIRIM TATAR MUTFAĞININ ETKİSİ ...... 207

Mehmet Emin DEDE - Mehmet Ali YOLCU

PRİZRENLİ TECELLÎ’NİN ŞİİRLERİNDE PRİZREN MANZARALARI .......... 215

Sebahat DENİZ

ÇAĞDAŞ KIRGIZ ÇOCUK EDEBİYATININ ŞEKİLLENMESİNDE SOVYET İDEOLOJİSİNİN ROLÜ ...................................................................... 227

Gül Banu DUMAN

LİTVANYA TATARLARI EL YAZMALARINDAKİ TÜRKÇE MİRAÇNAMEDE KARAKTERİSTİK SES OLAYLARI ........................................................ 237

Hüseyin DURGUT

TÜRK HALK MÜZİĞİNİN AKTARIMINDA ODA TOPLANTILARININ ÖNEMİ VE HARPUT “KÜRSÜ BAŞI” ÖRNEĞİ ................................................. 249

Savaş EKİCİ

KLASİK TÜRK EDEBİYATINDA ÇEVİRİ VE ADAPTASYON HİKÂYELERDE KADIN ............................................................................................ 258

Gülşah Gaye FİDAN

KOSOVA’DA DİL PLANLAMASI VE TÜRKÇENİN GÖRÜNÜMÜ ............. 271

Bilgehan Atsız GÖKDAĞ

SARI SALTUK GAZİ’NİN MASAL COĞRAFYALARINA SEYAHATLERİ ..... 292

P. Nurdan GÜMÜŞTEPE

3

RİZE YÖRESİNDEKİ OBUR VE CADI İLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR ÜZERİNE KARŞILAŞTIRMALI BİR İNCELEME ...................................... 309

Turgay KABAK

PREŞOVA VE BİLAÇ TÜRK AĞZINDA ŞEKİL BİLGİSİ ............................. 324

Bilinda KAMBERİ

XIX. YÜZYIL KADIN ŞAİRLERİNDEN LEYLÂ HANIM’IN DİVANI’INDA HZ.MEVLÂNÂ VE MEVLEVÎLİK ......................................................... 341

Tuğba KOYUNCU

ORTA ASYA’NIN YALMAVUZ/CELMOĞUZ’U İLE DOĞU KARADENİZ YÖRESİ’NİN GONCOLOZ’U ARASINDA BİR KARŞILAŞTIRMA .............. 351

Abonoz KÜÇÜK

KOSOVA’DA 1951 SONRASI TÜRK EDEBİYATININ GELİŞİMİ, "ROMAN VE HİKÂYE" ......................................................................................... 363

Elsev BRİNA LOPAR

LİTVANYA TATARLARINA AİT EN ESKİ EL YAZMALARINDAN KAZAN KİTABI (1645): İÇERİĞİ VE ÖNEMİ .................................................... 375

Galina MIŞKINIENE

KOSOVA TÜRKLERİNDE EŞ (PLASENTA) VE GÖBEK BAĞI İLE İLGİLİ İNANIŞ VE UYGULAMALAR ............................................................. 390

Nuran MALTA MUHAXHERİ

TÜRK DİLİNİN TANINMAYAN BİR YADİGÂRI: YİĞİTBAŞI AHMED ŞEMSEDDİN MARMARAVÎ’NİN USÛL-I VUSÛL-I İLÂHİYYE’Sİ ............. 395

Hasan ÖZER

KUTADGU BİLİG’DE TANRI VE TANRI’NIN ÖZELLİKLERİYLE İLGİLİ BİRLEŞİK YAPILAR ........................................................................... 406

Hülya SAVRAN

GEÇMİŞ-ŞİMDİ-GELECEK BAĞLAMINDA ALTAY TÜRKLERİ’NİN KÜLTÜREL DURUMU ....................................................................................... 416

Fatih ŞAYHAN

AZERBAYCAN VE ANADOLU’NUN KADIN DANSI EZGİLERİNDE MÜZİKAL ANALİZ ........................................................................................... 426

Gültekin ŞENER

4

TÜRKLERDEKİ EVLİLİĞE BAĞLI İNANIŞ VE UYGULAMALARDA EŞİĞİN YERİ ............................................................................................... 435

Aslı BÜYÜKOKUTAN - TÖRET

MAKEDONYA TÜRK TİYATROSUNDA ALİŞ OYUNUNUN FOLKLORİK UNSURLARI .................................................................................... 449

Serdar UĞURLU

BALKANLAR’DAN ANADOLU’YA TÜRK YAĞLI GÜREŞLERİNDE USTA-ÇIRAK İLİŞKİSİ ................................................................................. 468

Nursel UYANIKER

İRAN TÜRK FOLKLORUNDA TAKVİME BAĞLI RİTÜELLER ................... 479

Enver UZUN

EDEBÎ VE TARİHÎ BİR METİN OLARAK DEMİR BABA VİLÂYETNAMESİ 503

Kemal ÜÇÜNCÜ

KOSOVA’DA TÜRKÇE EĞİTİM TARİHİ, ÖĞRETMEN KADROSU VE SORUNLARI .................................................................................... 516

Orhan VOLKAN

ESKİŞEHİR KIRIM TATARLARI TEPREŞ ŞENLİĞİNDE SİYASİLERİN AÇIŞ KONUŞMALARI ÜZERİNE SÖYLEM ÇÖZÜMLEMESİ ........................... 531

Muhammed Emin YILDIZLI - Mehmet Ali YOLCU .............................. 531

TÜRKOLOJİ ARAŞTIRMALARINDA KOSOVA TÜRK KÜLTÜRÜ HAKKINDA TÜRKİYE’DE YAPILAN ÇALIŞMALARA DAİR BİBLİYOGRAFYA DENEMESİ ...................................................................................................... 539

Berk YILMAZ

PRİZRENLİ ŞEM’Î DÎVÂNINDA ATASÖZÜ VE DEYİMLER ..................... 557

Gökçehan Aysel YILMAZ

DİASPORA KİMLİĞİ ÜZERİNDE FOLKLORUN İŞLEVLERİ: ESKİŞEHİR’DE YAŞAYAN KIRIM TATARLARI ÖRNEĞİ............................................... 567

Mehmet Ali YOLCU

TÜRKÇEDE HALKLILAŞMA VE ŞERH-İ MANTIKU’T-TAYR ÖRNEĞİ ....... 576

Muhittin TURAN

SEMPOZYUM FOTOĞRAFLARI ......................................................... 586

Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi Sonbahar 2016 - 2 (7) [SEMPOZYUM ÖZEL SAYISI]

26

DOĞU KARADENİZ BÖLGESİNDE “KURT AĞZI BAĞLAMA” UYGULAMASI ÜZERİNE TESPİTLER*

Some Remarks on the “Wolf Jaw Strappıng” Ritual in the Eastern Black Sea Region of Turkey

Mustafa AÇA**

ÖZET

İnsan ve tabiat ilişkisi içinde insanın tabiata ait unsurlarla hakimiyet merkezinde giriştiği mücadelede tabiatın her biri unsurunun dinamik/canlı olduğuna inanılmıştır. Tabiata ait herhangi bir unsurun insan toplulukları üzerindeki etkileri bu düşüncenin bir sonucu olarak çeşitli uygulamalarla insan hayatına uyumlu hale getirilmeye çalışılmıştır. Takip edilebilen tarihi dönemlerden itibaren uzun süre hayvancılığa dayalı bir ekonomi ile hayatını sürdüren Türk halkları, hayvancılık etrafında zengin bir kültürel miras ortaya koymuşlardır. Merkezinde hayvanların bulunduğu inanış ve kabullerin önemli bir kısmı kadim inanış ve düşünüş kalıplarının unsurlarını taşımaktadır. Söz konusu inanışlar İslami döneme de taşınmış ve İslami bir hüviyette varlıklarını sürdürmüşlerdir.

Hayvancılık etrafındaki inanış temelli uygulamalar arasında kurt ağzı bağlama yolunda yapılan uygulamalar önemli bir yere sahiptir. Kurt ağzı bağlama, hayvanlar dağda veya yaylada kaybolduğunda, kurdun bu hayvanı parçalamaması ve hayvanların bulunup gelmesi için inanç gereği bu işi bilen ve okuyan kişiye yaptırılan bir tür uygulamadır. Türkiye’nin hayvancılıkla geçimini sağlayan pek çok yöresinde örnekleriyle karşılaşılan kurt ağzı bağlama uygulamalarıyla Doğu Karadeniz Bölgesi hayvancı toplulukları arasında da karşılaşılmaktadır.

Bu bildiride Doğu Karadeniz Bölgesinde sürülerin emniyetini sağlamak amacıyla gerçekleştirilen kurt ağzı bağlama uygulamalarının biçimleri, kökenleri ve güncelliği gibi konular üzerinde durulacaktır.

Anahtar Kelimeler: Doğu Karadeniz, Kurt ağzı bağlama, hayvancılık, ritüel

ABSTRACT

* Bu bildiri, TÜBİTAK tarafından 115K098 Numaralı “Türk Halk Bilimi ve Etnografyası Perspektifinden Giresun, Trabzon ve Rize Yöreleri Çobanlık Mesleği ve Hayvancılık Kültürü Üzerine Bir Alan Araştırması” adlı TÜBİTAK-SOBAG 3001 Projesi kapsamında desteklenmiştir.

** Dr. - Karadeniz Teknik Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü-Trabzon/TÜRKİYE


27

In mankind’s struggle for domination over the nature, the mankind has believed that the nature is a live and dynamic entity. Because of this belief, the effects of any element in the nature over the human societies have been compromised to be in harmony with human life through several means. Since the beginning of recorded history the Turkic peoples maintained living primarily rested on animal husbandry and stockbreeding, and thus left a rich cultural heritage around this economy. In this culture, animals have usually occupied the core place in their beliefs and lore. Some of these beliefs share the same characteristics as the other ancient beliefs and thought patterns. These beliefs survived into the Islamic period and continued their presence compatible with the Muslim identity.

Among the animal culture belief practices wolf jaw strapping has been of particular importance. This practice has been applied by those who were believed to be experts in the profession. This belief posits that when the cattle get lost in the mountains or pastures the ritual protects them from the attacks of the wolves as well as helps them return to their flock. The practice of wolf jaw strapping has been present in different forms in various parts of Turkey where animal husbandry constitutes a living. The stockbreeding societies of the Eastern Black Sea region are among these people who believe in this practice.

This presentation will introduce the different forms of wolf jaw strapping rituals, the origins of this practice and its modern versions in the Eastern Black Sea region, and its implications on protecting the lives of animal flocks.

Key Words: Eastern Black Sea region, wolf jaw strapping, animal husbandry, ritual

İnsan ve tabiat ilişkisi içinde insanın tabiata ait unsurlarla korunma, faydalanma ve hâkimiyet merkezinde giriştiği mücadelede, tabiatın her bir unsurunun dinamik/canlı olduğuna inanılmıştır. Tabiata ait herhangi bir unsurun insan toplulukları üzerindeki etkileri, bu düşüncenin bir sonucu olarak çeşitli uygulamalarla insan hayatına uyumlu hale getirilmeye çalışılmıştır.

Takip edilebilen tarihi dönemlerden itibaren uzun süre hayvancılığa dayalı bir ekonomi ile hayatını sürdüren Türk halkları, hayvancılık etrafında zengin bir kültürel miras ortaya koymuşlardır. Merkezinde hayvanların bulunduğu inanış ve kabullerin önemli bir kısmı, kadim inanış ve düşünüş kalıplarının unsurlarını taşımaktadır. Söz konusu inanışlar kaygı, ihtiyaç ve beklentilerin değişmezliğine bağlı bir şekilde


28

İslami döneme de taşınmış ve İslami bir hüviyette varlıklarını sürdürmüşlerdir. Biraz aşağıda ele alacağımız “kurt ağzı bağlama” da İslam öncesinden günümüze kadar gelebilen uygulamalardan biridir.1

Hayvancılık etrafındaki inanış temelli uygulamalar arasında kurt ağzı bağlama yolunda yapılan uygulamalar önemli bir yere sahiptir. Kurt ağzı bağlama, hayvanlar dağda veya yaylada kaybolduğunda, kurdun bu hayvanı parçalamaması ve hayvanların bulunup gelmesi için inanç gereği bu işi bilen ve okuyan kişiye yaptırılan bir tür uygulamadır. Türkiye’nin hayvancılıkla geçimini sağlayan pek çok yöresinde örnekleriyle karşılaşılan kurt ağzı bağlama uygulamalarıyla Doğu Karadeniz Bölgesi hayvancı toplulukları arasında da karşılaşılmaktadır.

Bu bildiride Doğu Karadeniz Bölgesinde sürülerin emniyetini sağlamak amacıyla gerçekleştirilen kurt ağzı bağlama uygulamaları amaçları, icracıları, içerikleri ve teknikleri açısından yorumlanmaya çalışılacaktır. Dinlik-büyülük uygulamalara dâhil edebileceğimiz “kurt ağzı bağlama”nın ne anlama geldiğini anlamak için hangi amaçlarla, hangi zamanlarda, kimler tarafından ve hangi yöntemlerle gerçekleştirildiği sorgulanacaktır. Bu uygulamalardaki dinlik ve büyülük unsurlarla kullanılan araç gereçler de ayrıca değerlendirilecektir.

Kurt ağzı bağlama (Doğu Karadeniz’de “sürü bağlama”, “sürünün yatağını bağlama” da denilmektedir), hayvancı toplumlar açısından yaşamsal bir öneme sahip olan koyun, inek türünden hayvanlar dağda veya yaylada kaybolduğunda, kurt ya da ayı gibi yırtıcı hayvanların bu hayvanları parçalamaması ve bulunup getirilmeleri için bu işi bilen kişilere yaptırılan bir tür uygulamadır. Kurt ya da ayı gibi yırtıcı hayvanların ağzını bağlamak amacıyla gerçekleştirilen bu işlem, geçici bir

1 Kurt ağzı bağlama uygulaması İslamiyet’ten evvel Türk halklarında vardı ise ki, öyle olduğunu kabul ediyoruz, İslamiyet’le bu inanç bazı ayetleri de kapsadığından yeni dinin giysilerine de bürünmüştür. Bıçak ağzı açıp kapamak düğüm atıp düğüm çözmek halk inançlarımızda büyü yapmak ve büyü bozmak bahislerinin konusudurlar (Kalafat, 2006: 276). Konuyla ilgili ayrıca bk. (Balaban, 2013: 14). Dini kitaplar satan kitapçıların yanı sıra tren garlarında, otobüs terminallerinde ve vapurlarda satılan küçük ebatlı dua kitaplarında, belli sayıda okunduğunda insanları köpekten koruduğuna inanılan duaya da yer verilmektedir. Köpek ağzı bağlamak için okunan Arapça dualarla kurt ağzı bağlamak için okunan dualar arasında hiç değilse amaç ya da işlev açısından bariz bir benzerlik söz konusudur.


29

uygulamadır. Uygulamayı gerçekleştirenler, yırtıcı hayvanların sadece kendi kaybolan hayvanlarına zarar vermelerini engellemeyi amaçlamaktadırlar. Gerçekleştirilen büyü, tehlikenin atlatılmasından sonra bozulmakta, yırtıcı hayvanların rızıklarından mahrum kalmalarının önüne geçilmektedir. Eski dönemlerde sürekli yapılan, bugün ise bazı çobanlar tarafından uygulanabilen kurt ağzı bağlama uygulamasının merkezinde, kurt başta olmak üzere yırtıcı hayvanların küçük ve büyük baş hayvanlara zarar vermemesi beklentisi vardır. Bu uygulamaya başvurulduğunda kurt gibi yırtıcı hayvanların sürülere saldırmayacağına ya da koyun ve ineklerin yaylada kaybolmayacağına inanılmaktadır. Çobanlar, yırtıcı hayvanlardan sürülerini koruyabilmek için yanlarında çoban köpeği ve silah bulundurabilirler, ancak bazen bu tedbirlere rağmen sürüde zayiat yaşanabilmektedir. Bu tedbirlerin yetersiz kaldığı durumları ortadan kaldırmak amacıyla halk tabiriyle nefesi kuvvetli, ilmi geniş hocalara ve yaşlı insanlara (Yusuf Dede, büyük ana vd.) kurt ağzı bağlama duaları okutulur. Çoğu zaman yaylaya çıkma tarihinden hemen önce “cinci hoca” tabir edilen kimseler tarafından çeşitli biçimlerde gerçekleştirilen bağlama işlemi sonrasında bazı görgü tanıklarının ifadesine göre kurtlar yaylada sürü içine girseler bile koyunlara dokunmadan uzaklaşmışlardır (KK-1)

Günümüzde hayvancılığın azalması, inanış ve düşünüş sisteminde görülen değişimler ve konuya hâkim hocaların azalması gibi sebeplerle unutulmaya yüz tutan kurt ağzı bağlama, yaylaya çıkmadan önce ve yayla döneminde olmak üzere iki dönemde yapılmaktadır. Yaylaya çıkma hazırlıklarının tamamlandığı dönemde gerçekleştirilen ilk uygulamada henüz sürülere zarar veren yırtıcı hayvanlarla karşılaşmayan sürü sahipleri, sürülerini böylesi kötü bir akıbetten korumayı amaçlarlar. Yayla döneminde gerçekleştirilen uygulamalarda ise yaylada kaybolan hayvanların bir sonraki güne sağ salim çıkmaları sağlanmaya çalışılmaktadır.

Yapanların ve yaptıranların kesinlikle işe yarayacağına inandıkları kurt ağzı bağlama uygulaması, Doğu Karadeniz bölgesinde çeşitli şekillerde gerçekleştirilmektedir. Bunlardan bazılarını şu şekilde sıralamak mümkündür:

1. Yaşlı bir kimseye (Yusuf Dede) bir metre uzunluğundaki ipe “Veşşems ü” duası okutulur, okunan ip ağzı kapatılan bir bıçağa (çakı) dolanır ve okunmuş ipe sarılan bıçak bir tabağın altına konulur (KK-2).


30

Dua okunurken açık tutulan çakının ağzı, dua bittikten sonra kapatılır. Bıçağın ağzının kapatılmasıyla kurdun ağzının bağlandığına ve hayvanları yemeyeceğine inanılır (KK-4).2

2. Yarım metre ip kesilerek bu ip üzerine dua okunur. Her bir dua okunuşunda ipe bir düğüm atılır. Bu düğümler dört adet olup, her bir düğümde hayvanların bulunduğu bölgenin dört bir yönündeki isimler söylenir. Böylece o bölge çember altına, yani korumaya alınmış olur ve o bölgede bulunan hayvanlara kurtların saldırmayacağına inanılır. (KK-3)

3. Bir ipe yedi defa “İhlâs” okunarak yedi düğüm atılır. Dört taraftan hudut gösterilir. Yedi kez düğümlenen ip akşamdan taşın altına konulur. Düğümlenip akşamdan taşın altına konan ipin düğümleri, yırtıcı hayvanların arayıp rızıklarını bulmaları için sabah erkenden çözülür (KK-5).3

2 Bayburt yöresinde çoban veya hayvan sahibi kurdun ağzını bağlatacağı kişinin yanına gelip derdini anlattıktan sonra hayvanın veya hayvanların hangi muhitlerde bulunabileceği konusunda bilgi verir. Bu bilgileri alan icracı, hayvanların bulunabileceği muhtemel muhitlerin adını zikrederek, o muhitlerde yaşayan yırtıcı hayvanların ağzını bağlamak niyetiyle Kur’an-ı Kerim’den ayetler okur. (Şems Suresi 91/26. Sure 1–15. Ayetler.) Daha sonra eline aldığı ağzı açık olan çakının ağzını, yine bir birkaç ayet-i kerime okuyarak kapatır. (Şems Suresi 14 ve 15. Ayetler) Böylelikle kurdun ağzı bağlanmış olur. Müteakip gün veya günlerde, kaybolan hayvanlar bulunana dek, bu bıçağın ağzı açılmaz. Hayvanlar bulunduktan sonra aynı kişi, yine aynı ayetleri okuyarak daha önce kapadığı çakının ağzını açar. Bunun nedeni daha önce ağzını bağladığı yırtıcı hayvanların ağızlarının bağını çözmektir. Çünkü yöredeki inanışa göre ağızları bu şekilde bağlanan yırtıcı hayvanlar, ağızlarının bağı çözülmediği müddetçe, hiçbir şey yiyemezler ve açlıktan ölürler (Oğuz ve Oral, t.y.: 41-42).

3 Necati Demir’in, www.karalahana.com (Erişim Tarihi: 23.12.2015)’da yayınladığı “Karadeniz Bölgesinde Kurt Ağzı Bağlama” başlıklı yazısındaki tespitlerine göre yaşlı birisi eline bir ip alarak “Kulhuvallahuahad” ve “Elham”, “Vessemcu” (Veşşems ü) dualarını okur. Her okuyuşta ipliğe bir düğüm atar. Üç düğüm olunca “Ben şu dağdan şuraya kadar bir sınır çizdim. Bu arada senin hayvanına bir şey olmaz, kurt da yemez.” der ve “Eğer sabah senin hayvan bulunup gelirse düğümleri çöz günaha gireriz.” der. İp evin bir köşesine bağlanır ve hayvanın bulunmasına kadar çözülmez. Yine Necati Demir’in tespitlerine göre sürüye kurt girmemesi için de kurt ağzı bağlattırılmakta, dua edilerek düğüm atılan ip hayvana takılmaktadır. Ancak yine de sürünün belli

http://www.karalahana.com/


31

4. Kaybolan hayvanların hangi sahada kayboldukları ve nerelere gidebilecekleri düşünülerek yere bir çember/daire çizilir. Çember/daire çizilirken dua okunur, yerlerin adları tek tek sayılır. Böylece bu saha içerisinde kalan hayvanların kurtlar ve ayılar tarafından yenmemesi için dua okunmuş olur.

5. Bir mendil açılır ve bu mendilin içine dua eşliğinde bir eşya, para yahut başka bir şey konulur. İçine bu tür nesneler konulan mendil düğümlenir. Bu düğümlenme, kurdun ağzının bağlı kaldığı anlamına gelir. Kurdun ya da ayının rızkının kesilmemesi için de hayvanlar bulunduktan ya da eve sağ salim geldikten sonra düğümlenmiş olan mendil dua eşliğinde açılır. Bu işlemi gerçekleştirenler kurdun ya da ayının ağzının yeniden açılmasını, başka yiyeceği hayvanlar varsa onları yemelerini, rızıklarının kesilmemesini isterler (KK-4).

6. İki adet ağaç kaşık dua eşliğinde kırmızı bir iplikle tersine bağlanır. Kırmızı iple bağlanan kaşıklar kapının üzerine çatıya sokulur (KK-6).

7. Hocaya muska yazdırılır. Muska yazdırmak için gidilen hocalar zaman zaman muska yazmaya kurtların rızıklarını engelleyebileceği endişesiyle yanaşmak istemezler. Hocadan alınan muska ile sürünün otladığı arazinin etrafında bilinen dualar okunarak dolanılır (KK-7). Yomra gibi bazı bölgelerde cami hocalarına yazdırılan muskalar, yırtıcı hayvanlar sürü yatağında yatarken gelmesinler diye dua eşliğinde sürünün yatağına bağlanmaktadır ki, bundan dolayı bu uygulamaya “sürü bağlama” ve “sürünün yatağını bağlama” da denilir (KK-11; KK-12)

8. Bat (ağıl) kurulduktan sonra çöp şiş gibi küçük iki adet çubuk ve bir adet de uzunca bir ip parçası alınır. Bu çubuklar ayrı bir biçimde elde tutularak batın etrafında Ayet-el Kürsi eşliğinde bir tur dönülür. Sure bittiğinde bu iki çubuk birbirine birleştirilecek bir biçimde düğüm atılır. Her bir turda sure okuma ile birlikte bir düğüm atılır. Bu böylece on sefer tekrarlanır. Bundan sonra çubuk bağlı bir şekilde güvenli bir yerde saklanır. Bu uygulama yapıldıktan sonra battaki hayvanlara yabani hayvanın saldırmayacağına inanılır (KK-8).

9. Koyunlar yaylıma gittikleri zaman koyunların durdukları ahırlara, damlara ip bağlanır. İpi bağlarken dualar okunur. Akşam vakti

bir kısmı kurdun rızkı olarak ayrılmaktadır. Kurt ağzını bağlayan hoca dahi ipi “Tanrı kurdun rızkını ayırmış.” diyerek bağlamaktadır.


32

koyunlar geri gelirken bu ip çözülür. İp, gece meydana gelebilecek tehlikelerden korunmak için ip tekrar bağlanır (KK-10).

10. İnek kaybolduğunda bir demir ateşe atılır. Böylece o ineği kurdun yemeyeceğine inanılır (KK-9)

11. Maçka Hamsiköy vadisindeki köylerde özellikle de Tonya, Şalpazarı, Akçaabat taraflarından gelenler tarafından kurt ağzını bağlamak, üç defa “Kulhuvallahu” okunduktan sonra,

Kurdu gördüm ağladım Ağzını burnunu bağladım Irak yerlere yolladım Malıma canıma dokunmasın Zigana Dağından arkaya yolladım

denilerek bir bez parçası iğne iplikle dikilir ve bir yere saklanır. Bu işlem üç defa şafak vakti yapılır. Bundan sonra kurtlar, hayvanları yiyemez diye inanılır. Tonyalılar kurt ağzını bağlamak işini yan yana bitmiş iki otu birbirine bağlamak suretiyle yaparlar. Bunu ayı, domuz vd. hayvanların tarlalarına zarar vermemesi için de yapmaktadırlar. (KK-13)

12. Hemşin’de yaşlı bir nine elinde bir çakıyla yüksekçe bir kayaya çıkar, hayvanların otlandığı yöne dönüp elindeki çakıyla daireler çizerek dualar okur. Daireler çizmesindeki sebep de o bölgedeki alana yabani hayvanların girmesini engellemektir (KK-14).

13. Köz okunur ve taşın altına konur (KK-15).

14. Artvin ve çevresinde gece sahipsiz olarak dışarıda kalan hayvanları kurttan korumak üzere “Tin” suresi üç kez “Besmele” çekilerek nefes almadan okunur. Ya bir bıçağın ağzı kapatılarak, ya da sal ipliğe düğüm vurularak kurdun ağzı bağlanır (Tokdemir, 1993: 262).

15. Şalpazarı Çepnilerinde hayvanın kaybolması durumunda hayvanın gidebileceğine ihtimal verilen bölge çevrilir. Bu alanın ortasına bıçak dikilir, saplanılır. Böylece çakalların ve kurtların ağzının bağlandığına inanılır (Çelik, 1999: 468).

Dinlik ve büyülük uygulamalarla biçimlendirilen bu tür işlemler sayesinde hayvanlar etrafında koruyucu bir zırh oluşturulduğuna inanılmıştır. Canlı ve cansız varlıklar etrafında dinlik ve büyülük uygulamalarla koruyucu bir zırh oluşturma arzusu ya da düşüncesi, insanlığın tarihi kadar eskidir. Din ve büyü içerikli uygulamalar sayesinde


33

elde edilen bu koruyucu zırh, canlı ve cansız varlıkları (buna onların barınakları da dâhildir) hem maddi (yırtıcı hayvanlar) hem manevi varlıkların (ruhlar, cinler, şeytanlar) saldırılarından korumaktadır.

Yukarıdaki örneklerden de anlaşılacağı üzere, kurt ağzı bağlamaya yönelik bu işlemlerin temelinde dinlik ve büyülük uygulamalar yatmaktadır. Hem dinlik hem de büyülük bir karakter arz eden bu tür uygulamalarda bıçağın ağzını kapatıp açmak, ipliğe düğüm vurmak, mendili düğümlemek, dua eşliğinde bir daire çizmek vd. büyülük; üç kez okunan “Tin” suresi, “Besmele”, muska yazmak vd. dinlik uygulamalardır. Bu tür uygulamalar sırasında kullanılan ip, bıçak, makas, demir, tahta kaşık gibi nesnelerin de büyülük işlevlere sahip olduğunu ayrıca belirtmeye gerek yoktur. Kötü ruhları da uzak tuttuğuna inanılan demir, makas ve bıçak gibi nesneler, uygulamayı gerçekleştirenleri Şamanik güçlere sahip olan kutsal demircilere kadar götürmektedir.

Dinle büyünün iç içe girdiği bu tür uygulamaları gerçekleştirenler, kaybolan hayvanlarının sağ salim geri döneceklerine, otlamaya giden ya da yatağında yatan hayvanlarının yırtıcı hayvanların (kurt, ayı vd.) saldırılarından korunacaklarına inanmışlardır. Bu inancın korunmasında ise bu tür uygulamaları gerçekleştirenlerin genellikle din adamı kimliğine sahip olmaları ayrıca etkili olmuştur.

Kurt ağzı bağlama işlemini gerçekleştirenlerin asıl amacı, kendi varlıklarını sürdürmelerinde yaşamsal bir öneme sahip olan hayvanlarını korumaktır. Bu işleme başvuranların amacı, Yaşar Kalafat’ın da ifade ettiği gibi, yırtıcı hayvanlara zarar vermek ya da onları ortadan kaldırmak değildir (Kalafat, 2006: 278). Kaybolan hayvanların sağ salim barınaklarına dönmelerinden sonra düğümlenen iplerin çözülmesi ve kapatılan bıçakların açılması, bunun en güzel göstergeleridir. Bölge insanlarına göre yırtıcı hayvanlar da tıpkı kendileri gibi rızık peşindedirler ve rızıklarından mahrum edilmemelidirler.

KAYNAKÇA

Yazılı Kaynaklar

TOKDEMİR, Hayrettin (1993), Artvin Yöresi Folkloru, Ankara.

KALAFAT, Yaşar (2006), “Türk Halklarında Kurt Ağzı Bağlama İnancı”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 20, s. 273-280.


34

BALABAN, Tuğrul (2013), “Kurt Ağzı Bağlama ve Dini Dayanağı Üzerine: Amasya İli Örneği”, Dede Korkut Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, S. 4, s. 12-17.

DEMİR, N. (t.y.), “Karadeniz Bölgesinde Kurt Ağzı Bağlama”, www.karalahana.com (Erişim Tarihi: 23.12.2015)

ÇELİK, Ali (1999), Trabzon-Şalpazarı Çepni Kültürü, Trabzon: Trabzon Valiliği İl Kültür Müdürlüğü Yay.

OĞUZ, Öcal - Oral, Zeliha (t.y.), Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Halk İnanışları-Nesneler ve Uygulamalar, Gazi Üniversitesi THBMER, thbmer.gazi.edu.tr/posts/download?id=12318 (Erişim Tarihi: 28.03.2016)

Sözlü Kaynaklar

KK-1: Ali Paşa Kürkan, 1960 Çavuşlu-Vakfıkebir, Okuryazar, Çoban.

KK-2: Zinnure Altun, Artvin 1967, İlkokul, Ev hanımı.

KK-3: Yüksel Seçkin, Artvin 1975, Lise, Teknisyen.

KK-4: Bekir Demir, Artvin 1960, Üniversite, Yönetici.

KK-5: Celal Parlak, Sürmene 1952, Okuryazar değil, Çiftçi.

KK-6: Hüseyin Yılmaz, Çanakçı 1957, İlkokul, Emekli.

KK-7: İsa Akgül, Trabzon 1940, Okuryazar, Çoban.

KK-8: Hüsnü Baykan, Tonya 1972, İlkokul, Serbest.

KK-9: Zehra Cebeci, Düzköy 1938, Okuryazar değil, Ev Hanımı.

KK-10: Ali Genç, Vakfıkebir 1930, Okuryazar değil, Çoban.

KK-11: Muhammet Ali Emiroğlu, Yomra 1980, İlkokul, Çoban.

KK-12: Hüseyin Aktaş, Trabzon-Yomra 1956, Okuryazar değil, Çoban.

KK-13: Adnan Durmuş, Maçka 1952, Üniversite Mezunu, Emekli Ziraat Teknisyeni.

KK-14: Şakir Aksu, Rize 1965, Üniversite Mezunu, Memur.

KK-15: Hasan Çakmak, 1969 Giresun, İlkokul, Çoban-Kasap.

http://www.karalahana.com/

uluslararasi tÜrk dÜnyasiŸu-karadenizde-kurt... · 2 uluslararasi tÜrk dÜnyasi kÜltÜr...

Documents