uluslararasi hz. nuh ve dagi sempozyumu international...

ULUSLARARASI HZ. NUH VE CUDİ DAGI SEMPOZYUMU

International "Noah and Judi Mountain" Symposium

27-29 EYLÜL 2013 ŞIRNAK

Editörler

Doç. Dr. Harndi GÜNDOGAR

Yrd. Doç. Dr. Ömer Ali YILDIRIM

Yrd. Doç. Dr. M. Ata AZ

Ezidi İnanç Esaslarında Hz. Nuh (Su)Tufanı ve Söylenceleri Ramazan ERGİN*

_Giriş

Bildirinin konusu Nuh Tufanının Ezidi yaradılış efsanesi ile ilişkisidir. Ezidi ya-radılış efsaneleri kutsal kitapları yanında ilabilerin önemli konularından birisidir. Bu nedenle konu daha az bilinen Ezidi ilahileri merkeze alınarak işlenmiştir.

Ezidi inançları ve uygulamalarında yaratılışla ilişkili olarak Ezidi topraklarının ve bu toprakların kuşattığı alan içerisindeki toprak ve su gibi temel unsurların önemi birincil konumdadır. Bu nedenle Nuh ve Tufanın anlamı da Ezidi kutsal çemberi (alanı) çerçevesinde şekillenmektedir.

Ezidi inanç ve uygulamaları sır kabul edilen kutsal metinler üzerinden biçim-lenmektedir. Bu nedenle Nuh Tufanına ilişkin hususlar da sır inancıyla doğrudan ilişkilidir. Bu durum Ezidi sır metinleri üzerinden yapılan araştırma ve incelemele-ri etkilerken sonuçları kısıtlamakta ve sınırlandırmaktadır. Dolayı&"ıyla Ezidi inanç ve uygulamalarının kendi iç anlamını yakalamayı zorlaştırmaktadır. Bu sorunu bir nebze olsun aşmada Ezidi ilahileri ve söylenceleri ve Laleş'teki yerinde gözlem ve görüşmeler değerlendirilmiştir.

Bahsedilenler doğrultusunda konu "Ezidi Sır Metinleri': "Ezidi Yaradılış Efsanesi ve Nuh Tufanı': "Ezidi Yazılı Kutsal Metinlerinde Yaradılış, Sır Metinler ve Reenkar-nasyon" ve "Tufan Sonrasından Günümüze Yerleşim Alanlarının Adları" başlıkları altında ele alınmıştır.

Çalışmada Ezidi kutsal metinleri, Nuh Tufanı ve Ezidi söylenceleri barındırdığı her şeyiyle kutsal bir anlam içeren Ezidi coğrafi alanıyla bir bütünlük oluşturduğu sonucuna ulaşılmıştır.

I- Ezidi Yaradılış Efsanesi ve Nuh Tufanı ilişkisi Ezidi Yaradılış ilahisi'ne ( Qewle Zebuni Meksur) 1 göre kainatın yaratılışı şöyledir:

'~ah kainata seslendi. Kamat sıçrayıp hareketlendi. Her yer su ile kaplıydı. Allah'ın Sır'rı Kandil'e gittiği ve mayayı su okyanusuna attığı zaman bu dünya maya tutma-mış yağurt gibi oldu. Toprak olmadı. Yeryüzü uymadı. "Toprağın oluşum öncesinde yeryüzünün "Beni yılda üç defa beşeriyetın günahlarından temizlemezseniz kaynaşmam:' isteğini ileten dört meleğe Allah: "Kararınıdır: Yılda üç defa beşeriyetın gü-nahlarından arınacaksın:' der.

Yeryüzünün kaynaşmasından sonra sadece kırmızı toprak oluşur. Kamatta olu-

• Araştırmacı-Yazar, Öğretmen. 1 http:l/www.youtube.com/watch?v=yaFynSMcRoA (Temmuz 2013)

ULUSLARARASI HZ. NUH ve CUDI DAGI

SEMPOZ\'UMU

169

170

Ezidi İnanç Esaslarında Hz. Nuh (Su) Tufanı ve Söylenceleri 11

şan çorak kırmızı toprakları üzerinde dört meleği ile ve "merkeple uçan'' dört etrafı dolaşan Allah'ın "hak yerdir" dediği alanın üzerinde dururlar. Oraya bütün canlılardan (bitki-hayvan-insan) önce mekan iner. Sayılı tam kırk (40) yıl sonra yeryüzüne Laleş (mekanı) iner. Laleş oluştuğunda ve Muhabbet nurunun Sır'rı-kubbesine vur-duğunda yeryüzü şenlenir ve renklere bürünür.

Bugüne kadar Allah ve melekleri ile yeryüzünün akdi-antiaşması vardır. Ne zaman yeryüzü üstünde kötülük yapılırsa, insanlık ve merhamet kalmazsa yeryüzü mutlaka Allah katında şikayet eder ve bedelini· ister. Bu bedel mutlaka "Su Tufanı" ya da felaketlerle zarar görme şeklinde olur. Nebi Nuh tufanı su tufanı şeklinde olan bedellerden birisidir. Nuh tufanı haricinde bedel anlamlı başka tufanlar da olmuştur.

N ebi Nuh zamanında beşeriyet ile birlikte kötülükler de çoğalır. Yeryüzü bu kö-tülüklerin bedelini melekler vasıtasıyla Allah nazarından ister. Kötülük oranında Su Tufanı, felaket ve zarar da büyük olur.

Bütün yeryüzünü kaplayan Nuh Tufanı için Ezidiler "Tufan suyu kalktı" (Ava Tufane rabu) ifadesini kullanırlar. Su tufanı gibi felaketlerle temizlenme bedelini yer-yüzü, Allah'tan istediğinde bütün sular bulanıklaşırken bir tek Laleş'te bulunan ve bütün canlılığın-insanlığın mayası olarak görülen Beyaz Kaynak Su (Kanya Spi) ber-rak kalır. Ezidi ilahilerinde bu suyun kutsal yönleri "Laleş'in eskiliği Beyaz Kaynak Su'dur. Yeryüzünün mayası Beyaz Kaynak Su'dur:' sözleriyle ifadesini bulur. Bu su Laleş'te yüzeye yakın bir yamaçta üstü kapalı bir kuyudan ç:ılaıJ:. Yeni doğan Ezidi çocukları dine yeni girme anlamında Beyaz Kaynak Su'da mühürlenirler. Ayrıca mü-hürleme, günahlardan arınma (tövbe) anlamında tekrarlanan bir ritüeldir. Mühürle-me Ezidilerce "mühür yapma'' anlamında mohrkirin diye isiınlendirilir. Mühürleme töreni ile aday Ezidilerin yer aldığı "beyaz nokta''ya (niqta spi) dahil olur. Bu törende şeker ve para dağıtılır. Genetik ve inançsal anlamda Ezidi olmayanlar bu su kayna-ğına giremezler. Bunun sebebi Ezidi olmayan birisinin kutsal suyu görmesi, ona do-kunmasının dahi "günah'' kabul edilmesidir. Çünkü suyun bu şekilde kirleneceğine inanırlar. Dolayısıyla kutsal suyun bulunduğu alan özenle korunmaktadır. (Hecci XweQ.eda, Kişisel Görüşme, 20 ı ı)

Toprağın yüzeyine iki ayrı kanalla akan Beyaz Kaynak Su'yun sol kanalın aktığı havuzda bayanlar, sağ kanalın aktığı havuzda ise erkekler mühürlenir. Mühürleme ritüeli tekrarlanan bir uygulamadır. Kişi ölünceye kadar koşulların uygunluğu ora-nında yılda en az bir kez günahlardan arınma amacıyla mühürlenir. Bunun temel nedeni "beyaz nokt~~a ~ınmış bir şekilde kalmak içindir. Ezidi yönetici, ruhani ve muritle bu temizlik ve arınmanın sembolu- kutsal gün ve ayinlerde tamamen beyaz elbiseler giyerler. (Hecci Xwededa, 20 ı ı)

Mühürleme ritüeli Laleş'te görevli ruhani tarafından aday üzerinde icra edilir. Ruhani bir taraftan sesli olarak '1\llah'ın ve Şeyh Adi'nin eliyle!" (Deste Xwede u Şex

ULUSLARARASI HZ. NUH ve CUDİ DAGI

SEMPOZVUMU

11 Ramazan Ergin

adibit) sözünü ifade ederken diğer tarafta avucunun içine aldığı kutsal suyu adayın başına serper. Bu, ardarda üç defa uygulanır. (Hecci Xwededa, 201 1) _

Laleş'e gelerneyen bütün akraba, eş, dost, komşular için erkek havuzunun he-men yanında bulunan ve üstü demir çubuklarla örtülü küçük kaya parçasının üs-tüne -bu suyu avuçları ile birer defa dökerek onlar adına da mühürleme vazifesini görmüş olurlar. Ezidi inanç sisteminde bireyin Kutsal Su ile arınması ile yeryüzünün Su Tufanı ile kötülüklerinden arınması arasında tanrısal bir döngü ve arınma olarak görürler. Kendilerinden olan ve Ezidi inanç esaslarının gereğini yapmamış ya da başka inançlarla ilişki kurmuş kişiler "siyah nokta'' veya "kara leke" (niqta reş) alanına girmiş kabul edilirler. Dolayısıyla Ezidi toplumundan dışlanacak günahlı alana gir-mişler anlamına gelmektedir. (Hecci Xwededa, 2011)

Kamatın ve canlıların oluşumunda Allah'ın kutsal tini olarak gördükleri Beyaz Kaynak Su için kamatın yaradılışından günümüze sayısız tufanda bir tek yeryüzünde bu suyun pir u pak kaldığına inanılır. Bütün kaynak suların mayası olarak görülen Laleş'teki beyaz suyun karıştığı toprağı da şifa kaynağı olarak kabul ederler. Bu ne-denle toprağı yemek, yaraları iyileştirici olarak vücuda sürmek gibi uygulamalar söz konusudur. Ayrıca, özellikle Şeyh Adi'nin mezar toprağı kutsal su ile karılarak misket büyüklüğünde kurutıılur. Bunlar evlerinde ve üstlerde muska amaçlı olarak taşınırlar.

Her Yedi-On iki yılda bir büyük bir Su Tufanı olduğunu söyleyen Ezidiler bu suyu "evvel ve ahir" olarak değerlendirirler. Ezidiler, Nebi Nuh'un Tufan sonrası ge-misinin indiği kabul edilen alana "geminin durduğu su kaynağı" anlamında "Esivne" . (Byn Sifne) derler. Bu alan tel örgülerle çevrilidir. Ancak son dönemlerde içine evler de inşa edilmiştir. Bahsi geçen bu alan, kaynak suyu ve toprağı ile kaşıntı, yara gibi hastalıklara iyi geldiğine inanılan bir vadidir. Bu vadide bulunan kereste ve çivi gibi maddelerin Nuh'un Gemisinin kalıntıları olduğu kabul edilir. (Babe Şeyh, Kişisel Gö-rüşme, 2011)

Irak Kürdistan' ı Dihok kentinin Şeyhan kasabası Laleş ile Ezidi köylerine çok ya-kındır. Beyazid ilçesinden Viranşehir'e, Mardin'den Musul'a kadarki alan Ezidi kutsal toprakları içerisinde kabul edilir. Bu inançlarından dolayı İranlılar-Yahudi, Hıristiyan ve Müslümanların saldırıları karşısında bir kısım Ezidilerin ölmemekiçin on-ların dinlerine geçtiğini, sadece Osmanlı döneminde kendilerine yüz yirmi üç sefer düzenlendiğini anlatırlar. (Babe Çavış, Kişisel Görüşme, 2011)

Ezidi genetik kast sisteminde geçişlerin ve evliliklerin kendi inançlarınca müm-kün olmadığı gibi dışarıdan biriyle evliliğe, hatta kendilerini açık edecek her türlü ilişkiye dahi hoş bakamıyotlar. İç inanç disiplinini sağlamak, başka inanca geçişi en-gellemek ve dışarıdan saldırıları azaltmak için Ezidi inancına kimseyi almadıklarını söylüyorlar. Ancak "mürit" olarak inancı benimsemenin uygun koşullarda mümkün olduğu ifade edilınektedir. Büyük Su Tufanı ve felaketlerle gark olan insanlığa ge-


SEMPOZVUMU

171


len ehl i kitap sahibi peygamberler (Hz. İbrahim-İsa) ve evliyalar (Hallac-ı Mansur, Şeyh Abdulkadir-i Geylani) bir tür reenkarnasyon inancıyla beyaz nokta sınıfından değerlendirirler. Her Ezidi inananın bir şeylıi, piri ve "alıiret için çlverme kardeşi" (destbirake axrete) olmak zorundadır. Zaman içinde genetik manada kadim ruhani ailelel' içinde emir (mir), bey (beğ) sıfatlı idareciler ve onlara bağlı ağaların yanı sıra ilahi okuyucular (qewwal), kahin özelliği olan koçekler bulunmaktadır. Laleş merkez-li kutsal alan sınırları yaşamsal anlamda olduğu kadar genetik anlamda da dokunul-maz, değiştirilemez iç yasaklı alanları da barındırır.

Yine bu yedi ayrı meleğin soyundan geldiği söylenen ve Laleş'te bu aileleri temsi-len oluşturulan boş mekanlar vardır. Bu mekanların Hesani, Adani, Kettani vb ailele-rin kutsal alanlarıdır. Ancak genetik kadim şeyh ve pir aileleri ancak kendi sınıfında biriyle evlenebilirler. Bunlar için dışarıdan, mesela mürit soylarından biriyle evlilik-leri kesinlikle yasaklaıımıştır. Her genetik kast kendi içinde evliklerini sürdürmek zorundadır. Bu nedenle farklı etnisite ve inançlardan kişilerin bu inancı benimsernesi durumunda bu ruhani ve yaşamsal kastı kabullenmesi kutsal sırra ve yaşama ayak uydurması gerekmektedir.

Ezidi takvim ve ay adları "ÇiZ rojen çile havine, çiZ rojen çile ziyistane'' Kırk gün Yaz kırkı, kırk gün Kış kırkı sadece ruhanilere farz olan oruç aylarında Ezidiler yaz kırkında oruç tutan şeyh ve ruhanileri ziyarete gelirler. Bu oruç ve kırk sayısı, Tufan-

172 daNebi Nuh gemisinde kırk erkek ve kırk kadın bulmaktadır. Bu kırk erkek kırk peygamber sırasındalar. Gemide bulunan kırk peygamber hatii:ma· ruhaniler oruç farzını yerine getirirken muritler onların ziyaretine gelir. Padişaıııızın bin bir adı var. İbrahim Halil demişti: Güneş, Ay, Yıldızlar, Ezdiliği tanımıştır. Bunlar Allahın (Xu-da-Huda) adlarındandır. Nuh demiş Rab, İbrahim Halil Demiş Huda, Nebi Musa demiş El, İsa demiş İli, Ella, Muhaııımed demiş Ella, Allah. Allah'ın adları bunlardır. Ezidi inancına göre Ezidiler Arı ırkından gelmektedir. Allah bütün semavi dinlerden önce Ezidiliği yaratınıştır. Alfabesi, ibadet dili, ilahi, dua ve beyitleri Kürtçedir. Kürt-çe d.i:qi:nıizde ibadet ederken aynı zamanda kadim kültüründe yaşatınış oluyoruz. İki şeyi, Eski dini ve Kürt dilinin kültürünü yaşatıınş oluyoruz. ( Qewwal Şex El o, Kişisel Görüşme, 20 ll)

II- Ezidi Sır (Sur) Metinleri

Ezidiler kendilerini Ehl-i Kitap sayarlar ve bütün kainatın ilk metinleri arasında Mizhef a Reş ve Ki tab i Cilva( e )'yi yerleştirirken kutsal kitap olarak kabul ederler. Bu kitapların kendine lj~s alfabesi vardır. Bu coğrafyadaki mevcut alfabelerden farklıdır. Ezidi alfabesi ile Kürtçe sır metinleri yazılmıştır.

Ezidi sır metinlerinin bütününe qewl de denir. Qewl sözcüğü, insan ile Allah arasındaki antlaşmayı kapsayan tanrısal söz anlamını barındırır. Bunların bir kısmı deşifre edilerek yaygınlaştırılmıştır. Böylece Mıshefa Reş ve Kitabı Celve gibi özel

ULUSLARARASI HZ. NUH ve CUDI DAGI

SEMPOZVUMU

11 Ramazan Ergin

isimleriyle anılan bu yazılı metinler Ezidi kutsal kitapları olarak bilinir hale gelmiştir. Ezidi sır alfabesi ile yazılmış olan bu metinlerin şimdiye kadar Kürtçenin Soran ve Kurınanç lehçeleriyle yazılanları kısmen deşifre edilebilmiştir. Sır alfabesi ya da Ezidi kutsal alfabesinin dışında günümüze kadar gelen Arapça dilsel işaretlerle Kürtçenin yanı şıra Arapça ve Farsça nüshaları da bulunmaktadır.(Geniş bilgi için şu eserin

tamamına bkz. Bittner 1913:).

Qewl diye isimlendirilen Ezidi metinlerinin önemli bir kısmı yazılı metinlerin ana çerçevesini çizdiği ve anlamını belirlediği sözlü olarak aktarılanlardır. Bunları ilahiler şeklinde isimlendirrnek mümkündür. Ezidi ibadetlerinde ve ritüellerinde okunan ve dua ve beyitler şeklinde olan Ezidi ilahileri, sadece Allah dostu denen okuyucular (qewwal) tarafından Ezidilere okunabilir. Bu nedenle diğer Ezidilerce ve inancın dışındakilerce alfabenin bilinmesi ve metinlerin okunınası vb. günah ve yasaktır. (Qewwal Şex Elo, Kişisel Görüşme, 2011) Bu yasağın en geniş ifadesini Ki-tabı Celve'de bulmak mümkündür. Buna göre: "Size verilen bilgiyi saklayın. Sır'larımı saklayanlar vaatlerime nail olurlar. Kitaplarımızı başkalarına vermeyiniz. Sonra ha-beriniz olmadan değiştirirler ve kaybederler. İsim ve sıfatlarımı zikrejmeyin. Çünkü yabancıların ne yapacaklarını bilemezsiniz."(Turan 1986: 162)

İlahiler günümüzde kısmen kayıt altına alınmaya başlanmıştır. Diasporada ya-şamak zorunda olanlar için yazıya dökme çabaları bulunmaktadır. Bazı ilahiler çe-şitli Ezidi web sitelerinde mevcut olmasına rağmen derleme çalışmaları halen sür-dürülınektedir.2 Ezidi sır alfabe ve metinleri üzerine çok şey söylenmesine rağmen bu metinleri yakından görmüş ve bilen insan sayısının azlığı metni daha bir değerli kılmaktadır.

Geçtiğimiz yüzyılın başında Avrupalı araştırmacıların ele geçirdikleri ve bir nüshası İngiltere British Müzesi'nde olan metnin üzerinde Dr. Maximilian Bittner'in akademik çalışması dikkate değerdir. Ancak bunun dışındaki çalışmaların bilimsel değeri, ilk öngörüler (Süryani-Arap metinler) üzerine inşa edildiğinden dolayı tartışılabilir konumdadırlar. Bu çalışmaların bilimsel değerini tartışılır kılan diğer önemli bir etken de Kürtçenin herhangi bir lehçesini bilen ve herhangi bir akademik disiplini kavramış, herhangi bir inancın penceresinden hareket etmeyen kişilerce ele alınmış olmamaları dır.

Kürtlerin içinde bulunduğu gerek inanç ve gerekse yaşamsal koşullarda bulunu-lan parçaların gelişmişlik düzeyi oranında eğitim görmüş Kürtler geçtiğimiz yüzyılın ikinci yarısından sonra politik inkarcılığın karşısında geliştirilen ideolojik mücadele algılarının gölgesinde bili:rr.ı, sanat, edebiyata yönelmişlerdir. Bu iç ve dış nedenlerle gecikmiş aydınlanma sürecinde Ezidi inancı ile ilgili batılı oryantalistler ile Türkiye, İran-Irak, Suriye, Lübnan ve Mısır'da Arap-İslam inancının etkisiyle doğulu şarki-

2 htt;p:flwww.lalish.def. (Temmuz 2013); htt;p:flwww.kaniya-sipi.de/kurdish/kovaralalish24-0Z.htm (Temmuz 2013)


SEMPOZ\'UMU

173

174

Ezidi İnanç Esaslarında Hz. Nuh (Su) Tufanı ve Söylenceleri Iii

yatçılar konu ile ilgili kendi inanç pencerelerinden sayısız bilimsel değeri tartışılır çalışma yürütmüşlerdir.

Konunun zorluklarını aşabilmenin bir öteki yolu da bilişim çağında gerek Irak Kürdistanı Dıhok kentinde bulunan Ezidi kültür merkezi (Bingeha Laleş) ve Avrup~da yaşamak zorunda bırakılan Ezidi aydınlarının Tipen Sır'rı alfabesi ile ga-zete çıkarmaya başlamalarıdır.(Davud Murad, Kişisel Görüşme, 2011)

III- Ezidi Kutsal Çemberi İçinde Yer Alan Nuh ve Tufan lle llgili Yerleşim Yerleri ve Adları

Farklı kutsal metinlerde Hz. Nuh'un gemisinin indiği söylenen Cudi, büyük-kü-çük Ararat, Sıncar dağları E:t;idi kutsal sır çemberinin genetik ve coğrafi etki alanının içinde değerlendirilirler. Kendi içiiıde ve dışında sadece çember içinde çember oluştururken her çemberin kendi hakimiyet, dokunulınazlık, etki alanının öteki çem-beriere geçişi ve geriye dönüşü mümkün görünmemektedir. Kutsal mekan Laleş'in içinde asıl ve en küçük çember öteki büyük çemberierin merkezini oluşturmaktadır. Mevcut coğrafi alanların ve üzerinde yaşayan aşiret adlarını farklı adlandırmaları dikkate değerdir. Su tufanını merkeze Alan Ezidi öğretileri Hz. Nuh ve ardıllarının adını fazla merkez almamaktadırlar.

Nebi Nuh'un gemisinin indiği yer ve etrafında oluşturulan yerleşim alanlarına verilen adlar dikkate değerdir. Nebi Nuh'un gemisinin>indiği coğrafi yer Şeyhan-Laleş ile Ezidilerin çoğunlukla yaşadığı Sencer (Şengal) Dağı yaklaşık üç yüz elli kilo-metre mesafededir.

Tarihin farklı dönemlerinden geçtiğimiz yüzyıl öncesine kadar imparatorluklar ve onların yayılma cı inançları söz konusu olan Ezidi coğrafyasında hem fetih hakkını hem de temsiliyet ve teslimiyet hakkını kendilerinde görmelerine yol açmıştır. Güç, iktidar ve temsiliyetlerini alfabe, inanç ve aidiyet sembolleri ile ritüel ve kavramları üzerinden dayatınışlardır.

ıvı;ezopotamya, tarih boyunca savaş sanatı tarihini kuranlarca kuşatılmıştır. Bu kuşatıiıa dünyanın hemen tamamı üzerinde kurgulananlar kadar geniş bir boyutta olmı,ıştur. Mezopotamya'yı emperyal amaçlar için çekici kılan temel neden bereketli ve korunaklı bir coğrafya olmasıdır. Ovaların etrafını kuşatan dağlardan akan nehir ve kaynak suları yaşama bereket katmaktadır. Ayrıca tek tanrılı inançların kutsal dil ve alfabeleri ile yazılan kutsal metinlerine konu olan bu coğrafyanın ikinci Adem Hz. Nuh'un gemisinin indiği ve yaşamı yeniden başlattığı alan olarak kabul edilmesi söz konusudur.

Tarihte ilk defa evrensel anlamda bütün kavimler ve kaynaklarında "Su Tufanı"ndan bahsetmeleri gözleri bu coğrafyada yaşayanların ardıllarının merak edilmesi ve kendi kutsallarının izine yöneltrniştir. Bu nedenlerle bilinen en eski Ezidi yerleşim alanlarının adları (Heştan-Heştikan) Seksen-Seksenler, Hint, Fars, Kürtle-


SEMPOZVUMU

111 Ramazan Ergin

rin (Awesti-Sanskrist alfabe) kullandıklan rakamlarm isimleriyken (Sefin-Sefine-Eyn Sıfn'e, Esifne) Sami geleneğe bağlı dillerde (İbranice, Süryanice ve Arapça gibi) de gemi çeşmesi anlamına gelmektedir.

"Ex-Ax" toprak-yurtluk anlammda kullanılan günümüze "Şehr Nex" Şırnak ili için kullanılırken yakın yerleşim alanlarının benzer "Ex-Ax" eki alanlar Ezidi-Yahudi-Keldani Mesihi-Müslüman Kürtler tarafından hala aynı adlarla adlandırılmaktadır. Bunlara Şernex, Hewrex, Nerex, Hezex, Kewex, Zinarex, Erzanax, Mize-zex, Mazizah, Hexe, Helexe, Herdex, Şax, Şenırex, Darax gibi yerleşim adları örnek olarak verilebilir. (İskender Debasso, Kişisel Görüşme, 2012)

Türkiye sınırlan içinde kalan Ezidi yerleşim birimlerine Mardin-Midyat-Hakkari bölgelerinde daha sıklıkla rastlanılmaktadır. Son yıllarda boşaltılan Ezidi köylerinin İslam dışı inanç salıibi olan Ermeni ve Süryani Hıristiyan köylerine yakın ve iç içe olması durumu anlaşılır kılmaktadır.

Sonuç

Bu çalışmada Ezidi kutsal alan ve uygulamalannın Ezidi yaşamını, bireyin ha-yatını şekillendirirken kainatm ve Tufan'ın oluşum öncesi ve sonrasında yaşamı var eden ve arındıran tanrısal sır-su-mekan üçgeni üzerine kurulu olduğu görülmüştür.

Kutsal Mekan (Laleş), Kutsal Su (Kanya Spi) ve Kutsal Tufan (lar) (Ava Tofane) ilişkisinin kesintisiz bir döngü içinde gerçekleştiği ve inanç gereği bireyin ve yer-yüzünün tanrısal arınma-cezalandırma sebep-sonuç ilişkisi üzerinden kendi içinde anlaşılır olduğu sonucuna ulaşılmıştır.

Laleş merkezli iç içe geçmiş kutsal alan sınırları ile ilgili yazılı-sözlü sembol ve ritüeller küçükten büyüğe genişleyen sır çemberieri etrafında oluşum annma, ke-sintiye uğrama ve tekrar yinelenirken yaşamla paralellik içinde olduğu gözlenmiştir.

Mitolojide ve hem Ezidi hem de tek tanrılı dinlerin kutsal metinlerinde Nuh'un gemisinin indiği yer olarak adı geçen Ararat (Ağrı), Cudi Smcar, Nenırut, Küçük Ağrı ve Süphan dağlarının Ezidi kutsal Sır çemberi içinde geçen yerleşim alanları olduğu ve hala bu alanların etrafında yaşamlarını sürdürdükleri görülmektedir.

Bibliyografya

Kaynak Kişiler

Bab e Çavış, Laleş'i bekleyen ruhani, SO yaşında Laleş'te Temmuz 2011 'deki görüşme kaydı. Babe Şeyh, Ezidilerin tek ruhani lideri, Şeyhan'a bağlı Esivne Köyü'nde Temmuz 20ll'deki görüşme kaydı.

Davud Murad, Ezidi Yazar ile Xetera Köyü'nde Temmuz 20ll(ie yaptığımız görüşmenin ses kaydı.

Hecci Xwededa, SS yaşında, Şeyh Adi'nin türbesini bekleyen aileden, Temmuz 20ll'deki gö-rüşme kaydı.

ULUSLARARASI HZ. NUH ve CUDi DAGI

SEMPOZ\'UMU

175

176


İskender Debasso, Süryani (Melfono) öğretmen, Midyat, 20ı2 tarihli e-mail kayıtları. Qewwal Şex Blo (nalıi Okuyucu Şeyh Ali) ile Temmuz 201 ı 'de Dihok'taki görüşme kaydı.

Kaynak Eserler AYCIL, Emine: (20ıO). Mehmet Şerafettin Yaltkaya'nın Darülfünun nahiyat Fakültesi Mecmua-sı'ndakı' "Yezidiler" İsim li Makalesinin Çeviriyazısı, Basılmamış Lisans Tezi, Diyarbakır. BİTTNER, Maximilian: (ı913). Die Heiligien Bücher der Jeziden ader Teufelsanbeter Kurdish un Arabish, Wien. COLLINS, Andrew: (200ı). Meleklerin Küllerinden, Avesta Yay., İstanbul. http:l/www.kaniya-sipi.de/kurdish/kovaralalish24-07 .htm (Temmuz 20 ı3) http:l/www.lalish.de/. (Temmuz 2013) http:l/www.youtube.com/watch?v=yaFynSMcRoA (Temmuz 20ı3) TURAN, Ahmet: (ı 986). "Yezidl İnanç ve İbadetleri': On dokuz Mayıs· Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi, Sayı ı, Samsun, ss.137-ı72.

EKLER

EK 1. Ezidi Sır Alfabesi'nden (Tipen Surri) Örnekler

.ı)

2) ..,., V b

3) '-' T

1 ~ \-, p')

'4) ı.:. .J..

5) . ("' §') ...... 6)

~ ~

7) '€ l)'

8) t: c 4 9) t 3 "(,. .

~ 10) .J !J d 23') ,_j w~

ll) .:ı p ~ ? 12) .) n r 24) .J i !;. ~3) j ' t 14) j ~ 7. 25) JJ k 15) w 26) J ~ g ,J" 16) ..; m 27) J J . ı 17)' v" + 28) L m 18) v" " 9.(z) 29) 0 u .n 19) 1 ı~- 30) ' t .J w~ 20) # 2ı) t ..1

31) () lı

22) t # g 32) ı..S q r ULUSLARARASI

HZ. NUH ve CUDi DAGI SEMPO:lYUMU

i

·i il. i

·i ı

:

i.

L Xitc""b-r jil:ri. (Das Bneh der Offe.llbanmg).

o>v .,..l;ır. s:ıLo IIT"f) .J '1 ~ı

.. ur Ll,. "l··'»'ı""' .. ~ ... ı ..... "'ı t-IL , lj•4 1/>Z l{+l:ıı: ·rıL>T >t(.ı. ıırnlı.ı •

1.)r(rı_, Lo> ob 'f'"'.lj.lf(v w\ lt.._,. ,,.._!tv , • .. ı .. qo tıH ,. \tv .. \J:fn\.ıoı-.:n 1f"'l:ı:ın 1 • >n :rTv l=qm q) oJ om'!.\ Ll _,./' q', ot ••'! .L.t_ Ll ;,..,h. ol= m H 4l '"" , ..,,..,.c:ı "f"'.c:ı'"""i'.zı'' oı:ıo_>l.ı. tf•\ı.ı •

.. ,.,.., ... ....ı.JL Uot ~"'th ""'"' ,

~M ·ı.,-+l 9n.:. .J l.cz nl..ıı. ~,1

~L9""~ 9'.:ıı:- '9.ı..'"'=f" "11" 3 ' ~ ,J:a: 9-tl:\".L•t• = rıt .,.Iz ı;~ • :i ı;t.cırı,..,J"' n ,_.., f. 1... '74" 1 .ı.> n rı t , a ::ı Jl ... niwtcsl,nv Lq~ 9 .,i .. ı ,,.. ı.V, ~ 'f' .... U tq q.A ...,9o l;.wqn\}ıı ı.,.ı mq\ • ! ~ tı;"-f"'T'' ,Lo ,J Ltı:ınm .. L •q..,. "''" , J

-.E. ~>.V nın. ws:ıl_n-q~ ı.ıı;a .J z:ı. .. h\ oi_ , .j g ,ı... .y ·'1"' ..,,,, ı:p-!l' oLJI.. Lf· '" tqııt' •'-o Öw L ../ ,; '1 t i.q} '\mcıl In q •.:ıs cp,cı oJ t.ı;.., o-t__ı{;, ·. l T'l!:'l"'

178


EK 2. Qewle Zebun_i Meksur

'itv ji Durre veriya

Bu Bahr u pengiya

Pacİşaha Merkeb best bu

U linav geriya"

''Padşa u her çar yara

İl Merkebe dibu Siwara •

Seyrine çar kinara

Rasta LaZeşe sekinin

Gotin ev heq vara."

"Heven avate Bahr, Bahr meyini"

''Duxanek je duxini"

''Heft ezman je dinijinin"

-Yaratılış hahisi

-Kainattan (Kozmos) sular aktı

-Deniz oldu ve sıçradı

-Padişahlar Merkep (Eşek) liydi?

-Ve içinde (su deryasında) dolandılar

-Allah ve dört sevgili (Melek)

-Merkebe biniyorlardı

-Seyrediyorlardı dört etrafı

-Laleş düzünde durdular

-Dediler budur hak yurdumuz

-Maya attı denize deniz mayalandı

-Duman Billutları ondan çıktı

-Yedi gök ondan oluştu

"Wexte Surra Rebbilalemin çu Qendil u haven avete Bahre. Surra Vi çu Qendil ev Dunya veki masteki neymeyi le hat. N ebu Ax. Erde xwe lek neda."

( Allah'ın Sır'rı Kandil'e gittiği ve mayayı su okyanusuna attığı zaman "O'nun Sır'rı Kandile gitti, bu dünya maya tutmamış yoğurt gibi oldu. Toprak olmadı. Yeryüzü uymadı.)

''Laleş ku dihate

Li Erde şin dibu Nebate

BeZe go zeynini qasi kinyata

Kewniya LaZeşe Kanya Spi'ye

Hevene Erda Kanya Spi'ye


SEMPOZWMU

-Laleş geldiği zaman

-Yeryüzünde yeşerdi bitkiler

-Fakat yeşerirdi karnat kadar?

-Laleş'in eskiliği Beyaz Kaynak'tır

-Yeryüzünün mayası Beyaz Kaynak' tır.

111 Ramazan Ergin

':Adem pexember sed (1 00) sali em re xwe -Adem peygamber yüz yıl ömründen d'perat geçirdi.

O gava Ad em pexember ji Buhişte derat

Go glri hestir liber çave vi bune veki Fe rat

Padşe mini Rebbil Sernede

O ji Adem virekirin co qete

]eva vatin hefte u du (72) millette

Kire bedila Nuhe Nebfye

O Qewmek dede harbit

Di dilet vande nemine xofa imane

Ev ji bixeriqin Ava Tofane

Pişti van bedfla(Tofana)

Qewmek di dirabin nedAdfla

O noqtek D'nazilbit ji Qendfla

Dinav vande hebit İbrahim Xelil

ibrahim Xelll ji noqteq sadiqe

Ev se (3) erfa buye mintiqa

Xwedeye xwe naskiriye bi heqqa

ibrahim bi se (3) tişta xwede nase .

Ester, Roj u Heyv

Em d'kemit xwede ternama

Hezar rehmete xwede

Z: Day i Babe guhdara

-Adem peygamber cennetten . atıldığında

- Dedi ağlamaktan gözyaşları olmuş Fırat gibi

-Her şeye hakim olan Rab pa dişahımdır

-Ve Adernden oluşturdular çift kişi

-Onlardan oluştu yetmiş iki millet

-Nebi Nuh'un bedeli yapıldı

-Bir kavm içinde ku durursa

-Yüreklerinde kalmasa iman korkusu

-Onlarda Tufan suyuyla gaf'k olurlar.

-Bu Tufan bedelinden sonra

-Bir kavm oluşacak adil olmayan

-Kusal nurdan( dağ) bir nokta oluşacak

-İçlerinde var olacak İbrahim Halil

-İbrahim Halil sadık bir noktadan dır.

-0 üç şey- olmuş mantık?

-Sahibinitanımışhakikatle

-İbrahim üç (3) şeyle Allah'ını tanır

-Yıldız, Güneş ve Ay

-Biz eksiğiz Allah tamamdır

-Allah'ın bin rahmeti

-Dinleyenlerin Anne ve Babasına (olsun).


SEMPOZVUMU

179

180


EK 3. Farklı Kutsal Metinlere Göre Yukarı Mezopotamya'da Nuh'un Gemisinin indiği Yerler3

ERMENISTAN Yalnızca Hıristiyan geleneğine

BQyQk Ağ n göre Nuh'un Gemisi'nin

Eski Dilaman K!lıt Krallığı ve Enmeni·Nasturl eski zaman bilgilerine göre Eden Bahçesi'nin rlvayeUere dayanan yeri

YUKARI IRAK, MEZOPOTAMYA DÜZLÜKLERI

3 Collins, a.g.e., s. 277.


SEMPOZVUMU

..if:... karaya oturduğu yer. · istan _ ~K!Iç!ikA~-n ·

~ııeu3neoıne gore karaya • . yer •• ~ .

~ AZERBAYCAN

uluslararasi hz. nuh ve dagi sempozyumu international...

Documents