Çukurova Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ …biri olan salamis antik kenti ve çevresinde yer alan...

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Ersü İDERMAN

SALAMİS ANTİK KENTİ VE ÇEVRESİNİN UZAKTAN ALGILAMA VE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ KULLANILARAK TARİHSEL VE GÜNCEL ARAZİ KULLANIMLARI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI

ADANA, 2006


SALAMİS ANTİK KENTİ VE ÇEVRESİNİN UZAKTAN ALGILAMA VE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ KULLANILARAK TARİHSEL VE

GÜNCEL ARAZİ KULLANIMLARI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Ersü İDERMAN



Bu tez 23/01/2006 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir.

İmza............…………… İmza...................…. ….. İmza.................………

Prof.Dr. Vedat PEŞTEMALCI Prof.Dr.Selim KAPUR Prof.Dr. İlhami YEĞİNGİL

DANIŞMAN ÜYE ÜYE

Bu tez Enstitümüz Arkeometri Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No:

Prof. Dr. Aziz ERTUNÇ

Enstitü Müdürü

İmza ve Mühür

Bu Çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir.

Proje No: FEF 2004 YL 46

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirilerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

ÖZ


SALAMİS ANTİK KENTİ VE ÇEVRESİNİN UZAKTAN ALGILAMA VE COĞRAFİ BİLGİ SİSTEMLERİ KULLANILARAK TARİHSEL VE GÜNCEL

ARAZİ KULLANIMLARI YÖNÜNDEN İNCELENMESİ

Ersü İDERMAN



Danışman : Prof. Dr. Vedat PEŞTEMALCI Yıl : 2006 Sayfa: 109

Jüri : Prof.Dr. Vedat PEŞTEMALCI Prof.Dr. Selim KAPUR Prof.Dr. İlhami YEĞİNGİL

Bu çalışmada, 32-34 doğu meridyenleri ile 34-35 kuzey paralelleri arasında

ve Akdeniz’in kuzey-doğusunda yer alan Kıbrıs Adası’nın doğu kıyısındaki Gazi

Mağusa körfezinin gerisinde uzanmakta olan ve en önemli arkeolojik yerleşimlerden

biri olan Salamis Antik Kenti ve çevresinde yer alan Salamis Mezarlık Alanı,

St.Barnabas Manastırı ile Enkomi (Alasia) Şehri Uzaktan Algılama yöntemleri

kullanılarak ve Coğrafi Bilgi Sistemleri veri tabanı oluşturularak incelenmiştir. Bu

amaçla, 1/5 000 ölçekli Topoğrafik Haritalar, 1/25 000 ölçekli Toprak Haritaları ve 3

Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntüsü kullanılmıştır.

Oluşturulan veri tabanı kullanılarak tarihsel ve güncel arazi kullanımları

yönünden incelenen çalışma alanında eski kullanımlarla güncel kullanımlar arasında

bağlar kurulmuştur. Bu bağlardan yola çıkılarak hem kültürel dokuya hem de doğal

zenginliklere zarar vermeden sürdürülebilir arazi kullanımları ve tarımsal

kullanımlarla ilgili öneriler gündeme getirilip ülke ekonomisi de göz önünde

bulundurularak yorumlar yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Arkeoloji, Salamis, Uzaktan Algılama, Coğrafi Bilgi Sistemi, Arazi kullanımı.

I

ABSTRACT

M.Sc. THESIS

INVESTIGATION OF THE ANCIENT AND PRESENT LAND USE OF SALAMIS ANCIENT CITY AND IT’S ENVİRONMENT BY USING

REMOTE SENSING AND GEOGRAPHIC INFORMATION SYSTEMS

Ersü İDERMAN

UNIVERSITY OF ÇUKUROVA INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

DEPARTMENT OF ARCHAEOMETRY

Supervisor : Prof. Dr. Vedat PEŞTEMALCI Year : 2006 Page: 109

Jury : Prof.Dr. Vedat PEŞTEMALCI Prof.Dr. Selim KAPUR Prof.Dr. İlhami YEĞİNGİL

In this study, Salamis Ancient City, The Necropolis of Salamis, St.Barnabas

Monestry and Enkomi (Alasia) City are located on the east coast of Famagusta Bay

on the Island of Cyprus which is found between 32-34 east meridian and 34-35 north

parallels have been examined by using Remote Sensing methods and database have

been created by using Geographic Information Systems. For this aim, topographic

maps of 1/5.000 scale, soil maps of 1/25.000 scale and IRS-1C Satellite data (Indian

Satellite) dated 3 November 1996 have been used.

The study region has been related between present and ancient land use by

using the creating database. As a result of this study, advices and suggestions for

improving the national economy on land and agricultural use without negatively

effecting the cultural and natural riches of the area have been interpreted.

Keywords: Archaeology, Salamis, Remote Sensing, Geographical Information System, Land use.

II

TEŞEKKÜR

Öncelikle yüksek lisans tezimde, tüm çalışma boyunca yardımlarını benden

esirgemeyen sayın hocam Prof. Dr. Vedat PEŞTEMALCI’ya içten teşekkürlerimi

sunarım.

Bu çalışmamda büyük özveri ile bana yardımcı olan Prof.Dr. Selim

KAPUR’a, Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri konularında tüm çalışma

boyunca büyük özveri ile bana yardımcı olan Nazım AKSAKER’e, Kuzey Kıbrıs

Türk Cumhuriyeti Tarım ve Orman Bakanlığı Koordinatörü Nihat

NALBANTOĞLU’na, çalışmamla ilgili teknik konularda herzaman desteğini

esirgemeyen Ziraat Yüksek Mühendisi Alper İNCE’ye, Salamis Antik Kenti

kazıları sırasında bana bilgi edinmemde yardımcı olan ve zamanını ayıran Ankara

Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Anabilim Dalı Başkanı

Prof.Dr.Coşkun ÖZGÜNEL’e, çalışma alanıyla ilgili çok değerli kaynaklara

ulaşmamı sağlayan Eski Eserler ve Müzeler Dairesi Gazimağusa Bölge Şube Amiri

Hasan TEKEL’e, Arkeometri Anabilim Dalı Arş.Gör.Musa SERDEM’e, Mersin

Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Arş.Gör.Ulaş

ALAGÖZ’e, K.K.T.C.’nde Harita Dairesi’nde görev yapmakta olan Ahmet

ALEMDAR’a teşekkürlerimi bir borç bilirim.

Ayrıca çalışma süresince gösterdikleri sabır, sevgi, anlayış ve benden maddi

ve manevi desteklerini esirgemedikleri için annem Ünen İDERMAN ve babam

Kefil İDERMAN’a çok teşekkür ederim.

III

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ............................................................................................................................ I

ABSTRACT............................................................................................................. II

TEŞEKKÜR............................................................................................................. III

İÇİNDEKİLER........................................................................................................ IV

ŞEKİLLER DİZİNİ ................................................................................................. VII

ÇİZELGELER DİZİNİ............................................................................................ X

1. GİRİŞ .................................................................................................................. 1

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ................................................................................... 3

2.1.Arkeolojik Kültür Mirası ve Korunması Çalışmaları.................................... 3

2.1.1.Avrupa’da ve Türkiye’de Arkeolojik Kültür Mirasının Korunması

Çalışmaları ………………….…………………………………………. 3

2.1.2.Çalışma Bölgesindeki Arkeolojik Mirası Koruma Çalışmaları …..…… 5

2.1.3.Bölgedeki Arkeolojik Çalışmalar............................................................. 7

2.2.Uzaktan Algılama Çalışmaları....................................................................... 10

2.2.1.Uzaktan Algılama Yöntemi..................................................................... 10

2.2.2.Uzaktan Algılama Kaynakları.................................................................. 11

2.3.Coğrafi Bilgi Sistemleri................................................................................. 15

2.3.1.Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Tanımı ve Tarihçesi..................................... 15

2.3.2.Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Yapısı ve Kullanımı............................ 18

2.3.3.Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanım Alanı Örnekleri................................. 21

2.4.Tarımda Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama................................ 22

2.5.Arkeoloji Biliminde Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama

Çalışmaları ……………………….………………………………………...

23

3. MATERYAL VE METOD ................................................................................. 32

3.1. Materyal........................................................................................................ 32

3.1.1. Kıbrıs Adası’nın Konumu....................................................................... 32

3.1.1.1. Kıbrıs’ın Kısa Tarihçesi................................................................... 32

IV

3.1.1.2. Kıbrıs’ın Coğrafi Konumu ve Nüfusu............................................. 33

3.1.1.3. Kıbrıs’ın Bitki Örtüsü, Flora ve Faunası.......................................... 34

3.1.2. Çalışma Alanının Konumu...................................................................... 35

3.1.2.1. Çalışma Alanının Tarihçesi.............................................................. 35

3.1.2.2. Çalışma Alanında Bulunan Başlıca Yapılar..................................... 37

3.1.2.2.(1). Salamis Antik Kenti............................................................... 37

3.1.2.2.(2). Salamis Mezarlık Alanı.......................................................... 46

3.1.2.2.(3). St. Barnabas Manastırı, İkon ve Arkeoloji Müzesi................ 52

3.1.2.2.(4). Enkomi (Alasia) Şehri............................................................ 53

3.1.3. Çalışma Alanının Bitki Örtüsü, Ormanlarının Yapısı ve İklim

Özellikleri ……………………………………………………………..

54

3.1.4. Çalışma Alanı ve Çevresinin Jeolojisi.................................................... 59

3.1.5. Çalışma Alanının Günümüzdeki Arazi Kullanımı.................................. 63

3.1.6. Çalışma Alanının Zemin ve Toprak Özellikleri...................................... 63

3.1.7. Çalışmada Kullanılan Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi

Sistemleri Donatımları...........................................................................

65

3.1.7.1. IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntü ve Özellikleri....................... 65

3.2. Metod............................................................................................................ 67

4. ARAŞTIRMA BULGULARI ............................................................................. 70

4.1. Çalışma Alanı İle İlgili Elde Edilen Arkeolojik Bulgular............................. 70

4.2. Çalışma Alanına Ait Haritalardan Elde Edilen Bulgular.............................. 75

4.2.1. 1/5 000 Ölçekli Topoğrafik Haritalardan Elde Edilen Bulgular............. 75

4.2.2. 1/25 000 Ölçekli Toprak Haritalarından Elde Edilen Bulgular.............. 81

4.2.3. IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntüsünden Elde Edilen Bulgular...... 83

4.3. Arazi Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular................................................ 85

4.4. Veri Toplama ve Kaynak Tarama Çalışmalarından Elde Edilen İstatistiki

Bulgular.........................................................................................................

86

V

4.5. Çalışma Alanı İle İlgili Yapılan Modellemeler............................................. 89

5.SONUÇ VE ÖNERİLER ..................................................................................... 98

KAYNAKLAR ………………………………………………………………...… 102

ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................ 109

VI

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA

Şekil 3.1. Salamis Antik Kenti........................................................................... 36

Şekil 3.2. Salamis Antik Kenti’nin merkezini çevreleyen geç dönem surları .. 37

Şekil 3.3. Gymnasium’un dört tarafını çevreleyen sütunlar............................. 38

Şekil 3.4. Gymnasium’un kuzeyinde yer alan havuz ve heykelleri.................. 39

Şekil 3.5. Gymnasium bünyesinde bulunan havuzların kenarlarında yer

alan kafası koparılmış heykeller.......................................................

39

Şekil 3.6. Salamis Antik Kenti yapılarından Gymnasium................................ 40

Şekil 3.7. Salamis Antik Kentindeki Gymnasium’un güneyinde bulunan

Tiyatro yapısı.....................................................................................

41

Şekil 3.8. Salamis Antik Kentindeki su kanalları.............................................. 42

Şekil 3.9. Kythrea (Değirmenlik) su kemerleri……………………………… 42

Şekil 3.10. Salamis Antik Kenti yapılarından Campanopetra Bazilikası........... 43

Şekil 3.11. Campanopetra Bazilikası odalarından birinin göz alıcı

güzellikteki mozaik yer kaplaması................................................

44

Şekil 3.12. Kıbrıs’ın bilinen en büyük bazilikası olan St.Epiphanius

Bazilikası…………………………………………………………

45

Şekil 3.13. Çalışma alanı içerisinde yer alan 47 numaralı kral mezarı.............. 48

Şekil 3.14. Çalışma alanı içerisinde yer alan 50 numaralı kral mezarı.............. 49

Şekil 3.15. Çalışma alanı içerisinde yer alan Cellarga Toplu Mezarları.......... 50

Şekil 3.16. Çalışma alanı içerisinde yer alan Kral Nikokreon Senotafı............. 51

Şekil 3.17. Çalışma alanı içerisinde yer alan St.Barnabas Manastırı ve mezarı 53

Şekil 3.18. Çalışma alanı içerisinde yer alan Enkomi Şehri.............................. 54

Şekil 3.19. Salamis ve yakın çevresinin jeoloji haritası..................................... 60

Şekil 3.20. Salamis antik kentinin vaziyet planı................................................ 61

Şekil 3.21. Çalışma akış tablosu........................................................................ 67

Şekil 4.1. Salamis Antik Kenti........................................................................... 70

Şekil 4.2. Salamis mezarlık alanı planı.............................................................. 71

Şekil 4.3. Salamis Antik Kenti’nde yer alan bazı kamu yapıları....................... 72

VII

Şekil 4.4. Salamis Antik Kenti içerisinde bulunan kolonlu avlu ve yer

seramikleri.........................................................................................

73

Şekil 4.5. Salamis Antik Kenti içerisinde bulunan yeraltı ısıtma sistemi.......... 74

Şekil 4.6. Salamis Antik Kenti duvar mozaiklerinden biri................................ 74

Şekil 4.7. Salamis Antik Kenti duvar mozaik kalıntıları örneklerinden biri...... 75

Şekil 4.8. Çalışma alanı içerisindeki .tif uzantılı raster veri örneği................... 76

Şekil 4.9. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış eşyükselti eğrileri........ 78

Şekil 4.10. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış yollar......................... 79

Şekil 4.11. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış binalar........................ 80

Şekil 4.12. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış bitkiler....................... 81

Şekil 4.13. Salamis Antik Kenti ve Çevresine Ait Toprak Birlik Haritası........ 82

Şekil 4.14. Salamis Antik Kenti ve Çevresinde Bulunan Toprakların

Zeytin Yetiştiriciliğine Uygunluk Haritası......................................

83

Şekil 4.15. Çalışma alanının sınıflandırılmış görüntüsü…...…………………. 84

Şekil 4.16. Çalışma alanı çevresindeki bitki deseni haritası.............................. 85

Şekil 4.17. Salamis Antik Kenti ve çevresinin eşyükselti eğrilerinin analiz

edilmesi sonucu elde edilen üç boyutlu görüntüsü..........................

90

Şekil 4.18. Salamis Antik Kenti yapıları ve deniz yönünden görülen üç

boyutlu arazi görüntüsü..................................................................

91

Şekil 4.19. ArcScene programı kullanılarak modellenmiş çalışma alanı…..… 92

Şekil 4.20. Salamis Antik Kenti, Salamis Mezarlık Alanı ve St. Barnabas

Manastırı ile çevreleri ve bitki katmanları.......................................

93

Şekil 4.21. Çalışma alanı içerisinde yer alan çalılıkların ArcScene

programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden oluşturulan

görüntü............................................................................................

94

Şekil 4.22. Çalışma alanı içerisinde yer alan meyvalıkların ArcScene


görüntü……………………….………….....…………………….

95

VIII

Şekil 4.23. Çalışma alanı içerisinde yer alan sıra ağaçların ArcScene


görüntü……………………………......….……………………….

96

Şekil 4.24. Çalışma alanı içerisinde yer alan yaprağını döken ağaçların

ArcScene programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden

oluşturulan görüntü……………………………………………...

97

IX

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA

Çizelge 2.1.Yerel çalışmalarda kullanılan bazı uydular ve özellikleri…………… 13

Çizelge 3.1. K.K.T.C.’nin 2003 yılı verilerine göre arazi kullanım modeli……... 56

Çizelge 3.2. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık sıcaklık verileri

(oC )………………………………………………………………….

57

Çizelge 3.3. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık yağış verileri

(mm)…………………………………………………………………

58

Çizelge 3.4. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık nisbi nem oranları

(%).......................................................................................................

58

Çizelge 4.1. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kaza ve bölgelerine göre 2004 yılı

zeytin ağacı mevcudiyeti, verim ve üretimi.......................................

88

Çizelge 4.2. Çıkış limanlarına göre 2004 yılı Zeytin ihracatı (kg)......................... 88

Çizelge 4.3. Kontrol yerlerine göre 2004 yılı zeytin ithalatı (kg)........................... 88

Çizelge 4.4. Giriş limanlarına göre 2004 yılı fidan ithalatı (adet)......................... 89

X

1.GİRİŞ Ersü İDERMAN

1.GİRİŞ

Geçmişle geleceği keşfetmenin, tanımanın ve onlar hakkında bilgilenmenin

sınırı yoktur. Geçmişe ve geleceğe dair bu sınırsızlığı sahip olduğumuz tarihi

varlıklar yaratmaktadır. Tarihi eserlerin varlığı ve fiziksel durumları geçmiş ile

geleceğin bilinmezliğini kısmen de olsa ortadan kaldırmaktadır. Bir toplumun

bilimsel birikiminden oluşan arkeolojik kültür mirası, yenilenmesi olanaksız ve

dönüşümsüzdür. Geçmiş ile geleceği çözümlemenin yegane şartı onları anlamak,

tanımak ve incelemekten geçmektedir.

Bugün hızla artmakta olan dünya nüfusu çevre üzerinde çok büyük bir baskı

oluşturmaktadır. Bunun sonucunda da yeryüzü hakkında hızlı ve doğru bilgiye olan

ihtiyaç artmaktadır. Bu ihtiyaç doğrultusunda bilim dalları tarafından alternatif

çözümler üretilmiştir. Doğal kaynakların nitelik ve niceliklerine ilişkin detaylı

bilgiler elde etmek için Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Yöntemleri

geliştirilerek hızlı, doğru ve etkin çalışmalarla veri tabanları oluşturulması

imkanları sunulmuştur.

Uzaktan algılama yöntemleri ile geçmiş zamanlarda tarım alanı olarak

kullanılmış ya da toprağa gömülü kalıntıların üzerini örten gevşek toprak kolaylıkla

ayırt edilebilmektedir. Gelişmiş tarayıcı sistemleri sayesinde daha fazla nem tuttuğu

için toprağın çevresine oranla daha sıcak olmasından dolayı, toprak altında kalmış

sarnıçlar, duvarlar ve benzeri tarihi kalıntılar belirlenebilmektedir.

Doğada önemli bir kaynak olan ve oluşumu için binlerce yıla gereksinim

duyulan, su ve hava gibi yaşamın vazgeçilmez unsurlarından biri olan

topraklarımızın korunması, sürdürülebilirliği ve tarımsal açıdan etkin kullanımı ile

tarihi ve doğal varlıkların kaydedilerek gelecekte korunabilmeleri ve

değerlendirilebilmeleri amaçlanan bu çalışma sonucunda, yapılacak öneriler ile tarihi

ve doğal çevrenin korunumu sağlanacak, böylelikle turizm sahasına önemli bir katkı

oluşturulacak ve tarımsal arazilerin de verimli kullanım planlamalarıyla ülke

ekonomisine kazanç getirilecektir.

Salamis Antik Kenti ve çevresi ile ilgili yapılan bu çalışmada, Akdeniz’in

kuzey-doğusunda yer alan Kıbrıs Adası’nın doğu kıyısındaki Gazi Mağusa

1

1.GİRİŞ Ersü İDERMAN

Körfezi’nin gerisinde uzanmakta olan ve tüm ada üzerindeki en önemli

yerleşimlerden biri olan Salamis Antik Kenti, Salamis Nekropol (mezarlık)

Alanı, Antik Enkomi (Alasia) Şehri ve St.Barnabas Manastırı’ndan oluşan tarihi

varlıklar ile çevrelerindeki araziler kayıt altına alınmıştır.

Çalışma sırasında bölgenin 1/5.000 ölçekli topoğrafik haritaları ile 3 Kasım

1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) uydu görüntüsü kullanılmıştır. Ayrıca çalışmada,

2000 yılında tamamlanan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Detaylı Toprak Etüd ve

Haritalama Projesi sonucunda oluşturulan K.K.T.C. topraklarına ait toprak

haritalarından da yararlanılmıştır. Tüm veriler çalışma sonucunda toplanarak Coğrafi

Bilgi Sistemleri oluşturulmuştur. Oluşturulan coğrafi veri tabanı sayesinde

gerçekleştirilme olanağı bulunan sorgulama, analiz etme ve modelleme

çalışmalarıyla Salamis Antik Kenti ve çevresiyle ilgili detaylı bilgiler elde edilmiştir.

Bu bilgiler çerçevesinde, çalışma alanı ve çevresinin tarihi ve günümüz arazi

kullanımları belirlenmiştir. Elde edilen bulgularla iki dönem arasında karşılaştırmalar

yapılmıştır. Tarımda zeytinciliğin taşıdığı öneme değinilmiş ve bunun yanında

ticaretin de rolü tartışılmıştır. Ayrıca Salamis Arkeolojik Sit Alanı ve çevresinin

günümüz turizmi ile ülke ekonomisi üzerindeki önemi vurgulanmıştır.

2

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR Ersü İDERMAN

2.ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

2.1.Arkeolojik Kültür Mirası ve Korunması Çalışmaları

2.1.1.Avrupa’da ve Türkiye’de Arkeolojik Kültür Mirasının Korunması Çalışmaları

Arkeolojik kültür mirası Rönesans, Sanayi Devrimi ve ulus-devletleşme

süreci ile beraber gelişen bir kavram olarak, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında

gelişmiş ülkeler gündeminde giderek önem kazanmıştır. 1960’lı yıllardan beri

bilimsel temeller üzerinde gelişmekte olan arkeoloji bilimi ile beraber, dünya

savaşları ve sonrasında modernizmin kültürel çevrede yaptığı yıkımların yarattığı

tepkiler, ulusal-yerel yeni kimlik arayışları kamuoyunda arkeolojik mirasın

korunması bilincini geliştirmiştir. Arkeolojinin konusu insan davranışları ve bunlara

ait her türlü maddi kültür kalıntılarının zaman ve mekan boyutunda doğal-yapay

çevre koşulları bütününde araştırılması olarak tanımlanmaktadır. Buna göre,

arkeolojik mirası oluşturan taşınır ve taşınmaz kültür varlıkları, bilimsel birikim ve

toplumun kimlik bilincinden oluşmaktadır ve arkeolojik kültür mirası yenilenmesi

olanaksız, dönüşümsüz, her biri özgün ve tekil varlıklardan oluşmaktadır. Bu

varlıklar ulusal kimliğimizin bir parçası olarak ve eğitim, rekreasyon, turizm

faaliyetlerindeki önemi nedeniyle korunmalıdır. Ayrıca, içerdikleri geçmişe ait çok

değerli bilgilerin potansiyel kaynağı olduğu için gelecekte yapılacak araştırmalar

nedeniyle de korunmalıdırlar (Tuna, 1998).

Arkeolojik mirasın insanlık tarihi bilgisi için gerekli olduğunu hatırda tutarak,

eski tarihin delillerini sağlayan arkeolojik mirasın, büyük planlama girişimleri, doğal

tehlikeler, gizli veya bilimsel olmayan kazılar ve yetersiz kamu bilinci yüzünden

ciddi bir tehdit altında olduğunu kabul ederek Avrupa Konseyi ilk olarak 19 Aralık

1954 tarihinde Paris'te Avrupa Kültür Sözleşmesi’ni, daha sonra 6 Mayıs 1969’da

Londra’da Arkeolojik Mirasın Korunması’na ilişkin Avrupa Sözleşmesi’ni, 23

Haziran 1985 yılında Delphi’de Kültür Mallarına Karşı İşlenen Suçlar Sözleşmesi’ni,

3 Ekim 1985’te Grenada’da Avrupa Mimari Mirasının Korunması Sözleşmesi’ni

imzalamıştır. Halen mevcut olamayan yerlerde, uygun idari ve bilimsel denetim

3


yöntemlerinin kurulmasının ve arkeolojik mirasın korunması gereksiniminin şehir ve

kırsal bölge planlamasında ve kültürel gelişme politikalarında yankı bulmasının

önemini belirterek; amacın, bozulma riskinin azaltılması ve korumanın, uzman

değişimi ve deneyimlerin kıyaslanması ile teşvik edilmesi olduğunu

vurgulayarak 1992 yılında, Türkiye’nin de aralarında bulunduğu üye ülkelerce

“Avrupa Arkeolojik Kültür Mirasını Koruma Sözleşmesi” imzalanmıştır (Council of

Europe, 1992).

Türkiye’de Arkeolojik mirasın korunması ile ilgili ilk çalışmalar Osmanlı

döneminde yapılmıştır. Daha sonraki yıllarda bu uygulama ve düzenlemeler

geliştirilmiştir. Ancak eski eserlerin devlet malı olduğu hükmü o yıllardan günümüze

kadar taşınmaktadır. Cumhuriyet döneminde yapılan çalışmalarda kültürel değerlerin

ortaya çıkarılması temel amaç olarak hedeflenmiştir. Bu dönemde yapılan çalışmalar

kapsamında İstanbul ve Ankara Üniversitelerinde kazıbilim kürsüleri kurulmuş, ülke

çapında kazılara başlanmış ve bir çok yerde müzeler açılmıştır. Daha sonraki

yıllarda Gayrimenkul Eski Eserler Kanunu çıkarılmış ve bunu takiben Avrupa

Arkeolojik Mirasın Korunması çalışmalarına katkılar konularak burada belirlenen

ilkeler benimsenmiştir. Bu gelişmelerin ardından da “Kültür ve Tabiat Varlıklarını

Koruma Yasası” çıkarılmış ve yürürlüğe girmiştir (Tapan, 1998).

2000 yılında kurulan “Tarih, Arkeoloji, Sanat ve Kültür Mirasını Koruma

Vakfı” Türkiye’deki tarihi, arkeolojik, etnografik, ekolojik, mimari, sanatsal ve

kültürel varlıkların belgelenmesi, envanterinin çıkarılması, kurtarılması, korunması,

onarılması, tanıtılması; bu alanlarda bilimsel etkinliklerin, sanatsal ve kültürel

yaratıcılığın ve yeni çalışmaların geliştirilmesi ve teşvik edilmesi; bu emanetlerin

gelecek kuşaklara kalabilmesi için her türlü eğitim ve çalışmanın yapılmasını

amaçlamıştır. Bu amaçlar doğrultusunda ulusal ve uluslararası kamuoyunun

bilgilendirilmesi, bilinçlendirilmesi ve bu konuda faaliyet gösteren ulusal ve

uluslararası kuruluşlar ile işbirliği içerisinde kamu yararına hizmet vermektedirler

(www.tayproject.org).

4


2.1.2.Çalışma Bölgesindeki Arkeolojik Mirası Koruma Çalışmaları

Kıbrıs Adası’nın doğu kıyısındaki Gazimağusa Körfezi’nin gerisinde

uzanmakta olan Antik Enkomi (Alasia), Salamis kent kalıntıları ve Salamis nekropol

(mezarlık) alanı ile ilgili olarak Eski Eserler ve Müzeler Dairesi tarafından

görevlendirilen teknik heyetin 29.9.1993 tarihli raporunu değerlendiren Anıtlar

Yüksek Kurulu, 30.9.1993 tarihli birleşiminde Tuzla (Enkomi) ile Yeni Boğaziçi

(Ayios Sergios) köyleri arasındaki alanın “Arkeolojik Sit Alanı” olarak ilan

edilmesini karara bağlamıştır ve yine aynı yıl içerisinde bu karar yürürlüğe girmiştir.

Salamis Arkeolojik Sit Alanı’nın, Eski Eserler Yasası’nın 4’üncü maddesine

göre derecelendirmesi tanımlanmıştır. Salamis Sit Alanı’nın derecelendirme

çalışmalarının amacı, sit alanı olarak belirlenen alanda bulunan eski eserlerin yok

olmasını, gün ışığına çıkarılmasını engelleyebilecek türden gelişmelerin yapılmasını

önleyecek önlemler alınmasını sağlamaktır. Bunun için eski eserlerin yoğunluğuna,

niteliğine ve konumuna bağlı olarak kullanım biçimleri, gelişme ve geliştirme

olanaklarına göre farklılıkları olan bölgeler belirlenerek, bu alanların uygun görülen

kullanım biçimlerine bağlı olarak, gelişme ve geliştirme ilkeleri saptanmıştır.

Salamis Arkeolojik Sit Alanı ile ilgili derecelendirme, Eski Eserler

Yasası’nda öngörülen; sit alanının kullanım şekli ile kullanım biçiminin

belirlenmesini, sit alanının uygun görülen kullanım şekli ile kullanım biçimine bağlı

olarak gelişme ve geliştirme ilkelerinin belirlenmesini, ve sit alanındaki taşınmaz

eski eserlerin sınıflandırılmasını kapsamaktadır.

Anıtlar Yüksek Kurulu, Tuzla ile Yeni Boğaziçi köyleri arasındaki

uluslararası bir üne sahip olan Salamis Nekropol Alanındaki mezarların çok azının

arkeolojik kazılarla açığa çıkarıldığı ve mevcut durumu itibarı ile büyük bir

bölümünün halen toprak altında bulunduğu noktasından hareketle, sit alanındaki

arkeolojik eski eserler ile bunların bulunduğu alanı koruma ve geliştirme ilkesine

bağlı olarak üç dereceli bir sınıflandırmaya tabi tutmayı uygun görmüştür. Buna göre

birinci dereceyle sınıflandırılan bölgede; çöken mezarlar ile arkeolojik kazılarla açığa

çıkarılıp bilimsel literatüre geçen “Birinci derecede korunması gerekli” arkeolojik

5


eski eser sınıfındaki kültür varlıkları bulunmaktadır. Bunlar, arkeolojik kazıları

yapılmış veya yapılmamış kent ve mezarlık kalıntıları ile taşınır eski eserlerdir.

Salamis kent kalıntıları ile Antik Enkomi (Alasia) kent kalıntıları birinci dereceyle

sınıflandırılan bölge içerisinde yer almaktadır. Bu bölgelerdeki eski eserlerin büyük

bir kısmının toprak altında bulunduğu ve açıkta olanların ise yapıldıkları dönemin

düzeyini yansıtması itibarıyla, eğitim, kültür-turizm ve dolayısıyla ülke kalkınmasına

katkı sağladıkları dikkate alınarak bu bölgelerde sadece eski eserlerin bilimsel

yöntemlerle korunup geliştirilmesi ile ilgili iş ve işlemlerin yapılması uygun

görülmüştür. Buna göre; bilimsel nitelikli arkeolojik kazı çalışmaları, açıkta bulunan

veya ileride açığa çıkacak eski eserlerin düzenleme, bakım, onarım ve restorasyonu

ile ilgili çalışmalar ve çevre düzenlemesine yönelik gelişmeler ile alt yapıya yönelik

gelişmeler yapılabilecektir.

St.Barnabas Manastırı (Arkeoloji ve İkon Müzesi), St.Barnabas Mezarı, Kral

Mezarları ve Müzesi, Cellarga Toplu Mezarları ile Salamis-Değirmenlik Su

Kemerleri’ni kapsayan ikinci derece olarak sınıflandırılmış bölgede mezarların

çoğunluğu halen toprak altında olması itibarı ile çok kritik bir bölge olma

konumundadır. Bu nedenle ikinci derece olan bölgede, yer altındaki eski eserlerin

zarar görmesine neden olabilecek, bunların gün ışığına çıkarılmasını ve gerek yerel

gerekse uluslararası toplumun yararlanmasını ve hizmetine sunulmasını

engelleyebilecek veya yer üstünde tek durumdaki taşınmaz eski eserler ile belgelere

göre yer altında yoğun olarak var olduğu bilinen eski eserlerin, doku bütünlüğünün

ve/veya görünümünü engelleyebilecek her türlü kullanım biçiminin yer almaması

gerekmektedir. Bu bölgede, birinci dereceyle sınıflandırılan bölgeler için öngörülen

gelişme ve geliştirme ilkelerine bağlı iş ve işlemlerin yanı sıra sebzecilik, tahıl

ekimine yönelik olması koşulu ile tarımsal faaliyet yapılabilecektir. Bu amaçla

traktör, biçerdöver ve benzeri motorlu araçlar kullanılabilecektir. Ancak yapılacak

toprak kaldırma derinliği saban derinliğini geçmeyecektir. Ayrıca, yine Salamis-

Değirmenlik Su Kemerleri’nin korunması ve ağır araçlara bağlı titreşimlerden

olumsuz yönde etkilenmelerinin önlenmesi için önünden geçen yola ağır trafik yükü

gerektirecek gelişme ve geliştirme getirilmeyecektir. Bu bölgede kökleriyle mezarları

tahrip edebilecek nitelikte ağaç türleri ekilemeyecektir. Bölgenin mevcut kullanım

6


şekline uygun olarak kuru ziraat amacıyla kullanılması ve buna ek olarak mevcut su

kuyularının çevresinde sulu ziraat (bahçecilik) yapılması. Sulama amacıyla sadece

mevcut su kuyuları ile mevcut motor evlerinin kullanılması, tamiri, bakımı ve gerekli

olanların ise Eski Eserler Yasasında öngörülecek usul ve esaslar çerçevesinde

ve/veya derin temel kazısını gerektirmeyen yöntemlerle inşa edilmesi. Sulu ziraat

için gerekli olan araç ve gereçlerin derin kazıyı gerektirecek şekillerde

kullanılmaması ve bölgeye yeni su kuyularının açılmaması gereği belirtilmiştir.

Nikokreon Anıtı (Nikokreon Senotafı), Yeni Boğaziçi Köyü Anıtsal Mezarı

ve Kiliseleri (Arhangelos ile Ay. Sozomenos) ile Münferit mezarları içerisine alan

üçüncü derece ile sınıflandırılan bölgede eski eserlerin yoğunluğunda bir azalma

olduğu Eski Eserler ve Müzeler Dairesi tarafından yapılan sondaj çalışmalarıyla

belirlenmiştir. Bu bölgede her türlü tarımsal amaçlı faaliyet yapılabileceği gibi

tarımsal amaçlı gelişmeler denetimli olmak ve yoğun yapılaşma ve yerleşme biçimi

olmaması koşulu ile değerlendirilecektir. Bu yasaya göre üçüncü dereceyle

tanımlanan bölgede çevreyi bozucu çevre kirliliği yaratan ambar, endüstri tesisleri,

hayvan barınakları ve ticari kullanımlar yapılamayacaktır (KKTC-Resmi Gazete,

1995).

2.1.3.Bölgedeki Arkeolojik Çalışmalar

Geçmişle geleceği keşfetmenin, tanımanın ve onlar hakkında bilgilenmenin

sınırı yoktur. Geçmişe ve geleceğe dair bu sınırsızlığı tarihi varlıklar yaratmaktadır.

Tarihi eserlerin varlığı ve fiziksel durumları geçmiş ile geleceğin bilinmezliğini

kısmen de olsa ortadan kaldırmaktadır. Elbette bu olguyu gerçekleştirmek sadece

onların varlığına bağlı değildir. Bunun için onları anlamak, tanımak ve incelemek

gerekmektedir. Bu bağlamda tarihi eserlerin anlaşılması ve geçmiş ile geleceği

çözümlemenin yegane şartı onları incelemektir. Bu amaçla Salamis Antik Kenti’nde

1800’lü yılların sonundan bugüne kadar sürdürülen çeşitli kazı ve araştırmalar

sonucunda önemli bilgilere ulaşılmıştır. 1890 yılında gerçekleştirilen İngiliz kazıları

ile kentin önemli yapılarının bir kısmı kumullardan ve dolgu topraktan temizlenerek

gün ışığına çıkarılmıştır. 1950’li yıllarda Eski Eserler Dairesi’nce Antik Kentin

7


özellikle kuzey ve kuzeybatı bölümleri ile nekropol alanlarında kazı ve araştırmalar

sürdürülmüştür. Bu çalışmalar ile kentin önemli kamu yapıları, nekropol alanında

pek çok mezar gün ışığına çıkarılmıştır. 1952-1974 yılları arasında yapılan bilimsel

nitelikli sistematik kazı çalışmalarında arkeolog Vasos Karageorghis de yönetici

olarak bulunmuştur ve 1967, 1970, 1974 ve 1978 yıllarında Salamis kazılarını

kapsayan dört ciltlik bir kitap dizisi yayımlamıştır. 1964-1974 yılları arasında Fransa,

Lyon Üniversitesi tarafından özellikle kentin güney bölümünde kazı ve araştırmalar

yürütülmüştür. Salamis Antik Kentinde 1974 yılının bahar aylarında gerçekleştirilen

son kazı ve araştırmalar sonunda bu alanda Geometrik dönemden Lüzinyan

dönemine kadar tarihlenebilen eski eserler açığa çıkarılmıştır. Son kazı ve

araştırmalardan bu yana Salamis Kenti yoğun bir bitki örtüsü altında kalmış, pek çok

alan tanınamaz bir hale gelmiş, yoğun ziyaretlerin gerçekleştiği Tiyatro, Gymnasium,

Kampanopetra Bazilikası gibi yapılar dışında kent içerisindeki diğer yapıların

algılanabilmesi son derece güçleşmiştir. 1998 yılında Salamis Kenti’nin korunması

ve kent planının daha algılanabilir bir çerçeveye kavuşturulması amacıyla yeni bir

proje hayata geçirilmiştir. Prof.Dr.Coşkun Özgünel başkanlığındaki bir ekip

tarafından sürdürülmekte olan Salamis projesinde, antik kentte koruma-restorasyon,

araştırma, kazı ve belgeleme çalışmalarının yeniden başlatılması amaçlanmıştır. Kazı

ve araştırmalar, mimariye yönelik çalışmalar ve koruma-onarım çalışmaları olmak

üzere üç ana başlık altında toplanan çalışmalar halen sürdürülmektedir. 1974

öncesindeki kazılar sırasında kentin önemli kamu yapıları ortaya çıkarılmıştır. 1999

yılında kentte başlatılan “Özgünel Kazıları” sırasında daha önce yeterince

araştırılmamış olan alanlar öncelikli olarak seçilmiştir. Bu amaçla kentin

güneyindeki Taş Forum-Agora, geç dönem surları içinde kalan Granit Forum, kentin

kuzey bölümündeki Roma Villası ile kuzeybatıdaki Tiyatro-Gymnasium

kompleksinin batısında bulunan ve bugüne kadar sistematik bir biçimde

araştırılmamış Roma Hamamı’nda çalışmalar gerçekleştirilmiştir (Öztepe, 2001).

Şu anda ziyarete açık bulundurulan Salamis Ören yerinde Sur, Liman,

Gymnasium, Tiyatro, Roma Hamamı, Roma Villası, Bizans Su Sarnıcı, Su Sayacı,

Granit Form, Bazilika, Su Deposu, Agora, Olimpia Zeus Tapınağı, Kampanopetra

Bazilikası ve diğer bir kısım arkeolojik kalıntılar bulunmaktadır.

8


1993 yılında Arkeolojik Sit Alanı olarak ilan edilen bölgemiz içerisinde yer

alan ve Salamis Antik Kenti’ni ilk kuranların yaşadığı düşünülen, bir liman kenti

olan Antik Enkomi (Alasia) Kenti kalıntılarının 1933 yılından itibaren Claude F.A.

Schaeffer tarafından kazısına başlanılmış ve 1948 – 1958 yıllarında Porphyrios

Dikaios’un katılımı ile sürdürülen arkeolojik kazılarda Orta-Geç Tunç dönemlerine

tarihlenen şehrin bir kısmı açığa çıkarılmıştır. Şu anda yanında bulunan kazı evi ile

birlikte bir ören yeri olarak ziyarete açık bulundurulmaktadır.

Salamis Sit Alanı içerisinde yer alan Nikokreon Anıtı (Nikokreon Senotafı),

anıtsal ve tarihi özellikleriyle ünlenmiştir. Bu anıt Tuzla köyünün içinde

bulunmaktadır. M.Ö.IV’ üncü yüzyıla tarihlendirilmekte olan anıt bir ören yeri

olarak ziyarete açık durumdadır.

St.Barnabas Manastırı (Arkeoloji ve İkon Müzesi), Salamis Nekropolü’nün

batı ucunda yer almaktadır. M.S. 477 – M.S. 1755 yılları arasında inşa edilmiştir.

Bugünkü şekli ise 1756 (Osmanlı Devri) yılında verilir. St.Barnabas Kilisesi ilk kez

“St.Barnabas İkon Müzesi” olarak 1976 yılında ziyarete açılmıştır. Ancak

manastırdaki odaların arkeoloji müzesine dönüştürülmesiyle burası 1992 yılında

“Arkeoloji ve İkon Müzesi” adı ile yeniden ziyarete açılmıştır.

St.Barnabas Mezarı, Hristiyanlığı yaymak için M.S.45 tarihinde Kıbrıs’a

gelen aziz Barnabas’ın gömülü olduğuna inanılan yerdir. Üzerinde küçük bir kilise

ve kilisenin altında ise antik dönemlere ait mezar odaları bulunmaktadır.

Kral Mezarları ve Müzesi; burada Salamis Nekropol Alanı’ndaki en zengin

ve anıtsal nitelikli dokuz mezar (Mezar 1, 2, 3, 19, 31, 47, 50, 79, ve 80)

bulunmaktadır. M.Ö.VIII - VII’ inci yüzyıllara tarihlendirilmiş olup bazıları Roma

döneminde de gömü amacıyla kullanılmışlardır.

Cellarga Toplu Mezarları; 1092 m²’lik bir alanda gerçekleştirilen ve

sistematik kazısı yarım kalan bir mezarlıktır. Buradaki kazılarla M.Ö.VIII-IV.

yüzyıllara tarihlenen yaklaşık 116-120 adet mezar açığa çıkarılmıştır.

Yeni Boğaziçi köyü anıtsal mezarı ve kiliseleri; Yeni Boğaziçi köyündeki

anıtsal mezarın kazısı 1965 yılında gerçekleştirilmiş olup Helenistik–Roma

dönemine tarihlendirilmektedir. Ayrıca Arhangelos Kilisesi ve Sozemenos Kilisesi

9


adlı iki kilise de arkeolojik sit alanı içerisinde yer alan önemli yapılar arasında yer

almaktadır.

Salamis-Değirmenlik Su Kemerleri; Bizans dönemine ait olup Salamis

(Constantia) Kenti’nin su gereksinimini Değirmenlik köyünden sağlamak amacıyla

kullanılmıştır. Orijinal uzunluğu 35 mil dir. Kemer kalıntıları İngiliz sömürge

döneminde ve 1965 yılında olmak üzere iki kez restore edilmiştir. St.Barnabas

Manastırı’nın batısında yer alan su kemerleri de arkeolojik sit alanının önemli

kısımlarındandır.

Ayrıca Salamis Sit Alanı içerisinde Münferit Mezarlar yer almaktadır. Bu

mezarların büyük bir bölümünün yerleri çökmeler sonucu anlaşılabilmektedir.

Mezarların bazıları kazılmış bazıları ise kazılmamıştır. Bazıları Dromosla ve bazıları

ise kuyu tipli olan bu mezarlar Geometrik-Roma dönemleri arasına

tarihlendirilebilmektedir (KKTC-Resmi Gazete, 1995).

2.2.Uzaktan Algılama Çalışmaları

2.2.1.Uzaktan Algılama Yöntemi

Uzaktan algılama, objelerin belirli bir uzaklıktan mekanik veya elektronik

cihaz kullanılarak gözlenmesi olarak tanımlanır. Veriler ya bir görüntü oluşturabilir,

ya da daha sonraki aşamalarda kullanılmak üzere depolanabilir ( DeMers, M., 1996).

Uzaktan Algılama, yeryüzünün ve yer kaynaklarının incelenmesinde onlarla fiziksel

bağlantı kurmadan kaydetme ve inceleme tekniği olarak da tanımlanabileceği gibi,

diğer taraftan uzaktan algılama, elektromanyetik spektrumun mor ötesi ışınlarla

mikrodalga ışınları arasındaki bölümleri aracılığı ile havadan ve uzaydan cisimlerin

özelliklerini kaydetme ve inceleme tekniği olarak da tanımlanmaktadır (Dinç ve ark.,

2001). Hızlı nüfus artışı, kısıtlı doğal kaynaklar ve çevre kirliliği, yeryüzü hakkında

hızlı ve doğru bilgiye olan ihtiyacın artmasına neden olmaktadır. Bugün, yeryüzünün

fiziksel yapısı hakkındaki pek çok bilgi uzaktan algılama teknikleri ile elde

edilmektedir ( DeMers, M., 1996).

10


Uzaktan Algılamanın uygulama alanları aşağıda ana başlıklar halinde

verilmiştir.

a) Otoyol, devlet yolu, demiryolu ve boru hattı koridor seçimleri, sulama, baraj,

madencilik ve ormancılık ön etütlerinde kullanılır.

b) Stereo uydu görüntülerinden etüd haritaları ve 3 boyutlu sayısal arazi modellerinin

hazırlanmasında kullanılır.

c) Deniz ve kıyı kirliliği etüdlerinde, uydu görüntülerinden işlenip uygun filtreler

yapılarak kirlilik haritalarının yapımında kullanılır.

d) Tarımsal amaçlı, arazi kullanım ve toprak haritalarının etüdünde kullanılır.

e) Orman kaynaklarının ön envanterlerinin yapımı ve haritalanmasında, ayrıca orman

yangınlarının yaptığı hasarların tespitinde ve görüntülerin işlenmesi ile

haritalandırılmasında kullanılır.

f) Maden aramalarında, jeolojik etüdlerin yapımında, yer çalışmalarını süre ve

maliyet açısından en aza indirmek amacıyla kullanılır (http://www.mta.gov.tr).

g) Yüzeye gelen güneş enerjisinin belirlenmesinde kullanılır (Kandırmaz ve ark.,

2004).

h) Yüzey sıcaklığını belirlemede kullanılır (Peştemalcı ve ark., 2004).

2.2.2.Uzaktan Algılama Kaynakları

Ülkelerin ekonomik gelişmesinin temeli, doğal kaynakların en verimli şekilde

kullanılmasına bağlıdır. Gelişmiş ülkeler kaynaklarını bu şekilde kullanırken

gelişmekte olan ülkeler genellikle doğal kaynaklarının nitelik ve niceliklerine ilişkin

yeterli bilgilerden henüz yoksundurlar. Bu nedenle, özellikle az gelişmiş ülkelerde

doğal kaynakların yeterli biçimde haritalanmamış olması sonucu toprak ve su

kaynakları, işlenen toprakların dağılımı, orman ve otlaklar ile madenlerin yerleri ve

miktarları hakkında tam ve kesin veriler elde bulunmamaktadır.

Doğal çevrenin önemli bir bölümünün dinamik nitelikte olması bunların bir

kez belirlenmesi ile yetinilmeyip sık sık takip edilmelerini gerektirmektedir. Bunun

için de, modern havacılık ve uzay teknolojisinden yararlanılarak uzaktan algılama

yöntemiyle havadan ve uzaydan elde edilen görüntüler yorumlanabilmektedir.

11


Hava fotoğrafları, hava tarayıcıları ve uydu görüntüleri uzaktan algılama

tekniğinin temel veri kaynaklarıdır. Bu tür veriler için kullanıcı ihtiyaçları her gün

artmaktadır. Bu nedenlerden dolayı, uzaktan algılama özellikle gelişmekte olan

ülkeler için değerli bir veri kaynağıdır.

Hava fotoğrafları, fotogrametrik yöntemle harita yapımında kullanılmakla

birlikte, çeşitli mühendislik çalışmaları ve özellikle göz yorumu (fotointerpretasyon)

yöntemi ile doğal kaynakların bulunmasında da kullanılmakta ve böylece, uzaktan

algılama yönteminin en önemli verilerinden birini oluşturmaktadır.

Uzaktan algılamanın diğer önemli veri kaynağını uzay fotoğrafları ve

uydular oluşturur. Uzay fotoğrafçılığı insanların uzaya açılmasından 10 yıl kadar bir

süre önce, 1946 yılında başlamıştır. İkinci dünya savaşında Almanlar'dan alınan V-2

roketlerinin bazıları 1946 yılında ABD'de uzayın bilinmeyenlerini incelemeye

yarayacak bir takım gereçlerle donatılarak fırlatılmış ve yerin 105 km yükseklikten

ilk kez resmi çekilmiştir. 1955 yılında Viking-12 roketi ile 244 km ve 1959 yılında

da Atlas roketi ile 1120 km yükseklikten ABD'nin bazı bölgelerinin fotoğrafları

çekilebilmiştir. Dünyada ilk uydunun 1957 yılında Sovyetler Birliği (SSCB)

tarafından Sputnik adıyla uzaya gönderilmesi ile yeni bir çağ açılmıştır. Yerin

uzaydan otomatik fotoğraf makineleri ile fotoğraflarını çeken ilk insansız uydu 1959

yılında ABD tarafından uzaya gönderilen Explorer-6 uydusudur. Yer kaynaklarının

araştırılması ve yer yüzünün incelenmesi amacı ile uzaya gönderilen ilk uydu ERTS

uydusudur. 1972 yılında yörüngesine ABD tarafından yerleştirilmiş ve adı daha

sonra Landsat-1 olarak değiştirilmiştir. Daha sonra belli zaman aralıklarında sırasıyla

Landsat-2, Landsat-3, Landsat-4, Landsat-5, Landsat-6 ve son olarak Landsat-7

uzaya fırlatılmıştır. Bu uydunun amacı ziraat, orman, Jeoloji, su kaynakları,

haritacılık gibi yer kaynaklarının araştırılmasıdır. Yer kaynaklarının araştırılması ve

haritacılık için önemli bir uydu da Avrupa Uzay Ajansı (ESA) tarafından 1985

yılında uzaya gönderilen Spot uydusudur (Dinç ve ark., 2001).

1959 yılından beri elde edilmekte olan uydu görüntüleri; uydunun elde ettiği

verileri dünya üzerindeki bir alıcıya aktarması ve bu verilerin çeşitli görüntülere

dönüştürülmesi şeklindedir. Günümüzde üç önemli sivil uydu düzenli olarak yüksek

çözünürlükte veri sağlamaktadır. Bu uyduların isimleri LANDSAT (ABD), SPOT

12


(Fransa) ve IRS (Hindistan) olarak özetlenebilir. Çizelge 2.1.’de yersel çalışmalarda

kullanılan bazı uyduların özellikleri verilmiştir.

Meteorolojik uydular özellikle hava tahminlerine yardımcı olmak amacıyla

üretilmişlerdir. Genellikle çözünürlükleri düşüktür (5 km). Buna karşın, sık görüntü

alabilme avantajına sahiptir. Çeşitli tipte uydular değişik ülkeler tarafından

işletilmektedir. NOAA (National Oceanic and Atmospheric Administration of the

USA) ve METEOSAT uydu sistemleri bunlara örnektir. NOAA uydu serisi

LANDSAT ve SPOT uydu sistemlerinde olduğu gibi hareketli yörüngeye sahiptir.

Buna karşın METEOSAT sabit yörüngelidir.

Çizelge 2.1.Yerel çalışmalarda kullanılan bazı uydular ve özellikleri.

UYDU İSMİ ALANSAL

ÇÖZÜNÜRLÜK DALGABOYU ÇÖZÜNÜRLÜĞÜ

UYGULAMA ALANLARI

NOAA 1.1km Çok bandlı Meteoroloji, tarım ve ormancılık. (evrensel ve ülke bazında)

LANDSAT 30m Çok bandlı Tarım ve ormancılık (bölgesel), jeoloji, bölgesel planlama.

SPOT 20m Çok bandlı Tarım ve ormancılık (bölgesel), jeoloji, bölgesel planlama.

SPOT 10m Siyah/Beyaz (Pankromatik)

Tarım ve ormancılık (bölgesel), topografya, bölgesel planlama.

IRS 1c LISS 24m Çok bandlı Tarım ve ormancılık (bölgesel), jeoloji, bölgesel planlama.

IRS 1c PAN 5.8m Siyah/Beyaz (Pankromatik)

Tarım,ormancılık (yönetim), bölgesel planlama, topografya, şehir planlaması.

13


NOAA uyduları görünür ve termal bandları işleyen gelişmiş yüksek

çözünürlükteki radyometre (AVHRR) alıcıları taşırlar. AVHRR verileri görünür ve

termal (ısıl) bandlara sahiptir ve vejetasyon takibi, sel ve yangın gibi olayların

gözlenmesinde kullanılmaktadır. Termal band ve AVHRR verileri özellikle deniz

suyu yüzey sıcaklığı haritalarının elde edilmesinde ve büyük çapta, geniş alanlardaki

bitki örtüsünün izlenmesinde kullanılmaktadır. Band-1 ve Band-2 nin çeşitli

matematiksel kombinasyonları, yeşil vejetasyon varlığının hassas bir göstergesi

olarak bulunmuştur. Bu matematiksel değerler vejetasyon indeksi olarak adlandırılır

ve normalleştirilmiş fark bitki örtüsü indeksi (NDVI) en yaygın olarak kullanılan

indekslerden biridir ( DeMers, M., 1996).

Uyduların yeryüzünden veri toplama işlemi elektromanyetik alanlar ve

kuvvet alanları içinde oluşan spektral farklılıkların ölçülmesiyle yapılmaktadır.

Elektromanyetik spektrumun uzaktan algılama çalışmaları ile ilgili bölümü ikiye

ayrılmaktadır.

- Yansıma dalga boyu bölgeleri

Morötesi (ultraviolet) 0.3-0.4 µm

Görünen bölge (visible) 0.4-0.7 µm

Yakın Kızılötesi 0.7-3.0 µm

- Yayılma dalga boyu bölgeleri

Termal Kızılötesi (3.0-16 µm)

Mikrodalga boyları (1 mm-1 m)

Pasif mikrodalga, Aktif mikrodalga, Süper yüksek ve Ultra yüksek frekans

olarak adlandırılmaktadır.

Mikrodalga Görüntüleme; 1mm – 1m arasında dalga boyunda

elektromanyetik spektruma sahip görüntülerdir. En büyük özellikleri gaz ve

bulutlardan hemen hemen hiç etkilenmeden görüntü sağlamasıdır. Radar

görüntüleme sistemi olarak da adlandırılmaktadır.

Termal Görüntüleme; evrendeki tüm maddeler sıcaklıklarından dolayı

üzerinde bir enerji yaymaktadır. Evrende enerji soğuran bir madde aynı zamanda

enerji yaymaktadır. Yayılan enerji kütlenin ve sıcaklığının bir özelliğidir. Bu termal

kızılötesi alıcıları ile görüntülenmektedir (Dinç ve ark., 2001).

14


Uzaktan algılamada kullanılan bir diğer bir araç da Radar'dır. Radar, Radio

Detecting And Ranging kelimelerinin baş harflerinin birleştirilmesi ile oluşmuş bir

kelimedir. Aktif bir sistem olması nedeniyle gece ve gündüz, sisli ve puslu havalarda

kullanılabilir. 1930’lu yıllarda Almanya'da ve Amerika Birleşik Devletleri'nde

hemen hemen aynı zamanda ortaya çıkmıştır. Bu, halen hava alanları, uçak ve

gemilerde kullanılan ve dairesel tarama yapan bir alettir. Radar sistemleri bir tür

tarayıcı (scanner)’dır. K bandı kısa dalgaboyu, S bandı uzun dalgaboyu olarak bilinir.

Kısa dalgaboyu ile çalışan bir radarın bitki örtüsünü delip geçme kabiliyeti az fakat

üç boyutlu ayırıma gücü fazladır. Haritacılar daha çok Laser Profilimetre adı verilen

bir tür radar sistemini kullanır. Uçaktan yapılan bir uçuş ile arazi profili bu aletle

rahatlıkla 3 boyutlu bir şekilde çıkarılabilir.

Uzaktan algılamada kameraların ve radar sistemlerinin dışında laser, radyo

dalgası alıcıları, sismograflar, gravimetreler, manyotometreler, sonarlar gibi araçlar

da kullanılır (www.akropol.com.tr).

2.3.Coğrafi Bilgi Sistemleri

2.3.1.Coğrafi Bilgi Sistemlerinin Tanımı ve Tarihçesi

Coğrafi Bilgi Sistemleri, coğrafik veya mekansal koordinatlar tarafından

belirlenen veri ile çalışmak üzere oluşturulan bir sistem olarak tanımlanabilir.

Kısaca; coğrafi bilgiyi tutan, saklayan, analiz eden ve sergileyen bir donanım ve

yazılım kurulumudur (ESRI, 1996). Coğrafi Bilgi Sistemleri, bir seri alt sistemlerden

oluşmuş büyük bir sistem olarak düşünülebilir. DeMers (1996) bu alt sistemleri

aşağıdaki gibi özetlemiştir:

-Çeşitli kaynaklardan mekansal veri toplayıp ön işleme tabi tutan veri girme alt

sistemi. Bu sistem ayrıca değişik tipteki alansal verinin dönüşümünden de geniş

çapta sorumludur.

-Mekansal verilerin düzeltilmesi, güncelleştirilmesi ve düzenlenmesini organize eden

veri depolama ve geri getirme alt sistemi.

15


-Veri üzerinde toplama, dağıtma, parametre tahminleri, kısıtlamalar ve modelleme

fonksiyonlarını yerine getiren veri işleme ve analiz alt sistemi.

-Bütün veya bir kısım veriyi tablo, grafik veya harita formunda gösteren tebliğ alt

sistemi (www.tagem.gov.tr).

Bank ve Taştan (1993), Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)’ni, belli bir konum ve

biçimi olan nesnelere ait grafik ve grafik olmayan bilgilerin toplanması,

depolanması, işlenmesi, analizi ve gösterimine yönelik donanım, yazılım ve işlem

bileşenlerini bütünleşik olarak içeren bilgi sistemleri olarak tanımlamıştır. Diğer

deyişle koordinatlara sahip verilerin analizlerine olanak sağlayan bilgisayar destekli

bir teknoloji olarak adlandırmışlardır.

Masser ve Blakemore (1991), Coğrafi Bilgi Sistemleri’ne Coğrafya ile ilgili

grafik ve grafik olmayan verilerin kullanıcı ihtiyaçlarını karşılayacak biçimde çeşitli

kaynaklardan toplanması, depolanması, işlenmesi, analiz edilmesi, yönetilmesi ve

sunulması fonksiyonlarını bütünleşik olarak yerine getiren donanım ve yazılım

bileşenlerinden oluşan organizasyondur demişlerdir.

Kullanıcıların çok farklı disiplinlerden olması nedeniyle, bu kavram da

değişik şekillerde tanımlanmaktadır. Özellikle CBS'nin Dünya'da konumsal bilgi ile

ilgilenen kişi, kurum ve kuruluşlar arasında geniş bir merak uyandırması,

gelişmelerdeki hızlı değişiklikler, özellikle

ticari beklentiler, farklı uygulama ve fikirler, CBS'nin standart bir tanımının

yapılmasına henüz izin vermiştir. CBS, bazı araştırmacılara göre konumsal bilgi

sistemlerin tümünü içeren ve coğrafik bilgiyi irdeleyen bir bilimsel kavram,

bazılarına göre; konumsal bilgileri sayısal yapıya kavuşturan bilgisayar tabanlı bir

araç, bazılarına göre de; organizasyona yardımcı olan bir veri tabanı yönetim sistemi

olarak nitelendirilmektedir (Altan ve ark, 1996; Batuk ve Külür, 1996; Yomralıoğlu

ve Çelik, 1994; Yomralıoğlu, 2000). Bütün bu düşünceler ışığında coğrafi bilgi

sistemlerinin aşağıdaki şekillerde değişik yönlü tanımları yapılmaktadır.

"CBS, belirli bir amaçla yeryüzüne ait verilerin toplanması, depolanması,

sorgulanması, transferi ve görüntülenmesi işlevlerini yerine getiren araçların

tümüdür" (Burrough, 1998).

16


"CBS, genel harita bilgilerini görüntülemeye yarayan bilgi yönetimi

sisteminin bir şeklidir" (Dale ve McLaughlin, 1988).

"CBS, coğrafik bilgileri bir bilgisayar ortamına depolayan ve analiz eden bir

araçtır" (ESRI, 1994; Yomralıoğlu, 2000).

"CBS, konumsal veya coğrafik koordinatları referans alan ve bu veriler ile

çalışmayı tasarlayan bir bilgi sistemidir" (Star ve Estes, 1990).

"CBS, yeryüzü referanslı verileri toplayan, depolayan, kontrol eden, işleyen,

analiz eden ve görüntüleyen bir sistemdir" (AGI, 1991; Yomralıoğlu, 2000).

Buna göre; CBS bilgi teknolojisine dayalı bir veri toplama, işleme ve sunma

aracı olarak; veya yoğun ve karmaşık konum bilgilerinin etkin bir şekilde

denetlenebildiği bir yönetim tarzı; veya coğrafi verilerin daha verimli kullanılmasına

olanak sağlayan bir sistem ya da bunların bir bütünü olarak algılanmaktadır. Bütün

bu tanımlarda, coğrafyaya konu olan bilgilerin toplanmasından bu bilgilerin

üretilmesine kadar geçen süreçte bir takım konumsal analitik işlemlerin

gerçekleşmesi için bilgisayarın bir araç olarak kullanılması ve bunların ancak bir

sistem dahilinde sağlanabileceği vurgulanmaktadır. Özetle Coğrafi Bilgi Sistemleri;

konuma dayalı gözlemlerle elde edilen grafik ve grafik olmayan bilgilerin

toplanması, saklanması, işlenmesi ve kullanıcıya sunulması işlevlerini bir bütünlük

içerisinde gerçekleştiren bir bilgi sistemi olarak tanımlanabilmektedir (Maguire,

1992; Yomralıoğlu, 2000; Tekinsoy ve ark., 2003).

Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)'nin kavramsal anlamda ilk ortaya çıkışı, 1963

yılında Roger Tomlison liderliğinde başlatılan ve Kanada'nın ulusal arazilerinin

özelliklerine göre geliştirilen Kanada CBS projesiyle, mevcut orman alanlarını

belirlemek ve geleceğe yönelik planlar yapmak amacıyla Orman Bilgi Sistemi

uygulamasını gerçekleştirmiştir. Yine 1966 yılında Harvard Üniversitesinde

gerçekleştirilen bir proje de ilk CBS çalışması olarak bilinir. Bu proje ile, çizgi

tabanlı eğim haritalarının bilgisayar aracılığı ile üretilebileceği anlaşılmış ve SYMAP

(Synagraphic Mapping System) yazılımı geliştirilmiştir. 1970' li yıllarda, poligon

bindirme işlemleriyle veri katmanı oluşumuna olanak sağlayan ODYSSEY yazılımı

geliştirilmiştir. Bu ürünler, CBS fonksiyonunu yerine getiren konumsal veri işlem

alanındaki ilk uygulamalar olarak bilinir (Coppock ve Rhind, 1992; Yomralıoğlu,

17


2000). Bununla birlikte 1980’li yıllarda İngiltere coğrafi bilgi sistemlerindeki

harcamalarının en büyük kısmını ülkenin topoğrafik yapısının belirlenmesi ve arazi

kullanım sistemlerinin oluşturulmasına ayırmıştır. Aynı şekilde Çin ve Japonya’da

çevresel değişimlerle ilgili modelleme çalışmaları yapmışlardır. ABD Sayım Bürosu

ve Jeolojik Araştırma Merkezi (USGS) Coğrafi Bilgi Sistemleri Teknolojisi’ni

TIGER (Topologically Integrated Geographic Encoding and Referancing Database)

projesinde kullanmışlardır. Bu amaçla ulaşım ağlarının belirlenmesi için yapılan

çalışmaları 1990 sayımında sayısal ortamda kullanmışlardır (Bailey ve Gatrell,

1995).

Günümüzde, Çevresel İzleme Bilgi Sistemi, Tapu-Kadastro Bilgi Sistemi,

Emniyet Bilgi Sistemi, Kent Bilgi Sistemi, Toprak Bilgi Sistemi, Meteoroloji Bilgi

Sistemi, Orman Bilgi Sistemi, Ulaşım Bilgi Sistemi, Arazi Düzenleme Bilgi Sistemi,

Kaynak Yönetimi Bilgi Sistemi gibi alt bölümlerden oluşan Coğrafi Bilgi Sistemleri

birçok alanda kullanılmaktadır (Yomralıoğlu, 2000). Yerel yönetimler, planlama,

parselasyon, kamu güvenliği ve çevreyle ilgili çalışmalarında Coğrafi Bilgi

Sistemleri’ni etkin olarak kullanmaktadırlar. Diğer yandan hızlı nüfus artışına paralel

olarak mekan kavramının önem kazanması, doğal kaynakların tahmini ve

yönetiminin gerekliliğini ön plana çıkarmıştır. Bu örneklerden de anlaşılacağı gibi

Coğrafi Bilgi Sistemleri zaman ve hassasiyet açısından planlama ve analizlerde çok

önemli bir araçtır ve kullanım alanları bütün dünyada hızla artmaktadır.

2.3.2.Coğrafi Bilgi Sistemlerinde Veri Yapısı ve Kullanımı

CBS'nin en önemli bileşenlerinden biri de "veri" dir. Grafik yapıdaki coğrafik

veriler ile tanımlayıcı nitelikteki öznitelik veya tablo verileri gerekli kaynaklardan

toplanabileceği gibi, konumsal veriyi diğer veri kaynaklarıyla birleştirebilir. Veri

uzmanlarca CBS için temel öğe olarak kabul edilirken, elde edilmesi en zor bileşen

olarak da görülmektedir. Veri kaynaklarının dayanıklılığı, çokluğu ve farklı yapılarda

olmaları, bu verilerin toplanması için büyük zaman ve maliyet gerektirmektedir

(Bailey ve Gatrell, 1995).

18


Genel olarak, Coğrafi Bilgi Sistemleri’nde coğrafik veriler tablosal ve

mekansal olarak iki grupta sınıflandırılmaktadırlar. Tablosal verilerde, coğrafik

objelerin nitelik ve konumsal durumlarını gösteren bilgiler depolanmakta. Mekansal

veriler ise, dünya üzerinde yer alan objelerin şekil ve konumlarını gösteren bilgileri

içermektedirler. Coğrafi Bilgi Sistemleri, coğrafik olarak ilişkisel veri modeline

dayanmaktadır. Bu sayede tablosal veriler ile mekansal (kartografik veya haritalara

dayalı) veriler birbirine bağlanabilmektedir. Grafiksel nesnelerden harita oluşturmak

için tasarlanan bilgisayar destekli kartografik sistemler gösterim amaçları için son

derece mükemmel olmasına rağmen, CBS’nin sahip olduğu sorgulama gücünden

yoksundurlar. Coğrafi Bilgi Sistemleri, coğrafik nesneleri iki yolla temsil ederler;

-Vektör biçiminde; bu metot coğrafik özellikleri nokta, çizgi ve poligon olarak temsil

etmektedir.

- Grid (Raster) biçiminde; bu gösterim şekli harita özelliklerinin hücresel olarak

temsil edilmesine dayanmaktadır ve yapı içerisindeki her bir hücrenin bir değeri

vardır. Aynı değere sahip hücreler aynı özelliği temsil etmektedirler. Genel olarak

görüntü ve gridler bu biçimde depolanmaktadırlar (www.tagem.gov.tr).

Vektör ve raster veri modellerinden biri genelde CBS uygulama biçimine

göre tercih edilerek kullanılır. Ancak günümüzde her iki model aynı anda da

kullanılabilmektedir. Bu tür bir kullanım şekli CBS' de hybrid (melez) veri modeli

olarak bilinmektedir.

CBS'nin sağlıklı bir şekilde çalışması aşağıdaki temel işlevlerin yerine

getirilmesine bağlı bulunmaktadır. Bunlar;

-Veri toplama (data collection)

-Veri Yönetimi (data management)

-Veri İşlem (data manipulation)

-Veri sunumu (data display)

Veri toplama (data collection) işlevinde; Coğrafik verilerin toplanarak,

CBS'de kullanılmadan önce sayısal yani dijital formata dönüştürülme işlemleri yer

almaktadır. Verilerin kağıt ya da harita ortamından bilgisayara ortamına

dönüştürülmesi işlemi sayısallaştırma (digitizing) olarak adlandırılmaktadır.

19


CBS uygulamalarının çok geniş alanlara yayılması, sayısal coğrafya verisine

olan yoğun bir talep artışını da beraberinde getirmektedir. CBS’de yatırımların çok

büyük bir çoğunluğu yukarıda ifade edilen 4 ana başlığın yanı sıra 5 temel Coğrafi

Bilgi Sistemi olarakta ifade edilen fonksiyonlardan (toplama, depolama, işleme,

analiz ve gösterim) ilki olan coğrafi verilerin toplanması üzerinde yoğunlaşmaktadır

(Bank ve Taştan, 1993).

Veri yönetimi işlevi; verilerin boyutlarına göre sınıflandırılmasını

kapsamaktadır. Küçük boyutlu CBS projelerinde coğrafik bilgilerin sınırlı boyuttaki

basit dosyalarda saklanması mümkünken, veri hacimlerinin geniş ve kapsamlı

olması, bunun yanında birden çok veri gruplarının kullanılması durumunda Veri

Tabanı Yönetim Sistemleri (Data Base Management Systems) verilerin saklanması,

organize edilmesi ve yönetilmesine yardımcı olması amacıyla kullanılmaktadır. Veri

tabanı yönetim sistemleri bir bilgisayar yazılımı olup veri tabanlarını yönetmekte

veya birleştirmektedir. Bir çok yapıda tasarlanmış veri tabanı yönetim sistemi

bulunmaktadır, ancak CBS için en kullanışlısı ilişkisel (relatinal) veri tabanı

sistemidir. Bu sistem tasarımında veriler tablo bilgilerinin elde edilişindeki düşünce

yapısına uygun olarak bilgisayar belleğinde saklanmaktadırlar. Farklı bilgiler içeren

tabloların birbiriyle ilişkilendirilmesinde bu tablolardaki ortak sütunlar

kullanılmaktadır. Bu yaklaşım basit fakat esnek bir tasarım olup, geniş çapta CBS

uygulamalarında yaygın olarak kullanılmaktadır.

Veri işlem işlevi; mevcut veriler önce aynı ölçeğe dönüştürülüp sonra da

birleştirilerek elde edilen veri görüntü amacıyla geçici olarak yada bir analiz işlemi

için sürekli ve kalıcı olarak kullanılır. Coğrafi Bilgi Sistemleri bu veriler ışığında,

gerek bilgisayar ortamında basit sorgulama kapasitesine, gerekse çok yönlü

konumsal analiz araçlarıyla yönetici ve araştırıcılara istenen süreçte bilgiler

sunabilmektedir.

Veri sunumu işlevi; veriler bir çok coğrafik işlevin sonunda yapıldığı gibi

harita veya grafik gösterimlerle görsel hale getirilmektedirler (Bank ve

Taştan,1993).

1990'lı yıllarda Coğrafi Bilgi Sistemleri ve mekansal veri tabanı kullanımı

oldukça yaygınlaşmıştır. Bu sistemler, ABD ve Avrupa’da pek çok alandaki

20


karmaşık problemlerin çözümünde etkin bir şekilde kullanılmaktadır. Coğrafi Bilgi

Sistemleri, haritacılık, fotogrametri, uzaktan algılama, istatistik ve bilgisayar bilimi

gibi pek çok disiplinin kesişim noktasında yer almaktadır. Günümüzde, pazar

araştırıcıları, doğal kaynak ve arazi yöneticileri, planlamacılar, vergi memurları, özel

sektör ve kamu hizmetleri personeli arasında pek çok CBS kullanıcısı bulunmaktadır.

Bu yaygın kullanımın nedenleri ise; bilgisayar donanım ve yazılımlarının hız ve

kapasitelerinin artarken fiyatlarının düşmesi, problem çözme sürecinde CBS

teknolojisindeki ilerleme ve verimliliğin oldukça artmış oluşu, yeni nesil yazılımların

kullanım kolaylığı sağlamalarıdır. Son zamanlarda, problem çözümü ve yönetim

safhalarında coğrafyanın önemi pek çok kişi tarafından anlaşılmıştır, çünkü günlük

hayatımızdaki her karar coğrafik gerçekler tarafından etkilenmekte, kısıtlanmakta ve

kontrol edilmektedir. Artan nüfusa karşı azalan doğal kaynaklar yeryüzünde; ozon

tabakasının delinmesi, yağmur ormanlarının yok edilmesi, bitki türlerindeki

çeşitliliğin azalması, asit yağmurları ve ormanların ölmesi, zehirli kimyasal

kullanımındaki artış, atmosferdeki sera etkisinin artışı, tarım alanlarındaki azalış ve

hızlı kentleşme, doğal kaynakların yanlış kullanımı ve yönetimi gibi geri dönülemez

zararlara yol açmaktadır. Bütün bu birbiriyle bağlı zararların çözümlenmesinde

Coğrafi Bilgi Sistemleri üstün bir verimlilik sağlamaktadır (www.tagem.gov.tr).

2.3.3.Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanım Alanı Örnekleri

Gemalmaz ve ark. (1993) gerçekleştirdikleri çalışmada; Coğrafi Bilgi

Sistemleri (CBS) ve Uzaktan Algılama Teknikleri’nin erozyon riski taşıyan alanların

belirlenmesinde uygulanabilirliğinin ortaya konulmasını amaçlamışlardır. Konya

Karapınar bölgesini örnek alan olarak seçmişler ve hesaplamalar için gerekli verileri

toplamışlardır. Bu verileri ARC/INFO yazılımını kullanılarak sayısal ortama

aktarmışlardır. İnceleme alanının Nisan 1993 Landsat – TM görüntüsünü Erdas

görüntü işleme yazılımı ile işlemişlerdir. Görüntü ve coğrafi verilerin

entegrasyonuyla gerekli analizleri yaparak inceleme alanında erozyon riski taşıyan

alanları tespit etmişlerdir. Bu yöntemle elde edilen bilgilerin kullanım potansiyelini

ve karar verici için önemi vurgulamışlardır.

21


Gemalmaz ve ark. (1994) gerçekleştirdikleri çalışmada tarım alanlarının

tahmininde Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Yöntemleri’ni

kullanmışlardır. Çalışma örnek olarak seçilen Konya-Karapınar Bölgesi’nde

gerçekleştirilmiştir. Tarım alanlarının tahmininde tamsayım yönteminin oldukça

pahalı olması ve uzun zaman alması nedeniyle, alan örneklemesine dayalı

yöntemler ile uydu görüntüleri kullanılarak tahminler üretilen çalışmada, tahmin

yapılacak bölgelerde, belli bir örnekleme oranına göre kare şeklinde test alanları

(segment) seçilmiştir ve bu alanların büyüklükleri alanın yapısına ve çalışmanın

amacına göre değişkenlik göstermektedir. Yer çalışmaları deneyimli kişiler

tarafından bizzat araziye çıkılarak yapılırken, o alan içinde kalan tarlalar için veriler

toplanarak bir veritabanı oluşturulmuştur. Bu bilgiler yardımıyla tüm alanı kaplayan

uydu görüntüsü sınıflandırılmıştır. Sınıflandırma ve yer çalışması sonuçları

kullanılarak regreasyon modellemesi yoluyla tüm alan için tek bir tahmin ve ürün

bazında sonuçlar üretilmiştir. Bu çalışmada ARC/INFO ve ERDAS yazılımları

kullanılmıştır.

Metin (1995) gerçekleştirdiği çalışmada; Tarım alanlarının kontrollü

sınıflandırılmasında kullanılan üç farklı yöntemin karşılaştırmasını yapmıştır. Çok

bandlı ve farklı dönemli uydu görüntülerini kullanarak, tarım alanlarının kontrollü

sınıflandırılmasında üç farklı yaklaşımı, aynı ön bilgileri (signature) ve çalışma

alanını kullanmak koşuluyla denemiş ve doğruluk analizlerini yapmıştır.

Metin (1997) gerçekleştirdiği çalışmada; Uydu görüntülerinin tarımsal amaçlı

kullanılmasında farklı toprak yapısının etkisini araştırmıştır. Bu çalışmasında,

Eskişehir-Sivrihisar Bölgesine ait toprak haritasındaki bilgilerin, işlenmemiş ham

uydu görüntüsü ve uzaktan algılama teknikleriyle elde edilecek sınıflandırma

sonucuyla farklılıklarının ve toprak bilgilerinin sınıflandırılmış görüntüye dahil

edilmesinin getirisinin incelenmesini amaçlamıştır.

2.4.Tarımda Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama

Günümüzde değişik disiplinlere hizmet eden Coğrafi Bilgi Sistemleri’nin en

önemli işlevlerinden biri çevresel problemlerin belirlenmesi ve çözümü ile ilgili

22


olanıdır. Kaynakların doğal çevreye zarar vermeden kullanılması ve yönetimi CBS

kullanımı ile günümüzde daha da kolaylaşmıştır. Önemli bitki ve hayvan türlerinin

her türlü özellikleri, coğrafyadaki dağılımları ve bu dağılışın iklim, toprak, eğim,

bakı (yöney) ve coğrafik konum gibi bağımsız değişkenlerle ilişkileri CBS ile daha

iyi analiz edilip modellenebilmektedir. Söz konusu tür ve çeşitlerin coğrafyadaki

dağılımlarının zaman içindeki değişimleri de CBS ve Uzaktan Algılama teknikleri ile

kolaylıkla izlenebilmekte ve tehdit altındaki türlerin dağılma alanlarındaki artış

veya azalışları somut bir biçimde ortaya konulabilmektedir. CBS`nin bu özelliği

problem alanların tespitinde araştırıcı ve karar vericilere önemli ipuçları sunmakta,

koruma alanları ve milli park sınırlarının daha objektif değerlendirmeler ışığında

belirlenmesine imkan tanımaktadır. Bu nedenle günümüzdeki önemi tartışmasız olan

gen kaynaklarının kendi doğal çevrelerinde korunması (In-Situ) çalışmalarında CBS

vazgeçilmez bir araç konumundadır. Tarımla ilgili doğal kaynakların (bitki, su,

toprak, balıkçılık vs.) belirlenmesinde, tarımsal açıdan önemli olan doğal

kaynaklarımızla ilgili veri toplanması, saklanması, değerlendirilmesi ve analiz

edilmesinde, her türdeki tarımsal amaçlı arazi kullanımının belirlenerek bu alanların

ülkeler içindeki dağılımlarının izlenmesinde, ürün tahmini çalışmalarında, tek ve çok

yıllık bitki türleri için işlenen alanları kapsayan detaylı bilgilerin toplaması ve

analizinde, tarımda erken uyarı sistemlerinin geliştirilmesi ve agro-klimatolojik data

toplanmasının sağlanmasında, su ürünleri ve stoklarının belirlenmesi, su

kaynaklarındaki değişimin ve kirliliğin izlenmesi ve yeni balıkçılık politikalarının

oluşturulmasının gerçekleştirilmesinde Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama

Yöntemleri daha hızlı, doğru ve etkin çalışmalar için kullanılmaktadır

(Doğan, 2000).

2.5.Arkeoloji Biliminde Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Çalışmaları

Son yıllarda birçok alanda kullanımı yaygınlaşan Coğrafi Bilgi Sistemleri ve

Uzaktan Algılama Yöntemleri’nin arkeolojik çalışmalarda da kullanımına gidilmiştir

23


ve böylelikle arkeologların önemli bir zaman, işgücü ve ekonomik kazanç elde

etmesi sağlanmıştır (Erdoğar, 1997).

Coğrafi Bilgi Sistemi çalışmalarının bağlı olduğu prensip, toprağın ve

üzerinde barındırdığı her türlü birimin (kum, işlenmiş toprak, bitki veya kayaç

tipleri) karakteristik özelliklerine bağlı olarak, kendine özgü sıcaklıkları ve

sıcaklıklardaki radyasyonu farklı düzeylerde yansıtmalarıdır. Bu yüzden uzaktan

algılama yöntemleri ile tarım gibi bazı geçmiş insan aktivitelerinin izlerini görmek

mümkün olmaktadır. Örneğin geçmiş zamanlarda tarım alanı olarak kullanılmış ya

da toprağa gömülü kalıntıların üzerini örten gevşek toprak kolaylıkla ayırt

edilebilmektedir. Gelişmiş tarayıcı sistemleri ile, daha fazla nem tuttuğu için toprağın

çevresine oranla daha sıcak olmasından dolayı, atıklarla dolu kanalizasyon kanalları,

toprak altında kalmış sarnıçlar, duvarlar ve bunlar gibi kalıntılar belirlenebilmektedir

(Zülal, 1999).

Uzaktan Algılama Yöntemleri’nin arkeoloji bilimine uygulanmasındaki en

büyük avantajlardan birisi, arkeolojik yerlere zarar vermeden laboratuar ortamında

tekrarlanabilecek çalışmalara izin verebilmesidir. Uzaktan Algılama Yöntemleri

kullanılarak genişçe bir alan üzerinde bulunan arkeolojik yerleşimlerin konumları ve

komşulukları hakkında bilgi edinilebilir (Erdoğar, 1997).

İlk kez 1980’li yıllarda Kuzey Amerika’da tarihi alanları yerlerinin

belirlenmesi amacıyla Coğrafi Bilgi Sistemleri Arkeoloji biliminde kullanılmıştır

(Gillings ve Wise, 1997).

Türkiye’de arkeolojik alanların Uzaktan Algılama Yöntemleri ile belirlenmesi

çalışmaları ve bu alanda yapılan Coğrafi Bilgi Sistemleri çalışmaları yeterli düzeyde

değildir. Bunun başlıca sebebi yeterli sayıda deneyimli kişinin ve laboratuar

olanaklarının olmamasına bağlanabilir.

Uzaktan Algılama Yöntemleri’nin arkeolojideki kullanımını sınırlayan bir

diğer önemli faktör de; arkeolojik alanlarda uydu görüntüleri kullanılarak yapılan

çalışmalardaki boyut sorunudur. Boyut sorunu, hem görüntü hem de buluntu alanı

ölçeği bağlamındadır. Geniş alanlara yayılmış olan toprak üstü mimari kalıntıları da

içeren kentsel Klasik Dönem yerleşmeleri uzaktan algılama yöntemleri ile daha

kolay algılanabilirken höyük, tümülüs ve benzeri oluşumların saptanmasında, küçük

24


ölçekli görüntülerde bile, güçlük çekilebilmektedir. Arazi üzerinde belirgin

yükseklikler oluşturan bu birimler, doğal çevrenin toprak yapısıyla uyumlu

olduklarından tarayıcılarda belirgin farklar algılanamamasına neden olmaktadırlar.

Arazi üzerinde yarattıkları depresyon nedeniyle yol ağları ve su kanalları gibi

oluşumlar daha kolay algılanabilmektedir (Gülçur, 1999).

Mezopotamya'nın Dicle Ovası’ndaki eski kanallar uzaktan algılama

kaynaklarından olan hava fotoğrafları ile ortaya çıkarılmıştır. Hava fotoğrafları da

yararlı olmalarının yanında sınırlı kaynaklardır. Uçaklar ancak insan gözünün

görebileceği yükseklikte uçtuklarından yeterli içerik elde edilememe sakıncası

gündeme gelmektedir (Vonder, 1998).

Yanmış ve terkedilmiş demir çağının büyük kenti Kerkenes’te onuncu yılına

giren kazı çalışmalarında “Her türlü kazı, yok etmektir.” sözünün doğru olmadığı

bilinciyle yola çıkılarak elde edilen tüm bulgularda; eleme, sınıflandırma,

numaralama, yer belirleme etiketleme, torbalama ya da kutulama ve inceleme

prensibi benimsenmiştir. Bu gerçekten yola çıkan Kerkenes Projesi amacına

ulaşabilmek için Uzaktan Algılama Yöntemleri’ne odaklanmıştır. Yani, yüzeydeki

kalıntıları, tüm yerleşim alanını kapsayan balon fotoğrafları ve GPS mikro-

topografya verileri ile belgelemek ve yüzeyin altında ne kaldığını görmek için de

jeofiziksel uygulamalardan ve bu yöntemlerle ilgili olarak son yıllarda gerçekleşen

gelişmelerden yararlanmak hedeflenmiştir. Kerkenes’de elde edilen jeomanyetik

verilerin GIS (Geographic Information System) yazılımlarıyla entegrasyonu üzerinde

çalışmalar da yürütülmektedir (www.sorgunpostasi.com/kerkenes.asp).

Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılarak Akdeniz Bölgesi’nde yürütülen

çalışmada; bölge peyzajının uzun dönemde bozulmasının nedenleri araştırılmıştır.

Araştırmalar sonucunda elde edilen verilerle Coğrafi Bilgi Sistemleri yazılımları

kullanılarak modellemeler yapılmıştır.Ayrıca insanların doğa üzerindeki etkisi de

çalışma kapsamında araştırılmıştır (Demir, 2002’den, Gaffney ve ark..).

Türkiye’de gerçekleştirilen Uzaktan Algılama ve CBS çalışmaları içerisinde

yer alan İç Anadolu Bölgesi’ndeki araştırmada, uydu görüntüleri kullanılarak

arkeolojik alanların olma olasılığı olan yerler tespit edilmiştir. Uydu görüntüleri

laboratuar ortamında sayısal görüntü işleme ve zenginleştirme teknikleri kullanılarak

25


sayısallaştırılmış, bilinen arkeolojik alanlar bunlar üzerinde işaretlenmiş ve önemli

olabilecek yeni yerlerin tahmininde bu veriler kullanılmıştır. Ayrıca çalışma

sonucunda oluşturulan raporda daha önce bu bölgede gerçekleştirilmiş olan

uzaktan algılama çalışmalarında karşılaşılan güçlükler ve bu yöntemin geliştirilme

olanakları üzerine önerilere yer verilmiştir (Erdoğar,1997).

Türkiye’de gerçekleştirilen bir diğer çalışmada Anamur’daki kıyı çizgisi

değişimleri ve bu değişimlerin arkeolojik kalıntılara etkileri araştırılmıştır.Bölgede

yakın dönemlerde oluşan kıyı çizgisi değişimlerini belirlemek amacıyla 1954 ve

1990 yıllarının hava fotoğrafları kullanılmıştır.Sonuç olarak; çalışma bölgesinde

bulunan Roma dönemine ait antik şehir kalıntıları üzerindeki tehlikelere ışık

tutulmuştur (Ozaner ve Russel, 1994).

Ceyhan Ovası’nda bulunan bir grup höyük üzerinde Uzaktan Algılama

Teknikleri kullanılarak yapılan çalışmada; gelişen endüstri ve tarımsal faaliyetler gibi

insan aktivitelerinden olumsuz etkilenen höyüklerin tespit edilmesi amaçlanmıştır.

Bu amaç için Coğrafi Bilgi Sistemleri kullanılmıştır. Böylelikle sorgulamalar

yapılabilecek, hızlı ve erişilebilir bir bilgi oluşturulmuştur. Çalışmada altlık olarak

1956, 1957 ve 1973 yıllarına ait pankromatik hava fotoğrafları ve Landsat 7-ETM

uydu görüntüleri kullanılmıştır. Oluşturulan haritalar üzerinde 3 kontrol alanı

seçilmiştir. Seçilen bu alanlarda 5 tanesi yeni olmak üzere toplam 22 höyük tespit

edilmiştir (Demir, 2002).

Türkiye’nin Nevşehir, Aksaray ve Niğde illerinde gerçekleştirilen Uzaktan

Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri çalışmalarında; prehistorik yapılar

incelenmiştir. Çalışmada höyük oldukları düşünülen 20 adet tahmin noktası

alınmıştır. Bunlardan 9 tanesinin daha önceden belirlenen tümülüs, 6 tanesinin yeni

keşfedilen tümülüs, 3 tanesinin doğal tepe, 1 tanesinin buğday tarlası, 1 tanesinin de

taş ocağı olduğu yapılan çalışmalar sonucunda anlaşılmıştır. Elde edilen bilgilerin

sınıflandırılmasında; 7 adet tümülüs, 6 adet düz yerleşme, 4 adet höyük ve 2 adet

ören yerleşmesiyle birlikte yeşil alanlar ve su sınıfları da test alanı içerisine

alınmıştır. Sınıflandırma sonucunda, düz yerleşme ve ören yerleşmesinin dışında

arkeolojik elemanların statiksel olarak birbirinden ayrılabildiği gözlemlenmiştir

(Erdoğar ve ark..,1998).

26


Korykos (Kızkalesi)’ ta yapılan çalışmada; bölgenin jeolojik ve jeomorfolojik

durumu ile yerleşme ve tarımsal aktivitelerin yıllar içerisindeki değişiminin

saptanmasında uzaktan algılama yöntemleri kullanılmıştır. Kıyı şeridi ve içerisindeki

kültürel değerlere zarar verebilecek olan yanlış alan kullanımı ve düzensiz yerleşme

problemlerine karşın çalışmada çözüm önerileri üretilmiştir. 1:15,000 ölçekli hava

fotoğrafları ile 1:25,000 ölçekli topoğrafik, jeolojik ve arkeolojik haritalar altlık

olarak kullanılmış ve bilgisayar destekli çalışmalarla antik dönemden bugüne arazi

kullanımı, jeolojik ve jeomorfolojik aşınım yüzeyleri ortaya konulmuştur (Öcal ve

Ark., 1999).

Coğrafi Bilgi Sistemleri’nden faydalanılarak İspanya’da gerçekleştirilen bir

çalışmada, Roma Dönemi yerleşimleri incelenmiştir ve bu dönemde yerleşim

yerlerinin belirlenmesinde ekonomik ve toplumsal yapıya uygunluk gibi kriterlerin

etkisinin bulunup bulunmadığının tespit edilmesi amaçlanmıştır.Bu amaçtan yola

çıkılarak CBS teknikleri kullanılmış ve çeşitli veri girişleri ile istatistiksel bir sonuç

elde edilmeye çalışılmıştır (Massagrande, 1995).

Endonezya’da yapılan bir çalışmada; Borobudur ovasının jeomorfolojisi

araştırılmıştır. Uzaktan Algılama Teknikleri’nin kullanıldığı çalışmada; ovanın

jeolojik evrimi ve bu süreçte gerçekleşen volkanik olayların bölgede bulunan antik

göl ve arkeolojik yerleşimlere etkisinin saptanılması üzerinde durulmuştur (Erdoğar,

1997).

İtalya’da gerçekleştirilen bir çalışmada; İtalyan arkeologlar tarafından uzun

süre tartışılan bir konu aydınlatılmıştır. Po nehri deltasında yer alan, M.Ö. 5.yüzyılda

gelişen Spina Kenti’nin yerinin belirlenmesinin amaçlandığı bu çalışmada Uzaktan

Algılama Yöntemleri kullanılarak kentin yeri tanımlanmıştır ve tartışmalar son

bulmuştur (Lillesand ve Kiefer, 2000).

İngiltere’de Birmingham Üniversitesi Alan Arkeolojisi Birimi ve

Leverhulme Vakfı tarafından, Wroxeter’deki Roma kenti ve etki alanının

Romalılaştırılması süreci arasındaki ilişkiyi araştırmayı amaçlayan bir proje

başlatılmıştır.Ayrıca projede, daha önce çalışılmamış bu alanlarda Coğrafi Bilgi

Sistemi yöntemlerini geliştirecek işlemlerin de yapılması hedeflenmiştir (Leusen ve

Gaffney).

27


İskoçya’da gerçekleştirilen Caithness Arkeoloji Projesinde, bölgede yer alan

dokuz adet yerleşimin incelenmesi amaçlanmıştır. Proje üç aşamada uygulanmıştır.

İlk kısımda; bulgular analiz edilmiş, daha sonraki aşamada kalıntılar incelenmiş ve

son olarak da kazılar yapılmıştır. Alanların detaylı olarak incelenmesi ve daha iyi

anlaşılabilmesi için, ayrıca görsel hale de gelebilmesi için uzaktan algılama

yöntemlerinden yararlanılmıştır (Jackson, 2001).

2000 yılında gerçekleştirilen bir diğer çalışmada arkeolojik yerleşimler

arasında, çeşitli tiplerdeki değiş-tokuşların matematiksel bir modeli geliştirilmeye

çalışılmıştır. Yapılan çalışmada yerleşmeler arasındaki değiş-tokuş biçiminin

bilgisayar simülasyonu, belirli bir bölgedeki yerleşmelerin bilinen dağılımının

haritasını çıkararak, belirlenmiş olan yerleşimlerin ‘terminaller’, yani hiyerarşik

kümelerin merkezi olarak ortaya çıkacağı öngörülmüştür. Yapılan modelleme

çalışmasının, değişkenlerde doğru şartlar belirlendiğinde, doğru terminalleri, yani

gerçekten kent merkezlerinin gelişmiş olduğu yerleri tahminde oldukça başarılı

olduğu görülmüştür (Rhill ve Wilson, 2000).

1986 yılında Tayland’da yapılan “Çevre Yönetimi Ve Kaynakların

Geliştirilmesinde Uzaktan Algılama” konulu sempozyumda Supajanya;

“Tayland’daki Arkeolojik Çalışmalarda Uzaktan Algılama” başlıklı bir bildiri

yayınlamıştır. Bu bildiride ele alınan çalışmada; 1/15.000 ve 1/50.000 ölçekli hava

fotoğrafları kullanılmıştır. Bu hava fotoğrafları üzerinde yer alan surlar, su yolları,

kanaletler, yollar, hendekler uzaktan algılama ve coğrafi bilgi sistemleri teknolojileri

kullanılarak bilgisayar ortamına aktarılmış ve sayısallaştırılmıştır. Elde edilen bu

envanter üzerinde yapılan çalışmalarda çeşitli ölçülerde 1300 arkeolojik yerleşimin

900 tanesinin hendeklerle çevrili olduğu saptanmıştır. Ayrıca bu çalışmada kıyı

çizgisi boyunca uzanan arkeolojik yerleşimler üzerinde hava fotoğrafları ve Landsat

görüntüleri kullanılarak, kıyı çizgisi değişimlerinin saptanmasına çalışılmıştır. Aynı

zamanda hazırlanan haritalar üzerinde bu değişimler gösterilmiştir (Supajanya,

1986).

Costa Rica’da Uzaktan Algılama Teknikleri’yle gerçekleştirilen bir

çalışmada; Bölgede 4000 yıl önce meydana gelmiş olan bir volkanik patlama

sonucunda bozunuma uğramış fakat küllerle kaplanan alt katmanları korunmuş olan

28


Arenal Bölge olarak adlandırılan arkeolojik alanda; infrared fotoğraflarda

görülebilen patika yollarının uzaktan algılama yöntemleri ile belirlenmesi sonucu

yol sistemi ortaya konulmuştur (Sheets, 1991; Sheets ve Mc Kee, 1994; Sever,

1998).

Fransa’nın kuzeyinde yapılan bir Uzaktan Algılama çalışmasında; bugün

tarım alanı olarak kullanılmakta olan bir bölgede çok sayıda Roma dönemi villası

bulunmuştur. 35 mm.’ lik hava fotoğrafları kullanılarak yapılan çalışmada; M.S. 3.

yüzyılda tahribata uğramış fakat toprak içerisinde kalıntıları kalmış olan binalar hava

fotoğraflarında farklı yansımalardan dolayı farklı renkler vermiştir. Bu sayede

bölgede bulunan tüm villa kalıntılarının kaba profilleri çıkarılmıştır (Lillesand ve

Kiefer, 2000).

Uzaktan Algılama Yöntemleri’nden yararlanılan bir proje de Ürdün’de

yapılmıştır. “Ortadoğu’da Arkeoloji İçin Uzaktan Algılama” adını taşıyan proje;

1991 yılı itibariyle Avustralya Araştırma Kurulu tarafından oluşturulan hava

fotoğrafları arşivinin devamını temsil etmektedir. Proje kapsamında 1953 yılında

çekilmiş olan 4000 adet Ürdün fotoğrafının incelenmesi yer almaktadır. Bugüne

kadar yapılan çalışmalarla 20.000 alan belirlenmiştir, arkeolojik yorumlamalar ise

çalışmanın halen devam eden kısmını oluşturmaktadır (Kennedy, 2001).

İsrail’de yapılan bir çalışmada hava fotoğrafları kullanılarak, 2000 yıl önce

Negev Çölü’nde yaşamış olan Nebatiler’in, yağmur sularını ürün yetiştirmede

kullanmak üzere yapay havuzlar da biriktirdikleri ve buradan da sarnıçlar ve sulama

kanalları yardımıyla arazilerini suladıkları belirlenmiştir (Bahn, 2000).

Hindistan’ın Delhi kentinde 1992 yılında uydu görüntüsü verileri

kullanılarak, tarihi anıtların ve yerleşimlerin belirlenip haritalanmasını amaçlayan bir

çalışma gerçekleştirilmiştir. SPOT uydusundan elde edilen verilerle yapılan

çalışmada, korunmaya değer nitelikte 1151 anıt belirlenmiştir. Bu belirlenen

alanların haritalama çalışmaları yapılmıştır (Sokhi, 1992).

Greene’nin 1995 yılında yayınlanan, modern arkeolojinin teknik ve

prensiplerini içeren yapıtında hava fotoğrafları ile yapılmış bir çalışma yer

almaktadır. Chew Green’de gerçekleştirilen çalışmada; bölgedeki karmaşık ve

büyük boyutlardaki yerleşimler, kalıntıların oluşturduğu farklı yansıma değerleri

29


sayesinde hava fotoğrafları üzerinde belirlenmiştir ve gerekli çalışmaların

planlaması yapılmıştır (Grene, 1995).

Köroğlu 2002 yılında gerçekleştirdiği çalışmada; Ayaş kasabası olarak

bilinen antik Elaiussa Sebaste kenti ve çevresindeki alanı incelemiştir. Çalışmada,

insan baskısının arkeolojik ve ekolojik varlıklar üzerindeki olumsuz etkilerini

araştırmıştır. Uydu görüntüleri, hava fotoğrafları ve topoğrafik haritalar

kullanılarak yapılan çalışmada tüm veriler Coğrafi Bilgi Sistemleri yardımıyla

bilgisayar ortamına aktarılarak karşılaştırmaları ve analizleri yapılmıştır. Ayrıca

çalışmada, bölgedeki arkeo-ekolojik sorunlara değinilmiş ve bölge için daha önce

Roma Döneminde uygulanan bir arazi yönetim planı önerilmiştir (Köroğlu, 2002).

Alagöz tarafından 2004 yılında gerçekleştirilen çalışmada Erdemli ve

Kızkalesi arasında bulunan kıyı şeridindeki antik dönem yerleşim dokusu ve tarım

etkinlikleri incelenmiş ve bunların günümüzdekilerle kıyaslaması yapılmıştır.

Çalışmada; hava fotoğrafları, arazi kullanım haritaları ve uydu görüntülerinden

yararlanılmıştır. Bu kaynaklardan elde edilen tarihi ve güncel veriler, Coğrafi Bilgi

Sistemi teknikleri kullanılarak bir araya getirilmiştir. Çalışma sonucunda; antik

dönemde kentsel yerleşim alanlarının kıyılarda, kırsal yerleşim birimlerinin ve

tarımsal etkinliklerin ise yamaçlarda yoğunlaştığı belirlenmiştir.Günümüzdeki

yerleşimlerle karşılaştırma yapıldığı zaman ise bugün; kent ve kır yerleşim alanları

ile tarımsal etkinliklerin kıyılarda ve kıyılara yakın alanlarda yoğunlaştığı

saptanmıştır (Alagöz, 2004).

Solmaz 2003 yılında gerçekleştirdiği çalışmada; arkeolojik araştırmalarda

geniş bölgelerde höyüklerin ve arkeolojik kalıntıların saptanması için uzaktan

algılama tekniklerinin avantajlarından yola çıkarak Çukurova Bölgesi’ndeki höyük

ve arkeolojik kalıntıların saptamasını ve bazı höyüklerin modellemesini yapmıştır.

Çalışmada, LANDSAT uydusundan alınmış görüntüler kullanılmıştır. Uydu

görüntüleri üzerine bilinen arkeolojik buluntu alanları işaretlenmek suretiyle

laboratuar ortamında arkeolojik açıdan önemli olabilecek yeni yerleri bulmak için

çalışmalar yapılmıştır. Bu işlemlerde çeşitli sayısal görüntü işleme ve zenginleştirme

teknikleri kullanılmıştır. Bu çalışma sonucunda ise önceden yapılan çalışmalarla

30


karşılaştırmalar yapılmış ve amaçlar doğrultusunda değerlendirmeler yapılması

yoluna gidilmiştir (Solmaz, 2003).

Artun 2005 yılında yayınladığı çalışmada; Korykos arkeolojik yerleşim

alanında bulunan su kanalı ve terasları uydu görüntüleri ve Coğrafi Bilgi Sistemi’ni

(CBS) kullanarak incelemiştir. Elde edilen verilerle günümüz verilerini birleştirerek

tarihi ve doğal değerlerin kaydedilmesi, korunabilmesi ve değerlendirilebilmesi için

kaynak oluşturmuştur. Proje çalışmaları sırasında CBS oluşturmada 1975 tarihli hava

fotoğrafları, 1987 tarihli 1/25.000 ölçekli haritalar ve 2000 yılına ait Landsat-7

ETM+, Ocak 2000 tarihli Landsat-7 ETM, Aralık 2002 tarihli Landsat-7 ETM

görüntüsü, 1/1.000 000 ölçekli Türkiye Mülki İdareler Haritası ve 1/250.000 ölçekli

topoğrafik haritalardan faydanmıştır (Artun, 2005).

31

3.MATERYAL VE METOD Ersü İDERMAN

3. MATERYAL ve METOD

3.1. Materyal

3.1.1. Kıbrıs Adası’nın Konumu

3.1.1.1. Kıbrıs’ın Kısa Tarihçesi

Dünya tarihi kadar eski bir tarihe sahip olan Kıbrıs Adası güzellik ve

özelliklerinden dolayı birçok isim almıştır. Alashia olarak bilinen ada, Mısır

firavunları, Asurlar ve Persler’in hakimiyetinde kalmış ayrıca yıllarca Yunanlılar’ın

ticari üssü olarak kullanılmıştır. M.Ö. 4. yy'da Persler den Makedonyalı İskender'e

sonra da Roma hakimiyetine geçen Kıbrıs 395 yılında Doğu Roma ( Bizans)’nın

egemenliği altına girmiştir. Yedinci asırda İslam Emevi Halifesi Muaviye, adayı ele

geçirmiş olmasına rağmen Bizanslılar geri almayı başarmışlardır. III.Haçlı Seferinde

İngiliz Kralı Aslan Yürekli Richard Bizans Valisini adadan kovarak Fransız

Lusignan hanedanını yönetime getirmiştir (1191). Böylece Katolik yönetim

kurulmuştur. Bu dönemde Kıbrıs, Mısır Türk Memluklu Sultanlığı’na bağlanmıştır

(1250-1517). 15.yy’da Venedikliler adayı işgal ederek sömürgeleştirmişlerdir. Yavuz

Sultan Selim'in 1517’de Mısır’ı alarak Doğu Akdeniz’i ele geçirmesiyle Kıbrıs;

İstanbul-Mısır yolunun güvenliğini tehlikeye düşüren bir konuma gelmiştir.

Venedikliler Osmanlılara vergi ödeyeceklerini bildirmelerine rağmen Kıbrıs’ta üs

kuran korsanlar Türk gemilerine saldırmaktaydılar. Sadrazam Sokullu Mehmet

Paşa’nın karşı çıkmasına rağmen, Padişah II.Selim, Şeyülislam Ebusuud Efendi,

Piyale Paşa ve Lala Mustafa Paşa adanın fethine karar vermişlerdir. 1571 de Lala

Mustafa Paşa komutasındaki donanma Kıbrıs’ı ele geçirmiştir. Anadolu’dan binlerce

Türkmen Kıbrıs’a yerleştirilerek Venediklilerin Ortadoks Rum halka yaptıkları kötü

muamelelere ve mezhep baskılarına son verilmiştir. Kıbrıs Osmanlı devletinin bir İli

(Sancak) durumuna getirilmiştir. Osmanlı Devleti ile Rusya arasında savaş çıkması

üzerine 1878 yılında İngiltere Osmanlılar’dan yana tavır koyacağını ileri sürerek

hukuken Osmanlılar’a kalmak kaydıyla adanın kendisine verilmesini talep etmiştir.

32


Söz konusu antlaşmaya göre Kıbrıs Osmanlı Devleti’nin hukuki bir parçası olacak,

İstanbul’ a vergisini ödeyecek fakat İngiltere tarafından yönetilecekti. Bunun

sonunda İngiltere Berlin Antlaşması’nda Türkiye'yi destekleyecekti. Ruslar işgal

ettikleri Kars ve Artvin’i Türkiye'ye geri verdikleri zaman Kıbrıs’ın yönetimi

yeniden Osmanlılara bırakılacaktı. Ancak 1914 yılında Osmanlı Devleti’nin

İngiltere’ye karşı Almanya ile birlikte savaşa girmesi savaşa girmesi sonucu

İngiltere Osmanlılar’la yaptığı antlaşmayı tanımadığını ileri sürerek Kıbrıs'ı

sömürgeleri arasına katmıştır. Türkler bu ilhakı 1923 Lozan Anlaşması’yla tanımak

zorunda kalmışlardır. Rumların 1931 yılında isyan edip İngiliz valisinin konağını

yakma noktasına gelmeleri sonucunda İngiliz idaresi Kıbrıs'ta yaşayan iki halkın da

özgürlüğünü kısıtlama yoluna gitmiştir. 1954 yılında Makarios’un önderliğinde ve

kilisenin maddi olanakları ile EOKA tedhiş örgütü kurulmuştur. Kurulan bu örgüt

önce İngilizlere sonra da Türkler’e karşı saldırılara başlamıştır. Türkler de Rum

saldırılarını önlemek amacıyla Dr.Fazıl Küçük ve Rauf R. Denktaş önderliğinde

1958 yılında Türk Mukavemet Teşkilatını (TMT) kurmuşlardır. 1959-60 Zürih ve

Londra Antlaşmaları’yla Türkler ve Rumlar arasında Kıbrıs Ortaklık Cumhuriyeti

kurulmuştur. Kurulan bu Cumhuriyet 3 yıl yaşamıştır ve 21 Aralık 1963'de Rumlar

Türkler’e karşı saldırıya geçmeleri sonucunda ortaklık bozulmuştur. 15 Temmuz

1974'de ise Makarios bir darbe ile görevinden alınarak yerine Nicos Sampson

getirilmiştir. Bu dönemde Türkiye Başbakanı olan Bülent Ecevit İngiltere ile Kıbrıs'a

müdahale etmek için çeşitli görüşmeler yapmıştır. Fakat olumsuz yanıtlar alınmıştır

ve Türkiye 20 Temmuz 1974'de Barış Harekatı’nı gerçekleştirmiştir. 14 Ağustos'da

başlayıp 16 Ağustos'ta tamamlanan İkinci Barış Harekatı sonrasında ise bu günkü

sınırlar çizilmiştir ve 15 Kasım 1983 tarihinde Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti

kurulmuştur (www.kamunet.net).

3.1.1.2. Kıbrıs’ın Coğrafi Konumu ve Nüfusu

Akdeniz’in Sicilya ve Sardunya’dan sonra üçüncü büyük adası olan Kıbrıs,

üç kıtanın ticaret yollarının kesiştiği Doğu Akdeniz’de yer almaktadır. Adanın

toplam yüzölçümü 9,251 kilometre kare olup, Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin

33


yüzölçümü 3,242 kilometre karedir. Kıbrıs adasının en yakın komşusu, 65 km

kuzeyinde yer alan Türkiye’dir. Ada ayrıca, Suriye’nin 100 km batısında, Mısır’ın da

420 km kuzeyinde yer almaktadır.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin 2004 yılı tahminine göre toplam nüfusu

218,066’dır. Nüfusun, 103,312’i kadın ve 114,754’ü de erkektir. 2004 yılı nüfus

tahminine göre kilometre kare başına nüfus yoğunluğu 67.3’dür. 2003 yılında kaba

doğum oranı binde 15 iken, kaba ölüm oranı binde 8’dir (www.devplan.org).

Başkent Lefkoşa Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin en büyük kentidir.

Deniz kıyısında yeralan, Gazimağusa ve Girne de diğer önemli kentlerdir. Güzelyurt

ve Lefke ise geniş narenciye bahçeleri ile ünlü iki şehirdir.

Tipik Akdeniz ikliminin hüküm sürdüğü Kıbrıs, yazların sıcak ve kurak,

kışların ılık geçtiği bir ülkedir. Yağışların büyük bölümü Kasım - Mart döneminde

düşmektedir. En soğuk ay olan Ocak’ta en düşük ve en yüksek hava sıcaklıkları

ortalama 6ºC ve 16ºC’dir. En sıcak ay olan Ağustos’ta ise en düşük ve en yüksek

hava sıcaklıkları ortalama 21ºC ve 35ºC dolaylarında olmaktadır (www.devplan.org).

3.1.1.3. Kıbrıs’ın Bitki Örtüsü, Flora ve Faunası

Yaprağını dökmeyen, çamgiller, turunçgiller, zeytingillerin yanı sıra makilik,

yaprağını döken ağaç, bodur ağaçlar ve çalılıklarla değişik çiçek türleri kuzey

Kıbrıs’ın genel bitki örtüsünü oluşturmaktadır.

Kuzey Kıbrıs’ın eşsiz Akdeniz iklimi doğal zenginliğin oluşmasında büyük

bir etken olmuştur. En yaygın orman tipi ağaç türleri çam, servi, meşe ve sonradan

adada yetiştirilen okaliptüstür. Kuzey Kıbrıs’ta 150’ye yakın değişik türde

Gramineae out dahil, doğal olarak yetişen tahmini 1900 çeşit çiçekli bitki

bulunmaktadır. Dünyada bilinen orkide türlerinden 30’u sadece Kuzey Kıbrıs’ta

yaşamaktadır.

Dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan ve yalnız Kuzey Kıbrıs’ta yetişen 19

bitki türü bulunmaktadır.

Kuzey Kıbrıs gerek adada yaşayan, gerekse kıtalar arasında göç eden

hayvanları barındırması nedeniyle zengin hayvan türüne de sahip bir ülkedir. Kuzey

34


Kıbrıs coğrafik konumu nedeniyle Afrika ve Doğu Avrupa arasında kuşların

konaklama ve yumurtlama merkezidir. Adada bulunan 350 türden 7 türü endemiktir.

Ayrıca 26 farklı çeşit sürüngen ve amfibyum da yaşamaktadır.

Kuzey Kıbrıs’ın eşsiz sahilleri ayrıca Akdeniz'de nesli tükenmekte olan

caretta caretta ve chelonia mydas kaplumbağaları için uygun yumurtlama

merkezleridir.

Karpaz Milli Parkı’nda da 250 civarında özgürce yaşayan yabani eşek

bulunmaktadır (www.trncinfo.com).

3.1.2. Çalışma Alanının Konumu

3.1.2.1. Çalışma Alanının Tarihçesi

Salamis Antik Kenti; Bronz Çağı sonlarında başlayan göçler sırasında,

Anadolu'dan gelen kavimler ve bunlara Yunanistan'dan gelerek Kilikya'da katılan

Akalar tarafından kurulmuştur. Truva kahramanlarından ve Salamis Adası kralı

Telamon'un oğlu Tefkros, şehrin kurucusu olarak bilinmektedir. M.Ö.707 yılında

gerçekleşen Asur hakimiyetinden sonra M.Ö.560 yılında bastırılan sikkelerden,

Salamis kralı Evelthon'un adanın idaresini ele geçirdiği anlaşılmaktadır. M.Ö.499

yılında Atinalı Kimon'un Kıbrıs'taki Pers hakimiyetine son vermek için düzenlediği

sefer başarısızlıkla son bulmuş ve Kimon'un ölümü üzerine Atinalılar, Kıbrıs'ı alma

girişiminden vazgeçmişlerdir. Bundan sonra Fenikeli idareciler başa geçmiş, fakat

ticaret ve diğer konularda gerileme başlamıştır. M.Ö.411 yılında Tefkros ailesinin

üyelerinden Evagoras, Salamis Krallığı’nı ele geçirmiştir. Tüm adayı hakimiyeti

altına almak isteyince Salamis şehri Persler tarafından kuşatılmış ve Evagoras Pers

Krallığına vergi ödemek zorunda bırakılmıştır. Bu durum İskender devrine dek

sürmüştür. İskender döneminde Salamis kralı olan Pyntagoras, İskender'e askeri

yardımlarda bulunduğundan kendisine Tamusus şehri verilerek ödüllendirilmiştir.

İskender'in ölümü sonrasında Salamis sürekli el değiştirmiştir. M.Ö.294 yılında zor

şartlar altında Kıbrıs'ı alan Ptoleme Krallığı idaresi sırasında ada huzura kavuşmuştur

ve bu tarihten itibaren Salamis baş şehir olma niteliğini kazanmıştır. Kentin bu parlak

35


dönemi Roma egemenliği süresince de devam etmiştir. Günümüzdeki kalıntıların

çoğu Roma dönemine aittir. Roma idaresi altında şehrin bir halk meclisi, bir senato

ve ihtiyar meclisi bulunmaktaydı. M.S.76 ve 77 yıllarındaki depremler ve M.S.116

yılındaki Yahudi isyanları ile şehir epeyce tahrip olmuştur. Daha sonra ada Antakya

vilayetine bağlanmıştır ve Salamis limanı, Suriye gemilerince ilk uğrak limanı

olduğundan, şehirde bir ferahlama oluşturulmuştur. M.S.232 ve 342 yıllarındaki

depremler yazık ki şehre yine büyük zararlar vermiştir. Bundan sonra Bizans

İmparatoru Konstantinus şehri küçük bir planda inşa ettirerek, Konstantinus adını

vermiştir. Şehir bu dönemde Kıbrıs'ın baş şehri olarak Baf'ın yerini almıştır. Daha

sonra şehir M.S.647 yılındaki Arap akınları ve yer sarsıntıları nedeniyle terk

edilerek, bugünkü Mağusa şehrini oluşturan bölgeye halk göç etmek durumunda

kalmıştır ( www.tourism.trnc.net).

Şekil 3.1. Salamis Antik Kenti

36


3.1.2.2. Çalışma Alanında Bulunan Başlıca Yapılar

3.1.2.2.(1). Salamis Antik Kenti

Sur ve Limanlar; Şehrin kuzey, güney ve batı kesimlerinde surlar yer

almaktadır. Kentin en eski sur sistemi kuzeybatı ve güney kesiminde bulunmaktadır.

İkinci bir sur sisteminine daha sahip olan Salamis şehirinin merkezi bu ikinci sur

sistemiyle çevrelenmiştir. Şehrin merkezini çevreleyen surların, M.S.7 yy.'daki Arap

akınlarına karşı Bizanslılar tarafından inşa edilmiş olabileceği düşünülmektedir.

Şehrin güney doğusunda Salamis şehrinin en eski limanı yer almaktadır. Bu limanın

kuzey ve güneyi suni dalgakıranlar ile korunmaktaydı. Fakat ırmağın taşımış olduğu

alüvyonlarla bu limanın dolması nedeniyle Geç Roma devrinde şehrin kuzeyinde

ikinci bir limanın kullanımına gidilmiştir. Daha sonra Demetius döneminde bu iki

limanın da kullanımı durdurularak daha da kuzeyde üçüncü bir limanın kullanımına

gidilmiştir. Dolayısıyla yapılanma da kuzeye doğru yönlenmiştir (Tekel, 2003).

Şekil 3.1.’de Salamis Antik Kenti’nin fotoğrafı, Şekil 3.2.’de ise bu kentin merkezini

çevreleyen geç dönem surları görülmektedir.

Şekil 3.2. Salamis Antik Kenti’nin merkezini çevreleyen geç dönem surları (Doğmuş, 2003).

37


Gymnasium (Spor Alanı); Salamis Antik Kenti’nin güney girişindeki döşeme

üzerindeki yazıttan anlaşıldığı üzere, şehrin kuzeyinde şimdiki Roma

Gymnasium’unun bulunduğu yerde Helenistik devre tarihlenen bir Gymnasium

mevcuttur. Doğu revağında da burasının bir zamanlar bahçe olarak kullanıldığını

gösteren bir yazıt bulunmaktadır. Yer sarsıntıları sonucu yıkımlar olması nedeniyle

Gymnasium Augustus döneminde tamir ettirilmiş ve bir de doğu revağı eklenmiştir.

Dört tarafı kronit başlıklı sütunlu revaklarla çevrili alanın kuzey ve güney uçlarına

ilave edilen birer yüzme havuzunun etrafında heykeller yer almaktadır. Şekil 3.3.’de

Gymnasium.’un dört tarafını çevreleyen sütunlar yer almaktadır.

Şekil 3.3. Gymnasium’un dört tarafını çevreleyen sütunlar.

Günümüzde kuzey yüzme havuzunun etrafında bulunan heykeller M.S.2.yy'a

aittir (www.tourism.trnc.net). Bu heykellerin, Romalılar tarafından Eski Yunan

heykellerinden esinlenilerek yapıldığı belirtilmektedir. Havuz etrafında 9 adet heykel

bulunmaktadır (Şekil 3.4.).

38


Şekil 3.4. Gymnasium’un kuzeyinde yer alan havuz ve heykelleri.

Havuzlar etrafında yer alan heykellerden sadece 1 tanesi hariç tümünün kafası

koparılmıştır (Şekil 3.5.).

Şekil 3.5. Gymnasium bünyesinde bulunan havuzların kenarlarında

yer alan kafası koparılmış heykeller.

Bununla ilgili olarak iki neden ileri sürülmektedir; Hristiyanlaşma sürecinde

tanrıçalar olan bu heykellere bunun yapılmış olma ihtimali veya M.S.7.yy’da

gerçekleşen Arap akınlarında bu heykellerin put olarak değerlendirilmesi ve bu

nedenle kafalarının koparılmış olmasıdır. Heykellerin tümü beyaz olmasına karşın 1

tanesi gri renktedir. Bu heykel taştan oyulmak suretiyle yapılmıştır ve ada

39


arkeolojisinde çok büyük öneme sahip olan Rum arkeoloğu Karageorghis’e göre

hüznü simgelemektedir. Sağlık tanrısının heykelinin de yer aldığı havuz ve spor

kompleksinde, yapılan sporun sağlıkla bağdaştırıldığı anlaşılmaktadır (Karageorghis,

1969). M.S. 332 ve 342 yıllarındaki depremlerle yeniden yıkılan Gymnasium, Erken

Bizans devrinde Konstatinus tarafından Salamis hamamları olarak yeniden inşa

edilmiştir (www.tourism.trnc.net). Şekil 3.6’de Gymnasium’un Doğmuş tarafından

2003 yılında çizilen krokisi yer almaktadır.

Şekil 3.6. Salamis Antik Kenti yapılarından Gymnasium (Doğmuş, 2003).

Tiyatro; Gimnasium'un güneyinde yer almaktadır. Tiyatro yapısı Şekil 3.7.’de

görülmektedir. Yapının Augustus döneminde inşa edilmiş olduğu tahmin

edilmektedir. M.S. 4. yy'daki yer sarsıntıları ile yıkılan tiyatronun taşları hamamların

inşasında yapı malzemesi olarak kullanılmıştır. Tiyatro, sahne binası, orkestra ve

oturma yerlerini içerir. Kapasitesi 15 bin seyirciye karşılık düşer. Sahne binası

oyuncular tarafından soyunma-giyinme yeri ve fon işlevi göstermektedir. Freskler,

heykel ve sütunlarla süslü bu görkemli yapının günümüze dek sadece temelleri

40


gelebilmiştir. Orta kısmındaki orkestranın ortasında Dionysos'a adanmış bir sunak ve

Marcus Avurelius Commedus ile Caesar Contanstinus ve Caesar Maksimianus'a

adanmış yazılı iki altlık vardır. Oturma yerleri 50'den fazla sıra ihtiva etmesine

karşın, bir kısmı günümüze dek gelebilmiştir. Orta kısımdaki boşluk şeref locasıdır.

Oturma yerlerinin bir kısmı yeniden restore edilerek inşa edilmiştir. Salamis Antik

Kenti’nde bulunan bu tiyatronun 50 m kadar kuzey doğusunda ikinci bir tiyatro

yer almaktadır. Kazısına 70’li yıllarda kısmen başlanılan fakat tamamlanamayan bu

ikinci tiyatro anfi tiyatro özelliğini taşımaktaydı. Sanata verilen önemin büyüklüğü

Salamis Antik Kenti içerisinde yer alan bu yapıtlardan anlaşılmaktadır. (Tekel,

2003).

Şekil 3.7. Salamis Antik Kentindeki Gymnasium’un güneyinde bulunan Tiyatro yapısı.

Roma Villası; Tiyatronun güneyinde yer almaktadır. Bir zamanlar iki katlı

olan bu yapı, sütunlu bir giriş, bir iç avlu, geniş bir oturma odasından meydana

gelmiştir. Öteki odalar avlunun iki yanında yer alırlar. Kazı sırasında burada,

merkezi bir figürün etrafını çevreleyen, hayvan tasvirleri ile bezenmiş mozaik

döşemeli bir platform tespit edilmiştir (Eski eserler ve müzeler dairesi, 2003).

Bizans Su Sarnıcı (su deposu); Roma villasının güney doğusunda yer alan

huni biçimli bu sarnıç, üç bölmeden oluşmaktadır. Bir bölmede M.S. 6. yy'a ait duvar

41


resimleri ve yazılar bulunmuştur. Şu anda harap vaziyetteki ana pano; kuş, balık ve

su bitkilerinden oluşan su sahnesi ve İsa başı bulunan bir madalyon ile süslüdür.

Buradan su, kanallar yardımı ile şehir içerisine ulaştırılmaktaydı (Şekil 3.8.). M.S.

627-640 yılları arasına tarihlenmiş olan sarnıca su, kanallarla Kythrea'dan

(Değirmenlik) gelerek birikmekteydi. Bugün halen su kemerlerinin kalıntıları

mevcuttur (Şekil 3.9.). Bu kemerlerde tavanı taşıyan ayakların uzun duvarlardan

çıkan iri dirseklerle desteklenmiş olduğu görülmektedir (Eski Eserler ve Müzeler

Dairesi, 2003).

Şekil 3.8. Salamis Antik Kentindeki su kanalları.

Şekil 3.9. Kythrea (Değirmenlik) su kemerleri.

42


Campanopetra Bazilikası; Bazilika 4.yy'da inşa edilmiştir. Çevresi sütunlarla

sarılı, su kuyusu olan bir avlu ve orta ve yan kısımlardan oluşmaktadır. Orta bölümde

piskoposun kürsüsü ve rahip yerleri bulunmaktadır. Apsitin arkasında hamamı

da olduğu anlaşılan bir kalıntı grubu daha vardır. Odalardan birinin oldukça göz alıcı

bir yer döşemesi, mozaik yapısı bulunmaktadır (www.tourism.trnc.net). Şekil

3.10.’da Campanopetra Bazilikası’nın Doğmuş tarafından 2003 yılında

gerçekleştirilmiş çizimi ve Şekil 3.11.’de ise Campanopetra Bazilikası odalarından

birinin göz alıcı güzellikteki mozaik yer kaplaması görülmektedir.

Şekil 3.10. Salamis Antik Kenti yapılarından Campanopetra Bazilikası (Doğmuş, 2003).

St.Epiphanius Bazilikası; Kıbrıs'ın bilinen en büyük bazilikası olan bu yapı

geçmişte Salamis'in Metropolitan Kilisesi olarak yer almıştır. Yapının 2003 yılında

Doğmuş tarafından yapılan çizimi Şekil 3.12.’de yer almaktadır. Piskopos

Epiphanius'un görev süresinde yapıldığı (368-403 yılları arasında) bilinmektedir.

Epiphanios'un mermerden yapılmış mezarı burada bulunmaktadır. Bazilika ondörtlü

iki sütun dizisi ile 3 ayrı bölüme ayrılmıştır. Apsitte piskopos ve rahiplerin oturduğu

43


sıralar yer almaktadır. Bu bölümün iki yanındaki odaların rahiplerin cübbelerini

giymeleri ve ayin sırasında kullanılan eşyaların saklanması için kullanıldığı ileri

Şekil 3.11. Campanopetra Bazilikası odalarından birinin göz alıcı güzellikteki mozaik yer kaplaması.

sürülmektedir. Vaftiz odasının döşeme seviyesinin altında yer alan ısıtma sistemi ise,

kış aylarında vaftiz için sıcak su kullanıldığı düşüncelerine yol açmaktadır.

Kalıntılardan elde edilen bulgular, 7. yy'daki Arap istilasının ardından, bazilikanın

güney tarafında ikinci bir küçük kilisenin inşa edildiğini göstermektedir

(www.tourism.trnc.net).

44


Şekil 3.12. Kıbrıs’ın bilinen en büyük bazilikası olan St.Epiphanius bazilikası (Doğmuş, 2003).

Agora (Taş Forum / Pazar Yeri); bu yapı su deposunun güneyinde yer

almaktadır. Ortadaki boş alan ve bunun çevresindeki dükkanlardan oluşan bu

mekanın Salamis'in hem toplantı hem de alışveriş merkezi olduğu anlaşılmaktadır.

Augustus döneminde restore edildiği ele geçen bir Latince kitabeden anlaşılmaktadır.

Agoranın iki yanındaki sütunlu revaklar güneş ve yağmurdan koruma vazifesi

görüyorlardı. Bunlardan bugün sadece biri ayakta kalabilmiştir

(www.tourism.trnc.net).

Zeus Tapınağı; Salamis şehrinin ana tapınağı olabileceğine inanılan bu

yapının az bir kısmı günümüze dek gelebilmiştir. Agora'nın güney ucunda bulunan

tapınağa, basamaklarla ulaşılmaktadır. Yapılan kazılarda ele geçen bir kitabede

mabedin Augustus'un karısı Livia şerefine Zeus Olympios'a ithaf edilmiş olduğu

belirtilmektedir (www.tourism.trnc.net).

45


3.1.2.2.(2). Salamis Mezarlık Alanı

Antik Salamis kentinin mezarlık alanı Salamis Ormanı’nın batı ucundan

başlayıp güneybatıda Tuzla (Enkomi), kuzeybatıda ise Yeni Boğaziçi köyleriyle

sınırlandırılan yaklaşık 7 km² ’lik bir bölge içerisinde yer almaktadır. Görkemli ve

zengin buluntularıyla Ortaçağdan itibaren uluslararası bir üne kavuşan bu alan,

19.yy’ın sonuna kadar önce yabancı seyyahların, daha sonra ise bunları izleyen

define avcılarının giderilmesi imkânsız tahribatlarına sahne olmuştur. Bu tarihlerde,

hatta daha sonraları bile çoğu mezarlar yağmalanmış ve ele geçirilen eski eserleri

yurtdışına kaçırılmıştır. Önemli sayılan bu alanın dünya insanlığına

kazandırılabilmesi için 20.yy’ın başından itibaren bu alanda bilimsel nitelikli

arkeolojik kazılara başlanmış ve 1993 yılında ise “Arkeolojik Sit Alanı” olarak ilan

edilmiştir. Bu alanda Geometrik dönemden Bizans dönemine kadar tarihlenen sayısız

mezar bulunmuş ve ayrıca Cellarga Mezarlığı’nın bir kısmı, Nikokreon Senotafı ve

arkeoloji literatürüne Kral Mezarları olarak giren 9 mezar açığa çıkarılmıştır.

Bunların bir kısmının soylu veya varlıklı kişilere, bir kısmının ise halktan kişilere ait

oldukları belirlenmiştir. Ölümden sonra ikinci bir yaşamın varlığına inanan

Salamisliler, ölülerini ekonomik durumlarıyla orantılı çeşitli hediyelerle birlikte

gömmüşlerdir. Mezarlık alanındaki en yaygın mezar tipi, kayaya oyularak yapılmış

bir mezar odası ile bir giriş yolu bulunan (dromos) mezarlardır. Bunun dışında;

üstten girilebilen kuyu mezarlara, bir Senotaf (boş anıt mezar) ile bir Tümülüse,

yaklaşık 20-25 cm derinliğindeki çukurlara veya küplerle yapılan basit gömülere ve

kremasyon olarak bilinen yakarak gömme gibi farklı gömülere de bu alanda

rastlanmıştır. Kral Mezarı olarak bilinen mezarlara gerçekten kralların gömülüp

gömülmediği bilinmemekle birlikte, bu mezarlarda ele geçen çok kıymetli ölü

hediyelerine ve mezarların anıtsal yapılarına dayanılarak bu mezarlara kral mezarları

adı verilmiştir.Ancak bu mezarlar krallara ait olmasalar bile soylulara veya varlıklı

kişilere ait oldukları kuşku götürmemektedir.Bu mezarların yollarında bulunan at,

merkep ve insan iskeletlerinin yanı sıra harp ile cenaze arabalarına dayanılarak,

cenaze sırasında yemekli törenlerin düzenlendiği ve başta at ile merkep olmak üzere

insanların da ölülerin şerefine kurban edildikleri anlaşılmıştır. Mezarlık alnında ele

46


geçen değişik ülkelerin etkilerini taşıyan zengin buluntular, Salamis kraliyet ailesi ile

soyluların, Mısır, Asur, Suriye, İonya ve Urartu gibi devletlere haraç ödeyerek bolluk

içinde sosyal yaşamlarını sürdürme olanağı bulduklarını ortaya koymaktadır. Salamis

kentindeki soylu veya varlıklı kişiler kral mezarlarına gömülürken, halk ise

mezarlık alanındaki Cellarga Mezarlık Alanı’na gömülürlerdi. Kazısı kısmen

yapılmış bu alanda en az 114 mezar açığa çıkarılmıştır (Eski Eserler ve Müzeler

Dairesi, 2003).

Kral Mezarları; Yaklaşık olarak 4 mil karelik bir alanda bulunan Salamis

Nekropol'u, Enkomi'den Salamis Ormanı’nın batı ucu ve St. Barnabas Manastırına

dek uzanmaktadır. Açığa çıkarılan mezarlar arasında görülen bir kısım mezarlar

yapısal biçimleri ve zengin buluntularından dolayı Kral Mezarları diye

adlandırılmıştır. Günümüzde 10 adet Kral Mezarı bilinmektedir. Bununla birlikte

Salamis kazılarında ortaya çıkarılmış olan alanlar, kamu binaları kategorisinde yer

almaktadır. Henüz ortaya çıkarılamamış olan halk konutları kapsamına giren

binalarla birçok mezarın daha bulunacağı tahmin edilmektedir. Başlıca mimari

özellikleri, mezar odası önünde yer alan geniş, uzun ve meyilli alanlardır. Burada

cenaze arabasını çeken atlar ölünün şerefine kurban edilip gömülmüş ve yağ, şarap

veya bal dolu küpler buralarda sıralanmıştır. Araştırmalar mezarların M.Ö. 8. yy'da

yapıldıklarını ve M.S. 4. yy'a değin kullanıldıklarını göstermiştir. Özellikle 47 (Şekil

3.13), 50 ve 79 nolu kral mezarlarında zengin buluntulara rastlanılmıştır

(Karageorghis, 1969).

50 nolu mezarın, mezar odasına girişi sağlayan yolunun kazısı 1965 yılında

gerçekleştirilmiştir. Şekil 3.14.’de çalışma alanı içerisinde yer alan 50 numaralı kral

mezarı görülmektedir.Tonozlu dikdörtgen bir mezar odası ile bu odanın doğusunda

yer alan geniş bir yoldan ibarettir. Anıtsal bir yapı olması nedeniyle M.S. 14.yy’dan

itibaren yerel azizelerden St.Katerina’nın hapsedildiği, şehit düştüğü veya

ölümünden sonra gömüldüğü bir yer olarak görülmüştür. Hristiyanlık dinini

benimseyen Azize Katerina’nın Salamis idarecisi olan dayısı tarafından buraya

hapsedildiğine inanıldığından M.S. 14.yy’dan itibaren yaygın olarak “St. Katerin

Hapisanesi” olarak adlandırılmış, yakın zamanlara kadar da St.Katerina’ya ait bir

kilise ve adak yeri olarak kullanılmıştır. Binanın inşa edilişiyle ilgili olarak değişik

47


söylentiler bulunmaktadır. Tonozla örtülü mezar odasındaki çukurun bir zamanlar

pınar olması nedeniyle binanın pınar üzerine inşa edildiğine inanılmasının yanı sıra,

burasının bir kale, hazine dairesi, savaş zamanları sığınma yeri ve St.Katerina’nın

mezarı olduğuna da inanılmaktadır. Dört ayrı dönemde gerçekleştirilen kullanım ve

eklentilerle bugünkü şeklini almıştır. İlkin M.Ö.7.yy’ın ilk yarısında bir mezar

olarak inşa edilmiştir. Mezar odasının giriş yolunda bu döneme ait kurban edilmiş iki

at iskeleti ile bir arabanın izlerine rastlanmıştır. M.S. 3 – 4. yy arasına rastlayan

ikinci kullanımda şimdiki tonozlu bina inşa edilmiştir. Bu dönemlerde bir tapınak

veya bir Heroon (yüceltilmiş kişilerin anısına yapılan özel yapı) olarak

kullanıldığı tahmin edilmektedir. M.S.4–7. yy başları arasındaki üçüncü

kullanımda tonozlu binanın girişine basamaklar yapılmış ve bir mezarlığa

dönüştürülmüştür. Bu döneme ait olarak mezar giriş yolunda büyük testiler içinde

çocuk gömülerine rastlanmıştır. Binanın dördüncü ve son kullanımı Ortaçağa

rastlanmaktadır. Bu dönemde bir şapel (küçük dua yeri) olarak kullanılmış ve bu

kullanım şekli yakın zamanlara kadar devam etmiştir (Karageorghis, 1969).

Şekil 3.13. Çalışma alanı içerisinde yer alan 47 numaralı kral mezarı.

48


Şekil 3.14. Çalışma alanı içerisinde yer alan 50 numaralı kral mezarı.

Cellarga Toplu Mezarları; Salamis Nekroplu'nun bir bölümünü oluşturan bu

toplu mezarlar, Kral mezarlarının yaklaşık 500 m güney doğusunda yer alan,

dönemin yoksul halkına ait olan toplu bir nekropol alanıdır (Şekil 3.15.). Yaklaşık

120 tane mezar tespiti yapılmış olan bu alanın M.Ö.8. ve 4. yy’lar arasında

kullanıldığı belirlenmiştir. Mezarlar, sadece bu alanda yoğunlaşan sert kireç taşına

oyulmuşlardır. Ancak Cellarga’nın en büyük ve en zengin mezarı olarak bilinen 105

numaralı mezar kesme taşla inşa edilmiştir. 33 numaralı mezarın giriş kapısı üzerinde

ise bir yazıt saptanmıştır. Dikdörtgen planlı mezar odalarına öndeki basamaklı giriş

yolları (dromos) ile ulaşılmaktadır. Her mezarın giriş yolunun çevresi düzgün

kesilmiş kaya bloklarla sınırlandırılmıştır. Bu alandaki kayalığın sınırlı olması ve

M.Ö.8. yy sonlarından M.Ö.4. yy’a kadar kullanılması itibarıyle bazı mezarlar

birbirine çok yakın yapılmış, bazı mezarlar birbiri içerisine girmiş, hatta ilk yapılan

bazı mezarların çeşitli yerlerine baca şeklinde girişleri olan kuyu mezarlar da

yapılmıştır. Bu mezarlık M.Ö.4. yy’da tamamen dolduğundan bir daha

kullanılmamıştır. Ölüler yaygın olarak mezar odalarına gömülmüşlerdir. Ancak

küçük çocukların Amphora olarak bilinen büyük küplere konulup gömüldükleri

saptanmıştır. Mezar yollarındaki ateş yakma yeri kalıntılarında saptanan pişmiş

topraktan küçük buluntulara, hayvan kemik kalıntılarına ve karbonlaşmış durumda

49


ele geçen badem, incir ve üzüm gibi meyvelere dayanılarak, gömü öncesinde

mezarların çevresinde kurbanlı ziyafetli bir merasimin yapıldığı izlenimi

edinilmiştir. Ancak çoğu mezarlar değişik zamanlarda gömü amacıyla yeniden açılıp

kullanıldığından ilk gömü katları dağıtılmış durumda ele geçmiştir. Mezarlarda ele

geçen seramiklerin bazılarına dayanılarak Salamislilerin M.Ö.8 – 7. yy’da

Anadolu’daki Tarsus ve Suriye’deki El Mina ile ilişki içerisinde bulundukları

belirlenmiştir (Karageorghis, 1969).

Şekil 3.15. Çalışma alanı içerisinde yer alan Cellarga Toplu Mezarları.

Kral Nikokreon Senotafı; Salamis Nekropolu dahilinde yer alan, anıtsal yapısı

ve içerdiği tarihi bilgiler itibarıyle ünlenen bu anıt mezar Tuzla köyünün içinde yer

almaktadır. Tarihi kaynaklara göre, M.Ö.311 yılında Salamis Kralı olan

Nikokreon’un Antigon’un saflarına geçmek istemesinin 1. Ptolemaios’a duyurulması

üzerine, Salamis Şehri kuşatılmıştı. Bunun üzerine savaşta başarısız olacağını

anlayan Kral Nikokreon, Ptolemaios’a teslim olmaktansa intihar etmeyi tercih eder.

Olayı duyan kraliçe Axiotea ise, kızlarının düşman eline geçmemesi için onları

bizzat kendisi öldürür ve Nikokreon’un kardeşlerinin eşlerini de aynı şekilde ölmeye

ikna ettikten sonra, sarayın kapılarını kapatır ve intihar etmeden önce de kraliyet

sarayını ateşe verir. Böylece tüm kraliyet ailesi yanan sarayın yıkıntıları altında

kalmış olur. Bu tarihi olay sonrasında Salamis’te yaşayan insanların kahramanlık

50


örneği gösteren kral Nikokreon ile kraliyet ailesini anmak için bu anıtı yaptıkları ve

temsili yangını platform üzerinde gerçekleştirdikten sonra üzerini tepe olacak şekilde

toprakla örttükleri tahmin edilmektedir. 10 metre yüksekliğindeki toprak yığınının

altında yer alan anıtın sistematik kazısı 1965-1966 yılları arasında

gerçekleştirilmiştir. Toprak yığınının kaldırılması sonucu altında, kayaya yontularak

yapılmış 52 metre çapında ve 2 metre yüksekliğinde dairesel bir platform açığa

çıkmıştır. Kademeli basamaklarla ve batı yönündeki bir rampa ile çıkılan platformun

ortasındaki ateş yakma yeri içinde çeşitli buluntular (demir çubuklar, çelenk

parçaları, rozetler, karbonize odunlar, az pişmiş çamurdan heykeller) ele geçmiştir.

Az pişmiş çamurdan yapılmış heykellerin önceleri platformdaki 16 deliğe

dikilen direkler üzerinde yer aldığı ve ortadaki ocak içinde gerçekleştirilen temsili

yangın sırasında bir kısmının sertleştiği, diğerlerinin ise ateş görmeden yere

düştüklerinden deforme oldukları saptanmıştır (Karageorghis, 1969). Şekil 3.16’da

Kral Nikokreon Senotafı görülmektedir.

Şekil 3.16. Çalışma alanı içerisinde yer alan Kral Nikokreon Senotafı.

51


3.1.2.2.(3). St. Barnabas Manastırı, İkon ve Arkeoloji Müzesi

Salamis'te doğmuş Yahudi bir ailenin oğlu olan St. Barnabas, Kudüs'te

eğitim gördükten sonra Kıbrıs'a döner ve Hıristiyanlığı yaymak için M.S.45 yılında

St. Paul ile çalışmaya başlar. Bu faaliyetlerden dolayı vatandaşları tarafından

öldürülüp, cesedi denize atılmak üzere bir bataklığa saklanır. St. Barnabas'ın

öğrencileri olayları izleyip, cesedi Salamis'in batısında bir yeraltı mağarasına

gömerler ve göğsüne de St.Mathews'un yaptığı incilin kopyasını koyarlar. Cesedin

yeri bilinmediğinden uzun yıllar gizli kalır. 432 yıl sonra piskopos Anthemios,

mezarı rüyasında gördüğünü söyleyerek, açılmasını ister. Mezar açıldığında St.

Mathews incili dolayısıyla, St. Barnabas teşhis edilmiş olur. Bu keşif sonrasında

Piskopos, İstanbul'a giderek İmparator Zeno'yu bilgilendirir ve Kıbrıs Kilisesi’nin

özerkliğini kazanır. İmparator, gömütün bulunduğu yerde bir manastır inşası için

yeterince bağışta bulunur. Manastır M.S.477'de inşa edilir. Manastır bir kilise, avlu

ve avlunun üç yanında bir zamanlar papazların yaşadığı odalardan meydana

gelmektedir (Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, 2003).

St. Barnabas İkon ve Arkeoloji Müzesi; St. Barnabas kilisesinde çoğunluğu

18. yy'dan kalma zengin bir ikon koleksiyonu bulunmaktadır. Manastırın avlusunda

bulunan bazalt değirmen Enkomi yerleşim bölgesinden, diğer sütun ve taşlar ise

Salamis'ten gelmiştir. Papazların yaşamlarını sürdürdüğü odalar ise restore edilerek

bir Arkeoloji müzesi haline getirilmiştir. Müzede Kıbrıs'ın Neolitik Döneminden

Roma Dönemine dek geniş bir çizgideki tarihsel sürece ait çeşitli eserleri görebilmek

mümkündür. Ayrıca tunç ve mermer eserler de müzede sergilenmektedir (Eski

Eserler ve Müzeler Dairesi, 2003). Çalışma alanı içerisinde yer alan St.Barnabas

Manastırı ve mezarı Şekil 3.17’de yer almaktadır.

52


Şekil 3.17. Çalışma alanı içerisinde yer alan St.Barnabas Manastırı ve mezarı.

3.1.2.2.(4). Enkomi (Alasia) Şehri

Günümüzdeki Enkomi (Tuzla) köyü yakınlarında yer alan ve Alasia diye de

bilinen antik Enkomi şehri M.Ö. 2000'li yıllara tarihlendirilmektedir. Yapılan

kazılarda, şehrin ilk dönemlerde Mısır etkisinde kaldığı, sonraları Miken etki alanına

girdiği anlaşılmaktadır. Surlarla çevrili olan bu yerleşim yerinde ölüler, evlerinin

tabanına hediyeleri ile birlikte gömülmektedirler. Şehre ızgara planının uygulandığı

ve ilk kez yazının da burada ortaya çıktığı belirlenmiştir. Kült heykeli olarak görülen

ve kuvvetli bir Hitit etkisi taşıyan tunçtan yapılma "Boynuzlu Tanrı Heykeli" de bu

bölgede bulunmuştur. Ayrıca şehirde çok sayıda tunçtan yapılmış eserler ve bakır

işleme atölyelerini işaretleyen bakır artıkları bulunmuştur. Eskiden bir liman şehri

olan Enkomi'nin yanından geçen Pedios (Kanlıdere) nehrinin, şehrin limanını

alüvyonlar ile doldurması, depremlerin olumsuz etkileri ve Akalar’ın 12.yy.'dan

sonra sürekli tehdit etmeleri sonucu bölge terkedilmiş ve burada yaşayanlar deniz

kıyısına göç ederek Salamis’i kurmuşlardır (Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, 2003).

Enkomi (Alasia) şehri Şekil 3.18’de yer almaktadır.

53


Şekil 3.18. Çalışma alanı içerisinde yer alan Enkomi Şehri.

3.1.3 Çalışma Alanının Bitki Örtüsü, Ormanlarının Yapısı ve İklim Özellikleri

Akdeniz ikliminin hakim olduğu Kıbrıs’ta, M.Ö. 275 - 195 yılları arasında

yaşamış olan Eratosthenes'e göre adanın büyük bir kısmı hatta Mesarya bile

ormanlarla kaplı idi. Ormanların zenginliğini Strabon; ağaçların nasıl bakır ve gümüş

arayışı veya gemi yapımı için kesildiğini, buna rağmen ormanların büyümesine

hakim olunamadığını anlattığı sözüyle belirtmiştir (Olba 6, 2002). Fakat ilerleyen

yıllar zarfında bilinçsiz kullanım ve aşırı otlatma sonucu gelen tahribat, bitki

örtüsünün değişim sürecinde önce 4-6 metre boyundaki Maki florasını oluşturan (çalı

topluluğu); Arbutus andrachne (Sandal Ağacı), Pistacia terebinthus (Çitlembit), Olea

europea (Zeytin), Styraix officinalis (Tesbih Ağacı) ve Quercus coccifera (Kermes

Meşesi) gibi türlerin oluşumuna, daha sonra bilinçsiz kullanım ve aşırı otlatmanın

ağırlığı ve devamlılığı sonucu 3 metre’den daha az boylu garik bitki topluluğunu

oluşturan Cıstus (Laden), Genista sphacelata (Azgan), Calycotome villosa

(Pirekapan) ve yer yer Pistacia lentiscus (Sakız Ağacı) gibi türler ile yıllık ve çok

yıllık otsu bitkilerin gelişimine

54


neden olmuştur. Bilinçsizliğin ve otlatmanın daha da ağırlaşması ile Sarcopotenium

spinosum (Abdesbozan), Fumana spp (Güneş Gülü), Micromeria spp (Güverin otu),

Thymus capitatus (Beyaz Kekik tülümbe) ile çok az sayıda otsu bitkiden meydana

gelen bitki toplulukları oluşmuştur. Bunun yanında, insanoğlunun Kıbrıs florası

üzerinde olumlu etkileri de olmuştur. Yıllar boyunca başka ülkelerden Kıbrıs’a ithal

edilen yabancı tür bitkiler günümüzde park, bahçe ve yol boylarında çok değişik ve

büyüleyici güzellikteki çiçekleri ile etkileyici bir çevre oluşturuyorlar. Hindistan

kökenli Bauhinia variegate (Deve Tabanı) yeni dünya tropik bitkilerinden olan

Bougainvillea spectakilis (Cemile) Avusturalya kökenli Grevillea robuste (Grevilya),

Jacaranda mimosifolia (Cakaranda) bu bitkilerden bazılarıdır. Palmiyeler, Agave

(Sabır), Kaktüsler, Mimozalar ve Okaliptüs ağaçları gibi dış kökenli bitki türleri ise

günümüzde Kıbrıs peyzajında yüksek oranda kullanılmaktadırlar (www.kktob.org).

Günümüzde adanın orman yapısı esas itibarı ile Pinus brutia (Kızıl Çam) , Cubressus

sempervirens (Adi Servi) türündeki ağaçlar ile yer yer çok iyi gelişmiş maki

florasından oluşmaktadır. İklim şartlarının yarattığı durum dolayısı ile kuzeye bakan

yamaçlardaki bitki örtüsü, güneye bakan bitki örtüsünden daha zengin ve daha fazla

çeşitlilik göstermektedir. Güney yüzdeki bitkiler genellikle kurakçıl bitkilerdir.

Mesarya ovasındaki bitki örtüsü ise Kıbrıs florasının tipik üyelerinden oluşmaktadır.

Asphodelus (Çiriş otu), Urginea maritima (Ada soğanı), Muscari parviflorum

(Sümbül), Muscari comosum (Sümbül), Muscari neklectum (Sümbül) türleri

günümüzde mesarya ovasına hakimdirler. Çiçek açma mevsiminde ise kırmızı renkli

Papaver rehoeas (Gelincik), Sarı çiçekli Sinapis arvensis (Hardal) veya Altın sarısı

Chrysanthemum coronarium (Kasımpatı) ile çok güzel bir renk cümbüşü

oluşturmaktadır. Bunun yanında Kıbrıs’a özgü tür olan Ophrys kotschyi (Ofris)

kolaylıkla burada bulunmaktadır. Günümüzde; ormanlarımızı oluşturan ve Orman

Dairesi Müdürlüğü’nün yazılı izni olmadan kesilemeyen, taşınamayan, şekli

değiştirilemeyen ve budanamayan ağaçlar; Çam Ağaçları, Servi Ağaçları, Ardıç

Ağaçları, Kavak Ağaçları, Çınar Ağaçları, Meşe Ağaçları ve Okaliptüs Ağaçlarıdır

(www.kktob.org).

55


Çalışma bölgesi içerisinde yer alan Salamis Ormanları; Halep Çamı (Pinus

halepensis- Alepo pine), Fıstık Çamı (Pinus pinea. L), Okaliptüs Ağaçlarından

(Eucalyptus ssp) kurulmuştur.

Orman Arazilerinin 64,323 ha’lık alan kapladığı, Kuzey Kıbrıs Türk

Cumhuriyeti’nin 2004 yılı tahminine göre toplam nüfusu 218,066’dır. Ülke

nüfusunun yaklaşık % 59.6’sı kırsal bölgelerde yerleşmiş olup, toplam çalışan

nüfusun % 16.5’i tarım sektöründe istihdam edilmiştir. Yaratılan Gayri Safi Yurt İçi

Hasıla’nın % 9.7 gibi önemli bir oranı bu sektörden karşılanmaktadır. Milli ihracatın

% 35.56’sı Tarım ürünlerinden oluşmaktadır. Bu parametreler ülkenin bir tarım

ülkesi olduğunu kanıtlamakta ve bu sektörün ülke açısından önem ve büyüklüğünü

ortaya koymaktadır. KKTC’nin 329,890 ha’lık toplam alanının %56.71’ine karşılık

gelen 187,068 ha tarım arazileri olarak kullanılmaktadır (Tarımsal Yapı ve Üretim,

2003). Ülkenin arazi varlığı dağılımı Çizelge 3.1.’de yer almaktadır.

Çizelge 3.1. K.K.T.C.’nin 2003 yılı verilerine göre arazi kullanım modeli.

ARAZİ ÇEŞİDİ MİKTAR (ha) %

Tarım Arazisi 187,069 56,71

Orman Arazisi 64,323 19,50

Hali ve Mer’a Arazisi 16,344 4,95

Kasaba, Köy, Dere ve Gölet

Arazisi

35,252 10,69

Kullanılmayan Arazi 26,902 8,15

Toplam 329,890 100

Yarı tropikal iklim kuşağında yer alan ada sıcak ve kurak, yağışların

genellikle kış aylarında indiği Akdeniz ikliminin etkisi altındadır. 2003 yılı ortalama

sıcaklığı 19,6 oC olan KKTC’de aynı yıl en düşük sıcaklık 9,7 oC ile Şubat, en

yüksek sıcaklık ise 29,3 oC ile Ağustos aylarında gerçekleşmiştir. Çizelge 3.2.’de

KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık sıcaklık verileri (oC ) yer

almaktadır.

56


Çizelge 3.2. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık sıcaklık verileri (oC )

Çalışma alanının bölgelere göre 2003 yılı aylık sıcaklık verileri (ºC) KKTC

Kuzey Sahili ve Beşparmak Dağları

Batı Mesarya

Orta Mesarya

Doğu Mesarya

Doğu sahili

Karpaz Bölgesi

Ocak 12,8 12,2 12,0 13,3 13,1 13,7 12,8Şubat 9,7 9,7 9,7 9,7 8,9 10,4 9,7Mart 11,6 10,8 11,9 11,5 11,2 12,6 11,6Nisan 16,1 15,4 16,0 15,8 15,7 16,4 16,0Mayıs 23,3 22,6 24,1 24,4 22,6 23,3 23,4Haziran 25,9 25,1 26,9 26,9 25,6 25,9 26,0Temmuz 29,0 28,0 30,0 30,2 28,8 29,2 29,2Ağustos 29,1 27,9 29,6 30,4 28,9 30,0 29,3Eylül 25,2 24,4 25,4 26,3 25,5 26,3 25,5Ekim 22,1 20,8 21,8 22,9 21,9 22,3 22,0Kasım 16,9 15,9 15,9 17,9 17,5 17,9 17,0Aralık 12,5 12,2 11,8 13,7 13,8 13,8 13,0Ortalama 19,5 18,8 19,6 20,3 19,5 20,2 19,6

Bölgedeki farklı noktalarda yer alan istasyonlardan alınan verilere göre 2003

yılı toplam yağış ortalaması 457,3 mm dolayında olup en kurak aylar Temmuz ve

Ağustos, en yağışlı aylar ise Aralık ve Şubat aylarıdır. Çizelge 3.3.’de KKTC’nin ve

çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık yağış verileri (mm) verilmektedir.

KKTC ve çalışma bölgesinden elde edilen verilere göre 2003 yılı en yüksek

nem % 79,5 ile Ocak ayında gerçekleşirken en düşük nem %55,8 ile mayıs ayında

elde edilmiştir. Çizelge 3.4.’de KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık nisbi

nem oranları (%) yer almaktadır.

57


Çizelge 3.3. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık yağış verileri (mm).

Çalışma alanının bölgelere göre 2003 yılı aylık yağış verileri (mm) KKTC


Batı Mesarya

Orta Mesarya

Doğu Mesarya

Doğu sahili

Karpaz Bölgesi

Ocak 82,2 52,1 50,8 46,6 39,2 43,3 57,1Şubat 182,3 167,2 109,0 81,9 58,3 133,0 130,6Mart 105,8 68,2 83,4 91,8 80,8 95,2 91,2Nisan 14,6 10,8 37,5 31,5 37,0 11,5 22,5Mayıs 1,3 0,3 17,0 2,0 0,4 9,0 5,0Haziran 31,7 9,8 28,7 15,9 13,6 24,0 20,6Temmuz - 0,0 0,2 0,0 0,0 0,0 0,0Ağustos 0,2 0,0 0,8 0,0 0,0 0,0 0,2Eylül 0,5 0,0 1,6 0,1 0,0 5,3 1,0Ekim 15,2 10,1 7,2 5,5 4,4 12,1 9,9Kasım 46,1 37,2 10,5 12,9 7,1 14,0 24,8Aralık 113,8 52,7 68,1 95,2 93,0 117,7 94,4Ortalama 593,7 408,4 414,8 383,4 333,8 465,1 457,3

Çizelge 3.4. KKTC’nin ve çalışma bölgesinin 2003 yılı aylık nisbi nem oranları (%).

Çalışma alanının bölgelere göre 2003 yılı aylık nisbi nem oranları verileri (%) KKTC


Batı Mesarya

Orta Mesarya

Doğu Mesarya

Doğu sahili

Karpaz Bölgesi

Ocak 78,7 81,8 79,1 82,1 82,4 73,8 79,5Şubat 71,7 77,9 76,7 76,8 81,0 68,8 74,4Mart 73,8 79,9 76,0 76,9 76,4 70,4 75,1Nisan 71,8 76,1 73,4 74,3 74,3 74,5 73,3Mayıs 56,5 64,8 52,3 51,3 58,8 63,7 55,8Haziran 62,5 74,3 59,0 60,3 66,1 70,4 62,9Temmuz 56,5 69,9 52,3 53,4 59,9 40,6 56,8Ağustos 61,5 74,8 55,3 57,0 63,9 72,6 61,3Eylül 63,9 75,4 59,3 59,8 63,0 66,7 62,8Ekim 67,2 76,4 65,0 65,5 67,3 70,3 67,1Kasım 72,9 74,6 68,3 68,2 68,2 66,1 70,2Aralık 75,6 76,9 72,2 76,9 71,5 69,5 75,0Ortalama 67,7 75,2 65,7 66,9 69,4 67,3 67,9

58


3.1.4. Çalışma Alanı ve Çevresinin Jeolojisi

Salamis Antik Kenti Pleyistosen yaşlı denizel kalkarenitik kireçtaşı ve kumlu

kireçtaşından oluşan bir jeolojik temel üzerine oturmaktadır. Güncel kıyıya yakın yer

alan Gymnasium ve bununla ilgili alt yapıların bazı kısımları ise kentin kurulduğu

zamanda daha düşük bir topoğrafik kotta bulunması yüzünden doğrudan plaj kumu

üzerinde yerleşirler. Pleyistosen yaşlı denizel kumtaşı ve kumlu kireçtaşları hem

M.Ö. 1700’lerdeki Enkomi kentinin hem de M.Ö. 1050 yıllarında kurulan Salamis

kentinin imarında kullanılmışlardır. O yıllarda kullanılan taş ocakları yüzeyde

bulunan ve bir jeolojik erozyon koruyucusu olan üst seviyelerinin kaldırılmasıyla

Pleyistosen istifinin dayanımsız alt seviyelerinin kolayca aşınmasına neden olmuş ve

adanın bu kesiminde hafif dalgalı bir rölyef ortaya çıkmıştır. Kıbrıs Adası’nın kentin

bulunduğu doğu kıyısı olasılıkla yüzbinlerce yıl olarak ifade edilebilecek bir

süreden beri yükselmektedir. Kentin M.S. 77 ve 332 ile 342 yıllarındaki

depremlerle yıkılması ile meydana gelen molozların denize doğru kısmen doğal

olarak akarsu ve sellenmelerle taşınması bu kesimin bu olaya izin verecek bir

topografik kotta bulunmakta olduğunu gösterir. Kuzey-güney uzanımlı eğim atımlı

normal faylanmalarla meydana gelen fay sarplıkları kentlerin imarında doğal taş

ocağı aynaları olarak kullanılmışlardır. Pleyistosen stratigrafik istifi özelliği

yüzünden kimi zaman mezar odalarının hazırlanmasında kimi zaman da başka

kullanımlar için hacımların meydana getirilmesinde kolaylık sağlamıştır. Kentin

imarında kullanılan kesme taş duvarların, iki metreden daha kısa bazı sütunların kimi

sütün başlıklarının, yol kaplamalarının malzemesi yakın çevreden sağlanmış, buna

karşılık, mermer ve granit sütunlar, bunların sütun başlık ve kaideleri, zemin ve kimi

duvar kaplamalarında kullanılan beyaz ve kırmızı mermerler, kırmızı ve beyaz

renklerdeki sedimanter breş ve puding sütun ve su havuzları ada dışındaki

kaynaklardan taşınmışlardır. Salamis kentinin imarında kullanılan malzemenin

işlendiği yer olasılıkla kentin güneyinde Pedos ırmağına yakın yer almıştır. Bu

durum akarsu ile taşınmış olan mermer yonga ve kiremit parçalarından

anlaşılmaktadır (Gökten ve ark., 2005). Şekil 3.19.’da Salamis ve yakın çevresinin

jeoloji haritası yer almaktadır.

59


Şekil 3.19. Salamis ve yakın çevresinin jeoloji haritası.

Salamis Antik Kenti’nin kurulduğu alanın temelinde özellikle Granit Forum,

Agora ve Zeus tapınağının bulunduğu alanlarda Pleyistosen’in en üst seviyesini

temsil eden kalkarenitik kireçtaşları yer almaktadır. Buna karşılık Gymnasium,

Amfitiyatro ve sütunlu yolun kuzey ucu plaj kumu üzerinde bulunmaktadır (Şekil

3.20). Bu kısımlarda yapıların inşasından önce kireç harcı, jips kırıntı ve moloz

karışımından oluşan bir tesviye harcı ile platform oluşturulmuş ve temelin kimi

kısımları yine bu tesviye harcının üzerinde kazılmıştır. Sütunlu yolun kuzeye doğru

eğimli olması olasılıkla orijinaldeki durumdur. Bütün bu görüntü Salamis kentinin

kurulduğu zamanda bugünkünden daha düşük bir kotta bulunduğunu işaretler. Bu

şekilde 3000 yıldır meydana gelen yükselmenin beş metre kot farkı oluşmasına

dayanan hızı 0.17 cm/y dır. Bu yükselmenin bir başka kanıtı kıyıda yüksekte kalmış

olan alüviyal yelpaze depolanmalarıdır ki malzeme içerisinde yoğun kiremit

parçalarının bulunması bu taşınma olayının olasılıkla kentin depremlerle yıkılması

sıralarında meydana geldiğini gösterir. Salamis alanının bu yükselmesiyle taşınmayı

meydana getiren Kanlıdere veya onun kolu güneye göç etmiştir. Gerçekte kıyı

diferansiyel şekilde bütünüyle yükselmektedir. Agoranın kuzeyinde yer alan su

60


deposu bugün ova tabanından altı-yedi metre yüksekte bulunmaktadır. Kullanıldığı

zamanda daha düşük kotta bulunmuş olmasıyla batıdan kanallarla veya akuadüklerle

su getirilmesinin çok da güç olmamış olduğunu düşündürebilir. Kentin

güneydoğusunda kalıntıları görülen antik limanın üzeri kalınlığı 1.5 m’yi geçmeyen

alüviyal yelpaze depolanmalarıyla örtülmüştür. Bugüne kadarki yayınlarda sözü

edilen antik limanın iki kilometre kuzeye taşınmış olması çok zayıf bir taşınmaya

neden olan Kanlıdere’nin limanı doldurmasından çok karanın yükselerek bu

sığlaşmaya neden olmasıdır.

Şekil 3.20. Salamis antik kentinin vaziyet planı.

Kentin güneydoğusunda antik limana yakın kısımlara depremlerle meydana

gelen yıkıntılar dökülmüştür. Bunlar arasında doğal taşınan malzeme de

bulunmaktadır. Bunlar arasında yalnızca limana yakın kesimde doğal taşınan

malzeme arasında mermer yongaları bir seviye halinde gözlenmiştir. Bu durum

61


kentin imarı sırasında taş blokların ve çeşitli mermer malzemenin kentin güneyinde

suya yakın yerde hazırlanmış olduğuna işaret edebilir.

Kentin imarında kullanılan kesme taş ve moloz taşlar Pleyistosen istifinin en

üst seviyesini meydana getiren denizel kireçtaşlarından ve kumlu kireçtaşlarından

hazırlanmıştır. Bunun için çevrede çok sayıda taş ocağının işletilmiş olması gerekir.

Bu imalat bazı yerlerde ova tabanının en çok üç metre farklılıkta değişen seviyelerde

bulunmasına neden olmuştur.

Fay sarplıkları bazı yerlerde taş ocaklarının doğal aynalarını meydana

getirmiştir. Pliyo-Pleyistosen istifinin dayanım özellikleri daha önce de belirtildiği

gibi en üst kireçtaşı katmanının bir doğal tavan gibi kullanılabilmesini sağlamış ve

mezarlar dahil olmak üzere olasılıkla çeşitli amaçlı kullanımlar için yeraltı

açıklıklarının kazılabilmesini sağlamıştır. Bu durumun örnekleri Salamis antik

kentinin batısında ova tabanında yer alan nekropol’de görülebilmektedir.

Kentin imarında kullanılan başlıca yapı malzemesi çevre taş ocaklarından

sağlanmış olan Pleyistosen yaşlı denizel kalkarenitik ve kumlu kireçtaşlarıdır. Bu

kireçtaşlarının en fazla 1.5-2 m kalınlıkta olması bunlardan yapılan sütun

başlıklarının daha az dayanımlı olmasıyla kolay aliterasyonuna yol açmış ve

bunlardan yapılan sütunlar ancak bir kaç parçalı olmak suretiyle gerçekleştirilmiştir.

Denizel kireçtaşlarının çoğu zaman homojen olmayan iç yapıları fiziksel ve kimyasal

aliterasyonlarına yol açarak karakteristik karst aşınım formlarının ortaya çıkmasına

yol açmıştır.

Kentin M.S. 77 ve 332-342 yıllarında yıkılmasına neden olan depremleri

takiben yapılan onarımlarda çoğunlukla yıkımdan çıkan molozlar duvar örgüsünde

kullanılmıştır. Bu kapsamda bazı tamiratlarda ve özellikle bu kazı döneminde ortaya

çıkarılmış olan yolun bozulması ve yeniden kaplanmasında kullanılan gri renkli orta

dayanımlı kumtaşları olasılıkla kentin güneydoğusunda deniz içerisinden alınmıştır.

Bazı siyahımsı gri renkli breşik kireçtaşı sütunların Beşparmak Dağları’ndaki

Permokarbonifer yaşlı kireçtaşlarından getirilmiş olması olasıdır. Buna karşılık granit

ve mermer sütunlar ile puding ve breşik mermer sütunların, kaplama olarak

kullanılmış olan beyaz ve bordo renkli mermerlerin, yine bordo renkli mermerden

62


yapılmış büyük küvetlerin ada dışından getirilmiş olması gerekmektedir (Gökten ve

ark., 2005).

3.1.5. Çalışma Alanının Günümüzdeki Arazi Kullanımı

Kıbrıs Adası’nın doğu kıyısındaki Gazi Mağusa körfezinin gerisinde

uzanmakta olan tüm ada üzerindeki en önemli yerleşimlerden Salamis Antik Kenti 7

km²’lik alanı kaplamaktadır. Salamis Antik Kenti ve çevresinde yer alan arazilerin

günümüzdeki kullanımları çeşitlilik arz etmektedir. Bölgede, kuru tarım arazileri;

sulanmayan işlenen araziler, sulu tarım arazileri; geçici olarak sulanmakta olan

araziler, ağaçlandırılmış alanlar; orman tarımı arazileri ve makilikler; geçici

orman-çalılık olarak kullanılan araziler çoğunluğu oluşturmaktadır. Ayrıca

Zeytinlikler (zeytin bahçeleri) de önemli bir alana sahiptirler. Bunların yanında az

miktarda narenciye alanları bulunmaktadır.

3.1.6. Çalışma Alanının Zemin ve Toprak Özellikleri

Kıbrıs Adası’nın kuzey kesitinde yer alan Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti,

çok genç Holosen’den çok yaşlı Permiyen-Karbonifer’e kadar uzanan çok zengin

jeolojik oluşukların yanı sıra Trodos Dağları’ndan ve özellikle de Beşparmak

Dağları’ndaki dik-çok dik eğimlerden kısa mesafe içerisinde Akdeniz düzlüğüne

ulaşan akarsu ve yan dereler, yamaçlarda eğimin kırılması sonucu meydana gelen

koluviyal ve bajada oluşukları çok farklı ana materyallerin ve yeryüzü şekillerinin

varlığını ortaya koymakta bu özellik ülke toprakları deseninin çeşit ve zenginliğine

de yansımaktadır. Ülkede jeolojik materyal ve fizyoğrafik birimler bakımından kesin

farklılıklar gösteren 17 değişik ünite bulunmaktadır. Bunlar; Genç Alüviyal

Depozitler, Yandere Alüviyalleri, Yaşlı Alüviyal Depozitler, Çukur Kil Depoları,

Koluviyaller, Bajadalar (Çamur Akıntıları), Pliyosen-Pleyistosen, Kumlu Marnlar,

Pliyosen- Pleyistosen Marn Üzerini Örten Konglomera Terasları, Pliyosen-

Pleyistosen Marno-Kalker, Marn’lar, Miyosen Jips’ler, Miyosen Kumtaşları,

Miyosen Kum Taşı ara Katmanlı Kireçli Kil ve Kireçli Killer, Miyosen Tebeşirler,

63


Jura-Triyas Kristalize ve Dolomitik Kireçtaşları, Kretase Volkanik’leri, Stabil Kıyı

Kumul’ları ve ile Çeşitli Arazi Tipleridir.

Trodos Dağları’ndan Lefke, Güzelyurt ve Mesarya ovalarında, Beşparmak

Dağları’ndan ise yine orta Mesarya Ovası’na ulaşan Yeşilırmak, Güzelyurt Deresi,

Kanlıdere, Çakıldere gibi akarsuların meydana getirdiği Genç Aluviyal Depozitler

genellikle çok derin, yer yer de çok çakıllı bulunmaktadır. Çalışma alnında bulunan

toprakların büyük çoğunluğu da bu gruta yer almaktadır, kanlıdere ırmağı tarafından

taşınan materyallerin birikmesi sonucu oluşmuşlardır.

Ülkenin, özellikle Yeşilırmak ve Güzelyurt bölgelerinde yoğun tarım yapılan

toprakları, genç alüviyal depozitlerden oluşmaktadır. Genellikle Beşparmak

Dağları’nın kuzeyinde Akdeniz’e, güneyinde ise Mesarya ovalarından Karpaz

bölgesine ulaşan küçük dereciklerin yakın mesafelerden depoladığı taşınmış

materyaller Yandere Alüviyal fizyoğrafik ünitesini meydana getirmiştir. Bu

dereciklerin depozitleri geldikleri yakın yörelerdeki jeolojik malzemeye önemli

derecede benzerlik göstermekte olup büyük çoğunlukla hafif-orta eğimlerde

bulunurlar. Çukur Kil Depoları, ülkenin Akdeniz’e komşu eski kıyı bataklıklarının

dolması sonucu veya bajadaların (çamur akıntılarının) uç kısımlarında aluviyallerle

birleştiği konkav topografyalarda oluşmuş durumdadır. Özellikle Mesarya Ovası’nın

güneyinden Mağusa’ya doğru geniş yayılım gösterirler. Çoğunlukla yetersiz drenajlı

tuzlu ve jipsli özellik taşırlar. Çalışma alanı toprakları bu fizyoğrafik üniteyi

oluşturan serileri içermektedir. Ülkenin en homojen ve yaygın toprakları Bajada’lar

üzerinde oluşmuşlardır. Bunlar şimdiki durumda kuru tarım yapılan, Salamis Antik

Kenti toplumunun da beslenme ihtiyacını karşılamak için tarımsal amaçlı kullandığı

bilinen Mesarya Ovası’nın büyük bir kısmını oluşturmaktadırlar. Genellikle Mesarya

ovalarının kuzeyi, Beşparmak Dağları’nı paralel olarak izleyen, miyosen yaşlı

kumtaşı ara katmanlı kireçli killerden ve kumlu marnlardan yüzey suları ile ovanın

orta kesimine doğru çamur akıntıları şeklinde taşınarak yığılan, çok derin

topraklardan ibarettir (KKTC Detaylı Toprak Etüd ve Haritalama Projesi, 2000).

64


3.1.7. Çalışmada Kullanılan Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemleri Donatımları

Kıbrıs Adası üzerindeki en önemli yerleşimlerden biri olan Salamis Antik

Kenti ve çevresindeki çalışmalarımızda; bölgenin 1:5.000 ölçekli topoğrafik

haritaları ile 3 Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) uydu görüntüsü

kullanılmıştır. Ayrıca çalışmada, 2000 yılında tamamlanan K.K.T.C. Detaylı Toprak

Etüd ve Haritalama Projesi sonucunda oluşturulan K.K.T.C. topraklarına ait; Temel

Toprak Haritası, Arazi Kullanım Kabiliyeti Haritası, Sulu Tarıma Uygunluk

Haritası, Şimdiki Arazi Kullanım Haritası, Potansiyel Arazi Kullanım Haritası ve

Tarımsal Kullanıma Uygunluk Haritası’ndan yararlanılmıştır.

Topoğrafik haritalar ve uydu görüntüleri üzerinde yer alan veriler; K.K.T.C.

Tarım ve Orman Bakanlığı Coğrafi Bilgi Sistemleri Laboratuvarı ile

Çukurova Üniversitesi’nde sayısallaştırılarak Coğrafi Bilgi Sistemleri oluşturmak

amacıyla bilgisayar ortamına aktarılmıştır, gerekli analizlerin ve sorgulamaların

yapılmasında ArcGIS (ArcCatalog, ArcToolbox, ArcMap), ArcView ve MapInfo

Professional programları kullanılmıştır.

3.1.7.1. IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntü ve Özellikleri

Hint uzaktan algılama uydusu (IRS- 1C) 28 Aralık 1995'te Rus mekiği ile

başarılı bir şekilde kutupsal yörüngeye oturtulmuştur. Ocak 1996'da ilk görüntüler

alınmaya başlanmıştır. Benzeri bir uydu 29 Aralık 1997'de kutupsal yörüngeye

başarılı bir şekilde oturtulmuş olup 1997 yılının Ekim ayında çalışmaya başlamıştır.

IRS-1C dairesel, güneş uyumlu, kutuplara yakın yörüngede 98,69 derecelik bir

eğimle ve 817 km'lik bir yükseklikte yeryüzünü hemen hemen sabit bir ışık altında

görüntüleme yapacak şekilde yörüngeye oturtulmuştur. Günde 14 dönüşüm

yapmaktadır. Dünya etrafındaki bir dönümü 101.35 dakika sürmektedir. Yeryüzü

üzerinde aynı noktadan 24 günde bir geçmektedir (www.nik.com.tr).

Tarım ve Ormancılık (bölgesel), Jeoloji, bölgesel planlama gibi uygulama

alanları olan çok bandlı uydunun özellikleri şöyledir; Band 1: 0.52-0.59 µm, Band 2:

65


0.62-0.68 µm, Band 3: 0.77-0.86 µm, Band 4: 1.55-1.70 µm, Çözünürlük: 23 m

(Band 1-3), 70 m. (Band 4), Tarama Genişliği:142 km(Band 1-3), 148 km (Band 4)

(www.akropol.com.tr).

66


3.2. Metod

Veri Toplama ve Kaynak Tarama

1:5.000 Ölçekli Topoğrafik Haritalar Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntüsü

Harita Sayısallaştırma Uydu GörüntüsününCoğrafi Düzeltmesi

Görüntü Zenginleştirme

Sınıflandırma

Coğrafi Bilgi Sistemleri Oluşturulması

GPS ile Arazi Etüdü

Arazi Etüd Sonuçlarının CBS ile Bütünleştirilmesi

Elde Edilen Katmanlardan Tarihi ve Günümüz Arazi Kullanımlarının Karşılaştırılması

Sayısallaştırılan Yükseklik Eğrileri ile Arazinin Üç Boyutlu Örneklemesinin Yapılması

Haritaların Basımı

Araştırma Sonuç ve Önerileri

Şekil 3.21. Çalışma akış tablosu.

67


Çalışmada, Kıbrıs adasının doğu kıyısındaki Gazi Mağusa körfezinin

gerisinde uzanmakta olan ve 7 km²’lik alanı kaplayan Salamis Antik Kenti ve çevresi

Coğrafi Bilgi Sistemleri yardımıyla tarihsel ve güncel arazi kullanımları yönünden

incelenmiştir. Bu incelemeler sırasında öncelikle veri toplama ve kaynak tarama

çalışmaları yapılmıştır. Bölge hakkında bilgili kişilerle görüşülmüş ve onların

yorumları alınmıştır. Kaynaklar temin edilmiştir. Bunlarla birlikte bölgenin 1:5.000

ölçekli topoğrafik haritaları ile 3 Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) uydu

görüntüleri temin edilmiştir. Ayrıca çalışmada kullanılmak üzere, 2000 yılında

tamamlanan K.K.T.C. Detaylı Toprak Etüd ve Haritalama Projesi sonucunda

oluşturulan K.K.T.C. topraklarına ait; Temel Toprak Haritası, Arazi Kullanım

Kabiliyeti Haritası, Sulu Tarıma Uygunluk Haritası, Şimdiki Arazi Kullanım

Haritası, Potansiyel Arazi Kullanım Haritası ve Tarımsal Kullanıma Uygunluk

Haritası da tedarik edilmiştir.

Arkeolojik veri toplama çalışmaları sırasında, Salamis Sit Alanı kazılarını

yürüten uzman ekipten ve Eski Eserler ve Müzeler Dairesi sorumlularından bilgiler

toplanmıştır. Bölgede yapılan arazi çalışmaları içerisinde ise fotoğraflama çalışmaları

ve GPS ile arazide nokta tespit işlemleri yapılmıştır.

3 Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) uydu görüntüsü üzerinde Erdas

Imagine programı kullanılarak gerekli çalışmalar yapılmış ve çalışma alanında yer

alan farklı arazi kullanımları saptanmıştır. Bu saptanan alanlarda farklı bantlar

kullanılarak zenginleştirilmiş bir görüntü elde edilmiştir. Elde edilen bu görüntülerin

sınıflandırılması sonucunda birbirine yakın değerler veren alanların ortak bir renginin

oluşması sağlanmıştır. Böylece farklı renklerle farklı kullanımlar gerçekleştirilen

alanların sınırları çizilmiştir.

Temin edilen 1/5 000 ölçekli topoğrafik haritaların raster veri formatından

vektör veri formatına dönüştürülmesi işlemleri çalışmada harita sayısallaştırma

aşamasının temelini teşkil etmektedir. Vektörel formattaki veriler, nokta (point),

çizgi (line) ve alan (poligon) olarak (x,y) koordinat değerleriyle kodlanarak

depolanmışlardır. Nokta özelliği gösteren örneğin; bir elektrik direği, ağaç, kuyu,

antik yerleşim, nirengi noktası veya kot tek bir (x,y) koordinatı ile tanımlanırken,

çizgi özelliği gösteren bir yol veya akarsu şeklindeki coğrafi varlık birbirini izleyen

68


bir dizi (x1, y1) (x2, y2) (x.., y..)..... (xn, yn) koordinat serisi şeklinde saklanmıştır.

Poligon özelliğine sahip coğrafik varlıklar, örneğin sit alanı, güncel yerleşim alanları,

göller, toprak haritaları, eşyükselti eğrileri, orman alanları, bitkisel üretim alanları

kapalı şekiller olarak, başlangıç ve bitişinde aynı koordinat olan (x1, y1) (x2,y2) (x.., y..) (xn, yn) (x1, y1) dizi koordinatlar ile depolanmıştır.

Uydu görüntüsü ve sayısallaştırması yapılmış 1/5.000 ölçekli haritalarla Arc

GIS programı kullanılarak Coğrafi Bilgi Sistemleri oluşturulmuştur. Oluşturulan

veriler 1/25.000 ölçekli toprak haritalarıyla da birleştirilmiştir. Bunların sonucunda

daha verimli ve kolay ulaşılabilir bir bilgi deposu elde edilmiştir. Bu veriler

kullanılarak çalışma alanının üç boyutlu görüntüsü oluşturulmuş, şimdiki arazi

kullanım haritaları çizilmiş ve analizlerle sorgulamalar yapılarak arazi kullanım

planlamaları yoluna gidilmiştir.

69

4.ARAŞTIRMA BULGULARI Ersü İDERMAN

4. ARAŞTIRMA BULGULARI

4.1. Çalışma Alanı İle İlgili Elde Edilen Arkeolojik Bulgular

Dünyadaki önemli kültür miraslarından biri olan ve Kıbrıs Adası üzerinde

7km²’lik alan kaplayan Salamis Antik Kenti, Salamis Mezarlık Alanı, St. Barnabas

Manastırı ve Enkomi (Alasia) Şehri doğal kaynaklar yönünden zengin bölgeler

üzerine kurulmuşlardır. Zeytin, üzüm, tahıl yetiştirme alanları ve zengin ormanlar

yanında doğal limanları sayesinde ticaret için de çok uygun bir bölgede

konumlandırılmışlardır. Salamis Antik Kenti’nin denize olan yakınlığı Şekil 4.1.’de

görülmektedir. Tarıma elverişli arazilere yakın alanlarda kurulmuş bu kentlerde

yapılan kazılar sonucu elde edilen bulgular ve Salamis Antik Kenti’nde mevcut

zeytinyağı değirmeni de göstermektedir ki zeytin, dönem halkı için çok büyük önem

taşımıştır. Ayrıca adanın bu bölgesinde mevcut olan maden ve orman zenginliğinin

de şehirlerin yapılandırılmasında büyük önemi bulunmaktadır.

Şekil 4.1. Salamis Antik Kenti.

70


Salamis’in diğer şehirlerle olan yarışlarından hep daha üstün çıkmasını ticaret

açısından da adanın en önemli şehri oluşu sağlamıştır. Özellikle şehrin batısında yer

alan Mesarya Ovası’nda yetiştirilen tahıl, zeytin ve bağ ürünlerini görkemli

limanlarından komşu ülkeler olan Mısır, Rodos, Girit, Filistin ve Anadolu’ya

göndererek kazanç sağlamışlardır. Ayrıca adaya gelen gemilerden değişik

seramik ve cam formları şehirde bırakılmıştır. Yapılan kazı çalışmaları

sonucunda elde edilen buluntular bu verilerin elde edilmesine neden olmuştur. Kazı

çalışmaları ile ortaya çıkarılan mezarlar Salamis mezarlık alanı planı içerisinde Şekil

4.2.’de yer almaktadır.

Şekil 4.2. Salamis mezarlık alanı planı.

Yapılan kazılar sonucu ortaya çıkarılan ve yukarıda görülmekte olan

mezarlarda ele geçen bulgular kullanılarak alanın gerçek fonksiyonunun

saptanabilmesine çalışılmıştır. Salamis Antik Kenti’ndeki kazı ve restorasyon

çalışmaları Ankara Üniversitesi, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi, Klasik Arkeoloji Ana

Bilim Dalı Başkanı Prof. Dr. Coşkun Özgünel başkanlığındaki Salamis Harabeleri

71


kazı ve restorasyon ekibi tarafından sürdürülmektedir. Özgünel Kazıları’nda Salamis

Antik Kenti içerisindeki geçmişte yapılan kazılar sonucu ortaya çıkarılmış yapılar

yerine bugüne kadar araştırılmamış kısımlara yoğunlaşılmıştır.

Antik Salamis Kenti’nde 1950’li yıllarda gerçekleştirilen kazılar sonucunda

ortaya çıkarılan kentin önemli kamu yapılarının bir kısmı Şekil 4.3.’de yer

almaktadır.

Şekil 4.3. Salamis Antik Kenti’nde yer alan bazı kamu yapıları.

Şekil 4.3.’de görülen numaralandırılmış bölümlerden 1 numaralı kısım

fiziksel hareketlerin yapıldığı kolonlu avluyu gösterirken 2 ve 4 rakamları stoa

denilen kısa fayanslarla kaplanmış yolları temsil etmektedir. Şekil 4.4.’de kolonlu

72


avlu ve yer seramikleri görülmektedir. 3 numara verilmiş yapı kırkdört kişilik

tuvalettir. 4 numara ile simgelenen stoa’nın doğusunda yer alan yapılar tam

anlamıyla bir hamam kompleksini oluşturmaktadır. 5 numara ile hamam

kompleksi içerisindeki yüzme havuzu, 6 numara ile soğuk oda, 7 numara ile sıcak

oda yani sauna, 8 numara ile sıcak su havuzları ve 9 numara ile ılık oda

görüntülenmektedir. Bu odalar alt kısımlarında döşenmiş olan pişmiş toprak borular

ile kurulmuş ısıtma sistemi sayesinde ısıtılmaktadır. Ahşap odunların yakılması ve

yakılan yerin altındaki tünellerin kullanılmasıyla sıcak hava odaların altlarına

gönderilerek ısınma sağlanıyordu (Şekil 4.5.). Bu planlamalar ve duvar yapıları

incelendiği zaman üstün bir mühendislik kullanıldığı görülebilmektedir.

Binada yakacak stokların yapıldığı alan 10 numaralı yapıdır. 11 numaralı yapı ise

sekiz kişilik aristokrat sınıfa ait tuvaletlerdir. Bu kanıya yer seramikleri yardımıyla

varmaktayız. Kıbrıs’ta özellikle bazilikalarda kullanılan büyük taşlardan yapılmış,

sarımsı beyaz renkli ve çok az sayıda kırmızı içeren mozaikler kullanılmıştır. 12

numara ile simgelenmiş yapı ise su deposudur.

Şekil 4.4. Salamis Antik Kenti içerisinde bulunan kolonlu avlu ve yer seramikleri.

73


Şekil 4.5. Salamis Antik Kenti içerisinde bulunan yeraltı ısıtma sistemi.

Birçok duvar mozaiğini içeren kentte, efsanelerden esinlenerek resimlemeler

yapılmıştır. Günümüzde de Salamis Antik Kenti içerisinde bu mozaiklerin bir

kısmını orijinal yerlerinde görebilmekteyiz. Şekil 4.6.ve 4.7’de bu resimlerden

örnekler yer almaktadır.

Şekil 4.6. Salamis Antik Kenti duvar mozaiklerinden biri.

74


Şekil 4.7. Salamis Antik Kenti duvar mozaik kalıntıları örneklerinden biri.

4.2. Çalışma Alanına Ait Haritalardan Elde Edilen Bulgular

4.2.1. 1/5.000 Ölçekli Topoğrafik Haritalardan Elde Edilen Bulgular

Kuzey Kıbrıs’ın doğu kısmını içeren 1/5.000 ölçekli on adet; s31c03c,

s31c03d, s31c04d, s31c07b, s31c07c, s31c08a, s31c08b, s31c08c, s31c08d ve

s31c09a numaralı pafta tarayıcı ile 1-1 olacak şekilde ve çalışma amacına uygun

çözünürlükte taranmıştır. Tarama sonucu elde edilen TIF (Tagged Image file Format)

uzantılı raster veriler (Şekil 4.8) üzerinde projeksiyonları European Datum 1950, 3°

ve 36. zon şeklinde tanımlanarak koordinatlandırma işlemine başlanmıştır. Bu

amaçla Coğrafi Bilgi Sistemi temel programlarından biri olan ArcView altında

koordinatlandırma işlemlerini yapabileceğimiz “Image Analysis” programı

kullanılmıştır. 10 paftaya dört köşesinde bulunan x ve y koordinatları birer birer

yazılarak dünya üzerindeki gerçek konumlarına getirilmeleri sağlanmıştır.

75


Şekil 4.8. Çalışma alanı içerisindeki .tif uzantılı raster veri örneği.

Koordinatlandırma işlemi tamamlandıktan sonra haritalar üzerindeki,

çalışmaya yol gösterici nitelikteki verilerin sayısallaştırılması işlemlerine

başlanmıştır. Sayısallaştırma işlemleri için ArcView programı kullanılmıştır.

Öncelikle paftalar üzerindeki eşyükselti eğrileri sayısallaştırılmıştır. Eşyükselti

eğrileri, diğer bir değişle münhaniler katmanı her pafta için ayrı ayrı

oluşturulmuştur. Çalışma alanına ait haritalar üzerinde sayısallaştırılan 5m aralıklı

eşyükselti eğrilerinden çizgi (line) katman elde edilmiştir.

İkinci olarak nirengi noktaları yani yükseklik noktaları sayısal veri haline

getirilerek on ayrı nokta (point) katman oluşturulmuştur. Oluşturulan verilerin her

biri için ayrı ayrı tablolar yaratılarak bu tablolara verilerle ilgili bilgiler girilmiştir.

Örneğin eşyükselti eğrileri için yükseklik bilgileri, münhani tipi ve yükselti şeklinde

mi yoksa çukur mu olduğu hakkında semboller girilmiştir. Yükseklik noktaları içinde

yine yükseklik değerleri girilerek kodlamalar yapılmıştır.

76


1/5.000 ölçekli haritalar üzerindeki üçüncü sayısallaştırma işlemi yollar

üzerinde olmuştur. Asfalt ve Stabilize olarak iki farklı türde sayısallaştırılan

yollardan çizgi katmanlar meydana getirilmiştir.

Bir sonraki aşamada Salamis Antik Kenti ve çevresindeki binalar alan

(polygon) katman olarak vektör veri haline getirilmiştir. Sayısallaştırılan binaların

isimlendirmelerini içeren tabloları oluşturulmuştur.

Son olarak da Kıbrıs Adası’nın doğu bölgesinde mevcut olan bitkilerden bir

nokta (point) katman oluşturulmuştur. Bitki katmanı içerisinde dört farklı kod

kullanılmıştır. Bunlar yaprağını döken ağaçlar, çalılık, meyvalık ve sıra ağaçları

simgelemektedir.

Oluşturulan eşyükselti çizgi (line) haritaları, öncelikle Arc View programı

eklerinden biri olan “Geo Processing Wizard” kullanılarak birleştirilip tek bir çizgi

katman haline dönüştürülmüş, daha sonra da Map Info Professional programı

kullanılarak bu veriler nokta katmana çevirilmiştir. Nokta katman haline gelen

eşyükselti eğrileri ile daha önce tek bir nokta katman haline getirilen yükseklik

noktaları birleştirilmiştir. Elde edilen veri artık üç boyutlu görüntü oluşturmada

kullanabileceğimiz yapıdadır. Bina ve bitki haritaları da aynı yöntemler kullanılarak

birleştirilmiştir. Sonuç olarak dört farklı katman elde edilmiştir. Bu katmanlar

sırasıyla Şekil 4.9, 4.10, 4.11 ve 4.12’de verilmiştir.

77


0 3000 metre

(a) (b)

Şekil 4.9. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış eşyükselti eğrileri.

Veri tablosu içerisinde üç farklı tür olarak işlenen eşyükselti eğrilerinden 25m

aralıklarla geçenlere ana münhani, 5m aralıklarla geçenlere münhani ve 2.5m

aralıklarla geçenlere de ara münhani diye adlandırma yapılmıştır (Şekil 4.9.a).

Eşyükselti eğrileri ile yapılan çalışma sonucunda onbir adet farklı yükseklik değeri

elde edilmiştir (Şekil 4.9.b). Sınır noktası da sıfır değeri olarak girilmiştir.

78


0 3000 metre

Şekil 4.10. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış yollar.

Salamis Antik Kenti çevresinde yer alan yollarla ilgili yapılan sayısallaştırma

çalışmalarında iki tür ele alınmıştır. Bu türlerden biri olan asfalt yollar üzerinde

gerçekleştirilen isimlendirme çalışmaları sonucunda ayrıca bir veri tabanı meydana

getirilmiştir. Çalışma alanı ile çevresi arasındaki ilişkinin ve mesafelerin daha net

görülmesini sağlamak amacıyla sayısallaştırması yapılan bu yollar topoğrafik

haritalarda da aynı şekilde adlandırılmıştır (Şekil 4.10).

79


0 1000 metre

Şekil 4.11. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış binalar.

Kıbrıs Adası üzerindeki en önemli yerleşimlerden biri olan Salamis Antik

Kenti’nin binaları ile ilgili sayısallaştırma işlemlerinde topoğrafik haritalar

üzerindeki raster veriler kullanılmıştır. Üç ana kısımdan oluşan binalar Salamis

Antik Kent yapıları, Salamis Mezarlık Alanı ve St. Barnabas Manastırı olarak

gruplandırılmış ve isimlendirilmiştir (Şekil 4.11).

80


0 3000 metre

Şekil 4.12. Çalışma alanı içerisindeki sayısallaştırılmış bitkiler.

Yapılan sayısallaştırma çalışmaları içerisinde oluşturulan bitki katmanı dört

farklı bitki türünü içermektedir. Kısmen yüksek olan alanlarda yer alan yaprağını

döken ağaçlar bitki grubu içerisinde geniş bir yer kaplamaktadır. Daha az eğime

sahip alanlarda çalılıklar yer alırken çalışma alanı içerisindeki az miktarda mevcut

olan meyve ağaçları da sayısallaştırılmıştır. Sıra ağaçlar olarak belirlenen türler ise

arazi sınırlarına ekilerek rüzgar kıran olarak yetiştirilmişlerdir. 1/5.000 ölçekli

topoğrafik haritaların lejantında da bu farklı bitki türleri aynı şekilde yer almaktadır

(Şekil 4.12).

4.2.2. 1/25.000 Ölçekli Toprak Haritalarından Elde Edilen Bulgular

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti topraklarının 2000 yılında oluşturulan

1/25.000 ölçekli toprak yapı ve özelliklerini gösteren “.shp” (shapefile) uzantılı

haritaları üzerinde çeşitli görüntüleme, sorgulama ve analiz etme çalışmaları

81


yapılmıştır. Çalışma alanı toprak yapısına ışık tutacak bilgi kaynağı olarak kullanılan

haritalar, Coğrafi Bilgi Sistemleri’nin temelini oluşturan ArcGIS Sistemi’nin ara

yüzlerinden biri olan ArcView programı kullanılarak incelenmiştir.

Yapılan çalışmalar sonucunda Şekil 4.13. ve 4.14.’de yer alan haritalar elde

edilmiştir.

0 3000 metre

Şekil 4.13. Salamis Antik Kenti ve Çevresine Ait Toprak Birlik Haritası.

Sorgulama çalışmaları sonucunda elde edilen verilerin görüntülendiği Şekil

4.13’te verilen haritada görülmektedir ki, çalışma alanının büyük çoğunluğunu

Bajadalar (çamur akıntıları) oluşturmaktadır, Genç Alüviyal Depozitler ile Marn

üzerini örten Konglomera Terasları da Salamis Antik Kenti’nin kurulmuş olduğu

bölgede geniş kısımlar kaplayan ünitelerdir. Aynı zamanda çok geniş alan

kaplamamakla birlikte kentin çok yakınındaki alanların da Kolüviyaller ve Çukur Kil

Depolarından oluştuğu görülmektedir.

82


0 3000 metre

Şekil 4.14. Salamis Antik Kenti ve Çevresinde Bulunan Toprakların Zeytin Yetiştiriciliğine Uygunluk Haritası.

Çalışma alanının 1/25.000 ölçekli Detaylı Temel Toprak Haritası üzerinde

yapılan analiz etme çalışmalarında ele alınan kuru tarım alanları içerisindeki arazi

kullanım türlerinden biri olan zeytin, sofralık dane zeytin ve zeytin yağı üretimi

açısından sorgulanmıştır. Bu amaçlarla çok yıllık bir kullanım türü olan zeytin

yetiştiriciliğine uygunluk dereceleri belirlenmiştir. Analiz ve sorgulama

çalışmalarında dört sınıf esas alınmıştır ve buna göre zeytin yetiştiriciliğine çok

uygun alanlardan uygun olmayan alanlara kadar gruplandırmalar yapılmıştır.

4.2.3. IRS-1C (Hint Uydusu) Uydu Görüntüsünden Elde Edilen Bulgular

Çalışma alnında mevcut olan yerleşim dokusu ve tarımsal alanların

izlenmesine olanak sağlayan 3 Kasım 1996 tarihli IRS-1C (Hint Uydusu) uydu

görüntüsü kullanılarak çalışmalar yapılmıştır. Erdas Imagine programından

83


yararlanılarak yapılan çalışmada eğitimsiz (unsupervised) sınıflama yöntemi

kullanılmıştır. Sınıflama işlemi üç bant kullanılarak yapılmıştır.

Oluşturulan görüntü üzerinde yapılan incelemeler sonucunda çalışma alanı ve

çevresine ait sınıflaması yapılmış veriden çıktı alınarak arazi gözlemlemeleri

yapılmıştır. Eğitimsiz sınıflandırılmış uydu görüntüsü üzerindeki farklı renklerle

temsil edilen alanlarda yapılan incelemelerden elde edilen bulgular toprağın ve

üzerinde bulunan her türlü birimin (binalar veya bitki örtüsü) karakteristik

özelliklerine bağlı olarak, kendine özgü sıcaklıkları ve sıcaklıklardaki radyasyonu

farklı düzeylerde yansıttıkları gözlemlenmiştir (Şekil 4.15).

Şekil 4.15. Çalışma alanının sınıflandırılmış görüntüsü.

84


4.3. Arazi Çalışmalarından Elde Edilen Bulgular

Çalışma alanı ve çevresinde yapılan arazi çalışmaları gözlemleme ve

fotoğraflama nitelikli olarak gerçekleştirilmiştir. Öncelikle Salamis Antik Kenti,

Mezarlık Alanı, St. Barnabas Manastırı, Enkomi (Alasia) Şehri gezilerek, yapılar ve

çevre ile ilişkileri incelenmiştir. Daha sonra ise çalışma alanı ile ilgili fotoğraflama

çalışmaları yapılmıştır.

Bölgede yapılan arazi çalışmalarında tarımsal faaliyetler de incelenmiştir.

Çalışma alanı ve çevresinin bitki örtüsü incelemeleri sonucunda Şekil 4.16’daki

haritada görülen bitki deseni oluşturulmuştur.

0 3000 metre

Şekil 4.16. Çalışma alanı çevresindeki bitki deseni haritası.

Çalışma alanı çevresinde yer alan yerleşim birimleri dışındaki arazilerde

gerçekleştirilen çeşitli tarımsal faaliyetler içerisinde en geniş yeri zeytinlikler

kaplamaktadır. Bunun yanında özellikle Salamis Antik Kenti yakınlarında geniş

Akasya, Selvi ve Okaliptüs ormanları yer almaktadır.

85


Çalışma alanı ve çevresinde yapılan fotoğraflama çalışmaları sonucu elde

edilen fotoğrafların çoğunluğuna Materyal ve Metod bölümünde yer verilirken

Salamis Antik Kenti duvar mozaiklerine görsellik kazandırmak amacıyla Araştırma

Bulguları’nda da Şekil 4.6’da çekilmiş olan fotoğraflardan bir örnek yer almaktadır.

4.4. Veri Toplama ve Kaynak Tarama Çalışmalarından Elde Edilen İstatistiki Bulgular

Geçmişle geleceği keşfetmenin ve tanımanın yegane yolu, arkeolojik

mirasımıza sahip çıkarak, koruyarak ve incelemeler yaparak mümkün olabilmektedir.

İçerdikleri geçmişe ait çok değerli bilgiler olduğundan gelecekte yapılacak

araştırmalara ışık tutacaklardır. Aynı zamanda bu varlıklar eğitim, rekreasyon ve

turizm faaliyetleri açısından da çok büyük önem taşımaktadır. Her biri özgün ve

tekil olan bu varlıklar ülkeyi ziyaret eden turist sayısındaki belirgin artışlarda büyük

rol oynamaktadır. 2003 yılında Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti'ni ziyaret eden turist

sayısı 2002 yılına göre %10.4 oranında artarken, 2003 yılına göre 2004 yılı turist

sayısı artış hızı %27.5 olarak gerçekleşmiştir. Turizm gelirleri ile döviz gelirlerinde

meydana gelen aynı doğrultudaki artışlara da dayanarak arkeolojik kültür mirası ile

turizm arasındaki paralellik açıkça görülebilmektedir.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin ekonomisi içerisinde ihmal edilmeyecek,

etkin bir yere sahip olan en önemli unsurlardan biri de tarımdır. Kuzey Kıbrıs Türk

Cumhuriyeti’nin 2004 yılı tahminlerine göre toplam nüfusu 218,066’dır. Ülke

nüfusunun yaklaşık % 59.6’sı kırsal bölgelerde yerleşmiş olup, toplam çalışan

nüfusun % 16.5’i tarım sektöründe istihdam edilmiştir. Yaratılan Gayri Safi Yurt İçi

Hasıla’nın % 9.7 gibi önemli bir oranı bu sektörden karşılanmaktadır. Milli ihracatın

% 35.56’sı tarım ürünlerinden oluşmaktadır. Bu parametreler ülkenin bir tarım ülkesi

olduğunu kanıtlamakta ve bu sektörün ülke açısından önem ve büyüklüğünü ortaya

koymaktadır. K.K.T.C.’nin 329,890 ha’lık toplam alanının %56.71’ine karşılık gelen

187,068 ha tarım arazileri olarak kullanılmaktadır. Tarım sektörünün temel görevleri

arasında yer alan; toplum bireylerinin beslenme ve temel ihtiyaç maddelerini yeterli

ve nitelikli olarak sağlamak, dış satım olanaklarını geliştirerek ülke ekonomisine

86


katkıda bulunarak toplumun ekonomik ve sosyal kalkınmasını hızlandırmak yer

almaktadır.

Akdeniz Ülkeleri tarımı içerisinde ihmal edilmeyecek, etkin bir yere sahip

olan en önemli bitki türlerinden biri ise zeytindir. Zeytin ve zeytinyağı 8000 yıldan

beri insanlar tarafından bilinmektedir. Dünya zeytin yetiştiriciliğinin %97’si Akdeniz

Bölgesinde yapılmaktadır. Botanik açıdan ölümsüz kabul edilen zeytin ağacının

yaşam ve verim evrelerine göre 1-7. yıllar ağacın gençlik dönemini, 8-40. yıllar

verimin arttığı yılları ve 41-150. yıllar ağacın verimin tedricen azaldığı yılları ifade

ederken, ağaçlar aynı köke bağlı yeni bir gövde ile gençleştirilebilinirse, bu yeni

gövde sayesinde çok uzun yıllar verim alınabilmektedir. Ancak pratik açıdan bir

zeytin ağacına biçilen ömür, iklim ve bakım şartlarına göre 500 yıla kadar

uzayabilmektedir. Ayrıca kış soğuklarının -7ºC’nin altına inmediği iklim şartlarında

ve denizden yüksekliği 400m’yi aşmayan her türlü arazi şartlarında (dağ, bayır,

yamaç, engebeli alanlar ve ova) zeytin yetişebilir.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde 2004 yılı verilerine göre 462.737 adet

zeytin ağacı bulunmaktadır ve bu ağaçlardan 5.796,30 ton ürün elde edilmiştir.

Çizelge 4.1.’de Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kaza ve bölgelerine göre zeytin

ağacı mevcudiyeti, verim ve üretimi yer almaktadır.

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde tarım, ekonomi içerisinde etkin bir yere

sahip olmasına rağmen bu alandaki önemli darboğazlar, sektörün ekonomik

gelişmedeki yerini almasını ve hızlı bir gelişmenin gerçekleşmesini sınırlamaktadır.

Tarımın ülke ekonomisini destekleyecek bir sektör olarak gelişmesi ve tarım

sektöründeki darboğazların hafifletilerek hem sektördeki hem de ekonomik gelişme

üzerindeki olumsuz etkilerin giderilmesiyle üretim-ihracat ilişkisinde de artışlar

olacağı açıkça görülmektedir. Çizelge 4.2.’de Çıkış limanlarına göre 2004 yılı Zeytin

ihracatı (kg) ve Çizelge 4.3.’de Kontrol yerlerine göre 2004 yılı zeytin ithalatı (kg)

verileri yer almaktadır. Ayrıca 2004 yılında ithalatı yapılan Zeytin fidanı adeti de

Çizelge 4.4.’de görülmektedir.

87


Çizelge 4.1. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti kaza ve bölgelerine göre 2004 yılı zeytin ağacı mevcudiyeti, verim ve üretimi.

Zeytin

Kazalar Ağaç adeti Verim Üretim Bölgeler Kg/ağaç Ton KKTC 462.737 13 5.796,30

LEFKOŞA 81.472 13 1.048,60 Lefkoşa merkez 2.295 12 28,6 Değirmenlik 28.250 10 295 Ercan 8.840 16 142 Güzelyurt 28.697 15 427 Lefke 13.390 12 156 GAZİ MAĞUSA 258.365 14 3.691,40 G.Mağusa A Bölgesi 3.185 24 77,4 G.Mağusa B Bölgesi 4.295 12 53 Akdoğan 26.020 7 172 Yeni Erenköy 80.460 11 891 Mehmetçik 65.900 20 1.308,00 Yeni İskele 36.050 20 721 Gönendere 6.400 11 73,5 Geçitkale 36.055 11 395,5 GİRNE 122.900 9 1.056,30 Girne Doğu 55.350 4 197 Girne Batı 34.600 20 680 Boğaz 9.850 3 29,8 Çamlıbel 23.100 6 149,5

Çizelge 4.2. Çıkış limanlarına göre 2004 yılı Zeytin ihracatı (kg).

Ürünler Ercan GaziMağusa Girne Toplam Siyah Zeytin 850 2.528 - 3.378 Zeytin yağı - 1.330 - 1.330

Çizelge 4.3. Kontrol yerlerine göre 2004 yılı zeytin ithalatı (kg).

Ürünler Ercan GaziMağusa Girne Toplam Zeytin 255.550 31.422 - 286.972

88


Çizelge 4.4. Giriş limanlarına göre 2004 yılı fidan ithalatı (adet)

Ercan GaziMağusa Girne Toplam Zeytin Fidanı - - 2.215 2.215

Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nde 2004 yılı verilerine göre 18 adet

zeytinyağı değirmeni bulunmaktadır. Ülke doğası ile bütünlük gösteren Zeytin

Üretim Alanları’nın geliştirilip çoğaltılması ile değirmenlerde yenilemelere gidilerek

buralarda hem istihdam alanı yaratılabilir hem de ülke ihtiyacı olan miktarlarda

zeytin ve zeytinyağı üretilebilir. İthal ürünlerden daha ekonomik olacak olan bu

üretim modeliyle ülke ekonomisine de katkı sağlanabilir. Doğal kaynakların en

verimli şekilde kullanılmasına bağlı olan ülkenin ekonomik gelişmesinin

sağlanabilmesi için en hızlı çözüme ulaşabilmede anahtar görevi gören Coğrafi Bilgi

Sistemleri ve Uzaktan Algılama Yöntemleri kullanılmalıdır. Uzaktan Algılama

Yöntemleri ile tarımsal açıdan önemli olan doğal kaynaklarımızla ilgili

oluşturulabilen veritabanı neticesinde arazi kullanım planlamaları yapılabilmekte ve

yüksek verim elde edilebilecek tarım politikaları izlenebilmektedir.

4.5. Çalışma Alanı İle İlgili Yapılan Modellemeler

Salamis Antik Kenti ve çevresiyle ilgili olarak yapılan arazi çalışmaları ve

laboratuvar çalışmaları ile elde edilen tüm veriler ileride yapılacak daha kapsamlı

çalışmlara zemin oluşturması ve bölgesel bir çalışma olarak kalmaması için Coğrafi

Bilgi Sistemi veri tabanına dönüştürülmüştür.

Çalışma alanı ile ilgili oluşturulan veri tabanı kullanılarak ArcInfo ve

MapInfo Professional programları yardımıyla arazi modellemeleri yapılmıştır.

Yapılan modellemelerde ilk olarak Şekil 4.17.’de görülmekte olan eşyükselti

eğrilerinin analiz etme işlemleri gerçekleştirilmiş ve üç boyutlu arazi görünümü

oluşturulmuştur. Salamis Sit Alanı yapıları, yollar ve bitkiler katmanlarının da

bulunduğu görüntüde renkler grili tonlardan kahve, kırmızı, sarı ve yeşil tonlarına

doğru değişkenlik meydana getirirken arazide de yükseklik artışı oluşmaktadır.

89


K

0 1000 metre

Şekil 4.17. Salamis Antik Kenti ve çevresinin eşyükselti eğrilerinin analiz edilmesi sonucu elde edilen üç boyutlu görüntüsü.

Salamis Antik Kenti’ne deniz yönünden bakıldığı zaman ise Şekil 4.18.’deki

görüntü görülmektedir.

90


K

0 1000 metre

Şekil 4.18. Salamis Antik Kenti yapıları ve deniz yönünden görülen üç boyutlu arazi görüntüsü.

Çalışma alanı ve çevresinin genelini kapsayan Şekil 4.19.’da modelleme

çalışmaları sonucunda elde edilen arazi şekilleri yer almaktadır. Görütüde de

görüldüğü gibi Akalar tarafından kurulan Salamis Antik Kenti düz düze yakın

araziler içerisindeki hafif eğimli alanlara yapılmıştır. Kentten kuzey batıya doğru

ilerledikçe eğimde artış olmaktadır. Bu hafif eğimli alanlar Kent halkı tarafından

zeytin, badem, harnup gibi bahçe bitkileri yetiştiriciliğinin yapıldığı araziler olduğu

tahmin edilmektedir. Günümüzde de yer yer zeytinliklerin bulunduğu bu alanlarda

daha yoğun olarak zeytin tarımı yapılabilmesi imkanları bulunmaktadır. Tarım ve

Orman Bakanlığı tarafından yürütülmekte olan Doğruda Gelir Desteği çalışmaları

kapsamında Zeytin bahçelerinin daha verimli hale getirilmesi için üreticilere destek

verilmektedir. Bu çalışmalar kapsamına zeytin tarımına uygun alanlarda yeni

zeytinliklerin oluşturulmasının da desteklenmesiyle önce bölgedeki halkın gelirine

daha sonrada ülke ekonomisine katkıda bulunulmuş olunabilecektir.

91


K

0 1000 metre

Şekil. 4.19. ArcScene programı kullanılarak modellenmiş çalışma alanı.

Salamis Antik Kenti, Salamis Mezarlık Alanı ve St. Barnabas Manastırı ve

çevrelerinin, ayrıca sayısallaştırılmış olan dört farklı türdeki bitkilerin modellenmiş

görüntüsü Şekil 4.20.’de yer almaktadır.

92


K

0 1000 metre

Şekil 4.20. Salamis Antik Kenti, Salamis Mezarlık Alanı ve St. Barnabas Manastırı ile çevreleri ve bitki katmanları.

Proje alanına ait haritalar üzerinde yapılan sayısallaştırma işlemleri

sonucunda oluşturulan dört farklı bitki katmanı çalılıklar, meyvalıklar, sıra ağaçlar

ve yaprağını döken ağaçlardan meydana gelmektedir. Şekil 4.21.’de çalışma alanı ve

çevresinde yer alan çalılıkların yoğunluk derecelerini gösteren aynı zamanda yollar,

binalar ve eşyükselti eğrilerinden oluşturulmuş zemin haritalarının da yer aldığı

ArcScene programında hazırlanan görüntü yer almaktadır. Görüntünün

incelenmesiyle çalılıkların düz, düze yakın olan Salamis Antik Kenti yapıları

civarında yoğunluklarının arttığı görülmektedir. Kıbrıs’ın genel bitki örtüsü

içerisinde yer alan çalılıklar ada florası içerisinde geniş bir yere sahiptirler.

93


K

0 1000 metre

Şekil 4.21. Çalışma alanı içerisinde yer alan çalılıkların ArcScene programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden oluşturulan görüntü.

Proje alanı ile ilgili olarak yapılan çalışmalarda oluşturulan meyvalıkları

gösteren bitki katmanı ile yapıllanan modelleme sonucunda elde edilen harita Şekil

4.22.’de yer almaktadır. Harita incelendiği zaman açıkça görülmektedir ki

meyvalıkların olduğu alanlar hafif eğime sahip kısımlardır. Kentin kuzey batısında

yoğunlaşan meyvalık alanlarının günümüzde de aynı amaçla kullanıldığı arazi

çalışmaları esnasında gözlemlenmiştir.

94


K

0 1000 metre

Şekil 4.22. Çalışma alanı içerisinde yer alan meyvalıkların ArcScene programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden oluşturulan görüntü.

Çalışma alanı içerisinde yer alan sıra ağaçlarla ilgili olarak yapılan yoğunluk

analizleri sonucunda Şekil 4.23.’deki görüntü oluşturulmuştur. Köy halkı tarafından

rüzgâr kıran olarak veya arazi hudutlarının göstergesi olarak ekilen bu ağaç

toplulukları genellikle selvi türünden meydana gelmektedirler.

95


K

0 1000 metre

Şekil 4.23. Çalışma alanı içerisinde yer alan sıra ağaçların ArcScene programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden oluşturulan görüntü.

Proje alanı içerisinde yer alan bitki örtüsü ile ilgili olarak oluşturulan son

harita Şekil 4.24.’de yer almaktadır. Yaprağını döken ağaçların modellenmesiyle

elde edilen görüntüde, bu türde yer alan ağaçların çalışma alanı içerisinde geniş

yayılım gösterdiği görülmektedir.

96


K

0 1000 metre

Şekil 4.24. Çalışma alanı içerisinde yer alan yaprağını döken ağaçların ArcScene programında gerçekleştirilen yoğunluk analizlerinden oluşturulan görüntü.

Çalışma alanı ve çevresine ait Topoğrafik Haritalar üzerinde yapılan

sayısallaştırma işlemleri sonucunda elde edilen veri tabanı kullanılarak ArcInfo ve

MapInfo Professional programları yardımıyla Salamis Arkeolojik Sit Alanı ve

Çevresi’nin arazi modellemesi yapılmıştır. Modellemelerde; eşyükselti eğrileri ve

yükseklik noktaları kullanılarak yapılan analizler sonucunda üç boyutlu arazi

görünümü oluşturulmuş ve dört farklı bitki türü kullanılarak da arazi üzerindeki

yoğunluklarının modellemesi yapılmıştır.

97

5.SONUÇ VE ÖNERİLER Ersü İDERMAN

5. SONUÇ VE ÖNERİLER

Geçmiş ile geleceği keşfetmenin, tanımanın ve çözümlemenin yegane şartı

sahip olduğumuz tarihi varlıkları incelemekten geçmektedir.

Bu bağlamda Uzaktan Algılama Yöntemleri ve Coğrafi Bilgi Sistemleri

kullanılarak bir veri tabanı oluşturmak ve buradan hareketle de tarihsel ve güncel

arazi kullanımları yönünden çalışma alanında incelemeler yaparak, hem kültürel

dokuya hem de doğal zenginliklere zarar vermeden, sürdürülebilir arazi kullanımları

ve yüksek verim elde edilecek tarımsal kullanımlar belirlenmesi ve bunun yanında da

ülke ekonomisine katkı sağlayacak öneriler üretmek amaçlanmıştır.

Bu amaç doğrultusunda gerçekleştirilen çalışma sonucunda aşağıdaki bilgiler

elde edilmiştir.

• Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti’nin beş kazasından biri olan Mağusa

kazası sınırları içerisinde yer alan Salamis Antik Kenti, Salamis Mezarlık Alanı,

St.Barnabas Manastırı ve Enkomi (Alasia) Şehri, Kıbrıs Adası kültür mirasının çok

geniş bir kısmını oluşturmaktadır. Şehir merkezine 3-4 km uzaklıkta ve sahil

şeridinde olan özellikle Salamis Sit Alanı çevresinde bulunan araziler konumları

itibarıyla, modern kentleşmenin hızla büyümekte olduğu bölge içerisinde yer

almaktadırlar. Yenilenmesi olanaksız ve dönüşümsüz olan, geçmişimizin aynası bu

kültür varlıklarının kentsel büyümeden olumsuz etkilememeleri için 1993 yılında

gerçekleştirilen koruma çalışmaları ile Salamis Antik Kenti ve çevresi “Arkeolojik

Sit Alanı” olarak ilan edilmiş ve bölgenin derecelendirmesi yapılmıştır. Sit Alanı’nın

sınırları içerisine giren alanların kullanım şekli ve kullanım biçiminin belirtildiği

derecelendirmede, eski eserler ile onların bulunduğu alanı koruma ve geliştirme

hedeflenmiştir. Yapılan çalışmalardan başarılı sonuçlar elde edildiği

gözlemlenmiştir.

• Gerçekleştirilmiş olan çalışmalar sonucunda elde edilen bir diğer bilgi

ise Akdeniz’in kuzey doğusunda yer alan Kıbrıs Adası’nın en önemli

yerleşimlerinden biri olan Salamis Antik Kenti kentsel yerleşim alanlarının kıyıda

yer alırken, tarımsal etkinliklerin yamaçlarda ve az eğimli alanlarda yoğunluk

göstermekte olduklarıdır. Kent binaları inşa edilirken tarımsal kullanım açısından

98


uygun olmayan alanlar seçildiği ve tarım yapılabilecek verimli toprakların tarımsal

üretim amacıyla kullanıldığı yapılan araştırmalar sonucunda elde edilen

bilgilerdendir.

• Salamis Antik Kenti tarım alanlarını oluşturan toprakların büyük

çoğunluğu; adanın en yüksek noktası olan Trodos Dağları’ndan Mesarya ovalarına

ve adanın ikinci yüksek dağı olan Beşparmak Dağları’ndan yine orta Mesarya

Ovası’na ulaşan Yeşilırmak, Güzelyurt Deresi ile Kanlıdere ve Çakıldere gibi

akarsuların meydana getirdiği Genç Aluviyal Depozitler üzerinde oluşmuştur.

Alüviyal ana materyale sahip olan bu topraklar genellikle %0-2 eğimli düz

topoğrafyalı ve çok derindirler. Irmaklar tarafından taşınan materyallerin birikmesi

sonucu oluşmuş olan bu topraklar çok genç olduklarından sadece A ve C horizonları

bulunmaktadır. Kazı çalışmaları sonucunda mezarlar içerisinden elde edilen

buluntular arasında yer alan arpa-buğday gibi tahılların tohumlarından yola çıkılarak

bu özellikteki arazilerde tarla bitkileri yetiştiriciliği yapıldığı düşünülmüştür.

Günümüzde de bu araziler aynı amçla kullanılmaktadırlar.

• Salamis Antik Kenti’nin kuzey-batısında yer alan araziler Beşparmak

Dağları’nın kuzeyinde Akdeniz’e, güneyinde ise Mesarya ovalarından Karpaz

bölgesine ulaşan küçük dereciklerin yakın mesafelerden depoladığı taşınmış

materyallerden meydana gelen Yandere Alüviyallerinden oluşmuştur. Dereciklerin

depozitleri geldikleri yakın yörelerdeki jeolojik malzemeye önemli derecede

benzerlik göstermekte olup oluşturdukları topraklar alüviyal ana materyale

sahiptirler %0-2 eğimli hafif dalgalı topoğrafyalı, A ve C horizonları bulunan çok

derin günümüzde zeytincilik yapılan arazileri oluşturmaktadır.

• Çalışma alanını çevreleyen Çukur Kil Depoları, ülkenin Akdeniz’e

komşu eski kıyı bataklıklarının dolması sonucu veya bajadaların (çamur

akıntılarının) uç kısımlarında aluviyallerle birleştiği konkav topografyalarda

oluşmuşlardır. Özellikle Mesarya Ovası’nın güneyinden Mağusa’ya doğru geniş

yayılım gösteren bu arazilerde günümüzde çok yaşlı okaliptüs, akasya ve selvi

ağaçlarıyla kaplı Salamis Ormanı bulunmakatadır. Çoğunlukla yetersiz drenajlı tuzlu

ve jipsli özellik taşırlar. Eski sulak alanlar olarak tanımlayabileceğimiz arazilerdirler.

99


• Salamis Antik Kenti batısında yer alan arazilerse Bajada’lar üzerinde

oluşmuşlardır. Beşparmak Dağları’nı genellikle paralel olarak izleyen miyosen yaşlı

kum ara katmanlı kireçli killerden ve kumlu marnlardan yüzey suları ile Mesarya

ovalarına çamur akıntıları şeklinde taşınarak yığılan bajadalar ülkenin en

homojen ve yaygın topraklarıdır. Düz düze yakın arazilerde oluşmuş derin

topraklardır, kil tekstürlü, A-C horizonlu ve çok kireçlidirler. Çok genç

olduklarından zayıf bir profil gelişimi gösterirler. Profilin alt katmanlarına doğru

gözeneklilik önemli ölçüde azaldığından çok sıkı bir kıvama sahiptirler ve bu

nedenle derin köklü bitkiler normal bir gelişim gösterememektedir. Bu araziler

günümüzde kuru tarım yapılan, Salamis Antik Kenti toplumunun da beslenme

ihtiyacını karşılamak için tarımsal amaçlı kullandığı bilinen Mesarya Ovası’nın

büyük bir kısmını oluşturmaktadırlar.

• Çalışma alanının kuzey- batısına doğru uzanan düz, hafif veya orta

eğimli araziler pliyosen-pleyistosen yaşlı marnların üzerini örten konglomera

terasları üzerinde oluşan topraklardan meydana gelmektedir. Yaşlı topraklar olup

profilleri killi tın-tın tekstürlüdür.. Buralarda günümüzde narenciye ve sebzecilik

ağırlıklı tarım yapılmakta ve az miktarda zeytin ağacı bulunmaktadır. Oysa zemin ve

toprak özellikleri açısından bahçe bitkileri yetiştiriciliğine özellikle de zeytin, harnup

türlerine son derece uygundur. Salamis Antik Kenti yaşayanlarının da zeytin

yetiştiriciliği amcıyla kullandığı düşünülen bu arazilerde uygun arazi kullanım türleri

seçilerek yapılabilecek tarımla ayrıca erozyon riski de azaltılmış olunacaktır. Aynı

zamanda bu araziler bağların kurulabileceği nitelikleri de taşımaktadırlar.

• Ülke nüfusunun son yıllardaki hızlı artışı ve bu artan nüfusun dengeli

bir şekilde beslenme ihtiyacı büyük bir sorun olarak ortaya çıkmaktadır. Tarımsal

alanların sınırlı olması nedeniyle birim alandan daha fazla ve kaliteli ürün alabilmek

doğanın olanaklarından en iyi şekilde yararlanabilmek ve kaynakları en etkin şekilde

kullanmaya çalışmak ve tüm bunları doğal dengenin de bozulmamasını sağlayarak

yapmak için büyük çaba sarf etmek gerekmektedir. Bugün Kuzey Kıbrıs Türk

Cumhuriyeti’nde tarım arazilerinin fiziksel olarak genişletilmesi imkanı büyük

ölçüde ortadan kalktığından tarımsal üretimin artırılması ancak topraklarımızın

randımanlı kullanımı ile mümkün olabilmektedir. Bu özelliklerinden yola çıkılarak

100


çalışma alanı içerisindeki tarım alanlarının toprak yapılarına uygun kullanımalarının

önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Eski kullanımların da ışınğında, pliyosen-

pleyistosen yaşlı marnların üzerini örten konglomera terasları üzerinde oluşan

topraklardan meydana gelmiş olan arazilerde, ülkemizde mevcut su potansiyelinin

her geçen gün giderek azalmasına karşın narenciye ve sebzecilik gibi tarımsal

faaliyetler yapılarak tarım alanlarının sulanmasını hem de çevreye geri dönülmez

zararlar verilmesini önleyecek ve ekonomik yönden de ülkeye katkı sağlayacak olan

aynı zamanda Akdeniz’in doğal peyzajında yer alan zeytincilik gibi arazi kullanım

türleri yetiştiriciliği yönüne gidilmelidir.

Sonuç olarak yapılan çalışmalarla, Salamis Antik Kenti’nin doğal kaynaklar

yönünden zengin bir bölge üzerine kurulmuş olduğu ve zeytin, üzüm, tahıl yetiştirme

alanları ve zengin ormanlar yanında doğal limanları sayesinde ticaret için de çok

uygun bir bölgede ayrıca maden ve orman zenginliğinin olduğu bir alan içerisine

konumlandırıldığı bilgilerine ulaşmaktayız. Ticaret açısından adanın en önemli şehri

olan Salamis’te yaşamlarını sürdüren halk, özellikle kentin batısında yer alan

Mesarya Ovası’nda yetiştirilen tahıl, zeytin ve bağ ürünlerini görkemli limanlarından

komşu ülkelere göndererek kazanç sağlamışlardır.

Salamis Antik Kenti yaşamı içerisinde tarımın ve ticaretin önemli roller

oynadığı bilgilerini edindiğimiz çalışmada, tarım içerisinde de zeytinciliğin büyük

bir yer kapladığını Antik Kent içerisindeki mevcut zeytinyağı işliği ve bölgedeki

arazilerin uygunluğundan anlamaktayız.

Bu bağlamda gerçekleştirilen çalışmada oluşturulan Coğrafi Bilgi Sistemi

veri tabanı kullanılarak, geçmişteki gibi günümüzde de ülke ekonomisinin temelini

oluşturan tarım ve ticaret içerisinde belirgin yükselişler elde edilmesini

sağlayabilecek değerde olan arazi kullanım türleri seçimine gidilmelidir.

Kıbrıs Adası doğası ve iklimi ile yüksek uyum içerisinde olan öncelikle

zeytin ve harnup gibi bitkilerden oluşan plantasyonların meydana getirilmesi için

gerekli çalışmalar yapılmalıdır. Tarihsel ve güncel arazi kullanımları yönünden

incelenen çalışma alanında arazi kullanım planlamaları yapılarak bitki

plantasyonlarının oluşturulması çalışmalarına ışık tutacak nitelikte olan veri tabanı

yapılan bu proje sonucunda oluşturulmuştur.

101

KAYNAKLAR

AGI, 1991. GIS Dictionary, Association for Geographical Information Standarts

Committee Publication, London, England.

ALAGÖZ, U., 2004. Erdemli ve Kızkalesi Arasındaki Arkeolojik Yerleşim

Alanlarında Coğrafi Bilgi Sistemleri Kullanılarak Günümüz Yerleşimlerine

Örnek Bir Yerleşim Düzeni Araştırılması. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri

Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

ALTAN, M.O., TOZ, F.G. KÜLÜR, S., 1996.Bilgi Sistemlerindeki Gelişmeler ve

Fotogrametri, Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu, İstanbul.

ARTUN, O., 2005. Korykos’ta Bulunan Su Kanalı ve Terasların İncelenmesi

Üzerine Bir Çalışma. Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü,

Arkeometri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

BAHN, P., 2000. Archaeology_A Very Short Introduction, Oxford University Pr.,

109 p.

BAILEY, C., T., GATRELL, A., C.,1995. Interactive Spatial Data Analysis.

Longman Scientific and Technical.

BANK, E., TAŞTAN, H., 1993. Coğrafi Bilgi Sistemlerine Giriş. UBITEK,

TUBITAK, MAM. Uzay Bilimleri Bölümü Özel Yayın. MAM/UBB OY-2.

Gebze.

BATUK, G., KÜLÜR, S., SARBANOĞLU, H., TOZ, G., 1996. Veriden Bilgiye

Coğrafi Bilgi Sistemleri, Coğrafi Bilgi Sistemi Sempozyumu, İstanbul, s.35-47.

BURROUGH P.A., 1998. Princples of Geographical Information System for Land

Resources Assessment, Oxford University press, 2.ed.

COPPOCK, J.T., RHIND, D., 1992. The History of GIS, in Maguire D.J.,

Goodchild M, Rhind D (eds), Geographical Information Systems Princples and

Aplications, Vol. 1, Longman, London.

COUNCIL OF EUROPE, 1992. European Convention on the Protection of the

Archaelogical Heritage. Valetta/Malta.

http://conventions.coe.int/Treaty/EN/Reports/Html/143.htm

102

DALE, P.F., Mc LAUGHLIN, J.D., 1988. Land Information Menagement. An

Intruduction With Special Reference to Cadastral Problems in Third World

Countries. Clarendon Press. Oxford. UK.

De MERS, M., 1996. Fundamentals of GIS. New York. John Wiley & Sons.

DEMİR, F., 2002. Uzaktan Algılama ve Coğrafi Bilgi Sistemlerini Kullanarak

Ceyhan Ovasında Test Alanlarında Höyüklerin İncelenmesi, Çukurova

Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Yüksek

Lisans Tezi, Adana.

DİNÇ, U., YEĞİNGİL, İ., PEŞTEMALCI, V., DİNÇ, O., KANDIRMAZ, H.M.,

2001. Uzaktan Algılamanın Temel Esasları ve Tarımsal Uygulamaları,

TÜBİTAK Bilim Adamı Yetiştirme Grubu - Çukurova Üniversitesi İşbirliği

Yaz Okulu, Haziran 2001, Adana.

DOĞAN, H.M., 2000. Tarımda Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama.

Cinetarım, Yıl:3, Sayı:23, s.20-22.

DOĞMUŞ, N., 2003. Görüşme. Salamis Antik Kenti, Özgünel Kazıları 2003.

ERDOĞAR, N.J., 1997. “Application of Remote Sensing in Archaeology”, Orta

Doğu Teknik Üniversitesi, Arkeometri Bölümü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans

Tezi, 151 s.

ERDOĞAR, N.J., ÖZER, A.M., YILDIRIM, H., ÖZEL, M.E., GÜLÇUR, S.,

ESİN, U., 1998. “Arkeolojik Yapıların Uzaktan Algılama Uydu Verileri ile

Araştırılması”, XIII. Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, s.123-133.

ESKİ ESERLER VE MÜZELER DAİRESİ, 2003. Eski Eserler ve Müzeler

Dairesi Broşürü.

ESRI Inc., 1994. Getting Started with ARC/INFO; Redlands California, ABD.

ESRI, 1996. Getting to know ArcView GIS, the geographic information system

(GIS) for everyone. Redlands CA: Environmental Systems Research Institute,

Inc.

GAFFNEY, V., PODOPNIKAR, T., OSKIR, K., STANCIC, Z., Analysis Long

Term Degradation of The Mediterranean Landscape.

http://www.archweb.leidenuniv.nl/caa95/gid.html

103

GEMALMAZ, H.A., DEMİRBÜKEN, H., AZTOPAL, H., ÇALIŞ, N., 1993.

Coğrafi Bilgi Sistemleri ve Uzaktan Algılama Teknikleri Uygulanarak Erozyon

Riski Taşıyan Alanların Balirlenmesi: Türkiye İçin Bir Çalışma. Araştırma

Sempozyumu’93, Ankara.

DEMİRBÜKEN, H., GEMALMAZ, H.A., AZTOPAL, H., ÇALIŞ, N., AY, A.,

1994. Tarımsal Amaçlı Uygulamalarda Arazi Çalışması ve Elde Edilen

Sonuçların Değerlendirilmesi, 1. Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri Sempozyumu,

Karadeniz Teknik Üniversitesi, Mühendislik Mimarlık Fakültesi, Jeodezi ve

Fotogrametri Mühendisliği Bölümü, Trabzon.

GILLINGS, M., WISE, A., 1997. GIS: Guide to Good Practice, AHDS Guides to

Good Practice, Oxbow, Oxford.

http://ads.ahds.ac.uk/project/goodguides/gis

GÖKTEN, E., ÖZGÜNEL, C., GÜRSOY, E., 2005. Salamis (Kıbrıs) Antik Kenti

Yerleşim Alanı ve Çevresinin Jeolojisi, TURQUA-V, Türkiye Kuvaterner

Sempozyumu’05.

GREENE, K., 1995. Archaeology an Intruduction, The History, Princples and

Methods of Modern Archaeology. Philadelphia: University of Pennsylvania Pr.,

208p.

GÜLÇUR, S., 1999. “Uzay Arkeoloji”, Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği İletişim

Bülteni, Sayı, XIV, s.28-29.

JACKSON, A.,2001. Caithness Archaeological Project, Edinburg University.

http://www.arcl.ed.ec.uk/arch/caithness.

KANDIRMAZ, H.M., YEĞİNGİL, İ., PEŞTEMALCI, V., EMRAHOĞLU, N.,

2004. Daily global solar radiation mapping of Turkey using Meteosat satellite

data, Int. J. Remote Sensing, 25(11), 2159-2168.

KARAGEORGHIS, V., 1969. Salamis in Cyprus, Homeric, Hellenistic and Roman.

Edited by: Thames and Hudson. Text printed in Great Britain by Fletcher and

Son Ltd.

KENNEDY, D.L., 2001. Remote Sensing for Archaeology in the Middle East,

(1999- 2001). http://www.arts.uwa.edu.au/Classics/archaeology/rsame.html

104

KKTC RESMİ GAZETE, 1995. Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti Resmi Gazetesi,

sayı. 58, EkIII.2.4., 1995.

KKTC TARIM VE ORMAN BAKANLIĞI, 2000. Kuzey Kıbrıs Türk

Cumhuriyeti Detaylı Toprak Etüd ve Haritalama Projesi, Lefkoşa.

KKTC TARIM VE ORMAN BAKANLIĞI, 2003. Tarımsal Yapı ve Üretim 2003,

Lefkoşa.

KÖROĞLU, B., 2002. Elaiussa Sebaste ve Çevresinin Uydu Görüntüleri ve Hava

fotoğrafları ile Tarihsel ve Güncel Arazi Kullanımları Yönünden İncelenmesi.

Çukurova Üniversitesi, Arkeometri anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

LEUSEN van MARTJIN., GAFFNEY, V., The Wroxeter Hinterland Project:

Developing GIS Methodology for Regional Archaeological Studies in the UK.

http://www.archweb.leidenuniv.nl/caa95/gis.html

LILLESAND, T.M., KIEFER, R.W., 2000. Remote Sensing and Image

Interpretation, John Wiley and Sons, Inc. Printed in the United States of

America, Fourth Edition, s.5.

MAGUIRE, D.J., 1992. An Overview and Definition of GIS, in Maguire D.J.,

Goodchild M., Rhind D. (eds.), Geographical Information Systems Princples

and Applications, Vol.1, Longman, London.

MASSAGRANDE, F.A., 1995. “The Romans in South West Spain: Free Choice or

Blind Acceptance? Can GIS Answer?”,

http://www.archweb.leidenuniv.nl/caa95/gis.html

MESSER, I., BLAKEMORE, M., 1991. Handling Geographical Information.

Longman Scientific and Technical.

METİN, S., 1995. A Comparison of Three Different Approaches Used in The

Supervised Classification of Agricultural Areas. 50th ISI95 Sempozyumu,

Pekin, Çin.

METİN, S., 1997. Uydu Görüntülerinin Tarımsal Amaçlı Sınıflandırılmasında Farklı

Toprak Yapısının Etkisi. III. Uzaktan Algılama ve Türkiye’deki Uygulamaları

Semineri,Uludağ, Bursa.

105

OZANER, F.S., RUSSEL, J., 1994. “Diachronic Study of Coastal Changes at

Anemurium: Geomorphological and Archaeological Applications”, X.

Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara, s.135-152.

ÖCAL, A.D., GÜLTEKİN, E., KAPUR, S., AKÇA, E., YETİŞ, C., EVEREST,

A., 1999. “Korykos ve Çevresinin Bio-Kültürel Sürdürülebilirlik Özellikleri”,

Olba II, Mersin Üniversitesi Kilikia Arkeolojisini Araştırma Merkezi Yayınları,

Ed., Durugönül, S., Yağcı, E.E., Durukan, M., s.7-15.

ÖZTEPE, E., 2001. İDOL, Arkeoloji ve Arkeologlar Derneği Dergisi, Temmuz-

Ağustos-Eylül 2001, Sayı:10.

PEŞTEMALCI, V., KANDIRMAZ, H.M., YEĞİNGİL, İ., YILDIZ, B.Y., 2004.

Determination of the land surface temperature of Çukurova Region using

NOAA APT data, Chinese Journal of Physics, 42 (6), 776-785.

RHILL, T.E., WILSON, A.G., 2000. “Antik Yunanistan’da Yerleşim Yapılarının

Modellenmesi: Polis’e Yeni Yaklaşımlar”, Antik Dünyada Kırsal ve Kent, Ed.

Rich, J., Hadrill, A.W., Çev. Lale Özgenel, Homer Kitabevi, s.59-97.

SEVER, T., 1998. Archeological Remote Sensing, s.1

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/remote_sensing.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/archeology.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/remote_sensing_spectrum.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/arenal.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/chaco.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/chaco_compare.html

http://www.ghcc.msfc.nasa.gov/archeology/peten.html

SHEETS, P., 1991. “Prehistoric Footpaths in Costa Rica: Transportation and

Communication In a Tropical Rainforest,” Ancient Road Networks and

Settlement Hierarchies in the New World. Cambridge University Press,

Cambridge.

SHEETS, P., McKee, B., 1994. “Prehistoric Footpaths in Costa Rica: Remote

Sensing and Field Verification” Archaeology, Volcanism and Remote Sensing

in the Arenal Region, Costa Rica, edited by P. Sheets and B. McKee.

University of Texas Press.

106

SOKHI, B.S., 1992. “Mapping of Historical Monuments and Sites of Delhi Using

Spot Satellite Image”, Spotting Historical Monuments and Sites, Indian

Institute of Remote Sensing,Dehradun.

http://www.gisdevelopment.net/application/archaeology/database/archd0002pf.htm

SOLMAZ, M.İ., 2003. Çukurova Bölgesinde Höyük ve Arkeolojik Kalıntıların

Saptanması ve Bazı Höyüklerin Modellenmesi. Çukurova Üniversitesi, Fen

Bilimleri Enstitüsü, Arkeometri Anabilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, Adana.

STAR, J.L., ESTES, J.E., 1990. Geographic Information Systems: An Introduction.

Prentice-Hall Inc., New Jersey.

SUPAJANYA, T., 1986. “Remote Sensing in Archaeological Applications in

Thailand”, Semposium on Remote Sensing for Resources Development and

Environmental Management.

TAPAN, M., 1998. Cumhuriyet Döneminde Doğal ve Kültürel Varlıklarını

Koruyamamanın Korunması. 75 Yılda Değişen Kent ve Mimarlık (Yıldız Sey,

Editör). Tarih Vakfı Yayınları, Numune Matbaası, İstanbul, s.199-207.

TEKEL, H., 2003. Sözlü görüşme. Eski Eserler ve Müzeler Dairesi, Gazimağusa.

TEKİNSOY, P., AKSAKER, N., YILDIZ, B.Y., KANDIRMAZ, H.M.,

PEŞTEMALCI, V., 2003. Coğrafi bilgi sisteminin Çukurova Üniversitesi

Kampüs alanına uygulanması, 9. Türkiye Harita Bilimsel ve Teknik Kurultayı,

Ankara, sayfa 483-490.

TUNA, N., 1998. Çevresel Etki Değerlendirme Çalışmalarında Arkeolojik Kültür

Mirasının Korunması. Arkeoloji ve Sanat Dergisi, Sayı: 85, Arkeoloji ve Sanat

Yayınları, İstanbul, s.39-48.

VONDER, O., 1998. Remote Sensing in Archaeology and Historical Events, s.1.

http://cgi.girs.wageningen-ur.nl/cgi/projects/bcrs/multisensor/report1/10.htm

YOMRALIOĞLU, T., ÇELİK, K., 1994. 1. Ulusal Coğrafi Bilgi Sistemleri

Sempozyumu, Trabzon, s.21-32.

YOMRALIOĞLU, T., 2000. Coğrafi Bilgi Sistemleri Temel Kavramlar ve

Uygulamalar, Karadeniz Teknik Üniversitesi, Trabzon.

ZÜLAL, A., 1999. “Arkeolojide Uzaktan Algılama”, Bilim ve Teknik Dergisi,

TÜBİTAK Yayınları, Sayı: 377, Ankara, s.80-81.

107

İNTERNET KAYNAKLARI

http://www.akropol.com.tr http://www.akropol.com.tr http://www.devplan.org http://www.kamunet.net http://www.kktob.org http://www.mta.gov.tr http://www.nik.com.tr http://www.sorgunpostasi.com/kerkenes.asp http://www.tagem.gov.tr http://www.tayproject.org http://www.tourism.trnc.net http://www.tourism.trnc.net http://www.tourism.trnc.net http://www.tourism.trnc.net http://www.trncinfo.com

108

ÖZGEÇMİŞ 1975 yılında Kuzey KıbrısTürk Cumhuriyeti’nin başkenti Lefkoşa’da

doğdum. İlk öğrenimimi Girne, Orta ve Lise öğrenimimi Lefkoşa’da tamamladım.

1993 yılında başlamış olduğum Ankara Üniversitesi Ziraat Fakültesi Toprak

Bölümü’nden, 1997 yılında Ziraat Mühendisi ünvanıyla mezun oldum. 2000 yılının

Şubat ayında Devlet Üretme Çiftlikleri Dairesi’nde çalışmaya başladım ve 2001

yılının Kasım ayında halen görev yapmakta olduğum Tarım ve Orman Bakanlığı,

Tarım Dairesi kadrosuna geçiş yaptım. 2003 yılı Şubat ayında Çukurova Üniversitesi

Fen Bilimleri Enstitüsü Arkeometri Anabilim Dalı’nda yüksek lisans öğrenimime

başladım.

109

Çukurova Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ …biri olan salamis antik kenti ve çevresinde yer alan...

Documents