Çukurova Ünİversİtesİ fen bİlİmlerİ …adana, 2009 Çukurova Ünİversİtesİ fen...

79
ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YÜKSEK LİSANS TEZİ Tebhide ÇAKAR LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ ESERLER ÜZERİNDEKİ AYRIŞMAYA/BOZUNMAYA ETKİSİ ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI ADANA, 2009

Upload: others

Post on 18-Aug-2020

6 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

Tebhide ÇAKAR

LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK

KAYAÇ ESERLER ÜZERİNDEKİ AYRIŞMAYA/BOZUNMAYA ETKİSİ

ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI

ADANA, 2009

Page 2: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK

KAYAÇ ESERLER ÜZERİNDEKİ AYRIŞMAYA/BOZUNMAYA ETKİSİ

Tebhide ÇAKAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI

Bu tez 25/12/2009 Tarihinde Aşağıdaki Jüri Üyeleri Tarafından Oybirliği/Oyçokluğu İle Kabul Edilmiştir. İmza……............................... İmza................................. İmza......………………….........

Prof. Dr. M. Salim KAPUR Prof. Dr. Fikret İŞLER Yrd. Doç. Dr. Erhan AKÇA Danışman Üye Üye

Bu tez Enstitümüz ARKEOMETRİ Anabilim Dalında hazırlanmıştır. Kod No :

Prof. Dr. İlhami YEĞİNGİL Enstitü Müdürü

İmza ve Mühür

Bu çalışma Çukurova Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri Birimi Tarafından Desteklenmiştir. Proje No : ZF2009YL27

Not: Bu tezde kullanılan özgün ve başka kaynaktan yapılan bildirişlerin, çizelge, şekil ve fotoğrafların

kaynak gösterilmeden kullanımı, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunundaki hükümlere tabidir.

Page 3: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

I

ÖZ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK

KAYAÇ ESERLER ÜZERİNDEKİ AYRIŞMAYA/BOZUNMAYA ETKİSİ

Tebhide ÇAKAR

ARKEOMETRİ ANABİLİM DALI

FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ

ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ

Danışman : Prof.Dr. Selim KAPUR Yıl : 2009, Sayfa: 69 Jüri : Prof.Dr. Selim KAPUR

Prof.Dr. Fikret İŞLER Yrd.Doç.Dr. Erhan AKÇA

Bu çalışmanın amacı Karatepe Aslantaş Açık Hava Müzesinde eser yapımında

kullanılmış bazalt taşlar üzerinde gelişmiş olan likenlerin türlerini tanımlayarak,

kayaçlarda oluşan bozunuma etkilerini belirlemektir. Ülkemizin önemli bir

arkeolojik zenginliğe sahip olduğu göz önüne alındığında bu bozunumun önemi daha

da ortaya çıkmaktadır. Buna karşın arkeolojik eserler üzerinde yer alan likenlerin

türleri ve ayrışma etkileri yeterince çalışılmamıştır. Söz konusu çalışma ile Karatepe

Aslantaş Hitit Arkeolojik alanında yer alan Bazaltik eserler üzerinde yer alan

likenlerin türleri teşhis edilerek ayrışma etkileri saptanmıştır. Mineralojik ve

mikromorfolojik çalışmalar bazaltlarda ikincil bir mineral oluşumu olan vavelit

gelişimini saptamıştır. Bu da Karatepe bazaltlarında ayrışmanın başladığını ortaya

koymuştur.

Anahtar Kelime: Karatepe, Liken, Bozunma, Vavelit, Arkeometri

Page 4: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

II

ABSTRACT

MSc THESIS

EFFECT OF LICHENS TO BASALTIC ROCK ARTEFACTS WEATHERING/ALTERING IN KARATEPE ASLANTAS OPEN AIR

MUSEUM

Tebhide ÇAKAR

DEPARTMANT OF ARCHAEOMETRY

INSTITUTE OF NATURAL AND APPLIED SCIENCES

UNIVERSITY OF ÇUKUROVA

Supervisor : Prof.Dr. Selim KAPUR Year : 2009, Page: 69 Jury : Prof.Dr. Selim KAPUR

Prof.Dr. Fikret İŞLER Assist.Prof.Dr. Erhan AKÇA

The aim of this study is to determine the lichen species developed on basaltic

artifacts in Karate Aslantaş Open Air Museum along with weathering effects of

lichens. When Turkey's richness in archeology is taken into account the importance

of this alteration becomes more crucial. However, studies on weathering effect of

lichens on archeological artifacts are not studied sufficiently. This study outlines the

lichen species and their effects on weathering in Karatepe Aslantaş Open Air

Museum. The mineralogical and micromorphological analyses revealed a secondary

whewellite formation on basaltic rocks. This revealed that initial weathering

processes started on basalts of Karatepe.

Keywords: Karatepe, Lichen, Weathering, Whewellite, Archaeometry

Page 5: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

III

TEŞEKKÜR

Yüksek Lisans çalışmamın Karatepe Açık Hava Müzesinde incelemeler

yaparken yardım ve desteklerinden dolayı Prof. Dr. Halet ÇAMBEL’e, çalışmamın

tüm aşamaları boyunca değerli bilgi ve eleştirilerini esirgemeyen danışmanım Prof.

Dr. Selim KAPUR’a ve çalışmalarımda bana yardımcı olan Yrd. Doç. Dr. Erhan

AKÇA’ya teşekkürlerimi sunarım.

Likenler konusunda derin bilgilerinden yararlandığımız Uludağ

Üniversitesi’nden Doç. Dr. Şule ÖZTÜRK’e, liken türlerinin teşhisindeki

yardımından dolayı Erciyes Üniversitesi Biyoloji Bölümünden Yrd. Doç. Dr.

Gökhan HALICI’ya, X Işınları Difraksiyonu ve Tarama Elektron Mikroskobu

analizlerimizi itina ile yapan Erciyes Üniversitesi Öğretim üyesi Doç. Dr. İhsan

AKŞİT hocamıza , örneklerimizin organik madde analizlerini yapan Çukurova

Üniversitesi Toprak Bölümü Araştırma Görevlisi Ahmet DEMİRTAŞ’a sonsuz

teşekkürlerimi sunuyorum.

Tez çalışmam boyunca her zaman yanımda olarak maddi ve manevi

desteklerini esirgemeyen eşime ve çocuklarıma teşekkür ederim.

Page 6: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

IV

İÇİNDEKİLER SAYFA ÖZ............................................ ..................................................................... I

ABSTRACT............................ ...................................................................... II

TEŞEKKÜR............................. ...................................................................... III

İÇİNDEKİLER……………….………........................................................ IV

ÇİZELGELER DİZİNİ.............

ŞEKİLLER DİZİNİ.................

………………………………….………..

……………………………………………

VI

VII

1. GİRİŞ.................................. ...................................................................... 1

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR ...................................................................... 3

2.1. Likenler........................ ...................................................................... 3

2.1.1.Likenlerin Genel Yapıları........... ............................................... 4

2.1.2 Liken Maddeleri......................... ............................................... 9

2.1.3.Likenlerin Bozunuma Etkisi....... ............................................... 12

2.2. Türkiye’de Likenler Üzerine Yapılan Çalışmalar................ .............. 14

2.3.Karatepe-Aslantaş................................................................ .............. 17

3. MATERYAL VE METOD..... .................................................................. 19

3.1. Materyal............................ ................................................................. 19

3.1.1.Çalışma Alanının Coğrafik Konumu……………………..…… 19

3.1.2.Karatepe Aslantaş Açık Hava Müzesi………………………… 20

3.1.3.Çalışma Alanının İklimi……………………………………….. 21

3.1.4.Çalışma Alanının Bitki Örtüsü………………………………… 21

3.1.5.Çalışma Alanının Jeolojisi……………………………………… 22

3.2. Metod................................ .................................................................. 24

4. ARAŞTIRMA BULGULARI .................................................................. 27

4.1. Örnek 1............................. ................................................................. 27

4.1.1. Mineraloji.............. .................................................................. 28

4.1.2. Mikromorfoloji...... ................................................................. 31

4.2. Örnek 2............................. .................................................................. 32

4.2.1. Mineraloji............... .................................................................. 33

4.2.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 35

Page 7: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

V

4.3. Örnek 3............................. .................................................................. 37

4.3.1. Mineraloji............... .................................................................. 38

4.3.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 40

4.4. Örnek 4............................. .................................................................. 41

4.4.1. Mineraloji............... .................................................................. 42

4.4.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 43

4.5. Örnek 5............................. .................................................................. 46

4.5.1. Mineraloji............... .................................................................. 46

4.5.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 47

4.6. Örnek 6............................. .................................................................. 49

4.6.1. Mineraloji............... .................................................................. 49

4.6.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 50

4.7. Örnek 7............................. .................................................................. 53

4.7.1. Mineraloji............... .................................................................. 53

4.7.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 54

4.8. Örnek 8............................. .................................................................. 56

4.8.1. Mineraloji............... .................................................................. 57

4.8.2. Mikromorfoloji...... .................................................................. 58

4.9. Organik Madde ve Azot İçerikleri........................... ..................... 60

5. SONUÇLAR........................................................................ ..................... 62

KAYNAKLAR......................................................................... ..................... 64

ÖZGEÇMİŞ.............................................................................. ..................... 69

Page 8: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

VI

ÇİZELGELER DİZİNİ SAYFA

Çizelge 4.1. Araştırmada kullanılan örneklerin morfolojik tanımı...........

.......

27

Çzielge 4.2. Örneklerin organik madde ve azot içerikleri............................... 61

Page 9: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

VII

ŞEKİLLER DİZİNİ SAYFA Şekil 2.1. Kabuksu liken, Lecanora rupicola (Flechtenbilder).................. 6

Şekil 2.2. Yapraksı liken, Ksanthoria elegans (Flechtenbilder)............... 7

Şekil 2.3. Dalsı liken, Cladonia rangiformis (Flechtenbilder)................... 8

Şekil 3.1. Çalışma Alanının Yer Bulduru Haritası.................................... 19

Şekil 3.2. Bazalt kayaçlarında beşgen oluşan sütunlar………………….. 23

Şekil 3.3. Karatepe-Aslantaş Milli Parkı................................................... 24

Şekil 3.4. Karatepe-Aslantaş Milli Parkı Tarhunda Heykeli (Fırtına

Tanrısı)………………………………………………………..

25

Şekil 4.1. Örnek 1 ve açıktaki yüzeyi kaplayan liken örtüsü..................... 28

Şekil 4.2. Örnek 1’in X-ışını kırınım grafiği............................................. 29

Şekil 4.3. Örnek 1’de saptanan vavelit minerali (vazelin

kaplı)………………………………………………………..

30

Şekil 4.4. Vazelin uygulaması yapılamadan gerçekleştirilen X-ışını

kırınım grafiği………………………………………………...

30

Şekil 4.5. Fiziksel olarak ayrışan bazalt dokusu........................................ 31

Şekil 4.6 Likenlerin bazalt dokusundaki gelişimi………………………. 32

Şekil 4.7. Örnek 2 ve yüzeyini kaplayan liken örtüsü.............................. 33

Şekil 4.8. Örnek 2’in X-ışını kırınım grafiği............................................. 34

Şekil 4.9. Örnek 2’de saptanan vavelit minerali………………………… 35

Şekil 4.10. Fiziksel olarak ayrışan bazalt dokusu...................................... 36

Şekil 4.11. Yüksek gözeklilik gelişimi …………………………………..36

Şekil 4.12. Likenlerin neden olduğu fiziksel bozunma…………………. 37

Şekil 4.13. Örnek 3 ve üzerini kaplayan likenler.........................................38

Şekil 4.14. Örnek 3’ün X-ışını kırınım grafiği............................................39

Şekil 4.15. Örnek 3’te fiziksel olarak ayrışan bazalt okusu...................... 40

Şekil 4.16. Likenlerin neden olduğu gözenekliliğe yol açan fiziksel

bozunmalar…………………………………………………

41

Şekil 4.17. Örnek 4’ün likenle kaplı yüzeyi.............................................. 42

Şekil 4.18. Örnek 4’ün x-ışını grafiği........................................................ 43

Page 10: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

VIII

Şekil 4.19. Örnek 4’teki kayacın mikroyapısı……………………………44

Şekil 4.20. Örnek 4’ün mikroyapısındaki peteksi doku............................ 45

Şekil 4.21. Kayaçtakı fiziksel ayrışma görünümleri……………………. 45

Şekil 4.22. Örnek 5’in likenle kaplı yüzeyi............................................... 46

Şekil 4.23. Örnek 5’in x-ışını grafiği......................................................... 47

Şekil 4.24. Örnek 5’in ana dokusundaki gözenekler................................. 48

Şekil 4.25. Likenlerin neden olduğu kimyasal ve fiziksel ayrışma

sonucu oluşan mikroyapı…………………………………..

48

Şekil 4.26. Örnek 6 ve likenle kaplı yüzeyi............................................... 49

Şekil 4.27. Örnek 6’nın x-ışını grafiği....................................................... 50

Şekil 4.28. Örnek 6’ının ana dokusu......................................................... 51

Şekil 4.29. Ana dokudaki oval yapılar………………………………….. 52

Şekil 4.30. Ana dokudaki mikroçatlaklar……………………………….. 52

Şekil 4.31. Örnek 7 ve likenle kaplı yüzeyi............................................... 53

Şekil 4.32. Örnek 7’inin x-ışını grafiği...................................................... 54

Şekil 4.33. Örnek 7’inin ana dokusu..........................................................55

Şekil 4.34. Örnek 7’de mikroçatlaklar…………………………………. 55

Şekil 4.35. Örnek 7’de likenlerin neden olduğu oval oluşumlar…………56

Şekil 4.36. Likensiz yüzeye sahip Örnek 8..................................................57

Şekil 4.37. Örnek 8’in x-ışını grafiği......................................................... 58

Şekil 4.38. Örnek 8’in ana dokusu............................................................. 59

Şekil 4.39. Örnek 8’deki düşük gözeneklilik…………………………… 59

Page 11: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

1.GİRİŞ__________ Tebhide ÇAKAR

1

1.GİRİŞ

Arkeometri, arkeolojik çalışmalar sonucunda bulunan eserlerin yaşı,

yapıldıkları materyallerin fiziksel, kimyasal, mineralojik, mikromorfolojik özellikleri

ile bulunduğu ortamın paleocoğrafik ve iklimsel özelliklerini araştıran bir bilim

dalıdır.

Disiplinler arası çalışmalar artık bilim dünyasının yeni bir anlayışı olmuştur.

Arkeometri de bu disiplinler arası çalışmaların bir sonucu olarak hızla gelişmektedir.

Arkeolojik eserlerin gelecek nesillere sağlıklı biçimde bırakılması kültür

mirasının aktarılmasında önem taşımaktadır. Bu bağlamda özellikle doğal

kayaçlardan yapılan eserlerin korumasız ortamlarda ayrışma düzeylerinin saptanarak

koruma önlemlerinin alınması gerekmektedir. Koruma önlemlerinin alınması için

likenle örtülü doğal kökenli kayaçların likenlerin etkisi ile olan değişimlerinin

arkeometrik yöntemler arasında olan mineraloji, mikromorfoloji ve kimyasal

yöntemlerle saptanması önem taşımaktadır.

Arkeometrik yöntemlerle belirlenen ayrışma etkisi sonrasında kültürel

mirasımızın günümüzde ve gelecekte sağlıklı biçimde sergilenmesine olanak

sağlanmış olacaktır.

Arkeolojik buluntular, bulundukları çevrede bazı tehditlerle karşı karşıya

kalmaktadırlar. Bunlardan biri, eserler üzerinde yapılarını bozacak şekilde gelişen

mantar, liken ve bitkilerdir. Arkeolojik alanlarda ve doğada, likenler doğal kayaçların

ayrışmasına yol açan önemli organizmalardır.

Likenler, başlı başına birer organizma değildirler. Mantarlar ile alglerin

birleşerek morfolojik ve fizyolojik bir bütün halinde meydana getirdikleri simbiyotik

birliklerdir (Güner ve ark. 1992 ).

Küçükkaya (2004) bildirdiğine göre, Kalkerli kayaçların, karasal şartlarda,

biyolojik bozulmasının en önemli şekli olan oyukların oluşumunda, kaya yüzeyinde

gelişen mantarlar, mavi-yeşil yosun (Cyanobacteria), su yosunu (algler) ve likenler

gibi organizmaların etkilerinden bahsedilmiştir (Dannin, 1992). Biyolojik oyuk

oluşumu şu şekilde açıklanabilir; Organizma solunum ile dışarı CO2 verir ve kayaç

ıslak olduğunda suya CO2 geçer, böylece zayıf asit H2CO3 (karbonik asit) oluşur. Bu

Page 12: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

1.GİRİŞ__________ Tebhide ÇAKAR

2

asit organizmayla doğrudan temas halindeki kaya parçalarının çözülmesine neden

olur. Bu parçacıkların kayacın diğer kısımlarına bağlanması zayıflar ve yağmur

damlaları ile etrafa sıçrarlar. Böyle bir organizmanın yanındaki aşınma hızı ivme

kazanarak organizma, çevresinde çukurlar oluşturur (Dannin, 1992).

Yosun ve liken gibi basit bitkiler, açıkta bulunan kayaçlar üzerinde yerleşerek

gelişmeye başlarlar. Bunlar toz tanelerini yakalayarak fazla miktarda organik madde

içeren ince bir zar oluştururlar. Bu ince zar, kayanın dayanıklılığının azalmasına yol

açar (Yüksel, 2005).

Paksoy (2000) bildirdiğine göre, MÖ. 2000’li yılarda Hititler Kilikya’yı da

içine alan büyük bir imparatorluk kurmuşlardı(Bing, 1987, Zoroğlu, 1995). Bu

imparatorluk, günlük yaşamının ve ticaret hayatının sağlıklı devam edebilmesi için

Kilikya’da çeşitli kaleler yapmıştır. Karatepe Aslantaş’ta bulunan kale de bu

dönemde yapılmıştır. Kalenin yapımında kerpiç, kireçtaşı ve bazalt kullanılmıştır

(Çambel ve ark., 1996).

Prof. Dr. Helmuth Th. Bossert ve Dr. Halet Çambel’in 1946’da keşfettikleri

Karatepe’de çalışmalar bugün Prof. Dr. Halet ÇAMBEL başkanlığında halen

sürmektedir.

Karatepe’de bulunan bazaltik kayaçlar üzerinde gelişen likenler ve bunların

ayrışmaya etkileri yüksek lisans tezinin çalışma konusu olmuştur.

Page 13: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

3

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR

2.1.Likenler

Yeryüzünde çok geniş bir yayılış alanına sahip olan, birçok yüksek bitkinin

gelişemediği bölgelerde varlıklarını sürdüren, halkımızın ağaç ve kaya üzerindeki

formlarına yosun, yosnu, ağaç sümbülü gibi yöresel isimler verdiği likenler,

insanların neden olduğu hava kirliliğinin ciddi boyutlara varlık yada yoklukları ile

gösteren biyolojik belirteçlerdir (Öztürk, 1995).

Çobanoğlu (2005) bildirdiğine göre, likenler metabolizma ürünü olarak

ürettikleri özgün sekonder bileşikler ve bunların kazandırdığı antibiyotik, antifungal,

antiviral ve antitümör özellikleri sayesinde tıbbi değer taşırlar. Bazı liken türlerinin

bu özellikleri son yıllarda yapılan çalışmalarda ortaya çıkmıştır (Ingolfsdottır, 2002;

Romagni and Dayan, 2002).

Yeryüzünde yaklaşık 20 000 türle temsil edilen likenlerin ülkemizde de

tahmini olarak 2–3 bin türü yetişmesine rağmen henüz sadece 1000 i aşkın türü

kaydedilmiştir. Türkiye’de son yıllarda artarak devam eden likenolojik çalışmalarla

öncelikle liken florasının tamamlanması, likenlerin ekolojik rolleri, tıbbi ve

ekonomik özelliklerinin öne çıkarılması hedeflenmiştir. Likenlerin potansiyel

kullanımlarıyla doğrudan ilgili olan liken maddelerinin biyolojik aktivitelerinin

araştırılmasıyla insanların kullanımı için faydalı özelliklere sahip türler ve

etnobotanik bilgiler elde edilmektedir (Çobanoğlu, 2005).

Çobanoğlu (2005) bildirdiğine göre, pek çok Avrupa ülkesinde ticari olarak

kozmetik, boya ve tıbbi tedavi için likenlerden faydalanılmaktadır (Romagni and

Dayan, 2002; Scholz, 2004).

Birçok omurgasız türü likenlerin üzerinde veya arasında yaşar. Likenleri

gizlenmek, barınmak ve beslenmek için kullanırlar. Likenler, bir çok besin ağının

parçası olup omurgasızlar ve ondan otlananlar buna dahildir. Örneğin liken yiyen

keneler örümcekler tarafından avlanırlar. Çok küçük omurgasızlar larvalarını

gizlemede ve korumada likenleri kullanırlar. Bazı hayvanlar için likenlerin stratejik

Page 14: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

4

önemi büyüktür. Kışın bitkileri bulmak çok zordur ve bu durum hayvanlar için güç

bir durumdur. Ayrıca geyik, karaca, sincap gibi hayvanlar birçok faktörü bir arada

bulunduran bitkileri tercih ederler ve besin ihtiyaçları mevsime, yaşa, cinsiyete,

konumuna göre değişir. Bu durumda likenler sonbahara kadar hayat kurtarıcı role

sahiptir. Yani likenler kritik dönemde önemli bir kaynaktır (Gezginci ve ark., 2006).

Kuşlar ve küçük memeliler ise likenleri yuva yapımında, az da olsa yemek

için kullanırlar. Likenleri, 50 değişik türdeki kuşun yuva yapımında kullandığı

bilinmektedir. Zeytin başlı dokumacı kuşları yuvalarını tamamen Usnea cinsinden

yaparlar. Orman tavuğu ve vahşi hindi ise bu likeni yiyecek olarak kullanırlar

(Gezginci ve ark,2006).

Likenler ve karayosunları neredeyse tüm karasal ekosistemlerde gelişebilen

kriptogamik organizmalardır ve uzun süren kuraklıklara dayanabildiklerinden dolayı

ekstrem çevre koşullarında bile çoğalabilme özelliğine sahiptirler. Yüksek yüzey:

hacim oranları, basit anatomileri ve mumsu bir kutikuladan yoksun olma

özelliklerinden dolayı ağır metalleri dokularında toplayarak biriktirirler. Bu

özelliklerinden dolayı uzun dönemler boyunca atmosferdeki çözünmüş gazlar,

partikül halindeki madde ve metal iyonlarına göre bir element kompozisyonu

gösterirler; bu yüzden çevresel kirlenmenin önemli birer biyomonitorlarıdır (Halıcı,

2005).

Halıcı (2005) bildirdiğine göre, likenler ve karayosunları 20 yılı aşkın süredir

şehirlerdeki ağır metal ve radyonüklidlerin atmosferik depolanmasını değerlendirmek

için geniş ölçüde kullanılmaktadır. Karayosunları ve likenler birçok çalışmada; doğal

olarak geliştikleri ortamlarda veya transplantlar halinde biyomonitor organizmalar

olarak kullanılmışlardır (Brown, 1984; Nimis, 1996; Bargagli, 1998; Conti ve

Cecchetti, 2001).

2.1.1.Likenlerin Genel Yapıları

Likenler başlı başına birer organizma değildir. Mantarlar ile alglerin

birleşerek, morfolojik ve fizyolojik bir bütün halinde meydana getirdikleri simbiyotik

birliklerdir. Şekil ve yaşayış bakımından likenler kendilerini oluşturan alg ve

Page 15: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

5

mantarlardan tamamen ayrı bir yapı gösterirler. Renksiz bir mantar hifinden oluşan

tallusun yapısına algin katılması sonucu ortaya renkli, klorofili olan yepyeni ototrof

bir bitki çıkar(Güner, Aysel ve Sukatar 1992).

Likenlerin yapısına katılan algler Cyanobacteria (mavi-yeşil algler) ve

Clorophyta (yeşil algler) grubu, mantarlar ise Phycomycetes (algimsi mantarlar),

Ascomycetes (askuslu mantarlar) ve daha ender olarak da Bacidiomycetes (bazidli

mantarlar) grubu üyelerdir. Mantar hiflerinden oluşan tabakaya ‘Medulla’, alg

hücrelerinden oluşan tabakaya ise ‘Gonidia’ tabakası denir. Medullayı meydana

getiren renksiz mantar hifleri, renkli alg hücreleri ile bir araya gelerek liken tallusunu

oluşturur (Öztürk, 1995).

Likenler bulundukları ortama ve beraber yaşadıkları bitkilerin durumlarına

göre değişik şekillerde olabilirler. Bu biçimlerine göre de üç farklı tipe ayrılırlar

(Güner, Aysel ve Sukatar 1992):

1. Kabuksu Likenler:

Kayalar üzerinde gelişirler, tallus kabuk biçimindedir. Tüm alt yüzeyleri ile

substratuma sıkı sıkıya bağlanırlar. Yapısındaki hifleriyle bazen kayaları dahi

eriterek, sert ortamların içlerine girebilirler. Bunlara Endolitik Likenler de denir.

Örnek: Leconara sp., Lecidea sp., v.s.( Güner, Aysel ve Sukatar 1992). (Şekil 2.1).

Asan (1993) bildirdiğine göre, normal şartlarda, çıplak kayalar üzerinde

yaşamın olmadığı söylenebilir. Ancak kabuksu likenler, üzerinde su bulunduran

kayalar üzerinde yaşama imkânı bulabilirler. Bunlar solunumları sonucunda dış

ortama karbon dioksit (CO2) salarlar. CO2, dış ortamdaki su (H2O) ile birleşir ve

karbonik asit (H2CO3) oluşur. Meydana gelen bu asit, kaya yüzeyini biraz aşındırır

ve mineral maddeler bu canlıların daha iyi kullanabileceği hale gelir. Böylece liken,

daha iyi büyüme ve gelişme olanağına kavuşur. Şu halde, toprak oluşumu için

gerekli olan ilk faktör, kayaların çeşitli şekillerde parçalanması ve ufalanmasıdır

(Öner, 1986). Kayaların parçalanma ve ufalanmasından sonra ayrışması, bitki

gelişimi için son derece önemlidir. Zira ayrışma olayında mineral maddeler açığa

çıkmaktadır ve bu maddeler de bitki gelişiminde önemli rollere sahiptirler (Öner,

1986).

Page 16: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

6

Şekil 2.1 Kabuksu liken, Lecanora rupicola (Flechtenbilder)

Liken, özellikle su azlığı gibi sebeplerle öldükten sonra, alttaki maddelerle

karışır ve böylece yüzeyde, mineral ve organik maddeden oluşmuş ilk toprak

meydana gelir (Öner, 1986).

Kabuksu likenlerin yukarıda anlatılan faaliyetleri yıllarca sürebilir. Bu

şekilde, uzun yıllar sonra, ancak birkaç milimetre toprak meydana gelmiş olur.

Toprak biraz kalınlaşınca, yapraksı likenlerin rekabetine dayanamayan kabuksu

likenler zamanla yok olurlar. Çünkü yapraksı likenler, güneş ışınlarının kabuksu

likenlere ulaşmasını engeller ve böylece fotosentez yapamayan kabuksu likenler

ölürler. Bunların ölümüyle toprağa bir miktar organik madde karışır. Böylece

toprağın kalınlığı gittikçe artar. Daha sonra aynı nedenlerle ortama karayosunları

hâkim olur. Bu aşamadan sonra toprak, otsu bitkileri barındırabilecek duruma gelir.

Otsu bitkilerin faaliyetiyle toprak oluşumu hız kazanır ve toprak üzerinde çalılar

görülmeye başlar. Bir zaman sonra ise, çalılar arasında ağaçlar görülür. Çalılar,

Page 17: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

7

zamanla ağaçların rekabetine dayanamazlar ve ortamdan elimine olurlar. Böylece,

daha önce çıplak kayalarla örtülü olan alan, ormana dönüşmüş olur. Ancak toprak

oluşumu, her zaman ormanın meydana gelmesiyle sonuçlanmaz. İklime ve çok çeşitli

başka faktörlere bağlı olarak bu zincir bir yerde kırılabilir veya kıramayabilir (Öner,

1986).

2. Yapraksı Likenler:

Toprağa bağımlılıkları söz konusudur. Çıplak kayaların üzerinde görülmezler.

Tallusları irili ufaklı loblar halinde parçalanmıştır. Örnek: Dermatocarpon sp.,

Xanthoria sp., Peltigera sp (Güner, Aysel ve Sukatar 1992) (Şekil 2.2).

Şekil 2.2. Yapraksı liken, Ksanthoria elegans (Flechtenbilder)

Page 18: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

8

3. Dalsı Likenler:

Oldukça büyük likenlerdir. Ağaçlar üzerinde gelişirler. Tallusları ipliksi, ya

da şeritsidir. Çok sık dallanma gösterir. Örnek: Cladonia sp., Usnea sp (Güner ve

ark., 1992) (Şekil 2.3).

Küçükkaya (2004) bildirdiğine göre, Özellikle kabuksu likenleri, substrattan

kazımadan ayırmak mümkün değildir. Yeryüzünde yaklaşık 20 bin türü bulunan

likenler çok yavaş büyürler. Likenlerin gözle görülür birkaç cm çapında bir rozet

şeklinde gelişmesi 50 yıldan fazla zaman alır. Likenler poikilohidrik (sulu ya da

susuz ortamda yaşayabilen veya görevini yapabilen) organizmalardır (Hashton,

2000).

Şekil 2.3. Dalsı liken, Cladonia rangiformis (Flechtenbilder)

Bu özellik onları olağanüstü çevrelerde oluşma ve yaşamalarına olanak

sağlar. Cyanobacteria (Mavi-yeşil alg), Chlorophyta (yeşil alg) ve mantarlar ile

Page 19: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

9

beraber, kayaların üzerinde yaşam birliği kurulmasında öncü organizmalar olarak

önemli bir rol oynarlar ve nispeten birkaç yılda alt tabakada kolonize olabilirler

(Küçükkaya, 2004).

Kayalar üzerinde yaşayan likenler, tüm alt yüzeyleri ile substratuma sıkı

sıkıya bağlanırlar. Yapısındaki hifleriyle bazen kayaları dahi eriterek, sert ortamların

içlerine girebilirler (Güner ve ark., 1992).

2.1.2 Liken Maddeleri

Fungus ve alglerin simbiyotik birlikteliğinin ürünü olan likenler, ‘liken

maddeleri’ adı verilen ve pek çoğu likenlere özgü olan çeşitli metabolitler

sentezlemektedirler (Huneck, 1999).

Huneck (1999) bildirdiğine göre, Günümüzde yapısı bilinen liken

maddelerinin sayısı 800’e ulaşmıştır (Huneck and Yoshimura, 1996).

Oran (2006) bildirdiğine göre, Liken maddeleri aminoasit türevleri, şeker

alkolleri, alifatik asitler, γ, δ- ve makrosiklik laktonlar, monosiklik aromatik

bileşikler, kinonlar, kromonlar, ksantonlar, dibenzofuranlar, depsidler, depsidonlar,

depsonlar, terpenoidler, steroidler ve karotenoidler gibi bileşikler içinde yer alırlar

(Huneck & Yoshimura, 1996). Tipik liken maddeleri kristal yapıda mikroskobik

ürünler olup, liken yapısında önemli ölçüde sabit ve kalıcıdırlar. Mantarlar liken

içinde bu maddelerden bazılarını büyük miktarlarda, çoğunlukla toplam ağırlığın

%5’ine kadar, üretebilmelerine rağmen tallustaki algden ayrı gelişen izole edilmiş

mantarlar bu maddeleri az miktarda üretebilir (Brodo Sharnoff & Sharnoff, 2001;

Culberson, 1970). Oran (2006) bildirdiğine göre, Liken maddeleri tallus ve

fruktifikasyon yapılarında homojen olarak dağılmazlar. Tallus korteksinde bulunan

usnik asit, atranorin ile ksantonlar ve pulvinik asit türevleri gibi pigmentler hem liken

tallusunda bulunan ışığa duyarlı algleri yoğun ışıktan korurlar hem de hoş olmayan

tatları ile tallusun omurgasız hayvanlar tarafından yenilmesine engel olurlar.

Depsidler, depsidonlar ve yağ asitleri ise çoğunlukla medulla içinde yer alan

metabolik ürünlerdir (Brodo Sharnoff & Sharnoff, 2001). Liken maddeleri metabolik

orijinlerine göre primer metabolitler (intraselüler) ve sekonder metabolitler

Page 20: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

10

(ekstraselüler) olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Hücre duvarı ve protoplastlarda

sınırlanan, proteinler, aminoasitler, polioller, karotenoidler, polisakkaritler ve

vitaminler gibi likenlerde yaygın olarak bulunan intraselüler ürünler çoğunlukla suda

çözünebilir ve sıcak su ile ekstre edilebilirler. Bu ürünlerin bazıları mantar bazıları da

alg tarafından sentezlenir. Liken tallusu yapısında iki farklı organizma yer aldığından

bu birlikteliğin oluşturduğu metabolitlerin yerini tayin etmek oldukça zordur. Primer

metabolitlerin (intraselüler) pek çoğu likenlerden izole edilebilmekte ve serbest

yaşayan mantarlar, algler, yüksek yapılı bitkilerde de bulunurlar (Nash, 1996).

Likenlerde bulunan organik bileşiklerin büyük bir bölümü, mantar hücresi içinde

veya hiflerin yüzeyinde depolanan sekonder metabolitlerdir (ekstraselüler). Bu

bileşikler genelde suda çözünmez sadece organik çözücülerle ekstre edilirler (Nash,

1996). Alg tarafından salınan ve mantara verilen karbohidratın tipi fotobiyont

tarafından belirlenir. Eğer liken tallusu mavi-yeşil alg içeriyorsa, mantara transfer

edilen karbohidrat glukozdur. Yeşil alg içeren likenlerde ise bu karbohidratlar ribitol,

eritritol ya da sorbitol gibi şeker alkolleridir. Likenlere özgü polisakkaritlerin başında

Likenin ve İzolikenin gelir. Bunlar mantar hiflerinin hücre çeperi yapımında

kullanılır (Zeybek & John, 1992).

Liken maddeleri metabolik orijinleri dışında biyosentez yollarına göre de 4

grup altında incelenebilir (Nash, 1996):

1. Poliketit yol ya da Asetil – Polimalonat yolu

2. Mevalonik Asit yolu

3. Şikimik Asit yolu

4. Fikobiyontların fotosentetik ürünleri

Oran (2006) bildirdiğine göre, Liken kimyası ile ilgili çalışmalar 1831’de

Bebert tarafından Vulpinik asitin izolasyonu ile başlamıştır. Daha sonra Alms

(1832) Pikrolikenik asit, Knop (1844) Usnik asit izolasyonunu gerçekleştirmiştir.

Vulpinik asit (Spiegel 1883) ve Lekanorik asit (Hesse 1900), kimyasal yapıları

açıklanan ilk maddelerdir. Daha sonra bu maddeler Fischer (1913) tarafından yapay

olarak sentezlenmiştir (Huneck & Yoshimura, 1996). Yapısı bilinen liken

maddelerinin sayısı yaklaşık 800’dür. Liken maddelerinin belirlenmesi ve izolasyonu

için fiziksel ve spektroskopik yöntemler olarak UV Spektroskopisi, IR

Page 21: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

11

Spektroskopisi, NMR Spektroskopisi, Kütle Spektrometresi (MS), Optik Rotasyon

(ORD), X–Işını Analizleri, Lazer Mikrouçlu Kütle Spektrometresi (LAMMA),

mikrokristallendirme, ince tabaka kromatografisi (TLC), yüksek performanslı sıvı

kromatografisi (HPLC), sıvı gaz kromatografisi (GC) ve türevlendirme

(derivatizasyon) kullanılır (Huneck & Yoshimura, 1996; Huneck, 1999).

Mutualizmin en güzel örneklerinden olan likenlerin yavaş büyüme özelliklerine

karşın neden bu kadar çok metabolit ürettiklerini açıklamak için ileri sürülen bazı

düşünceler şunlardır:

1. Likenler oldukça yavaş büyüyen organizmalar oldukları için basit yapılı ve

yüksek organizasyonlu bitkilere karşı korunmaları gerekmektedir. Liken maddeleri

aktif koruyucu ve antibiyotik özellikteki maddelerdir. Antibiyotik özellikteki

maddeler toprak funguslarının gelişimini, hatta vasküler bitki tohumlarının

çimlenmesini inhibe eder. Bu özellikler likenlere doğada diğer bitkilerle rekabet

edebilme şansı kazandırır.

2. Aromatik liken maddeleri UV ışığını güçlü bir şekilde absorbe ederek çok

yoğun ısıya karşı algleri korur.

3. Liken maddeleri, fikobiyontların hücre duvarının geçirgenliğini etkileyerek

simbiyotik ilişkide önemli rol oynar.

4. Bazı liken maddeleri (Örneğin; Norstiktik, İzo-Usnik ve Usnik asitler)

metallerle (Örneğin; K, Cu, Fe) kompleks oluşturur ve tallusun substrattan mineral

sağlamasına yardım eder.

5. Liken maddeleri, böcekler, yılanlar ve nematodlar gibi bazı hayvanlar için

zehirleyici özellik taşıdığından tallusun bu hayvanlar tarafından yenilmesini engeller.

6. Birçok liken ekolojik dağılımları nedeniyle sıcaklık, nem ve ışık faktörleri

bakımından ekstrem şartlar altında büyümek zorundadır. Bu durumdaki likenlerde

sentezlenen ve stres metabolitleri olarak adlandırılan bu maddeler ekstrem

değişimlere karşı likenin adaptasyonunu sağlarlar.

7. Medulladan salgılanan liken maddeleri hidrofobik özellikte olup

medullanın suya karşı doygunluğunu önler ve tallusun atmosfer ile devamlı gaz

değişimine izin verir. Medulla hiflerinin suda çözünmeyen kristal materyalle

çevrilmesi suyun aktarımına ve liken tallusunda fotosentezde gerekli olan gaz

Page 22: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

12

değişimi için hava boşluklarının kalmasına yardım eder (Huneck & Yoshimura,

1996; Huneck, 1999; Brodo, Sharnoff & Sharnoff, 2001).

2.1.3.Likenlerin Bozunuma Etkisi

Kaya bozunuma, mekanik, kimyasal, biyolojik olaylar ve bunların etkileşimi

sebep olabilir (Guglielmin et al., 2005).

Küçükkaya (2004) bildirdiğine göre, taşlarda yetişen likenler, saksikol

(karada yaşayan), crustose (kabuksu), faliose (yapraksı) veya squamolose (pulsu)

olarak da dış morfolojilerine göre adlandırmıştır. Kabuksu türler alçak yüzeylerde

tüm saplarıyla taşların içine kadar işlerler. Bu tesirin derinliği genellikle birkaç

milimetreden fazla değildir. Epilitik veya Endolitik likenler kalkerli taşın içerisine

tamamen yerleşebilirler (Caneva ve ark., 1991).

Küçükkaya (2004) bildirdiğine göre, Likenler yapısında bulunan mantar

hifleriyle bazı asitler salgılayarak kayaca sıkıca tutunurlar ve zamanla aşınmaya

neden olurlar. Su olmadığında fotosentez yapamadığı halde solunuma devam ederek

yaşayabilmesi, kuru ve güneşli ortamlara dahi dayanıklı olmaları özelliği onların eski

taşlar üzerinde yüzyıllarca kalmalarına olanak verir. Kabuksu likenler doğrudan alt

korteks tabakasıyla, yapraksı türleri ise rizinler ile kayaca tutunurlar. Micobiyont

yani mantar bileşeninin metabolik aktivitesi sonucu, bazı türlerde kalsiyum oksalat

(CaC2O4) kristalleri birikimi görülür. Oksalik asit (H2C2O4) mikobiyant tarafından

üretilir. Oksalik asit, kıskaçlamaları organik asitten daha aktiftir (Caneva ve

Diğerleri, 1991)

Likenleri oluşturan alg ve mantarlar arasında bazı fizyoljik iş bölümleri

vardır. Simbiyotik organizmalardan alg, klorofilli olduğundan fotosentez yapar ve

birliğin karbonhidrat gereksinimini sağlar. Mantar ise su ve madensel maddelerin

alınmasını temin eder. Bazen liken asidi denilen özel asitleri salgılayarak bulunduğu

ortamdaki kayaları dahi eritir ve toprak oluşumunu sağlar (Güner ve ark., 1992).

Küçükkaya (2004) bildirdiğine göre, su seviyesini çevre şartlarına göre

değiştirerek yaşayabilen organizmalar olarak endolitik likenler, solunum sonucu

bıraktıkları CO2 ile kayada karbonik asit (H2CO3) oluşumuna ve ince aşınmaya yol

Page 23: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

13

açarlar (Dannin, 1992). Liken kaplı yüzeylerde yoğun delik oluşumu göze

çarpmaktadır ki gözle görünen mezopitler ve tali harç ile liken arasında ortalama 5–

10 µm çapındaki mikropitler olarak iki tiptir. Liken, tali harcın içinde oldukça

derinlere nüfuz eder ve hifler 4–5 mm derinlere kadar sokulur. Liken türlerinin

dağılımı mikro iklim şartlarına bağlı olarak her duvarda farklılık göstermiştir (Arino

and Cesareo, 1996).

Kalsiyum oksalat doğada geniş ölçüde medyana gelir. Genelde doğal

kayalarda olmakla birlikte, mermer ve kireçtaşlı tarihi eser ve anıtlarda yeşilpas

formundadır. Likenlerin bulunduğu ortamlarda, nadiren de alg ve Fungus gibi diğer

microorganizmaların varlığında, Calsiyum karbonat dönüşümü ile yayılarak

Whewellite ve weddellite üretilir ki bunun için oksalat formuna calsiyumun aniden

girişi gereklidir. Eskiden, atmosfer kalitesi liken oluşumu için elverişli iken, oksalat

pası kentsel bölgelerde de bozunum yaygındı. Bugün, çok kirlenmiş bölgelerde,

sadece eski dönüşümlerin delili olarak weddellite ve whewellite bulunur. Oksalat

pasının kalınlığı, mantar hifinin kaya içindeki yayılışının sığ oluşuyla ilgilidir.

Bundan dolayı, oksalat formasyonunun doğal olayı: (1) ilk olarak anıtlarda, bunlarda

yüzeysel bozunum olayı daha hızlıdır; (2) genellikle doğal kaya oluşumlarında

meydana gelmesi gibi, anıtların dikey yüzeylerinde bu olay diğer bozunum

ürünleriyle maskelenemez. Sonuçta, anıtlarda oksalatın varlığına ilişkin, onların

kökeninin varlığı, beklenen tedavi araçları ile birlikte büyük ölçüde literatüre

geçmiştir (Del Monte et al., 1987).

Galicia’da granit kiliselerde liken kolonizasyonu ve bozunuma likenlerin

etkisi araştırılmıştır. Türlerin dağılımında çevresel bağlantılar ve ortak türleri

tanımlamada amaca ulaşmak için, 20 kırsal kilisede likenler örneklenmiştir. Türlerin

kompozisyonlarını, 20 bölgede de esasen benzerdir. Fakat, mikroçevresel faktörler,

görünüş ve nem oranı gibi, çoğu türlerin ayırımını oluşturmaktadır. Bozunum

hakkında, likenlerin hifler ile intragranuler boşluklara nufüz etmesi likenlerin

ayrıştırmasında en ortak etkidir. Likenler ayrıca biyotit belirleyicidir, vermikülite

dönüşümde teşvik edici ve kristal olmayan oksihidroksiti çökelten Fe’nin açığa

çıkmasında etkilidir. Ochrolechia parella tallusunda yeni mineral (whewellite)

oluşumu saptanmıştır (Lamas et al., 1995)

Page 24: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

14

Çeşitli kayaçlarda likenlerin bozunuma etkisi belgelenmiştir. Akdeniz

bölgesinde mineral değişimine likenlerin etkisini anlamak için Şanlıurfa’daki

Bazaltik akışlar üzerinde büyüyen 13 farklı fungal türün ikincil mineral oluşumu

araştırılmıştır. 13 farklı liken türünün teşhisi için moleküler teknik (rDNA zinciri)

kullanılmıştır. Mineral birikimini belirlemek için X-ray diffraction ve tarama

elektron mikroskopisi kullanılmıştır. Liken kolonisinin altında Bazaltik akış

bozunumu için Çeşitli katmanlarda 2:1 phyllosilicates ve Kuvars formasyonu, yalnız

silica (quartz) ve ya aliminyumla birlikte olarak (2:1 killer) serbest kalarak bazaltta

birincil silicate mineralleri oluşumu ile bozunuma sebep olabilir. Bununla birlikte, bu

mineral çeşitlerinin birikiminde rüzgar da etkili olmuş olabilir. Vevalit, tüm liken

türlerinin altında biriken bir calsiyum oksalat mineralidir. Vevalit oluşumunda

birincil mineralleri (olivin ve feldspars) açıklayabilmek için fungal hifler tarafından

salgılanmış organik asitlerin gerekli olduğuna inanılmaktadır. Bu liken ortamı,

vevalit formasyonu için yeterince calsium ve oksalat üretmek zorundadır (Arocena

et al., 2006).

2.2. Türkiye’de Likenler Üzerine Yapılan Çalışmalar

Türkiye’den ilk liken kayıtları Rigler, L. (1852) tarafından verilmiştir

(Güvenç ve Öztürk, 1997).

Öztürk ve Güvenç (2003) bildirdiğine göre, 1995 yılına kadar Türkiye için

191 liken hakkında yayın bulunmaktadır (John, 1992,1995). Günümüze kadar gerek

yabancı ve gerekse Türk araştırmacılar tarafından Türkiye’den 800 liken türü tespit

edilmiştir (John, 1996). Türkiye’nin Akdeniz ikliminin etkisi altında olan Akdeniz ve

özellikle Ege bölgelerinde likenler konusunda birçok çalışma yapılmıştır

(Karamanoğlu, 1971; John, 1989). 1989 yılında Optima bünyesinde bir komisyon

kurulmuştur (Nimis, 1996). Bu komisyon kapsamında Türkiye’nin Ege ve Akdeniz

bölgelerinde likenler konusunda yapılmış iki çalışma bulunmaktadır (John, 1996;

Nimis, 1998). Hatay ilinde yayılış gösteren likenlerin incelendiği bir çalışmada 243

liken taksonu tespit edilmiştir (John, 1998)

Page 25: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

15

Oran ve Öztürk (2006) bildirdiğine göre, İznik’te Peltigera rufences likeni

(Szatala, 1927), Candelariella vitellina, Toninia cinereovirens ve T. tristis (Schindler,

1998) kaydedilmiştir. Bursa iline ait liken kayıtları Steiner (1996), Szatala (1927,

1940, 1960), Pisut (1970), Verseghy (1982), Öztürk et al. (1997), Güvenç&Aslan

(1994), Schindler (1998), Yazıcı (1999) ve Güvenç (2004) tarafından yapılmıştır.

Bursa ili, Gemlik, İznik, Mudanya ve Orhangazi ilçelerinde 88 istasyondan

181 liken taksonu rapor edilmiştir. 3 takson Türkiye için yeni kayıttır. Arthonia

dispersa (Schrad.) Nyl., Lecanora sambuci (Pers.) Nyl. ve Opegrapha herbarum

Mont.. 62 tür Bursa ili için yeni kayıttır (Oran ve Öztürk, 2006). Gemlik, Mudanya

sahil şeridi likenleri çalışılmış, Gemlik ve Mudanya ilçelerinden 36 takson

kaydedilmiştir (Özdemir ve Öztürk, 1992). Armutlu-Gemlik (Bursa) kıyı şeridi

likenleri çalışılmış, Armutlu ve Gemlik ilçelerinden 26 liken türü kaydedilmiştir

(Öztürk, 1997).

Adana ve Hatay illerine ait 13 familyadan 27 genusa ait 51 liken türü tespit

edilmiştir. Bu türlerden 8’i Türkiye’nin Akdeniz bölgesi için yeni kayıttır (Güvenç

ve Öztürk, 1997).

Sinop ili, Çangal dağı liken florası çalışılmıştır (Yıldız et al., 2002). Batı

Karadeniz bölgesinde 32 istasyondan toplam 111 liken türünün tanımlanması

yapılmıştır. Bunlardan 2’si Türkiye için yeni kayıttır(Öztürk, Güvenç, 2003).

Sinop’ta 167 liken taksonu ve Kastamonu’da 94 liken taksonu kaydedilmiştir. On iki

tür, Türkiye için yeni kayıttır. 76 takson Kastamonu, 49 takson ise Sinop için yeni

kayıttır(Güvenç, Öztürk, Aydın, 2006)

Uludağ’ın alpin bölgesinden 37 genusa ait 66 liken taksonu tespit edilmiştir.

Bunlardan iki tanesi Türkiye için yeni kayıttır (Güvenç ve Öztürk, 2004). Isparta ve

Burdur illerinden 73 takson tespit edilmiştir. 38 takson Isparta ili için yeni kayıttır.

Sadece iki takson Burdur için yeni kayıttır (Öztürk ve ark., 2005).

Erciyes Dağı liken florası üzerine sistematik araştırmalar yapılmıştır (Halıcı,

2004). Erciyes Dağı’ndan 63 genusa ait, 215 liken ve 8 likenokolus mantar

kaydedilmiştir (Halıcı ve ark, 2005).

Uşak ili, Türkiye’nin Likenolojik açıdan oldukça yoğun incelenen bölümünde

yer almasına karşın daha önce yapılan çalışmalarda bu ile ait lokaliteleri açıkça

Page 26: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

16

belirtilmemiş üç liken kaydı olduğu görülür (Ludwig 1866, Szatala 1970). Anadolu

Üniversitesi Fen Fakültesi Herbaryumunda bulunan ve Bölümün eski

öğrencilerinden Ali Rıza Akar tarafından bu ilden toplanmış olan liken örnekleri

incelenmiş ve 21 tür tayin edilmiştir (Türk and John, 2005). Muğla ilinden 11

familya ve 22 cinse ait 37 liken taksonu belirlenmiştir. Tespit edilen taksonlardan 13

tanesi Muğla ili için, iki tanesi de Türkiye liken florası için yeni kayıttır (Halıcı and

Aksoy, 2006).

Kayseri ili Şirvan Dağı’ndan 27 genusa ait 73 takson rapor edilmiştir. Bu

taksonların hepsi çalışma alanı için yeni kayıtlardır. Bunlardan 31 takson Kayseri

ilinden ilk defa rapor edilmiştir ve 3 takson Türkiye için yeni kayıttır (Halıcı ve

Aksoy, 2006).

Muğla Köyceğiz ve çevresinden 23 cinse ait 39 liken taksonu tespit

edilmiştir. 13 liken taksonu Muğla için yeni kayıttır (Türk ve Candan, 2008).

İstanbul’un tarihi yapıtları üzerinde gelişen likenlerin yayılışı çalışılmış ve

15 Ağustos 2005 – 27 Eylül 2006 tarihleri arasında bu eserler gezilerek tespit edilen

liken türleri, toplanması mümkün olmadığı için, yerinde fotoğraflandırılmıştır. Bu

çalışmada 17 takson tespit edilmiştir (Gökmen ve ark., 2007).

Gaziantep, Kahramanmaraş, Kırşehir ve Yozgat illerinden 15 istasyondan 50

genusa bağlı 152 liken ve likenikol Fungus taksonu belirlenmiştir. Rossellinula

frustulosae (vouaux) R.Sant. Türkiye için yeni kayıttır (Halıcı ve ark., 2007).

Halıcı (2007) bildirdiğine göre, günümüze kadar Kayseri ili sınırlarından çok

sayıda liken rapor edilmiştir (Steiner, 1905; Güvenç, 2001; John, 2002; Halıcı ve

Aksoy, 2004; Halıcı et al., 2005; Halıcı et al., 2006; Halıcı ve Aksoy, 2006). Kayseri

ili, Sarımsaklı Barajı’nda yapılan çalışma sonucunda 38 liken ve 4 likenikol mantar

olmak üzere toplam 42 takson substratlarıyla birlikte rapor edilmiştir. Bunlardan 9

tanesi Kayseri için yeni kayıttır (Halıcı, 2007).

Kayseri ili Develi ilçesi, Adana ili Saimbeyli ve Tufanbeyli ilçelerinden 17

istasyonda 154 liken taksonu kaydedilmiştir. Bunlardan 76 takson Adana için, 12

takson Kayseri için, 23 takson ise Akdeniz bölgesi için yeni kayıttır (Halıcı ve

Güvenç, 2008).

Page 27: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

17

Sadece Kuzey Amerika ve Avrupa’da Avusturya’dan bilinen Abrothallus

tulasnei Asya’da Kuzey Anadolu’da ilk defa rapor edilmiştir. Türkiye’den toplanan

bu türe ait örnek hakkında notlar sunulmuş ve Ksanthoparmelia türleri üzerinde

likenikol olan diğer Abrothallus türleri ile farklılıkları tartışılmıştır (Halıcı ve

Duman, 2008). Halıcı ve Kocakaya’nın (2009) bildirdiğine göre, Denizli ili

biyoçeşitliliğini ortaya koyma amaçlı çeşitli çalışmalar yapılmıştır (Pisut 1970;

Schindler 1998, John et al. 2000, Breuss and John 2004, Şenkardeşler ve Sukatar

2006; Yavuz ve Çobanoğlu 2007). Denizli ili için ilave liken ve likenikol Fungus

kayıtları adlı çalışma yapılarak, 13 liken türü ve 1 likenikol Fungus türünün ilk kez

tespit edildiği anlaşılmıştır (Halıcı ve Kocakaya, 2009).

Türkiye’de son yıllarda artarak devam eden likenolojik çalışmalarla öncelikle

liken florasının tamamlanması, likenlerin ekolojik rolleri, tıbbi ve ekonomik

özelliklerinin öne çıkarılması hedeflenmiştir.

2.3.Karatepe-Aslantaş

İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Eski Doğu Uygarlıklarını Araştırma

Enstitüsü'nden Prof. H. Th. Bossert eşliğinde bir ekip 1945 yazında eski Hitit kervan

yollarını araştırmak üzere Kayseri'den Toros geçitlerini aşarak Çukurova'ya doğru

yola koyulmuştu. Bu keşif gezisi sırasında ekip ilk defa, Kadirli'nin doğusunda bir

'Aslantaş', yani üzerinde aslan tasviri bulunan taştan bir heykel olduğuna dair haber

almıştı. Bunun üzerine 1946 Şubat ayında Prof. Bossert, genç asistanı Halet Çambel

ve Adana Müzesi Müdürü Naci Kum, yörede ilkokul öğretmeni olan Ekrem Kuşcu

rehberliğinde, çok zor şartlarda, son kısmı at sırtında geçen bir yolculuktan sonra

'aslantaş' denilen taşın yanına vardılar. İşte aslanlı kaidenin yanı sıra yazıtlı

kabartmaların da bulunduğu bir yerleşmenin kalıntıları böyle keşfedildi. Ekip üyeleri

henüz kalıntıların bulunduğu yerin adının Ayrıca Tepesi olduğundan haberdar

değillerdi. Anadolu ve Kuzey Suriye bölgesinde Aslantaş, Aslankaya olarak tanınan

diğer örenyerleri ile karışmasın diye burayı 2.5 kilometre güneybatıda bulunan 638

metre rakımlı zirvesi ile heybetli bir görünüme sahip Karatepe Dağı'nın adı ile

yayınlamaya karar verdiler. Daha sonraki yıllarda ise dağın güney ve batısına yayılan

Page 28: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

2. ÖNCEKİ ÇALIŞMALAR __Tebhide ÇAKAR

18

Karatepe isimli modern bir köy bulunduğu anlaşılınca da olası bir karışıklığı

önlemek amacı ile antik yerleşme için Karatepe-Aslantaş adı kullanılmaya başlandı.

Kazılara 1947 yılında Prof. Bossert ve aynı fakülteden Doç. U. Bahadır

Alkım denetiminde ve Halet Çambel'in eşliğinde resmen başlandı. Çalışmalar

1951'de Bossert'in kazıların sona erdiğini ilan etmesine kadar devam etti. Sonuçlar da

bir dizi bilimsel makale, iki rapor ve bir kitap halinde yayımlandı. Alman hoca

Bossert kazılarını bitirdikten sonra devreye Halet Çambel girer. 1952'de İtalyan

uzmanlar (Roma'daki Istituto Centrale de Restauro-ICR) ile beraber mimari

kabartmaları müzeye taşımadan, yerinde bırakarak restorasyon ve konservasyon

çalışmalarını başlatır. Bugün hiçbirimizi şaşırtmayan bu gelişme o zaman için

duyulmamış, olmayacak bir uygulamadır. Bunu 1957'de anıtsal kapıları hava

şartlarından korumak için kalıcı saçakların yapılması izler. Halet Hanım'a en büyük

destek arkadaşı ve eşi gazeteci-şair-mimar Nail Çakırhan'dan gelir. Nail Bey

Türkiye'de yapılan ilk çıplak beton uygulamasını Karatepe-Aslantaş gibi yolu

olmayan, suyu akmayan bir dağın tepesinde inat ve sebat ederek başarı ile

gerçekleştirir. Böylece Türkiye'nin ilk açık hava müzesinin temelleri atılmıştır

(Özyar, 2006).

Page 29: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

19

3. MATERYAL VE METOD

3.1. Materyal

3.1.1.Çalışma Alanının Coğrafik Konumu

Çalışma alanı Karatepe Aslantaş Milli Parkı içerisinde yer alan Hitit

Arkeolojik alanıdır (Şekil 3.1). Doğu Akdeniz bölgesinde, Osmaniye ili Kadirli İlçesi

hudutları içerisinde, Ceyhan Irmağının içinden geçtiği ve Karatepe (538m) Dağı ile

yerleşiminden adını alan, Greenwich başlangıç boylamına göre 36°10’00’’ – 36°

19’10’’ doğu boylamları ile 37° 12’ 57” — 37°18’49” kuzey enlemleri arasında yer

almaktadır.

Şekil 3.1. Çalışma Bölgesinin Yer Bulduru Haritası

Karatepe-Aslantaş Açık Hava Müzesi

Page 30: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

20

Karatepe Aslantaş Milli Parkı, 1958 yılında 8006.5 ha’lık alan üzerinde

kurulmuş olan Milli Park, Hitit devrinin zengin arkeolojik kalıntılarını barındıran bir

açık hava müzesi şeklindedir. Yapılan kazılarda Hitit, Bizans ve Roma tarihine ışık

tutacak bulgular elde edilmiştir (Çambel, 1998).

3.1.2.Karatepe-Aslantaş Açık Hava Müzesi

Kadirli İlçesi sınırlarında M.Ö. 8. yüzyılda, yani Geç Hitit Çağında, kendisini

Adana Ovası hükümdarı olarak tanıtan Asativatas tarafından, kuzeydeki vahşi

kavimlere karşı bir sınır kalesi olarak kurulmuş, Asativadaya diye adlandırılmıştır.

Kalenin batısında, güney ovalardan Orta Anadolu yaylasına geçit veren bir kervan

yolu, doğusunda Ceyhan Irmağı (Pyramos), bugün ise Aslantaş baraj gölü yer

almaktadır. Yüksek kulelerle donatılmış T-biçimli anıtsal iki kapı binası kale içine

açılıyordu. İki kule arasından, üstü açık bir geçitten sonra bir eşiğin arkasında

bazalttan mil yatakları içinde dönen anıtsal ahşap bir kapı aşılarak bir sahanlığa,

bunun yanında iki yan odaya, gene sahanlıktan da kale içine giriliyordu. Güneybatı

kapı binasının iç tarafındaki kutsal alanda çifte boğa kaidesi üstünde Fırtına

Tanrısı'nın boy heykeli yer alıyordu. Kapı binalarının iç duvarları bazalt bloklara

işlenmiş arslanlar, sfenksler, yazıtlar ile günün inanç ve yaşayışını sergileyen

kabartmalardan oluşan duvar kaplamaları ile donatılmıştır. Bugüne kadar bilinen

Fenike ve Hiyelogrif (Luvca) yazı sistemlerindeki en uzun çift dilli metin birer kere

her iki kapı binasına; Fenikece 3. bir örneği de kutsal heykel üzerine işlenmiştir.

Böylelikle, Fenike metninin okunabilmesi sayesinde, henüz tam anlamıyla

çözümlenmemiş olan, Anadolu'da M.Ö.2.bin yılının başlarına kadar geri giden

hiyerogliflerin nihai çözümüne olanak sağlayan bir anahtar ele geçmiş oldu. İşte bu

yüzdendir ki Karatepe-Aslantaş yazıtları Mısır hiyerogliflerinin okunmasını sağlayan

ünlü Rosetta taşına benzetilmiş, uluslararası bir üne kavuşmuştur. M.Ö. 2. bin yılda

Anadolu'ya hakim olan, başkenti bugünkü Boğazköy (tarihsel Hattuşaş) olan Hitit

İmparatorluğu M.Ö. 1200 yıllarında "deniz kavimleri" baskını sonucunda parçalanıp

dağıldıktan sonra, Torosların güneyinde Malatya, Sakçagözü, Maraş, Kargamış,

Zincirli gibi bazı krallıklar kurulmuş, bunlar daha sonra, çeşitli aşamalarda

Asurluların eline geçmiş yağmalanmışlardır. Asativatas'ın hükümdarlığı işte bu

Page 31: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

21

döneme rastlar. Kurduğu kale de büyük olasılıkla Asurlular tarafından M.Ö. 720

sıralarında Salmanasar V, ya da M.Ö. 680 yıllarında Asarhaddon tarafından yakılıp

yıkılmış ve terkedilmiştir (T.C. Kültür Varlıkları ve Müzeler Müdürlüğü, 2008).

3.1.3.Çalışma Alanının İklimi

Kadirli´nin, yüzey şekilleri itibariyle değişiklik göstermesi iklimini de etkiler.

Ovalık kesimde yazları, sıcak ve kurak; kışları, ılık ve yağışlı geçmektedir. Tepelik

alanlar ise, ovaya göre yazları daha serindir. Dağlık kesimde yayla iklimi görülür. Bu

kesim kışları soğuk, yazları serindir. Yumuşak ve yağışlı bir kış; kurak, sıcak ve

uzun bir yaz, geçiş mevsimlerinin (ilkbahar ve sonbahar) yaz lehine, kısa ve nispeten

çelişkili oluşları; sene içinde kapalı, bulutlu ve yağışlı günlerin azlığı, açık havaların

çokluğu, Akdeniz ikliminin genel nitelikleridir(www.kadirlininsesi.com).

Karatepe-Aslantaş Milli Parkı, coğrafik konum olarak tipik Akdeniz iklim

kuşağında bulunmakla birlikte, gerek topoğrafik yapısı ve gerekse Aslantaş Baraj

Gölünün de etkisinden dolayı nemli ve lokal bir iklime sahiptir. Yazları sıcak, kışları

ılık geçmektedir. Park alanında yıllık ortalama sıcaklık, dağlık alanlardan ceyhan

nehri vadisine doğru 16-18.4 °C arasında değişmektedir. Yörede yaz ve kış

mevsimleri arasında sıcaklık farkının gerek baraj gölü ve gerekse yoğun bitki

örtüsünün ekstrem iklim koşullarını yumuşatması nedeniyle çevredeki benzer

karakterli topoğrafik yapıya sahip alanlara oranla daha az olduğu kabul edilebilir

(Osmaniye İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 2004).

3.1.4.Çalışma Alanının Bitki Örtüsü

Milli Parkın ve yakın çevresinin ana ağacı kızılçamdır. Alt örtüyü genellikle

maki elemanları oluşturmaktadır. Kızılçam, Halepçamı, Meşe türleri ve defne,

sandal, mersin, gürgen, karaçalı, maki elemanlarının tamamı görülebilir. Otsu bitkiler

mevsime bağlı olarak değişiklik göstermektedir. Mor menekşe, beyaz menekşe,

orkide türleri, glayöl, sümbül, zambak, hatmi, çayır papatyası, mayıs papatyası,

ballıbabagiller, adaçayı, kantaron, yosunlar, likenler, çeşitli diken formasyonları,

Page 32: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

22

yenen ve yenmeyen mantar türleri ve diğer yıllık bitki türlerini milli parkta görmek

mümkündür.

3.1.5.Çalışma Alanının Jeolojisi

Eserlerin yapımında bazalt taşı kullanılmıştır. Bazalt, koyu siyah renkli, ufak

kristalli veya camsı volkanik bir kayaç olup, bir magmatik derinlik kayacı olan

gabronun yüzey tipidir. Bileşiminde; plajioklaz (labrador, andezin, oligoklaz veya

albit), ojit, olivin, nadiren kuvars, tali mineraller olarak; manyetit, ilmenit, v.d.

bulunur. Bunlar koyu siyah renkli bir hamur içindedir. Bazen porfirik (kayaç içindeki

minerallerin gözle fark edilebildiği ) doku gösterir, gözle olivin, kuvars, ojit ve

plajioklaz gibi iri mineraller fark edilir. Bazaltlar sert, kompakt ve yoğun olmakla

beraber, kendilerine has beşgen, altıgen prizmalar şeklinde akma doğrultularına dik,

soğuma ile meydana gelmiş karakteristik çatlaklar içerirler ve bu kısımlardan

kolayca sütunlar halinde ayrılabilirler (bazalt sütunları) (Şekil 3.2). Yoğun ve sert

olduklarından basınca karşı direnci yüksek olan taşlardır. Bundan dolayı, yapı taşı,

parke, balast, mıcır yapımı için uygundur. Gevşek olan bazalt tüfleri çok gözenekli

olup, hafif yapı malzemesi seçiminde önde gelirler (Küçükkaya, 2004).

Page 33: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

23

Şekil 3.2. Bazalt kayaçlarında beşgen oluşan sütunlar

Genel olarak bazalt yarı yarıya feldispat ve demir magnezyum

minerallerinden oluşmuştur. Kurak bölgelerde yer alan bazalt mostraları beyaz,

kireçli kabuklar oluşturur. Rutubetli bölgelerde ise, bazalt içindeki demirin,

kolaylıkla okside olmasıyla paslı ve kahverengi bir renk oluşur. Bazalt akıntılarının

üst kısımları gaz kabarcıkları içerebilir. Bunun sonucunda, delikli ve cüruflu bir

kayacı oluşturur ve bu boşluklara kalsit, agat, amatist ve zeolit gibi mineraller

dolabilir. Türkiye’de en yaygın kayaç tipi olarak yer alır (Cangir, Boyraz, 2006).

3.2. Metod

Karatepe Aslantaş Milli Parkında eserlerin hava şartlarından zarar görmemeleri

için, kalıcı çatıların inşaası için ön projesi italyanlar, uygulama projesi Y. Mim.

Turgut Cansever ve yerinde uygulanması Nail Çakırhan tarafından yapılmıştır.

Page 34: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

24

Eserler doğa uyumlu, etrafı açık, üstten ışıklı, sütunlar üzerinde çıplak betondan

saçaklar altında korunmaktadır (Şekil 3.3). Eserlerin yapımında kullanılan açıkta

bulunan bazaltik kayaçlar üzerinde liken ve yosun oluşumu bulunmaktadır. Tarhunda

heykeli (Şekil 3.4) etrafında açıkta bulunan bazaltik kayaçlardan renk ve şekil

bakımından farklı olan 7 değişik liken örneği, 1 adet de liken bulundurmayan

kayaçtan olmak üzere 8 örnek alınmıştır

Şekil 3.3. Karatepe-Aslantaş Milli Parkı Giriş Kapısı

Page 35: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

25

Şekil 3.4. Karatepe-Aslantaş Milli Parkı Tarhunda Heykeli (Fırtına Tanrısı)

Arazi çalışmasında, tanımlama aşamasında gerekli olacak yapısal birimlere

sahip, yeterli miktarda örnek alınmasına özen gösterilmiştir. Kaya üzerinde yaşayan

liken örneklerini almak için çekiç ve keski kullanılmıştır. Alınan liken örneklerinin

bozulmaması için ince kâğıtlara sarılarak, liken örneğinin numarası, toplanma tarihi,

lokalite koordinatı ve yüksekliğinin not edildiği parşömen zarflara konulmuştur.

Arazi çalışmalarından sonra laboratuvara getirilen örnekler zarflarından

çıkarılarak, herhangi bir işleme tabi tutulmaksızın 24 saat oda sıcaklığında

kurutulmuştur. Liken örneklerinin tanınmalarında morfolojik incelemeler ve

ölçümler için stereo mikroskop, anatomik incelemeler için oküler mikrometrik

okülerli ışık mikroskobu kullanılmıştır. Örnekler Erciyes Üniversitesi Fen-Edebiyat

Fakültesi Biyoloji bölümünde, Yrd. Doç. Dr. Gökhan HALICI tarafından morfolojik

Page 36: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

3. MATERYAL METOD _________ Tebhide ÇAKAR

26

olarak tanımlanmıştır. Örnekler, "Die Flechten Baden - Württembergs" (Wirth

1995), "Likenoj de Okcidenta Eurupe" (Clauzade ve Roux 1985) ve "The Lichen

flora of Great Britain and Ireland" (Purvis ve ark. 1992) adlı floralardan

yararlanılarak adlandırılmıştır.

Toz haline getirilen örneklerin desenleri Erciyes Üniversitesi Teknoloji

Araştırma ve Uygulama Merkezi'nde bulunan Bruker AXS D8 Advance marka X-

ışınları toz difraktometresinde 5-90 (2θ) açılarında çekilmiştir (Jackson, 1979).

Taşların kırınım desenleri XRD Evalution Programında analiz edilmiştir. Ayrıca,

seçilmiş kimi örnekler (Aspicilia contarta subsps. hoffmenniea, Protoparmeliopsis

muralis, Pyscia tenella), liken köklerinin hemen alt kısmından, yüzeye yakın olan

kısımlarına bakılması amcıyla Kanada’ya gönderilerek X-ışınları difraktometresi

yapılmıştır. Bunlardan Aspicilia contarta subsps. hoffmenniea ve Protoparmeliopsis

muralis örneklerinin kök altı X-ışını difraktometresi yapılmıştır.

Örneklerdeki tarama elektron mikroskopisi FitzPatrick (1993) terminolojiyle

yorumlanmıştır. Örneklerde organik madde ve azot analizleri Sparks (1996)’da

tanımlanan yöntemlerle yapılmıştır.

Page 37: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

27

4. ARAŞTIRMA BULGULARI

Çalışma Karatepe Aslantaş Milli Parkından alınan 8 adet etütlük bazalt

parçacığı üzerinde gerçekleştirilmiştir (Çizelge 4.1). 8 nolu örnek tanık örnek olarak

kullanılmıştır. Çizelge 4.1. Araştırmada kullanılan örneklerin morfolojik tanımı

Örnek Çeşiti Liken Türü Sıcaklık Alındığı Yer

1 Bitkili Aspicilia contarta subsps. hoffmenniea

10 0C Tarhunda heykelinin 5m güneydoğusu

2 Bitkili Protoparmeliopsis muralis 10 0C Tarhunda heykelinin 3m kuzeydoğusu

3 Bitkili Leptogium gelatinosum 10 0C Tarhunda heykelinin 5m güneydoğusu

4 Bitkili Pysicia adscendens 10 0C Tarhunda heykelinin 3m kuzeydoğusu

5 Bitkili Coloplaca lactea 10 0C Tarhunda heykelinin 4m güneydoğusu

6 Bitkili Collema polycarpon 10 0C Tarhunda heykelinin 3m kuzeydoğusu

7 Bitkili Pyscia tenella 10 0C Tarhunda heykelinin 3m güneydoğusu

8 Bitkisiz ------------- 10 0C Tarhunda heykelinin 5m güneydoğusu

4.1. Örnek 1.

Üzerinde Aspicilia contarta subsps. hoffmenniea türü liken bulunan bazaltik

kayaç kökenli örnek Tarhunda Heykelinin 5m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil

4.1). Likenler örnek yüzeyi yoğun biçimde kaplamıştır (%80+).

Page 38: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

28

Şekil 4.1. Örnek 1 ve açıktaki yüzeyi kaplayan liken örtüsü

4.1.1. Mineraloji

İnce silt boyutuna (10-20µ) öğütülerek 5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-

ışını analizleri sonrasında örnekte baskın mineral yüksek albit (NaAlSi3O8) olarak

tanımlanan feldispat grubu mineraldir (Şekil 4.2). Minerallerin kristal yapıları

kimyasal ayrışma sonrasında bozunduklarından x-ışını kırınım grafiklerinde sivri

olmayan ve geniş tabanlı doruk yansıması göstermektedirler (Stallos ve ark. 1988).

Bu bağlamda örnekte saptanan albit dorukları tabanı yaygın olmadığından ve sivri

doruk verdiklerinden ayrışma düzeyi düşük olarak kabul edilmiştir. Benzer

tanımlama Arocena ve ark (2007) tarafından Akdeniz Bölgesinde gerçekleştirilen

çalışmada da saptanmıştır. Kimyasal ayrışma her ne kadar düşük de olsa x-ışını

kırınımda bazaltta Arocena ve ark (2006)’nın Şanlıurfa’da saptadıkları bazaltlara

benzer biçimde vavelit minerali saptanmıştır (Şekil 4.3).

Page 39: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

29

T ev -1

8 3-1 605 ( C) - A lb ite h igh - N a(A lS i3 O 8) - Y : 5 0.00 % - d x by : 1 . - W L : 1 .5 406 - T ric lin ic - a 8 .161 00 - b 12 .875 00 - c 7 .110 00 - alp ha 93 .5 30 - be ta 116 .4 60 - ga m m a 90 .2 40 - Ba s e-c en tr ed - C -1 (0) - O pe rat ion s : X Of fset -0 .07 5 | Ba c kg rou nd 1.00 0,1.000 | S trip k A lpha 2 0.50 0 | Im por t% 10 N d 2O 3 + Bi2 O3 7 00C 48h 0 8.04 .2 009 - F ile : Tev 1.nu m une Seli m K apu r 08.04 .2 009 .raw - Ty pe: 2Th/Th loc ke d - Start: 5 .0 00 ° - End : 8 9.990 ° - S tep : 0.0 30 ° - S tep t im e: 1 . s - Tem p .: 25 °C (R o

Lin

(Cou

nts)

0

1 00

2 00

3 00

4 00

2-T heta - S cale5 1 0 2 0 30 4 0 50 6 0 70 8 0

Şekil 4.2. Örnek 1’in X-ışını kırınım grafiği . Kırmızı doruklar albit mineralidir.

Vavelit (CaC2O4 • H2O) mineral varlığı örneğin kimyasal ayrışma sürecine

girdiğini ve ikincil mineral oluşumu olduğunu ortaya koymaktadır. Kayaçlar

üzerinde ikincil mineral oluşumu ayrışmada fiziksel ile birlikte kimyasal ayrışmanın

etkinlik kazandığını ortaya koyan önemli bir bulgudur (Noack et al. 1993). Örnekteki

vavelit dorukları ve yoğunluğu materyalin ayrışma düzeyinin ileri düzeyde

olmadığını ortaya koymaktadır. Örneklerde saptanan kuvars çok düşük miktardadır.

Ancak Çambel ve ark (1994) ve Akça ve ark (2009) Karatepe bazaltlarında yaptıkları

çalışmalarda bölge bazaltlarının olivinli bazalt olduğunu saptadıkları için saptanan

kuvarsın tozlarla geldiği düşünülmektedir.

Bileşiğin Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı

formül a b c Alfa beta gama Albite yüksek

Na(AlSi3O8)

Triklinik 8.16100

12.87500 7.11000 93.530 116.460 90.240

Page 40: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

30

Şekil 4.3. Örnek 1’de saptanan vavelit minerali (vazelin kaplı)

Örnek 1’de vazelin kaplama uygulaması yapılmadan gerçekleştirilen X-ışını

analizinde bölge bazaltlarında tipik olan Anortit mineral varlığı görülmüştür. Bu da

bölge bazaltlarının toleyitik değil olivinli olduğunu ortaya koymaktadır (Şekil 4.4).

Şekil 4.4. Vazelin uygulaması yapılamadan gerçekleştirilen X-ışını analizi verisi.

Kırmızı doruklar vavelit mineralidir.

Page 41: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

31

4.1.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 1’in kök altı

bölgesinde kimyasaldan çok fiziksel ayrışmanın baskın olduğu saptanmıştır (Şekil

4.5). Tarama Elektron Mikroskobunda yapılan incelemelerde likenlerin hiflerinin

kayacın bünyesine penetre olduğu gözlemlenmiştir (Şekil 4.6). Söz konusu

penetrasyon büyük olasılıkla vavelit oluşumuna katkı yapmaktadır.

Şekil 4.5. Fiziksel olarak ayrışan bazalt dokusu

Page 42: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

32

Şekil 4.6. Likenlerin bazalt dokusundaki gelişimi

4.2. Örnek 2.

Üzerinde Protoparmeliopsis muralis türü liken bulunan bazaltik kayaç

kökenli örnek Tarhunda Heykelinin 3m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil 4.7).

Likenler örnek yüzeyi yoğun biçimde kaplamıştır (%70+).

Page 43: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

33

Şekil 4.7. Örnek 2 ve yüzeyini kaplayan liken örtüsü

4.2.1. Mineraloji

İnce silt boyutuna (10-20µ) öğütülerek 5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-

ışını analizleri sonrasında örnekte baskın mineral Labradorit [(Ca,Na)(Si,Al)4O8]

olarak tanımlanan feldispat grubu mineraldir (Şekil 4.8). Söz konusu mineralin

dorukları yüksek kristallik nedeniyle sivridir. Ayrıca mineralin ayrışma göstergesi

olan sivri olmayan doruk ve taban değerlerinin yaygın olmaması albitte ayrışmanın

belirgin olmadığını ortaya koymaktadır. Bu veriler ışığında örneğin kimyasal

ayrışma düzeyinin düşük olduğu kabul edilmiştir (Deer ve ark. 2003). Buna karşın

örnekte x-ışını kırınım çalışmasında vavelit mineralinin oluştuğu saptanmıştır (Şekil

4.9). Vavelit mineralinin oluşum düzeyi düşük te olsa kimyasal ayrışmanın varlığını

ortaya koymaktadır (Arocena ve ark. 2006).

Page 44: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

34

Tev-2

83-1370 (C) - Labradorite - Ca0.65Na0.35(Al1.65Si2.35O8) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.17470 - b 12.87060 - c 7.10140 - alpha 93.461 - beta 116.086 - gamma 90.514 - BaseOperations: Background 1.000,1.000 | Smooth 0.100 | Background 1.000,1.000 | Strip kAlpha2 0.500 | ImportTev 2.numune Selim Kapur 08.04.2009 - File: Tev 2.numune Selim Kapur 08.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Start: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

2-Theta - Scale5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Labradorite Ca0.65Na0.35(Al1.65Si2.35O8)

Triklinik 8.1747 12.8706 7.1014 93.461 116.086 90.514

Şekil 4.8. Örnek 2’in X-ışını kırınım grafiği

Page 45: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

35

Şekil 4.9. Örnek 2’de saptanan vavelit minerali

Örnekteki kuvars varlığı önceki örnekte ki gibi rüzgar materyaliyle gelen

tozların içerisindeki kuvarsa bağlanmaktadır. Kapur ve ark. (1998), Sahra tozlarının

Seyhan havzasında yıl içerisinde Mart-Nisan ile Eylül-Ekim aylarında yoğun olarak

etkili olduğunu saptamışlardır. Bu bağlamda örneklerde saptanan kuvars bazalt

kayacından değil tozlardan kaynaklanmaktadır.

4.2.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskopisi analizleri sonrasında Örnek 2’nin kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

boyutunun ufalandığı saptanmıştır (Şekil 4.10). X-ışını kırınım analizlerinde de

birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu desteklemektedir (Şekil

4.8). Buna karşın yüzey alanı artan örnekte kimyasal süreçlerin oluştuğu vavelit

mineralinin varlığıyla ortaya konulmuştur. Örnekte, ayrıca ufalan parçacıklar

altındaki gözenekliliği yüksek yüzeyler liken köklerinin etkisinin göreceli olarak ileri

olduğunu ortaya koymaktadır (4.11, 4.12).

Page 46: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

36

Şekil 4.10. Fiziksel olarak ayrışan bazalt dokusu

Şekil 4.11. Yüksek gözeneklilik gelişimi

Page 47: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

37

Şekil 4.12. Likenlerin neden olduğu fiziksel bozunma

Likenlerin salgıladıkları zayıf asidik çözeltilerle (oksalik asit) bazik

reaksiyonlu bazalt kayacında (Çambel ve ark. 1994) kimyasal ayrışma başlamakta,

ileri ki aşamalarda da bazaltın ayrışan gözeneklerine yağmur suları girerek fiziksel ve

kimyasal ayrışmanın artmasına yol açmaktadır (Arnalds ve ark. 2007). Karatepe

bazaltlarında da aynı sürecin geçerli olduğu saptanmıştır.

4.3. Örnek 3.

Leptogium gelatinosum türü liken bulunan bazaltik kayaç kökenli örnek,

örnek 1’in yakınından, Tarhunda Heykelinin 5m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil

4.13). Likenler örnek yüzeyi orta yoğunlukta kaplamıştır (%50+).

Page 48: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

38

Şekil 4.13. Örnek 3 ve üzerini kaplayan likenler

4.3.1. Mineraloji

İnce silt boyutuna (10-20µ) öğütülerek 5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-

ışını analizleri sonrasında örnekte baskın mineraller piroksen (basit olarak

(Mg,Fe)SiO3 formülize edilebilen) olup alkali feldispat grubu minerallerdir (Şekil

4.14). Çambel ve ark (1994) ile Akça ve ark (2009) bölgedeki bazaltların piroksen

grubundan en çok ojiti ((Ca,Na)(Mg,Fe,Al)(Si,Al)2O6) içerdiğini saptamışlardır. Bu

bağlamda, çalışmada piroksen olarak tanımlanan mineralin ojit olma olasılığı çok

yüksektir. Söz konusu mineralin dorukları yüksek kristallik nedeniyle sivridir. Ayrıca

mineralin ayrışma sonucu olması beklenen yayılmış taban grafiksel görünümü

yoktur. Bu veriler ışığında örneğin ayrışma düzeyinin düşük olduğu kabul edilebilir

Page 49: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

39

(Deer ve ark. 2003).

Tev-3

83-0096 (C) - Pyroxene - (Mg0.976Fe0.024)(Ca0.999Mg0.008Fe0.020)(Si2O6) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Monoclinic - a 9.74850 - b 8.91790 - c 5.25660 - alpha 90.000 - beta 105.894 - g75-1436 (C) - Calcium Sodium Aluminum Silicate - Ca.85Na.14Al1.83Si2.16O8 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Tricl inic - a 8.18800 - b 12.88200 - c 14.19600 - alpha 93.370 - beta 116.040 - gOperations: Background 1.000,1.000 | Strip kAlpha2 0.500 | ImportTev 3.numune Selim Kapur 08.04.2009 - File: Tev 3.numune Selim Kapur 08.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Star t: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

100

200

300

400

2-Theta - Scale5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Kalsiyum Sodium

Aluminyum Silikat

Ca.85Na.14Al1.83Si2.16O8

Triklinik 8.18800 12.88200 14.19600 93.370 116.040 90.870

Piroksen (Mg0.976Fe0.024)(Ca0.999Mg0.008Fe0.020)(Si2O6)

Monoklinik 9.74850 8.91790 5.25660 90.000 105.894 90.000

Şekil 4.14. Örnek 3’ün X-ışını kırınım grafiği

4.3.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskopisi analizleri sonrasında, Örnek 3’ün kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

boyutunun küçüldüğü gözlemlenmiştir (Şekil 4.15). X-ışını kırınım analizlerinde de

Page 50: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

40

birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu desteklemektedir (Şekil

4.14). Örnekte ayrıca, hemen yüzey altındaki düşük gözeneklilik dağılımı, liken

köklerinin etkisinin düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Buna karşın düşük de olsa

kimyasal ayrışma Karatepe bazaltlarında saptanmıştır.

Şekil 4.15. Örnek 3’te fiziksel olarak ayrışan bazalt dokusu

Page 51: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

41

Şekil 4.16. Likenlerin neden olduğu gözenekliliğe yol açan fiziksel bozunmalar

4.4. Örnek 4.

Pysicia adscendens türü liken bulunan bazaltik kayaç kökenli örnek,

Tarhunda Heykelinin 3m kuzeydoğusundan alınmıştır (Şekil 4.17). Likenler örnek

yüzeyi yoğun biçimde kaplamıştır (%80+).

Page 52: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

42

Şekil 4.17. Örnek 4’ün likenle kaplı yüzeyi

4.4.1. Mineraloji

İnce silt boyutuna (10-20µ) öğütülerek 5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-

ışını analizleri sonrasında örnekte baskın mineraller diyopsit (ve feldispat grubu

labrodarit mineralleridir (Şekil 4.18). Söz konusu mineralin dorukları yüksek

kristallik nedeniyle sivridir. Ayrıca mineralin ayrışma sonucu olamsı beklenen

yayılmış taban grafiksel görünümü yoktur. Bu verilerr ışığında örneğin ayrışma

düzeyinin düşük olduğu kabul edilmiştir (Deer ve ark. 2003). Bununla birlikte diğer

benzer oluşumdan kaynaklanan bazalt parçacıklarındaki vavelit varlığı söz konusu

örnekte de kimyasal ayrışma sürecinin başladığını düşündürmektedir (Şekil 4.3, 4.4,

4.9).

Page 53: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

43

Tev-4

75-1092 (C) - Diopside - CaMgSi2O6 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Monoclinic - a 9.74100 - b 8.91900 - c 5.25700 - alpha 90.000 - beta 105.970 - gamma 90.000 - Base-centred - C2/c (15) 83-1370 (C) - Labrador ite - Ca0.65Na0.35(Al1.65Si2.35O8) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.17470 - b 12.87060 - c 7.10140 - alpha 93.461 - beta 116.086 - gamma 90.514 - BaseOperations: Background 1.000,1.000 | Strip kAlpha2 0.500 | ImportTev 4.numune Selim Kapur 08.04.2009 - File: Tev 4.numune Selim Kapur 08.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Start: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

100

200

300

400

500

600

2-Theta - Scale

5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı

formül a b c Alfa beta gama

Labradorit Ca0.65Na0.35(Al1.65Si

2.35O8)

Triklinik 8.17470 12.87060

7.10140 93.461 116.086 90.514

Diyopsit CaMgSi2O6 Monoklinik 9.74100 8.91900 5.25700 90.000 105.970 90.000

Şekil 4.18. Örnek 4’ün x-ışını grafiği

4.4.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 4’ün kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

boyutunun küçüldüğü gözlemlenmiştir (Şekil 4.19). X-ışını kırınım analizlerinde de

birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu desteklemektedir (Şekil

4.18). Örnekte ayrıca hemen yüzeyaltındaki gözenekliliği düşük yüzeyler liken

köklerinin etkisinin düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Örnekteki peteksi yapı

Page 54: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

44

ayrışmadan değil bazaltın hızlı soğuaması sonrasında oluşan gaz kaçaklarının neden

olduğu gözeneklikten kaynaklanmaktadır (Şekil 4.20). Deer ve ark. (2003) benzer

biçimde dünyanın çeşitli yerlerinde bazaltlar üzerindeki gözlemlerinde gözenekli

yapının bazaltın hızlı soğumasından kaynaklandığını belirtmişlerdir. Örnek 4’te

likenlerin etkinlikleri (talustan salınan organik bileşikler, Ascaso and Wierzchos,

1995) kayaçta bozunmalara neden olmuştur (Şekil 4.21).

Şekil 4.19. Örnek 4’teki kayacın mikroyapısı

Page 55: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

45

Şekil 4.20. Örnek 4’ün mikroyapısındaki peteksi doku

Şekil 4.21. Kayaçtakı fiziksel ayrışma görünümleri

Page 56: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

46

4.5. Örnek 5.

Coloplaca lactea türü liken bulunan bazaltik kayaç kökenli örnek Tarhunda

Heykelinin 4m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil 4.22). Likenler örnek yüzeyi orta

yoğunlukta kaplamıştır (%75+).

Şekil 4.22. Örnek 5’in likenle kaplı yüzeyi

4.5.1. Mineraloji

5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-ışını analizleri sonrasında örnekte baskın

mineraller forsterit ferroan (MgFe2SiO4) ve feldispat grubu labrodarit mineralleridir

(Şekil 4.23). Forsterit ferroan varlığı bazaltın yüksek sıcaklıkta yüzeye çıkıp

soğuduğunu göstermektedir (Dana ve Ford, 1958). Söz konusu minerallerin dorukları

yüksek kristallik nedeniyle sivridir. Ayrıca mineralin sivri doruklu ve dar tabanlı

kırınım grafiği vermesi örneğin ayrışma düzeyinin ileri olmadığını göstermektedir.

Bu veriler ışığında örneğin ayrışma düzeyinin düşük olduğu kabul edilmiştir (Deer

ve ark. 2003). Bununla birlikte 1ve 2 nol’u örneklerde saptanan vavelit mineralinin

(Şekil 4.3, 4.4, 4.9) Örnek 5’te olma olasılığı yüksektir çünkü benzer kayaç ve

Page 57: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

47

yerden alınmıştır. Sonuç olarak örneğin düşük de olsa kimyasal ayrışma etkisinde

kaldığı ileri sürülebilir.

Tev-5

87-0618 (C) - Forsterite ferroan - (Mg1.64Fe.35Ca.01)(Si.99Al.01)O4 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Orthorhombic - a 4.77100 - b 10.27400 - c 6.01100 - alpha 90.000 - beta 90.000 - gamma 83-1370 (C) - Labradorite - Ca0.65Na0.35(Al1.65Si2.35O8) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.17470 - b 12.87060 - c 7.10140 - alpha 93.461 - beta 116.086 - gamma 90.514 - BaseOperations: Background 1.000,1.000 | Smooth 0.100 | Smooth 0.100 | Smooth 0.100 | Smooth 0.100 | Smooth 0.100 | Background 1.000,1.000 | StTev 5.numune Selim Kapur 08.04.2009 - File: Tev 5.numune Selim Kapur 08.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Start: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

110

120

130

140

150

160

170

180

190

200

2-Theta - Scale5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Labradorit Ca0.65Na0.35(Al1.65Si2.35O8)

Triklinik 8.1747 12.8706 7.10140 93.461 116.086 90.514

Forsterite ferroan

(Mg1.64Fe.35Ca.01)(Si.99Al.01)O4

Ortorhombik

4.7710 10.2740 6.01100 90.000 90.000 90.000

Şekil 4.23. Örnek 5’in x-ışını grafiği

4.5.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 5’in kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

boyutunun küçüldüğü gözlemlenmiştir (Şekil 4.24, 4.25). X-ışını kırınım

analizlerinde de birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu

desteklemektedir (Şekil 4.23). Örnekte ayrıca hemen yüzeyaltındaki oval yapılar

Page 58: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

48

(Şekil 4.25) liken köklerinin etkisinin göreceli olarak yüksek olduğunu ortaya

koymaktadır. Ana dokudaki gözenekli yapı ayrışma nedeniyle değil 4 no’lu örneğe

benzer biçimde kayacın hızlı soğuması sonucu oluşan yapıya dayanmaktadır.

Şekil 4.24. Örnek 5’in ana dokusundaki gözenekler

Şekil 4.25. Likenlerin neden olduğu kimyasal ve fiziksel ayrışma

sonucu oluşan mikroyapı

Page 59: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

49

4.6. Örnek 6.

Collema polycarpon türü liken bulunan bazaltik kayaç kökenli örnek, 5 no’lu

örnek gibi Tarhunda Heykelinin 4m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil 4.26).

Likenler örnek yüzeyi orta yoğunlukta kaplamıştır (%50+).

Şekil 4.26. Örnek 6 ve likenle kaplı yüzeyi

4.6.1. Mineraloji

5-90 2(θ) açıları arasında yapılan X-ışını analizleri sonrasında örnekte baskın

mineraller forsterit ferroan ve feldispat grubu labrodarit mineralleridir (Şekil 4.27).

Forsterit varlığı bazaltın yüksek sıcaklıkta yüzeye çıkıp soğuduğunu göstermektedir

(Dana ve Ford, 1958). Söz konusu minerallerin dorukları yüksek kristallik nedeniyle

sivridir. Ayrıca mineralin dar tabanlı kırınım grafiği vermesi örneğin ayrışma

düzeyinin ileri olmadığını göstermektedir. Bu veriler ışığında örneğin ayrışma

Page 60: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

50

düzeyinin düşük olduğu kabul edilmiştir (Deer ve ark. 2003). Bununla birlikte tarama

elektron mikroskobisi görüntüleri örnekte likenlerin ayrışmaya etkisinin yüksek

olduğunu ortaya koymaktadır. Buna karşın söz konusu ayrışma birincil minerallari

çok etkili olmamıştır.

Tev-6

41-1370 (*) - Diopside - Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Monoclinic - a 9.732 - b 8.867 - c 5.2787 - alpha 90.000 - beta 105.92 - gamma 90.000 - Base-centred - C2/c (15) 83-1372 (C) - Labradorite - Ca0.68Na0.30(Al1.66Si2.34O8) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.15200 - b 12.83400 - c 7.07900 - alpha 93.490 - beta 116.130 - gamma 90.400 - BaseOperations: Background 1.000,1.000 | Strip kAlpha2 0.500 | ImportTev 6.numune Selim Kapur 09.04.2009 - File: Tev 6.numune Selim Kapur 09.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Start: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

100

200

300

400

500

2-Theta - Scale5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Labradorit Ca0.68Na0.30(Al1.66Si2.34O

8)

Triklinik 8.1520 12.8340 7.0790 93.49 116.13 90.40

Diopsit Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6

Monoklinik 9.732 8.867 5.2787 90.00 105.92 90.00

Şekil 4.27. Örnek 6’nın x-ışını grafiği

4.6.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 6’nın kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

Page 61: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

51

boyutunun küçüldüğü gözlemlenmiştir (Şekil 4.28). X-ışını kırınım analizlerinde de

birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu desteklemektedir (Şekil

4.27). Örnekte ayrıca hemen yüzeyaltındaki gözenekliliği düşük yüzeyler liken

köklerinin etkisinin düşük olduğunu ortaya koymaktadır. Ana dokudaki gözenekli

yapı, 4 ve 5 no’lu örneklerden düşük de olsa, ayrışma nedeniyle değil kayacın hızlı

soğuması sonucu oluşan yapıya dayanmaktadır. Sünger yapının dışındaki oval

oluşumlar (oyuk boşluklar) ve mikroçatlaklar ise örneğin liken etkisi altında

ayrıştığını düşündürmektedir (Şekil 4.29, 4.30).

Şekil 4.28. Örnek 6’ının ana dokusu

Page 62: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

52

Şekil 4.29. Ana dokudaki oval yapılar

Şekil 4.30. Ana dokudaki mikroçatlaklar

Page 63: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

53

4.7. Örnek 7.

Pyscia tenella türü liken bulunan bazaltik kayaç kökenli örnek Tarhunda

Heykelinin 3m güneydoğusundan alınmıştır (Şekil 4.31). Likenler örnek yüzeyi

yoğun olarak kaplamıştır (%90+). Örnekleme likenler yeşil aksama sahipken

yapılmıştır.

Şekil 4.31. Örnek 7 ve likenle kaplı yüzeyi

4.7.1. Mineraloji

Örnekte baskın mineral bazaltik kayaçlarda yaygın olan anortit ve

diopsittir (Şekil 4.32). Söz konusu minerallerin dorukları yüksek kristallik nedeniyle

sivridir. Ayrıca mineralin dar tabanlı kırınım grafiği vermesi örneğin ayrışma

düzeyinin ileri olmadığını göstermektedir. Bu veriler ışığında örneğin kimyasal

ayrışma düzeyinin düşük olduğu ileri sürülebilir (Deer ve ark. 2003). Buna karşın

ana dokudaki mikroçatlaklar kayaçta ayrışma sürecinin başladığını ortaya

koymaktadır.

Page 64: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

54

Tev-7

41-1370 (*) - Diopside - Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Monoclinic - a 9.732 - b 8.867 - c 5.2787 - alpha 90.000 - beta 105.92 - gamma 90.000 - Base-centred - C2/c (15) 41-1481 (I) - Anorthite, sodian, disordered - (Ca,Na)(Si,Al )4O8 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.1813 - b 12.8740 - c 7.0970 - alpha 93.378 - beta 115.968 - gamma 90.776 - PrimitiOperations: Background 1.000,1.000 | Strip kAlpha2 0.500 | ImportTev 7.numune Selim Kapur 09.04.2009 - File: Tev 7.numune Selim Kapur 09.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Start: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

100

200

300

400

500

600

2-Theta - Scale

5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Anorthit (Ca,Na)(Si,Al)4O8

Triklinik 8.1813 12.8740 7.0970 93.378 115.968

90.776

Diopsit Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6

Monoklinik 9.732 8.867 5.2787 90.000 105.92 90.000

Şekil 4.32. Örnek 7’inin x-ışını grafiği

4.7.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 7’nin kök altı

bölgesinde fiziksel ayrışmanın baskın olması nedeniyle kayaç parçacıklarının

boyutunun küçüldüğü gözlemlenmiştir (Şekil 4.34). X-ışını kırınım analizlerinde de

birincil mineralin baskınlığı ayrışmanın fiziksel olduğunu desteklemektedir (Şekil

4.32). Örnekte Örnek 4, 5 ve 6’da olduğu gibi peteksi doku olmaması (gözenekli)

örneğin yavaş soğuduğunu ortaya koymaktadır (Dane ve Ford, 1958). Örnekteki

mikroçatlaklar (Şekil 4.34) ve kimi oval boşluklar (Şekil 4.35) materyalin ayrışma

Page 65: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

55

sürecinde olduğunu ortaya koymaktadır. Benzer biçimde Antartika’da Wierzchos ve

Ascaso (1994) volkanik kayaçların likenler tarafından ayrıştırılırken mikroçatlak

yoğunluğunun ayrışma hızını arttırdığını saptamışlardır.

Şekil 4.33. Örnek 7’inin ana dokusu

Şekil 4.34. Örnek 7’de mikroçatlaklar

Page 66: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

56

Şekil 4.35. Örnek 7’de likenlerin neden olduğu oval oluşumlar

4.8. Örnek 8.

Likenlerin bazalt kayacına olan etkisini saptamak amacıyla tanık örnek olarak

kulalnılmak amacıyla liken içeriği en düşük olan ve önemli bir bölümü likenle kaplı

olmayan söz konusu örnek Tarhunda Heykelinin 3m güneydoğusundan alınmıştır

(Şekil 4.36).

Page 67: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

57

Şekil 4.36. Likensiz yüzeye sahip Örnek 8

4.8.1. Mineraloji

Diğer örneklere benzer biçimde, örnekte baskın mineral bazaltik kayaçlarda

yaygın olan labradorit ve diopsittir (Şekil 4.37). Söz konusu minerallerin dorukları

yüksek kristallik nedeniyle sivridir. Ayrıca ayrışma sonrası oluşan geniş tabanlı

mineral doruk yayılımı Örnek 8’de saptanamamıştır. Bu veriler ışığında örneğin

kimyasal ayrışma düzeyinin düşük olduğu kabul edilmiştir (Deer ve ark. 2003).

Page 68: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

58

Tev-8

41-1370 (*) - Diopside - Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6 - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Monocl inic - a 9.732 - b 8.867 - c 5.2787 - alpha 90.000 - beta 105.92 - gamma 90.000 - Base-centred - C2/c (15) 83-1372 (C) - Labradorite - Ca0.68Na0.30(Al1.66Si2.34O8) - Y: 50.00 % - d x by: 1. - WL: 1.5406 - Triclinic - a 8.15200 - b 12.83400 - c 7.07900 - alpha 93.490 - beta 116.130 - gamma 90.400 - BaseOperations: Strip kAlpha2 0.000 | Strip kAlpha2 0.500 | Background 1.000,1.000 | ImportTev 8.numune Selim Kapur 09.04.2009 - File: Tev 8.numune Selim Kapur 09.04.2009.raw - Type: 2Th/Th locked - Star t: 5.000 ° - End: 89.990 ° - Step: 0.030 ° - Step time: 1. s - Temp.: 25 °C (Room)

Lin

(Cou

nts)

0

100

200

300

2-Theta - Scale5 10 20 30 40 50 60 70 80 90

Bileşiğin

Kristal Sistemi

Birim Hücre Parametreleri İsmi Kapalı formül

a b c Alfa beta gama

Labradorit

Ca0.68Na0.30(Al1.66Si2.34O8)

Triklinik 8.15200

12.8340

7.0790

93.490

116.130

90.400

Diopsit Ca(Mg,Al)(Si,Al)2O6 Monoklinik 9.732 8.867 5.2787

90.00 105.92 90.000

Şekil 4.37. Örnek 8’in x-ışını grafiği

4.8.2. Mikromorfoloji

Tarama elektron mikroskobisi analizleri sonrasında Örnek 8’nin ana yapısının

diğer örneklerden farklı olduğu saptanmıştır (Şekil 4.38). Örnekte boyutu küçülmüş

parçacık yoğunluğu diğer örneklerden daha azdır (Şekil 4.39).

Page 69: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

59

Şekil 4.38. Örnek 8’in ana dokusu

Şekil 4.39. Göreceli olarak daha düşük gözenekli yapı

Page 70: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

60

4.9. Organik Madde ve Azot İçerikleri

Örneklerin biriktirdiği organik maddenin saptanması amacıyla yapılan

organik madde analizinde en yüksek birikim 2 ve 4 nol’u örnek altında

gerçekleşmiştir (Çizelge 4.2). Organik madde ile birlikte anılan örneklerin azot

düezyi de diğer örneklerden yüksek saptanmıştır. Örneklerdeki 1 ve üzerindeki

organik madde birikimi bölge toprak değerlerine yakındır (Schlichting, 1995). Bu

kayaçlarda kimyasal ayrışmanın göreceli olarak ileri düzeyde olmamasına karşın

likenlerin etkin biçimde kayaç üzerinde organik madde biriktirmiş olduğunu ortaya

koyması açısından önemlidir. Bu da likenlerin yüksek bitkiler kadar organik madde

oluşturmada etkinliklerini ortaya koymuştur. Ayrıca göreceli olsa da azot varlığı

diğer canlılara yaşam ortamı sağlamasına olanak sağlamaktadır.

Organik madde ayrıca likenlerin ayrıştırdığı bölgelerde kayaçta dha

yüksek miktarda su tutulmasını sağlayacağından ayrışmayı destekleyecek ortam

yaratmaktadır. Karatepe-Aslantaş Müzesinde bu nedenle arkeolojik eserlerin nem ve

yağış almasını önlemek liken gelişimini engelleyecektir. Sonuçta eserlerde ayrışma

düzeyi azalarak gelecek nesillere ulaşması sağlanmış olacaktır.

Page 71: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

4. ARAŞTIRMA BULGULARI _____Tebhide ÇAKAR

61

Çizelge 4.2. Örneklerin organik madde ve azot içerikleri

Örnek No Organik C Org.Mad. (%) % N

1 0,35 0,61 0,08

2 1,12 1,94 0,07

3 0,90 1,56 0,06

4 1,22 2,10 0,12

5 0,34 0,59 0,05

6 0,39 0,68 0,05

7 0.42 0.72 0,05

8 - - -

Page 72: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

5. SONUÇLAR__________________ Tebhide ÇAKAR

62

5. SONUÇLAR

1. Liken örtüsünün günümüzden iki bin yıl öncesine dayanan Hitit

yerleşimiyle başlayan Karatepe-Aslantaş Milli Parkındaki arkeolojik eserlerdeki

ayrışmaya olan etkisi mineralojik, mikromorfolojik ve kimyasal yöntemlerin

kullanıldığı arkeometrik yaklaşımla saptanmıştır.

2. Mineralojik analizler sonrasında bazalt kayaçlarında yüzeysel olarak

kimyasal ayrışmadan çok liken köklerinin fiziksel ayrışmaya etkin olduğunu ortaya

konmuştur. Likenlerin bölge toprak değerlerine yakın düzeyde organik madde ve

azot biriktirmesi bazaltlar üzerinde diğer bitkilerin gelişimine olanak sağlaması

açısından önem taşımaktadır.

3. Mikromorfolojik incelemeler sonrasında liken köklerinin ilk bir kaç

mikrondan sonra bazalt ana yapısına etkisi olmadığı saptanmıştır. Bununla Arocena

ve ark (2006)’da Şanlıurfa’daki bazaltlar üzerinde saptadıklarına benzer biçimde

Örneklerde vavelit minerali saptanmıştır. İkincil bir oluşum olan vavelit minerali

Karatepe-Aslantaş Milli Parkında yer alan arkeolojik eserlerde yoğun orman

dokusundan dolayı ortamın nemli olmasıyla gelişen likenlerin kimyasal ayrışmaya

neden olduklarını ortaya koymuştur. Likenlerin etkinliğinin azaldığı yüzeyden birkaç

mikron sonrasındaki kayaç örneklerinde bazaltların oluşumlarındaki fiziksel ve

mineralojik yapıyı korudukları saptanmıştır.

4. Mikromorfolojik ve mineralojik analizler Karatepe’de yer alan bazaltlar

üzerinde gelişen çeşitli liken türleri arasında ayrışma yönünden farklılık yaratmadığı

saptanmıştır. Bununla birlikte 2 ve 4 nol’u örneklerdeki Pysicia adscendens ve

Protoparmeliopsis muralis’in türlerinin organik madde birikiminin daha yükek

olduğu saptanmıştır. Bu büyük bir olasıkla söz konusu likenlerin organik kalıntı

üretiminin daha yüksek olmasına bağlanabilir. Ancak organik madde arttıkça su

tutumunun artacağı, sonuçta ayrışmanın bu liken türlerinde göreceli olarak daha ileri

olabileceği düşünülebilir.

5. Akdeniz iklimi etkisinde olan Karatepe-Aslantaş Milli Parkı’nda likenlerin

bazaltan üretilmiş arkeoleojik eserleri günümüz için ileri düzeyde etkilemediği ortaya

konulmuştur. Buna karşın eserlerin nemden, yağışlardan ve uç sıcaklıklardan

Page 73: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

5. SONUÇLAR__________________ Tebhide ÇAKAR

63

korunması (donma ve ısınma) eserlerin sonraki nesillere sağlıklı olarak kalması

açısından önem taşımaktadır.

Page 74: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

64

KAYNAKLAR

AKÇA, E., AROCENA, J., KELLİNG, G., NAGANO, T., DEGRYSE, P.,

POBLOME, J., ÇAMBEL, H., BUYUK, G., TÜMAY, T., and KAPUR,

S. 2009. Firing Temperatures and Raw Material Sources of Ancient Hittite

Ceramics of Asia Minor. Trans. Ind. Ceram. Soc., 68 (1) 35-40.

ARNALDS, O., ÓSKARSSON, H., BARTOLİ, F., BUURMAN, P., STOOPS, G

AND GARCÍA-RODEJA, E. 2007. Soils of Volcanic Regions in Europe.

Springer. 438 P.

AROCENA, J. M. SIDDIQUE, T., THRING, R.W., KAPUR, S., 2007.

Investigation of lichens using molecular techniques and associated mineral

accumulations on a basaltic flow in a Mediterranean environment. Catena 70,

Issue 3, 356-365.

ASAN, A., 1993. Toprak Oluşumunda Biyolojik Faktörler. Ekoloji Çevre Dergisi 2

(8): 36-38.

ASCASO, C., and WİERZCHOS, J. 1995. Structural aspects of the lichen-rock

interface using back scattered electron imaging. Botanica Acta 107(4):

251–256.

CANGİR, C., BOYRAZ, D., 2006. Jeoloji. ISBN 9944-5195-0-2, Tekirdağ,169-

170.

ÇAMBEL, H., KAPUR, S., KARAMAN, C., AKÇA, E., KELLİNG, G.,

ŞENOL, M., YEĞİNGİL, Z., and YAMAN, S., 1994. Source

Determination of the Late Hittite Basalt at Karatepe-Arslantaş and

Domuztepe. The Proceedings of the 29th Int. Symp. on Archaeometry.

Ankara. 9-14 May 1994. (A. M. Özer, Ş. Demirci and G.D. Summers eds).

TUBİTAK. pp 575-584.

ÇAMBEL, H. 1998. Corpus of Hieroglyphic Luwian Inscriptions: Vol 2. Karatepe-

Aslantaş. Walter de Gruyter & Co. ISBN / EAN: 3110148706. 99 S.

ÇOBANOĞLU, G.,2005.Likenlerin Potansiyel Kullanımlarına Tarihsel Bakıs ve

Türk Tıp Tarihinde Likenler. Türk Liken Topluluğu Bülteni, 1 (Temmuz): 14-

16.

Page 75: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

65

DANA, E.S. & FORD, W.E., 1958. A Textbook of Mineralogy. 4th edition. John

Wiley and Sons, New York.

DEER, W.A., HOWIE R.A., ZUSSMAN, J., 2003. Rock-Formıng Mınerals 2nd

edition. The Geological Society, London, 758 P.

DEL MONTE, M., SABBIONI, C., ZAPPIA, G., 1987. The origin of calcium

oxalates on historical buildings, monuments and natural outcrops. Science of

The Total Environment, Volume 67, Issue 1, November 1987, Pages 17-39

FITZPATRICK, E.A., 1993. Soil Microscopy and Micromorphology. John Wiley

& Sons, Chichester, 304 P.

GEZGİNCİ, D., ERDEM, F.& ÇOBANOĞLU G,2006. Karada ve Suda

Likenlerle Beslenen Omurgalı ve Omurgasızlar. Türk Liken Topluluğu Bülteni,

(Temmuz) Sayı 3: 13- 16

GÖKMEN, B., ÇAKAR, S. & ÇOBANOĞLU, G, 2007. İstanbul’un Tarihi

Eserlerinden Liken Kayıtları (I)-Eminönü İlçesinde Bazı Tarihi Eserler

Üzerindeki Likenler Türk Liken Topluluğu Bülteni, (Ocak) Sayı 4: 11- 14.

GUGLIELMIN, M., et al., 2005. Biotic and Abiotic Processes on Granite

Weathering Landforms in a Cryotic Environment, Northern Victoria Land,

Antarctica. Permafrost and Periglac. Process. 16: 69–85.

GÜNER, H., AYSEL, V., SUKATAR, A., 1992. Tohumsuz Bitkiler Sistematiği II

(Mantarlar ve Likenler). Ege Üniversitesi Basımevi, Bornova-İzmir, V. Baskı,

II. Cilt, No. 138, 139-142.

GÜVENÇ, Ş., ÖZTÜRK, Ş., 1997. Adana ve Hatay İllerine ait bazı liken türleri.

OT Sistematik Botanik Dergisi 4(1), 43-48.

______, ÖZTÜRK, Ş., 2004. Lichen records from the alpine region of Uludağ

(Olympus) mountain in Bursa–Turkey. Turk J. Bot 28: 299–306.

______, ÖZTÜRK, Ş., AYDIN, S., 2006. Contributions to lichen flora of

Kastamonu and Sinop Provices in Turkey. Nova Hedwigia, 83, (1-2), pp.67-98.

HALICI, M.G., 2004. Erciyes Dağı Liken Florası Üzerine Sistematik Araştırmalar.

Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Kayseri; I-

XVI.

______, 2005. Çanta Tekniği (Bags Technique) Kullanılarak Liken ve

Page 76: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

66

Karayosunlarında Ağır metal Birikiminin Ölçülmesi. Türk Liken Topluluğu

Bülteni, Sayı 1, s. 9.

______, 2007. Sarımsaklı Barajı (Kayseri) Likenleri. Türk LikenTopluluğu

Bülteni, 4, 3-5.

______, AKSOY, A., 2006. Saxicolous and Terricolous lichens of Şirvan

Mountain(Pınarbaşı, Kayseri). Turk J Bot, 30, 477-481.

______, AKSOY, A., 2006. Some lichen records from Muğla province. OT

Sistematik Botanik Dergisi, 13, 2,195-198.

______,, AKSOY, A., KOCAKAYA, M., 2007. Some Lichens from Gaziantep,

Kahramanmaraş, Kırşehir and Yozgat Provinces (Turkey). Turk J Bot, 31,

161-170.

______, DUMAN-CANSARAN, D., 2008. A new Record for Asia: Abrothallus

tulasnei M. Cole & D. Hawksw. (Dothideomycetes, Ascomycota) from

Turkey. Turk J Bot, 32, 325-328.

______ &GÜVENÇ, Ş., 2008. Lichens from the Mediterranean phytogeographical

region of Turkey. Cryptogamie, Mycologie, 29(1), 95-106.

______, JOHN, V., AKSOY, A. (2005). Lichens of Erciyes Mountain (Kayseri, Turkey). -Fl. Medit, 15, 567-580.

______, KOCAKAYA, M., 2009.Denizli İli İçin İlave Liken ve Likenikol

Fungus Kayıtları. Türk Liken Topluluğu Bülteni, Sayı 7: 3-5.

HUNECK, S., 1999. The significanse of Lichens and Their metabolites.

Naturwissenschaften 86: 559-570.

JACKSON, M.L., 1979. Soil Chemical Analysis. Adv. Course. Dept.of Soil

Sci.Mad., Wisconsin, 247.

KAPUR. S., SAYDAM, C., AKÇA, E., CAVUSGİL, V.S., KARAMAN, C.,

ATALAY, I., OZSOY, T. 1998. Carbonate pools in soils of the

Mediterranean: a case study from Anatolia. In: Global Climate Change and

Pedogenic Carbonates, Lal R, Kimble JM, Stewart BA (eds). Lewis

Publishers: New York; 187–212.

KÜÇÜKKAYA, A.G., 2004. Taşların Bozulma Nedenleri Ve Koruma Yöntemleri.

Birsen Yayınevi, İstanbul,163.

Page 77: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

67

LAMAS, B. P., BREA, M. T. R., HERMO, B. M. S., 1995. Colonization by

lichens of granite churches in Galicia (northwest Spain). Science of The Total

Environment, Volume 167, Issues 1-3, 1 May 1995, Pages 343-351

NOACK, Y., COLIN, F., NAHON, D., DELVIGNE, J. AND MICHAUX, L.,

1993. Secondary-mineral formation during natural weathering of pyroxene;

review and thermodynamic approach. American Journal of Science, 293, 111-

134.

ORAN, S., 2006. Liken Maddeleri (I). Liken Maddelerinin Liken Yaşamındaki

Önemi. TLT Bülteni, 3: 8-11.

______, 2007. Liken Maddeleri (II). Likenlerin Tıbbi ve Ekonomik Önemi. TLT

Bülteni, 4: 15-18

______, ÖZTÜRK, Ş., 2006. Lichens of Gemlik, İznik, Mudanya and Orhangazi

Districts in Bursa Province (Turkey). Tr. J of Botany, 30, 231-250.

ÖZDEMİR, A.&ÖZTÜRK, Ş., 1992. Gemlik-Mudanya Sahil Şeridi Likenleri.

Doğa-Tr J of Botany, 16,247-251.

ÖZTÜRK, Ş., 1995. Yüzyılların Çevrecisi Likenler. Bilim ve Teknik Mart, 74-76.

______, 1997. Armutlu-Gemlik(Bursa) Kıyı Şeridi Likenleri Üzerinde Taksonomik

Çalışmalar. Ot Sistematik Botanik Dergisi,4,87-96.

______, GÜVENÇ, Ş., 2003. Lichens from the western part of the Black Sea

region of Turkey. Acta Botanica Hungarica 45(1), pp,167–180.

______, GÜVENÇ, Ş. And AYDIN, S., 2005. Floristic Lichens Records from

Isparta and Burdur Provinces. Tr. J of Botany, 29, 243-250 .

ÖZYAR, A., 2006. Karatepe Tanrıları. Atlas, Şubat 2006, sayı 155.

PAKSOY, S., 2000. Domuztepe’de (Karatepe) Bulunan Geç Hitit Dönemi

Topraklarının Fiziksel, Kimyasal ve Minerolojik Özellikleri.Yüksek Lisans

Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Adana

SCHLICHTING, E. 1995. Çukurova Bölgesi Toprakları. Ç.Ü.Z.F. Yardımcı Ders

Kitabı No.26. 171 S.

SPARKS D.L. 1996. Methods of Soil Analysis, Part 3, Chemical Methods. SSSA

Book Series 5, Am. Soc. of Agronomy and Soil Sci. Soc of America,

Madison, WI.

Page 78: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

68

STALİOS, A.D., DELAVİGNETTE, P.,AND DE BATİST, R., 1988.

Transmission electron microscopy observation of crystal defects in a natural

diopside mineral. Physica Status Solidi (a), 107 (2), 759 – 767.

TÜRK, A., JOHN, V., 2005. Uşak İlinden Liken Kayıtları. TLT Bülteni, 1, 13-14.

______, CANDAN, M, 2008. Muğla Köyceğiz ve Çevresinden Bazı Liken

Kayıtları. Türk Liken Topluluğu Bülteni, Sayı 5-6, 3-5.

T.C. Kültür Varlıkları ve Müzeler Müdürlüğü, 2008.

http://kvmgm.kultur.gov.tr/BelgeGoster.aspx?F6E10F8892433CFF060F3652

013265D603AF9B2EB444176E

YILDIZ, A., JOHN, V. and YURDAKUL, E., 2002. Lichens from the Çangal

Mountains (Sinop, Turkey). Cryptogamie Mycologie, 23(1), 81-88.

YÜKSEL, M., 2005. Konu:2 Toprak Oluşumu ve Önemi.

http://www.scribd.com/doc/15758162/02TOPRAK-OLUUMU-ve-

ONEM-MY-28112005 , s. 14.

WİERZCHOS, J., and ASCASO, C., 1994. Application of backscattered

electron imaging to the study of the lichen–rock interface. Journal of

Microscopy 175: 54–59.

Page 79: ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ …ADANA, 2009 ÇUKUROVA ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ LİKENLERİN KARATEPE ASLANTAŞ AÇIK HAVA MÜZESİ BAZALTİK KAYAÇ

69

ÖZGEÇMİŞ 1973 Siverek Şanlıurfa doğumluyum. İlk ve orta öğrenimimi Adana’da, yüksek

öğrenimimi 1998 Kayseri’de Erciyes Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Biyoloji

bölümünde tamamladım.

1999- 2001 yılları arası Kayseri’de, 2001 yılından itibaren Adana’da sınıf

öğretmenliği yapmaktayım.

2006 yılında Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Arkeometri Anabilim

dalında yüksek lisans eğitimime başladım.