Üstün dökmen - küçük Şeyler

8/14/2019 stn Dkmen - Kk eyler

1/180

www.webturkiyeforum.com


Kkeyler

Prof. Dr. stn Dkmen

SSTEM YAYINCILIK


2/180


Sistem Yaynclk: 452 Kiisel Geliim Dizisi

KKEYLER Prof. Dr. stn Dkmen

Yayna hazrlayan: Seda Toksoy

Bu kitabn btn yayn haklarSistem Yaynclk A..'ye aittir.

Yaynevimizden yazl izin alnmadan ksmen veya tamamen alnt yaplamaz,

hibirekilde kopya edilemez, oaltlamaz ve yaynIanamaz.

Birinci Basm: Aralk 2004/stanbul - 60.000 adet

Tk. No: 975-322-351-X Cilt 1: 975-322-352-8

Dizgi: Ebru ner

Bask - Cilt: Kurti Matbaaclk

0 (212) 613 68 94 (pbx)

Yayn ve Datm: SSTEM YAYINCILIK VE MAT. SAN. TC. A..

Tnel, Nergis Sokak, Sistem Apartman, No: 4 34430 Beyolu/stanbul

Tel: (212) 293 8372 - pbx Faks: (212) 245 6614

E-posta: sistem .@. sistem. com, tr

web: http://www.sistem.com.tr

SSTEM YAYINCILIK BAY VE KTABEVLER

ZMR : Sistem Kitabevi, 859 Sok. No: 5/A Konak/ZMRTel: (232) 446 2729-pbx Faks: (232) 446 7567

BODRUM : Sistem Kitabevi, kuyular Cad. No: 3 Azmakba / BODRUM

Tel: (252) 313 1167 - 316 4304

ANKARA : Bilim Sanat Konur Sok. No: 11/A Kzlay/ANKARA


3/180


Tel/Faks: (312) 418 75 22

Kkeyler

Prof. Dr. stn Dkmen

SSTEM YAYINCILIK


4/180


NDEKLERNSZ: KTAP ZERNE

1. KKEYLER ZERNE BR YK: K DOST, BRKU

2. KKEYLERN NEM

Yaamda Kkeyler

nsan likilerinde Kkeyler

Kadnlarn Empatik Becerileri Niin Gelimi?

Kkeylere Dikkat renilebilir

inliler Birbirine Benzer mi?

Mutlu Olmak renilebilen Birey mi?

Kkeylere nem Vermek Her Zaman Mutluluk Getirir mi?

3. KTABIN KAPAINDAK KKEYLER

Midye Kabuklar zerine Biriir

4. YAAMINIZDAK ENSTANTANELER YAKALAMAK:KKEYLERDEN BYK MUTLULUKLAR RETMEK

Rezalet mi Nezaket mi; Felaket mi Zarafet mi?

Yaamnzdaki Enstantaneleri Yakalamak

5. MUTLU OLMAK POLYANNACILIK MI?

6. NSAN EVRENN MERKEZNDE M?

7. TEK--BLMEZLK/BEN-MERKEZCLK

Ben-Merkezci Davranlara rnekler

Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Gre?Zihinsel Ben-Merkezcilik

Duygusal Ben-Merkezcilik


5/180


8. KENDN BLMEZLK (ROL TUTSAKLII)

9. DEERLERE UYMADA HATA

Deerler

Deerlere Uymada Hata

Birinci Hata: Ortama Gre Deerlere Uymak

kinci Hata: Keyfimize Gre Davranmak

nc Hata: Karmzdaki Kiiye Gre Deerlere Uymak

nsanlarn Onurlan Eittir

Ekmek mi nsan m?

10. ELKLERMZ, KLEMLERMZ

eliki, kilem

Buzun inde Ate Var m?

kilemlerde Sklmak Bir Tr eliki mi?

elikilerimize Birka rnek

ModaKiisel Deerimiz

Gurur Duyma/Duymama ve Babalar

Ana Babalar ve ocuklar Arasnda Bir Benzerlik

tekini kileme Sokmak

kilemlerimiz ve ki Mantk

11. YZDE YZ HAKLI OLUNUR MU?

Hi Yzde Yz Hakl Oldunuz mu?

Annem mi Haklyd Babam m?

"Kabul Et Hakszsn!"

Kissinger Siyaseti, Hitler'in Vagonu


6/180


ocuunuz Yalan Sylerse

Futbolda Bir Ac An

Trafik Canavar Tamamen Canavar m?

Mafyaya Destek Olmuluunuz Var mdr?

Toparlama

12. "HEMOFR MEHELL, HEM BE KURU" (VEYA

"YZ ALTIN SENDROMU")Diyelim Anahtarnz Unuttunuz

Diyelim rencisiniz

Diyelim Biryerinde alyorsunuz

Diyelim Evlisiniz

Evlilik Yldnmlerini Unutan Erkekler

13. KUSURSUZLUU ARAMANIN BEDEL

14. MARFET LTFATA TBDR

Bilime, Sanata, Spora ltifat

Arazi Olmaya Deil, Araziye ltifat Etmeli

Yanlltifat, Yanl Beceri ("Benim olan pek zeki... ")

Ailede ltifat/-szlk

yerinde ltifat/-szlk

Tarihten Bugne ltifat/-szlk

Az ltifat, Az Marifet, vgden Kanma, Eletiriye Rabeti

Labirentteki Fareye ltifat

Labirentlerden karma Yolu

ocuklara ekil VermekMaslow'un Trke'si


7/180


15. CEZA, DL, GERBLDRM, YAPTIRIM

Ceza Tuhaftr, Komiktir

Cezann Gszl

ocua Dayak Ahlak D m?

Ceza ve dl Yerine Geribildirim

dln Sakncalar

16. KKAA'IN ETM

17. MOLA: TAMAMEN DURMAMAKN DURMAK

Genel fke Kontrolnde Mola

ocuklara Mola

Ailemizde Bir Mola Uygulamas

18. KADININ DEER, BAMSI BEYREK'N EREF

Kadn--Erkek Eitlii

Bams Beyrek Masal

Annemin Deeri Babam

n erefi19. SNERJ

mecede Sinerji

Doada, Nesnelerde, Sandalyede Sinerji

Evlilikte Sinerji

yerinde Sinerji

20. YILDIRMA (MOBBNG), YER FOBS, KURUMDEPRESYONU

21. HOB TERAP

SONSZ


8/180


Kkeyler


9/180


NSZ:KTAP ZERNE

Bir sredir televizyonda "Kkeyler" adl bir programyapyorum. Elinizdeki kitap, bu programdaki baz

konular

n geniletilmesiyle ve yeni konular

neklenmesiyle olutu. Kitabn erevesi, insan ilikileri,iletiim hatalar, yaama sevinci, ocuklarla iletiim,elerle iletiim, rollerimiz, kadn--erkek eitlii...

Bugne kadar akademik kitaplarn yan sra, ksmenakademik, ksmen popler saylabilecek iki psikolojikitab yazdm. Bunlar "letiim atmalar ve Empati" ve"Varolmak, Gelimek, Uzlamak"* adlarn tayor. Bukitaplarda, akademik erevede, bilindik bilgilerin yansra, yeni saylabilecek baz grlerime/iddialarma yerverdim. Bunlar, daha ok meslektalarma, psikoloji ve

psikolojik danmanlk rencilerine ynelikti. Fakatbunun yan sra bu iki kitapta, meslei psikolojiolmayanlara da ynelmeye altm. Buna ramen, alan

psikoloji--eitim olmayanlara bu iki kitap, zelliklebirincisi biraz teknik geldi galiba. Baz okuyucularm,kendileri iin "daha rahat anlalr" bir kitap istediler.Elinizdeki kitapta bu neriye uymaya altm. Arada yenieyler sylesem bile, byk lde teknik olmayan bir dilkullanacam.

Kitapta, sz edilen konularla ilgili tm teknik bilgilere,btn kuramsal grlere yer verilmeyecek. Temelkonulara, zellikle toplumun ihtiyac olduunu


10/180


dndm ve seminerlerimde izleyenlerinetkilendiklerini gzlediim konulara yer verilecektir.

Pek ok kii televizyondaki "Kkeyler" adlprogrammz izledi, beendi. imdi iimde bir endie var.Kitap ne kadar akc ve anlalr da olsa, yine de ekrandakikadar keyif verici olmayabilir. Kitap ve televizyon farkl

eyler. Televizyon renkli, ama kitap da gerekli.Televizyonda paylaamadm, tartamadm konularkitapta ele almaya alacam. Ayrca kitap okumaktanvazgemi, sadece seyrederek veya kitaplar kasettendinleyerek renen bir topluma dnmemizden de endieediyorum. Bu endieleri okuyucularmla paylamakistedim.

Kkeyler program lkemizde, kiileraras iletiimkonusunda, aile rehberlii konusunda, belki bir anlamdakoruyucu hekimlik konusunda, ortaya kan srecinhalkalarndan birisi. Bu srecin pek ok halkas var vehepsi de nemli. Belki ilk halka Selim Srr Tarcan.isve'te incelemeler yapan Tarcan, yurda dnnde bulkedeki spor eitimiyle, insan ilikileriyle ilgili konferansvermi. Birka izleyici gelmi. Ertesi hafta "Selim SrrFltle sve Havalar alacak" diye iln vermi, bu sefersalon dolmu. O da biraz flt alm, sonra sve'ianlatm. Bir baka nemli halka belki u: ocukluumdahaftada bir gn be dakika kadar radyoda birisi konuur,ocuklarn nasl yetitirilmeleri gerektiini anlatrd.Konuma bitince spiker "Eitimci Orhan apl'y

dinlediniz" derdi. Aklmda byle kalm. Sonra giderekyeni isimler kt ortaya. Bu alanda ok nemli bir halkayProf. Dr. Atalay Yrkolu hocamzn, TRT'de yapt ve


11/180


sunduu "Hata Kimde?" adl bir program oluturdu.ocuklarn yetitirilmesinde dikkat edilmesi gerekennoktalan vurguluyordu bu program. (Btn bu

byklerimizi rahmetle ve sevgiyle anyorum; zellikletanma onuruna eritiim Yrkolu hocamza,yazdklaryla -ok deerli kitaplar var-, anlattklaryla vetedavi ettikleriyle lkemize olan katklarndan tr

kranlarm sunuyorum.) Sonra Doan Ccelolu -benimDoan Aabeyim-, ailelerle, ocuklarla ilgili programlaryapt; ok izlendi. Sonra benim yazdm ve sunduumKkeyler yaymland TRT'de. Yurt iinde ve dnda

byk bir izlenme oran yakalad bu dizi. Sanrm oketkili oldu. O kadar ki, tpatp taklitleri kt; krmzkoltuuyla, dekoruyla, ske-leriyle benzerleri yapld. (Buolayn sevindirici olduunu, bu tarzda programlaryaplmasnn, toplumun konuya ilgisinden kaynaklandndnyorum. Kkeylerin benzerlerinin daha yaygn

birekilde ekranlarda grlmesini dilerim.)

Elinizdeki kitaba televizyondaki program ilham verdi. Buyzden dostlarma teekkr etmek istiyorum. Kkeyler'in ynetmen ve yapmclar olan Sayn Muhammedimek'e, Muzaffer Evci'ye, Erol Evci'ye ve ErolYazc'ya, ayrca eine "Hocamla bir program yapsana"diyerek konuyu bizlerin gndemine getiren Dr. Esin Uakimek'e teekkr etmek isterim.

Benim aklamalarm arasna serpitirilmi kktiyatrolar (skeler) Kkeyler'e byk renk katt. Bu

skelerin konularn ben belirledim, bazlarn yazdm,bazlarn deerli senarist arkadalarm, rnein TurgayYldz, Zehra elenk yazdlar. Deerli tiyatro sanats


12/180


arkadalarm Skn Istan, Serhat Mustafa Kl (Serji),Rza Karaaal, Elvan Karahasanolu, Ahmet Bacnolu,Sezin Akbaoullar ve Derya Keyfe teekkr etmekistiyorum. (Ara ara bazlar ekibimizden ayrlp stanbul'agittiler; zldm.) Ve yine her zamanki gibi anneme,

babama, retmenlerime, yurt iindeki ve dndaki btnizleyicilerime, lkeme ve dnyaya teekkr etmek

istiyorum.Erdoan Yenice kardeim "Hocam bizi de unutma" dedi.Sistem Yayncla, ermin Yenice'ye teekkr etmekistiyorum.

Ve son olarak, adetten deil ama kendime de teekkretmek istiyorum. Hani el-gn yannda hatrm kalmasndiye.

* Sistem Yaynclk


13/180


1KKEYLER

ZERNEBR YK: K DOST,

BR KUKitaba bir ykyle balamak istiyorum. Bu yky benyazdm. ykm, yle kssadan hisseli olsun istedim.Kelile ve Dimne'dekilere benzesin, Mevlna'nn yklerigibi birey olsun istedim. Olaya doudan, dorudan

bakmaya altm.

ykm imdilik yeni. Eer yllar sonra anlatlrsa mutlaka,"Bir zamanlar... " diye balayacaklar. Madem fiyle,eskitilmi tahtalar gibi, ykm imdiden eskiterek

balayalm sze:

Bir zamanlar bir lkede iki arkada varm. Bunlar pekhaylazm, stelik srekli gevezelik ederlermi.evrelerindeki bykler bunlara o kadar ok "Evladm az

ve z konuun" demiler ki, sonunda adlan Az ve zkalm.


14/180


Az, ok haylazm; z de haylazm ama, iyi--ktucundan kenarndan okurmu. Eski Yunan'dan, EskiRoma'dan, Eski Trk'ten kitaplar okurmu z. Aisopos'u

bile tanrm. (Yz yze grmemiler ama kalptentanm, o ksa, kambur, kekeme, ama tatl dilli Aisoposustayla.)

Neyse laf

uzatmayal

m, Az ile z gnlerden bir gn ktilere bulamlar, kt adamlarla dalamlar. Ve bir gnolanlar olmu. Haydutlar Az'n ve z'n gzlerini

balayp karmlar. yle az teye deil; bir aracabindirip gnlerce uzaktaki bir yere gtrmler. Tatan birodaya kapatmlar. Odann duvarnda ufak bir pencerevarm. Demirli. Bu pencereden baknca yalnzca gkyzgzkyormu.

Gnlerdir gzleri bal yolculuk eden Az ile z okyorgun dmler ve nerede bulunduklar konusunda enkk bir bilgileri yokmu. Haydutlar iki arkada taodaya koyduklarnda gzlerini amlar.

z hemen uyumu. Az ne olur ne olmaz diye uyumadanbeklemi. Bir sre sonra z uyanm ve Az'a "Benuyurken ne oldu?" diye sormu. Az, hibirey olmadnsylemi. z "Hibirey duymadn m, grmedin mi?"demi. Az, "Hayr, sadece pencereye bir ku kondu"demi. z heyecanla "Nasl bir kutu?" demi. Az"Bilmiyorum dikkat etmedim, basbaya bir kutu, tamgremedim, sadece gagas gzkt" demi. z "Gagasnasld?" diye devam etmi. Az, "Ne bileyim dikkatetmedim" demi.


15/180


z bu duruma ok zlm. "Hay ben sana ne diyeyim;eer o kuun gagasna dikkatli baksaydn, imdi neredeolduumuzu bilebilirdik" demi. Az "Sama, bir gaga okkk birey. Ona bakp nerede bulunduumuzu naslanlayabiliriz ki?" demi.

z "Bu dnyada kkeyler yoktur. Bakmasn bilen gz

iin hereyin bir anlam

vard

r" demi ve devam etmi:Bu dnyada kkeyler yoktur.

Bakmasn bilen gz iin hereyin bir anlam vardr.

"Bak eer kuun gagas uzun ise bizi Alma'nn (Alma yolaktklar kasaba imi) kuzeydousundaki bataklk blgeyegetirmiler demektir. Uzun gagal kular suyun dibindekisolucanlar, kk kabuklan toplar nk, Eer kuungagas, ksa, ince ve sivri ise aa kabuklarndaki

bcekleri yiyordur; St Blbl'dr rnein. Bu

durumda bizi gneydeki ormanlk blgeye getirmilerdir.Eer gagas eri, apraz ulu ise, am kozalaklarnn

pullarn ayran bir apraz gagadr. Bu durumda batdakiamlk blgeye getirmilerdir bizi. Eer gagas ksa, kaln,gl ise tohumlarn, yemilerin sert kabuklarnkryordur. Bu durumda Alma'nn kuzey batsndayzdemektir. Nerede bulunduumuzu bilmek ise kurtulmayolunda ilk adm olabilir."

Az duyduklar karsnda hayretler iinde kalm, z'e"Kk bireyden byle byk sonular karabileceini

hi dnmemitim. yi de btn bunlarimdiye kadarniin bana retmedin?" z, "imdiye kadar bylesine zordurumda hi kalmadk da o yzden. Bu dnyada her


16/180


durumda ie yarayacak kk bilgiler vardr. Uygundurumda uygun bilgiyi kullanrsan byk sonular karortaya. Kk, byn anasdr. Azlk okluun zdr"demi.

Kk, byn anasdr. Azlk okluun zdr.

Kssadan Hisse (ykdeki nem):

Bykeylere kk admlarla ulalr. Ve insan,bedenine ve dnyaya hapsedilmitir; tatan bir hcredegibidir. evresindeki pek ok kkeyi fark ettiktensonra zgrlne kavuabilir. Bir gn yldzlaraulaabilmek iin, bugn yeryzndeki hereyideerlendirmeniz gerekir. Azlk okluun zdr. Ve birde u: Evren, bir btndr, tektir. Belki bu yzden evrende

birbiriyle tamamen ilikisiz iki ey yoktur. likilerigrebildiinizde, evren kalbini aar size. te Az ile z'nyks bunlar anlatyor bize.


17/180


2KKEYLERN

NEMYaamda Kk eyler

Yukardaki ykde kkeylerin nemi anlatlmakisteniyor. Genelde bykeylere deer veririz. Ancak

bykeylere ulaabilmek iin kkeylere, kkadmlara ihtiyacmz vardr.

Devasa byklkteki lar ortaya karan ey,balangtaki ufack kar paracklardr. Btn bykrmaklar, dalardaki szntlarla, anak byklndekigzelerle gzlerini dnyaya aarlar.

Akiro Krusava'nn evirdii Dersu Uzala adl bir filmvard. Sibirya'daki ormanlara uyum salam bir adamanlatyordu. Dersu Uzala, ormanda bir ayak izigrdnde, bu izin sahibinin gen bir insan m yoksayal m olduunu anlayabiliyordu. Genlerin ayakizlerinin arkas, yallarn ise n taraf daha derinoluyormu. nk genler dik, yallar ise ne doruhafife eilerek yrrlermi.


18/180


Benzeri ekilde iz sren Kzlderililer de, alkolmayanlarn asla fark edemeyecekleri kk ipularndanyararlanarak, rnein gen srgnlerin hangi tarafaeildiine bakarak onun gittii yn bilirlermi.

Yaar Kemal'in nce Memed'indeki Topal Ali doadakikk ipularn okuma konusunda efsanevi bir gce

sahiptir.Hayvanlarda belli bir trn yeleri birbirinin tamamen

benzeri olmaz. Aralarnda ok kk farkllklar bulunur.Bu farkllklar trlerin zaman iinde deiime uramasnave gnmzdeki tr zenginliine yol amtr. Bununlailikili olarak genlerdeki dizili farkllklar da yaamdavazgeilmez bir neme sahiptir. Birbirlerinden ok farklgzken iki hayvann genlerinin dizilii arasnda geneldeok az farkllk vardr. Yani genlerin sralanndaki kkfarkllklar ok farkl trlerin ortaya kmasna yol aar.

Benzerekilde atomlar oluturan paracklarda ortayakan -bize gre- kk farkllklar, bambakaelementlerin, maddelerin olumasna yol amtr.

Fiziksel, biyolojik evrendeki kkeylerin byketkileri, yaamn her alannda, doada, insanda,Kzlderili'den Hintliye, Eskimo'dan Trk'e, topraktaniklime, hemen her yerde, her toplumda karmza kar.

Hintliler alk olmayan gzlerin gremeyecei ufack birbulut kmesine bakp muson yamurunun balayacan

bilirlermi. Anadolu kyls de bir zamanlar belirli birynden kan kk bulutlar grr grmez, "saanakgeliyor" diye harman toplard.


19/180


Hekimler en kk belirtileri, dedektifler ulaabildikleribtn ipularn deerlendirirler.

Sonuta, ister bir ormanda, ister bir muayenehanedeolalm, yaamdaki kk ipularn fark ettiimizde,doaya uyum salamamz, yarna kalmamz kolaylar.

Aslnda bu durumun farkndayzdr. Kkeylerin

nemi geleneksel kltrmzde "bir mh (bir tr ivi) birnal kurtarr, bir nal bir svari kurtarr" zdeyiiyle ifadeedilir. Ancak pratikte kkeylere ne lde nemverdiimiz ve zellikle kkeylerden mutlu olmay nelde becerdiimiz tartmaya ak bir konudur.

Kk ipularn fark ettiimizde,

doaya uyum salamamz, yarna Kalmamz Kolaylar.

nsan likilerinde Kk eyler

Kkeyler, doa--insan etkileiminde olduu kadar,insanlar arasndaki iletiimlerde de nemlidir.Konuurken, tek bir kelimeye alnrz veya tek birkelimeye seviniriz. Birbirimizin yz ifadelerinden, enkk mimiklerinden srekli anlam karmaya alrz.Karmzdakinin szleri ile mimikleri arasndaki kkelikiler bizi ok ilgilendirir. rnein birisi bizi evinedavet ettiinde, bu daveti yrekten mi, yoksa usulen miyapt konusunda ipucu yakalamak iin onun yzifadesini inceleriz. Genelde, davette bulunan gzlerini aa

aa ve hafif yalvarr bir ifadeyle "Allah akna gel bak,gelmezsen lm gr" diyorsa, gitmemiz gerektiinegnl rahatlyla karar veririz.


20/180


Kadnlarn Empatik Becerileri NiinGelimi?

letiimde mimiklere dikkat etmek, baz canl trlerinde,zellikle insanlarda ilgin zellikler ortaya karyor.rnein, yaplan aratrmalar genelde kadnlarda empatik

becerinin erkeklere oranla daha yksek olduunugsteriyor.

Kadnlarn empatik becerilerinin erkeklerin empatikbecerisinden daha yksek olmas, "kadn duyarll"kavramyla aklanabilir. yi de kadnlar niin dahaduyarl? Niin erkeklere oranla daha iyi empatikurabiliyorlar?

Kadnlarn erkeklere oranla daha iyi empati kurmalarnneitli nedenleri bulunabilir. Bir gre gre bunedenlerden bir tanesi u:

Baz canl gruplarnda stats dk olanlar saldrganlauramamak iin yksek statllerin, rnein liderindavranlarn srekli gzlerler. Benzerekilde insanlardada nice toplumda aile ortamlarnda erkein statskadnnkinden stn olmutur. Kadn, erkein gzne

bakmak, onun sinirli olup olmadn anlayp kendini onagre ayarlamak zorundadr. Aksi halde, szel ya dafiziksel saldrya urayabilir.

Erkein u andaki davranlarna bakp az sonraki

davranlarn tahmin etmek zorunda olan kadn, giderekonun yz ifadelerine, vcut diline daha duyarl olmutur.


21/180


Bu durum da kadnn empatik becerisinin gelimesine yolamtr.

evremizde vard, maalesef hl var: Erkek akam evegeldiinde kars kaygl birekilde onun yzne bakar.Kocasnn sinirli olup olmadn, dier bir ifadeyle erefsaatinin yerinde olup olmadn anlamaya alr. Eer

evin beyi sinirliyse hemen ocuklar

n

uyar

r, "Baban

zsinirli, aman ortalarda dolamayn" dermi.

Kkeylerin toplam, doada olsun, toplumda olsundaima byk yeknlar douruyor galiba. Yzyllar

boyunca, onbinlerce kadn, gkyznde karabulutgzleyen iftiler gibi, kocalarnn yznde bir kararma,

bir fke belirtisi gzleye gzleye, duyarl hale gelmi,empatik becerilerini gelitirmi olabilirler. Erkeklerin

byk ounluunda, "ya karm kzarsa" korkusubulunmad iin bylesine bir duyarllk gelimemiolabilir.

Kk eylere Dikkat renilebilir

Kadnlarn empatik becerilerinin gelimiliinde, birbiyolojik temel, bir genetik yatknlk da bulunabilir. Amakadn--erkek ilikilerinden kaynaklanan renme, annelerive evredeki dier kadnlar rnek alma da etkili olmuolabilir.

Empati, doutan sahip olunan bir zellik deildir.Aratrmalar, kadn--erkek herkesin empatik becerisinineitim yoluyla gelitirilebileceini, empati kurmannrenilebilen birey olduunu gstermektedir.


22/180


Dikkat konusuna ayrntl olarak girmeden, bu konudakiklasik bir aratrma sonucuna deinmek istiyorum: Bellimesleklerdeki kiiler, meslekleriyle ilgili eylere giderekdaha fazla dikkat eder hale geliyorlarm. rnein, terzilerinsanlarn elbiselerine, berberler salarna, ruh saluzmanlar yz ifadelerine daha fazla dikkat ediyorlarm.Bir tiyatro salonunu, kk bir delii bir saniye ap

kapatarak bir tiyatrocuya gsterdiinizde seyirciyounluunu, bir itfaiyeciye gsterdiinizde ise salondaka kap olduunu alglyormu.

Bunlar ve benzeri rnekler, kkeylere dikkat etmenin,aslnda renilebilen birey olduunu gstermektedir.Belirli ortamlar, belirli yaam koullar bize bazeylerezellikle dikkat etmeyi retir.

Bildiim kadaryla biz Trke'de kara iki ad veririz: Karve kr. (Kr, di di olmu eski kardr.) Eskimolarda iseotuza yakn kar ad vardr. Kltrlerdeki bu farkllklar,yaam artlarndan kaynaklanyor olsa gerek.

Bence bu konudaki en arpc rnek, her toplumun kendiyelerini birbirine benzemez, teki toplumlar ise benzeralglamasdr.

inliler Birbirine Benzer mi?

Kk yalardan itibaren yakn evrelerindeki insanlarn"inliler birbirlerine benzer mi?" sorusuna, dou ve OrtaAsya dnda oturan pek ok kii "Evet" cevabn veriyor.Ama inlilere sorduunuz zaman onlar da "Biz


23/180


inliler birbirimize benzemeyiz, batllarn hepsi birbirinebenzer" derlermi.

Bize gre zenciler, inliler birbirine benzer. Ama bizbenzemeyiz. Niye?

Galiba olayn aklamasu: iinde yaadmz toplumda,kk yalardan beri yakndan tandmz ok sayda

insan vardr. Byle olunca bunlarn yzleri arasndakikk farkllklar yakalayabiliriz. Yeterli sayda inliyle,yeterince uzun sre birlikte kalmadmz iin de,inlilerin yzleri arasndaki farkllklar fark edemeyiz vehepsinin birbirine benzediini dnrz.

Kk farkllklar yakalayamamak,

tekileri yanl alglamamza, zaman zaman da mutsuzolmamza yol aar.

Bir arkada

m anlatt

. Havaalan

nda bir grup Trkoturuyorlarm. Birka Japon ocuk bunlarn karnagemi, ba ve iaret parmaklaryla gzlerinin altn vestn ekitirip, yani ekik gzlerini yuvarlak halegetirmeye alarak bir yanda da "Hmm.. " sesikaryorlarm. Birka kiinin bunlar bizimle dalgageiyor diye can sklm. Arkadam ise "Kzmayn, bizde kkken inlilerin karsna geip, parmaklarmzlagzlerimizi iki yana ekitirip 'Hmmm... ' derdik" demi.

Galiba herkes, kendi gznn, kendine ait hereyin

normal olduunu, tekilerde ise bir tuhafl

k bulunduunudnyor.


24/180


Kkeylere dikkat etmenin nemi galiba bir de dilkonusunda ortaya kyor. Anadili Trke olanlar iin"cam" ve "am" szcklerini birbirinden ayrt etmekkolaydr. Ancak Trke'yi ileri renmeye alan, anadiliHint-Avrupa dili olan batllar iin c'yi 'den ayrt etmekzordur. Bizim iin de ngilizce'nin farkl t'larn (the iletree'yi) ayrt etmek g. Yzler arasndaki kk

farkllklar yakalamak da kltrle, renmeyle ilgili.

Mutlu Olmak renilebilen Bireymi?

Yukardaki tartmalardan ortaya kan sonu u: Kkeylere dikkat renilebilen bireydir, insanlar, iindeyaadklar ortama, aldklar eitime gre birtakm kkeylere dikkat etmeyi reniyorlar. iftiler, hekimler,terziler, dedektifler, kendi uralaryla ilgili kkipularn deerlendirmeyi renebiliyorlar.

Kkeylere dikkat etmeyi renebilen insan, bunlarkarsnda mutlu veya mutsuz olmay da renebilir.Bazlarmz, kkeylere dikkat etmeyi ve bunlarkarsnda mutsuz olmay renmi bulunuyoruz.Bazlarmz ise ayn kkeylere dikkat edip mutluolmay renmi bulunuyoruz. (Maalesef, ikinci grubagirenlerin says galiba daha az. En azndan lkemizde az.Bu konuda bir aratrma yrtmeye alyoruz.)

Kkeylere dikkat etmeyi renebilen insan,

bunlar karssnda mutlu veya mutsuz olmay darenebilir.


25/180


Yani bazlar bardan yars bo diye esef etmeyi, bazlarise yars dolu diye sevinmeyi, kretmeyi renmi.Doutan iyimser veya ktmser olmuyoruz. Belirlidurumlar karsnda iyimser veya ktmser olmay eitliyollarla reniyoruz. rnein, byklerimizi model alarakreniyoruz.

Bir dne giden insanlar

n, bireyleri vmekten ok,negatif eletiri ynelttiklerini grrm. Ufack ufackayrntlar yakalayp kurabiyeleri, limonatalar, gelinin,damadn kan, gzn, kaynvalidelerin elbiselerinieletirdiklerini duyarm, insanlar eletiriyorlar,eletiriyorlar, ondan sonra da "Amann bize ne, Allahmesud etsin" diyorlar. yi de, u 'bize ne'yi en batademeyi renebilir miyiz acaba?

Eer bir insan genelde ktmser, karamsar ise, galibazamanla bu karamsarl destekleyecek ynde kkayrntlar fark eder hale geliyor. Negatifi vurgulayavurgulaya, yaama negatif bir bak tarz gelitiriyor. Budurumun sonucunda da, arabeskarklarda duyduumuz"batsn bu dnya" tavr kyor ortaya.

Karamsarl rendiimiz gibi iyimserlii derenebiliriz. Bu konuyu ilerde tekrar ele alacaz.

Kk eylere nem Vermek HerZaman Mutluluk Getirir mi?

Eer "Kkeyler nemlidir" dersek bu, baz durumlardasknt yaratabilir. Kkeylerden mutlu olabileceimiz


26/180


gibi, mutsuz da olabiliriz. Biz uzmanlar, eitimciler bukonuda galiba bir eliki sergiliyoruz. yle:

rnein diyoruz ki, "Komun sana glmserse, bu kkey aslnda nemlidir, mutlu olmalsn. " yi. Ama diyelimki komunuz, size dik dik bakt ve selam vermedi. Budurumda ise galiba unu sylyoruz: "Komunun sana

selam vermemesi kk bireydir, moralini bozmanadeymez. " Bence burada bir eliki var.

Veya, "Size trafikte teekkr anlamnda korna alarlarsasevinin, eer hakaret anlamnda alarlarsa aldrmayn. "Yine eliki var. Eer kkeyler nemliyse, o zamanzlebiliriz de.

Bu konudaki elikiyi acaba u mantkla zebilir miyiz?Neyin kk, neyin byk olduu veya kkeylerdenhangisinin ne lde nemli olduu grecelidir (rlatiftir).Fiziksel dnyadaki hemen hereyin greceli olmas gibi,

insann dnyasnda bu ey de grecelidir.

Evrende yaklak 200 milyar civarnda galaksi var. Buyaklak bir saydr. Dardan baknca bir tanesi eksik veyafazla, hi nemli deildir. Ama bizim iin bizim

galaksimiz ok nemlidir. Evrende 1021 (1, 000, 000, 000,000, 000, 000, 000) tane bizimkine benzer gne vardr.Bunlardan bir tanesi eksik veya fazla olmu, hi nemlideildir. Ama bizim gneimiz bizim iin ok nemlidir.Evrende herey greceli.

Neyin kk, neyin byk olduu veya

kkeylerden hangisinin ne lde


27/180


nemli olduu grecelidir.

nsanlarn dnyasnda da neyin byk, neyin kkolduu, neyin, ne zaman nemli veya nemsiz olduugrecelidir. Ancak bu greceli alemde insann birstnl var. nsan, nesnelere ve olaylara deerverebilen, onlar deerlendirebilen bir varlktr. Gnein

byle bir gc yoktur, ama insan

n vard

r.O halde insan, karlat kkeylerden hangisine, neynde nem verecei konusunda iradesini kullanabilir.Eldeki lt bence, "yarna kalmak" olmaldr. Eer birolaya verdiimiz deer, yarna kalma ihtimalimiziartracaksa nemlidir, artrmayacaksa nemli deildir. Hereyin greceli olduu bir dnyada kiinin kendinikorumas esas olmaldr.

Eer bir olaya verdiimiz deer,

yarna kalma ihtimalimizi artracaksa nemlidir,

artrmayacaksa nemli deildir.

Hereyin greceli olduu bir dnyada

kiinin kendini korumas esas olmaldr.

Diyelim ki komunuz size selam verdi. Bundan honutolursanz, kendinizi iyi hissedersiniz; bu da sizin yarnakalma ihtimalinizi artrr. Ama eer 'Yahu bu adam birkar olmadan babasnn hayrna selam vermez"

gibilerden dnrseniz, kendinizi iyi hissetmezsiniz. Buda sizin yarna kalma ihtimalinizi azaltr.


28/180


Diyelim ki komunuz size selam vermedi: Eer bu durumafazlaca zlrseniz, yarna kalma ihtimaliniz azalr."Grmemitir" diye dnr, fazlaca zlmezseniz, yarnakalma ihtimaliniz artar.

Genelde yaama pozitif bakmalyz. Tehlikeler karsndanlem almak gerektiinde, bazen negatif dnmek

gerekebilir. Fakat negatif dnmeyi bir al

kanl

k halinegetirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine, tehlikeyeatyor demek istiyorum. Olaylara ne zaman pozitif, nezaman negatif yaklaacamz renirsek; bizirahatlatacak olaylar fark etmeyi, vurgulamay, yan srarahatsz edecek olaylara fazlaca nem vermemeyirenirsek mrmz uzar.

Tehlikeler karsnda nlem almak

gerektiinde, bazen negatif dnmek gerekebilir.

Fakat negatif dnmeyi bir alkanlk haline

getirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine,

tehlikeye atyor.

nsann, greceli bir dnyada, dnyaya uyum salayacak,kendini mutlu klacakekilde, evresindeki olaylarnemli ya da nemsiz alglamaya yetecek beyin gcvardr.

Bir ocuun sokakta bana glmsemesi ok nemli bir

olaydr. Birisinin ters ters bakmas ise, dzeltmem gerekenbir davranm varsa nemlidir; ama yapabileceim birey


29/180


yoksa hi nemli deildir. Kendimi bu ekilde dnecekekilde eitebilirim.

Bireyin kendi gayretiyle duygularn tamamen denetimaltna almas ve ruhsal sorunlarn zmesi mmkndeildir. Bu konuda fazlaca enerji harcamas da, herhaldeuygun deildir. Bireye fazla yklenmemek gerekir. Bu

konuda zetle unu sylemek istiyorum: Karamsarl

nbiyolojik birtakm nedenleri bulunabilir; ama karamsarlk,yaama olumsuz bak tarz, bir adan evredenrenilebilen bireydir, iyimserlik, yaama olumlu baktarz da, bir lde renilebilen bireydir. Birey, kendinifazla zorlamadan, ksmen de olsa yaama olumlu gzlerle

bakacakekilde kendini eitebilir. nsann RAM'i, sabit--diski buna msaittir.


30/180


3KTABINKAPAINDAK KKEYLER

Kitabn kapanda midye kabuklan var. Midye kabuklarkkeylerdir. ocukken ilgimi ekerdi; biriktirirdim.Bir midye kabuu koleksiyonum vard. Yetikin

olduumda, kumsallarda gzel renkli olanlar elime alpilgiyle bakmaya devam ettim. Ama birka yl ncesinekadar, o kk midye kabuklarnn ilerinde byk birmatematik tadn bilmiyordum.

Midye kabuklarndaki helezonu dikdrtgenler iineyerletirdiiniz zaman, Fibonacci dizisine uygun bir yaportaya kyormu. Fibonacci dizisi 0, 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13,21, 34... eklindedir. (Yani dizideki her say, kendindennceki iki saynn toplamdr.) Midye kabuu, belki insankula, bu diziyi barndran bir yapya sahip.

Ayieklerinin/gnebakanlarn tanelerinin sralan,aalarn fidan verme, gllerin budanma dzenleri, hatta


31/180


eni--boyu zarif altn oranl dikdrtgen, midye kabuklargibi Fibonacci dizisini barndryormu iinde.

Bir midye kabuu veya bir ayiei kk bireydir.Saylarn 1, 2, 3, 5, 8... diye pe pee yazlmas da bir

bakma kk, nemsiz birey saylabilir. Ama midyekabuklarnda ve ayieklerinde bu say dzeninin ortaya

kmas

, ite bu byk bireydir. Kkeylerde, kkolaslklarn, srekli bir kesinlikle gzkmesi byk bireydir.

Bir insan parma, evrende ok kk bireydir. Ama birparmak izinin, gemiteki ve gelecekteki tm parmakizlerinden farkl olmas, ite bu byk bireydir.(Olaslklar aleminde, kk olaslklarn mevcudiyeti,

bazen ise byk olaslklarn imknszl, byk bireydir.)

Eski Yunan Felsefesi, "Arke (arkhe), ana ey nedir?" diye

balamt ie. Dnyay oluturan ana ey, kimine gre birmaddeydi, rnein toprak, hava, ate, su idi. Kimine grearke, atomdu. Pythagoras Usta, arkenin say olduunusyledi. Ona gre uzayda saylarn dans vard; yerde,gkte, mzikte saylarn dans vard. Muhteem bir iddia.Gerekten, atomlarda, molekllerde, galaksilerde, seslerindalga boylarnda, mzikte, saysal dzenler, matematikseltekrarlar var. Midye kabuunda, fidanlarda saysaldzenler var. Belki gerekten de evrende saylar dansediyor; bazen sessiz, bazen mzikle...

Midye Kabuklar zerine Biriir


32/180


Bazen kk birey, btn bir yaammz gzdengeirmemize yol aabilir. Geen sene, henz elinizdekikitabn kapa ortada yoktu. Samsun'a konferans vermeyegitmitim. Sabah otelin nndeki kumsalda yryyaparken midye kabuklar grdm ve o gn u iiriyazdm:

KOLEKSYONCU

Kylar boyunca yrdn yllar yl,

akl talar topladn ve midye kabuklar...Geip gitmesin diye gnler

ekmecelerde sakladn.

Topladn onca pul, kibrit, ta, kabukbir kyamet gnnde gelip seni bulacaklar;

"te!" diyecekler "bizi biriktiren ocuk";ellerinden pecekler.

Sanrm bu iirde, kk bir midye kabuundan yola!kp btn bir yaam gzden geirmi oldum.


33/180


4YAAMINIZDAK

ENSTANTANELERYAKALAMAK:

KKEYLERDENBYK

MUTLULUKLARRETMEKGnlk yaamda karnza kan kk olaylar, kendinizive evrenizi mutsuz edecekekilde, "ok byk ve kt"olaylar olarak alglayabilirsiniz. Byle bir gcnz vardr.rnein trafikte size haksz yere korna alan birisiniaracnzla izleyip, sktrp, kavga edip, karakollara,hastanelere debilirsiniz. Bunu becermeye yetecekzihinsel ve bedensel gcnz vardr.


34/180


Ama sizin ayn zamanda size haksz yere kornaalnmasn kk, nemsiz birey olarak alglama veskntya girmeme gcnz de vardr.

Ve dahas, sizin, evrenizdeki baz kkeyleri fark ediponlarda byk lezzetler, byk mutluluklar yakalamagcnz de vardr. rnein bir yolculukta, yoldan,

yolculuktan, teknolojiyle btnleiyor olmaktan* trkeyif duymaya gcnz vardr. Yaamnzdaki enstanta-neleri yakalamaya gcnz vardr. Eer bunugerekletirirseniz -bir nceki blmde belirtildii gibi-yarna kalma ihtimaliniz artar. Eer kkeylerde bykmutsuzluklar yakalar, zlr kavgalar ederseniz, lmeihtimaliniz artar. Seim size aittir.

Rezalet mi Nezaket mi; Felaket miZarafet mi?

Epiktetus'un da dedii ve bugn psikolojideki bazyaklamlarda da vurguland gibi, olaylar nemlideildir, onlar alglama eklimiz nemlidir. Size kornaalnmasn, annda cezalandrlmas gereken byk birkabalk olarak da alglayabilirsiniz, nemsiz bir ukalalk]olarak da alglayabilirsiniz.

Olaylar nemli deildir, onlar alglamaeklimiznemlidir.

Neyin nemli, neyin nemsiz olduu, neyin kabalk, neyin

kibarlk olduu, boyutta deiir: Kiiden kiiye deiir,toplumdan topluma deiir, zaman iinde deiir.


35/180


Dnyada baz kltrlerde misafire dil karmak zarafetsaylyormu. Eskiden Macaristan'da ev sahipleri, nezaketgsterip "gece yatya kal" anlamnda misafirin atarabasnn tekerlerini sktrrlermi. imdi bizmisafirimize dil karsak zarafet deil felaket olur.Misafirimizin arabasnn drt lastiini karp arabaytakozlara oturtsak, nezaket deil rezalet olur.

inde yaadmz toplumun kltrne, deerlerine uyupuymamakta ksmen zgrz. Tamamen zgr deiliz.ehir parknda tfekle ku avlamaya veya rlplakdolamaya karar verirsek ciddi problemler kar ortaya. Bukonuda banz emniyetle derde girdiinde, "Bakn benimplak dolamam kk bir olaydr; fazla bytmeyin"demeniz, pek anlaml deildir. Zaman ve mevcuttoplumsal deerleri hie saymak konusunda tamamenzgr deiliz. Ama bireysel boyutta, galiba byk ldezgrlk var.

rnek:

plak dolaamazsnz; ama sokakta yrrken elbisenizinlekeli olduunu grdnzde, bu olay bir felaket olarakda alglayabilirsiniz, fazla bytmeyebilirsiniz de.Misafirinize dil karp karmama konusunda tamamenzgr deilsiniz. Misafirlerinize srekli dil karyorsanz,size gelen misafir saysnda, en azndan azalma ortayakar. Ama misafire sunduunuz cevizli kekin iindenceviz kabuu ktnda, gnlerce zlp zlmemekte, buolay fazlaca bytp bytmemekte tamamen zgrnz.

Yaamnzda ortaya kan baz aksilikleri byk deil,kk olarak alglamak, baz gzellikleri ise byk/nemli


36/180


olarak alglamak mmkndr. Bu konuda kendinizieitebilirsiniz. Balang olarakunu dnebilirsiniz:Karlatnz olaylar "rezillik mi" yoksa "gzellik mi"olarak alglayacanz; eer gzellikse ne byklkte birgzellik olarak alglayacanz renilebilen bireydir. Vesizin bunu renmeye gcnz vardr. (Ve tabiirenmeye direnme konusunda da gcnz vardr. Seim

size aittir.)

Yaamnzdaki EnstantaneleriYakalamak

Fotoraf sanatlar enstantane yakalamaktan sz ederler.Srekli deiim iindeki bir dnyada, bir an iin ortayakan ve tekrar mmkn olmayan bir hareketin, birdurumun fotorafn ekmek demektir enstantaneyakalamak.

Vesikalklar enstantane deildir; poz veririz nk. AmaAfgan kzn o bir anlk bak veya duvar dibindekiamelelerin bir anlk varolular birer enstantanedir.

Enstantane kk bir andr; ama o an yakaladnzda, oan mr boyu karnzdadr.

Karnza kan birtakm olaylar nemsemeyebilirsiniz.Ya da onlardan bazlarn ekip karma ve onlardan

byk lezzetler alma konusunda, ksacas yaantmzdakienstantaneleri yakalama konusunda kendinizi

eitebilirsiniz.


37/180


Dnyada, bir insan olmadan kendi kendine enstantaneolmay hak eden hibir manzara yoktur. Enstantane

sanatnn beynindedir. Sanat, enstantane yakalamakonusunda, daha dorusu, bireyi enstantane halinegetirme konusunda kendini eitmi kiidir. Dilerseniz sizde kendinizi eitebilirsiniz.

Enstantane kk bir andr;

ama o an yakaladnzda,

o an mr boyu karmzdadr.

28.08.2003 Perembe 19.50

u anda balkondaym. Yanmda babaannem var. Babam ierigitti. Kitap yazyor galiba. ki satr da benim katkm olsun.Garibim babaannem de byle mahzun mahzun, bir ate topugibi grnen gnein batn izliyor. Bayan Vasfi'nin stndedeiik renkte biral var. Manzara sper. Byle masmavi bir

manzarann karsnda oturup yaz yazmak, kitap okumak veaval aval bakmak insana byk bir zevk veriyor.

Babaannem "Tucan bir kayk alalm" diyor. Dalar delenSabahat Dkmen, biz tekneyi ne yapalm? Nasl kullanrz?Alrz ama babamn ald o gereksiz eyalar gibi bir kedebo bo durur. Haksz mym? Ya bu ses ne? Uak desemdeil, gk grlts desem hi deil. Burada

....................ltufta bulunmu defterine bir iki ey yazyor,

imdi stn Bey bu ie kzar m? Sanrm anlattklaryla tutarldavranmak iin kzmaz. Kzarsa onun problemi. Bre...

Deerli okuyucularm, yukardaki ereve iindeki yaznereden kt diye dneceksiniz. Olay u: Bir yazakam balkonda oturmu bu kitab yazyordum; deftere


38/180


kalemle. Yanmda kk kzm (o yl ilkretimibitirmiti) ve tekerlekli sandalyesinde annem oturuyordu.Bir ara ieri girdim. Balkona tekrar ktmda grdm kikzm deftere yukardaki yazy yazm. aka olsun diye.Silesim gelmedi. Daha sonra karrm diye dndm,unuttum. Yaynevindeki arkadalarm msveddeyi temizeekerken, bilmeden bu yazy da yazmlar. Yine iimden

silmek gelmedi, kald. Sonra bir ara dndm ki, bu dabir enstantane ya da ne bileyim, bir gzel tesadf. ylecebraktm. te bu yaznn yks bu. Devam edelim:

Galiba, akp giden zamandan elimizde kalan bir avu eyeenstantane diyoruz. Sizin evinize bugne kadar Ara Glerhi gelmedi; bundan sonra da gelmeyecek. Bu demektir ki,evinizdeki, yakalanmas mmkn binlerce enstantaneziyan oldu ve ziyan olacak. Ama zlmeyin, evinizdekienstantaneleri siz yakalayabilirsiniz.

Sizin evinize Ara Gler hi gelmeyecek.

Evinizdeki ve yaamnzdaki enstantaneleri

yakalamaktan siz sorumlusunuz.

u an bu kitab okumaktasnz. Birazdan okumaybrakacaksnz. Ve tarih boyunca, u andaki duruunuz,pozunuz bir daha hi varolmayacak. Bakn ve buenstantaneyi fark edin. Gzlerinizle, zihninizle, iindesizin de bulunduunuz u enstantaneyi yakalayn. Tekkopya halinde zihninizde sakl kalsn.

u an evinizin en dank kesini dnn. Benimgrmemi istemezsiniz. Ama bir fotoraf sanats gelip o


39/180


keyi yle bir adan eker ki, sergilere koyarlar;grseniz iftihar edersiniz. O halde o keyi bugn siz farkedin. Gzlerinizle, zihninizle o kenin resmini ekin.

Hi fark etmeden geip gittiimiz sokaklar vardr; kapnlerinde ocuklar vardr. Ara Gler onlar lmsz halegetirmitir. emsi Gner onlar lmsz hale getirmitir.

Hi fark etmediimiz, alarken bile tam bakmad

m

zkaplar vardr. akir Eczacba, Laleper Aytek veyaYlmaz Bulut, onlar lmsz hale getirmitir. Onlar,

binlerce kez alp kapanan kaplarn resmini bir kezektiler szgelii; ve o bir defalk grnt, ok uzun birzaman, ok sayda insan tarafndan grlebilir oldu.Sadece (onlar deil; nice ressam, nice yazar, nicefotoraf...

Bizim hi duymadmz, baktmzda yalnzca pimihallerini hayal ettiimiz alabalklarn sesini Schubertolmasayd nasl duyabilirdik. Eer Osman Hamdi Bey'in ogzleri olmasayd, o hallar, o kaplumbaalar naslgrebilirdik. Van Gogh'un o basit ve dank odasnn, oylesine atlvermi eski postallarnn bylesine ihtiamlolduunu, o gstermese nasl grebilirdik.

Ve bugn, sizin tarafnzdan alglanan ve bir gn kay-l)olacak bir dnyay, kk--byk, nemli--nemsizdemeden, siz topyekn fark edip kucaklamazsanz, bir gnkim fark edecektir?

Yaamnzdaki kkeylerde byk tatlar bulmak sizin

sorumluluunuzdur.


40/180


Sofrada, yaknlarnzdan birisinin bardaa su doldurmasnbasit bir olay olarak alglayabilirsiniz. Ya da bu olay tarihboyunca tekrar olmayacak bir enstantane, muhteem biran olarak da alglayabilirsiniz. Bir kadnn bir odadandierine giderken eteini savurmas kocasnn, veya birerkein kravatn dzeltmesi karsnn yllar sonra hasretlehatrlayaca bir an olacak belki. Acaba bunlar,

grdmz o ilk anda keyifle seyretsek ve keyifaldmz onlara sylesek nasl olur?

Dnyada enstantane sknts yoktur; nemli olan sizinobjektifinizin kaydetme gcdr.


41/180


5MUTLU OLMAK

POLYANNACILIK MI?Mutsuz olmay, una buna sylenmeyi, karamsarlylesine derinden renmiiz ki, "Bu lkede yaanmaz" venihayet "Batsn bu dnya" demeye hakkmz olduunudnyoruz sonuta. Ve daha da kts, iyimser birinigrdklerinde canlar sklyor ktmserlerin, adeta "una

birey syleyeyim de keyfi kasn" diyorlar ilerinden.Yllardr seminerlerimde iyimser olmann neminden szettiimde en az bir kii kp "Hoca iyi de o zaman bu

polyannaclk olmaz m?" der. Bu karamsarla prim verenbak tarz beni zyor. imdi sz konusu cmleye tekrarbakalm:

"yimserlik, kkeylerden mutlu olmak polyannaclksaylmaz m?"

Bu grte, sanrm iki hata var. Birincisi "iyimserlikeittir polyannaclk" iddiasdr ki bu doru deildir,ikincisi byle sylendiinde polyannacln kt birey

olduu varsaylmaktadr. Polyannacln kt olduunukim syledi?


42/180


Polyannaclk, kayba uradmzda, elimizde kalanlarfark etme ve sevinme becerisidir. Polyannaclk bir

psikolojik savunma mekanizmasdr, ar olmadan yerindekullanld srece, kiiyi kaygdan, sknadan korur,kiinin yarna kalma ihtimalini artrr. Polyannaclk,kendini avutmak deil, bardan dolu yann fark etmektir.

Diyelim ki birisi bir baca

n

kaybetti. phesiz bu ktbir durumdur. Ancak bu kiinin nnde iki yol uzanr:

Birinci yol, bir bacak gittii iin yaamdan elini ekmek,srekli zlmek, artk hibireyden keyif almamaktr,ikinci yol ise udur: Kii eer geriye dn yoksa, mevcutdurumu kabullenir, elinde kalan bacak iin sevinir,yaamdan elini ekmez, yaama sevincini kaybetmez,ikinci yol polyannaclktr. Polyannacnn mr, birinciyeoranla daha kaliteli geer.

Polyannac tavr, in ataszn hatrlatyor. yle demi

inli:

Tanrm, bana deitirebileceimeyleri

deitirme gc ver.

Deitiremeyeceimeyleri Kabullenmemi sala,kisiniayrt edebilmem iin de akl ver.

Deitiremeyeceimiz kayplar karsnda, yaamasevincimizi kaybetmemek polyannaclktr. Karamsarlaoranla da herhalde daha gereki bir tavrdr.

Bir toplantda polyannacl tartyorduk, bir dostumunlar anlatt:


43/180


" yeenim vard. Marmara depreminde de enkazaltndayd. Bir tanesine ulatk, kardk, lmt.Mahvolduk. Daha sonra, ayn enkazn altndan dierlerisa kt. lene zldk, ama salam kanlara sevindik.lene zlmemek, salam kanlara sevinmemekmmkn deildi."

Yukar

daki tav

r, bir polyannac

l

k say

labilir. Ama sadecelene zlp salam kanlara sevinmeselerdi, en azndanayp olurdu.

Tatsz olaylar karsnda, kafamz kuma gmp bireyyokmu gibi davranmak, bamza ne gelirse gelsin mutludolamak, polyannaclk deil, "devekuluu" olsa gerek.

Polyannaclk, yaama devam edebilmek iin,gerektiinde skntlarla ba edebilme sanatdr.

SABAH SABAH AA OLMAK Gerek Bir yk:

Byk kzm kkken -sanrm anaokuluna gidiyordu-sabahlar yatanda be dakika otururdu, ben de karsnaotururdum. Kk, spontan bir oyun oynardk. Ben, birhayvan, eya veya bitki rolne girerdim, o kendisi olurdu vekarlkl bir drama veya fabl diyebileceimiz bir eysergilerdik.

Bir sabah uyand, oturup battaniyeye sarld ve "Hadi bana biraa ol" dedi. O sabah, canm skknd, keyfim yoktu; songnlerde irili ufakl bir ok olay moralimi bozmutu. imebaktm, oyun oynamak istemediimi hissettim ve drstebunu kzma sylemeye karar verdim. "Canm benim" dedim"bu sabah keyfim yok, canm sklyor, aa olmak

istemiyorum. " Bir an durdu ve parman uzatarak "Babatamam" dedi "o zaman zgn bir aa ol. " Tekrar iimebaktm, neeli bir aa olmak istemiyordum, ama zgn biraa olabilirdim.


44/180


Ve zgn aa oldum. Birilerinin meyvelerimi taladn,insanlarn canm sktn anlattm. Anlattka, hafifledim,ferahladm. Be dakika bittiinde rahatlamtm. (fade edilensknt, ounlukla bizi rahatlatr.)

Kssadan hisse: Yaamn her zerresi kutsaldr,deerlendirilmelidir. Gzelliklerden gzellikler kar; amaskntlardan da gzellikler karmak mmkndr.


45/180


6NSAN EVRENN

MERKEZNDE M?Eski Yunandan bir bilge "nsan evrenin merkezindedir"demi. Bu sz eitli ekillerde yorumlamak mmkn.

Bir: nsan nemlidir; herey insan iindir. rneininsanlar kanunlar iin deil, kanunlar insan iin olmaldr.Bilim ve sanat insan iin olmaldr.

"nsan evrenin merkezindedir" sznn ikinci yorumuyle olabilir: D uzay ok byktr; ama i uzay da, yaniinsann iindeki uzay da ok byktr. nsan bu iki uzayntam ortasndadr, yani evrenin merkezindedir. Bugnk

bilgimize gre d uzayda binlerce, binlerce galaksi var,gne var. uzayda da binlerce hcre, binlerce gen var.nsan da bunlarn arasnda.

nsann evrenin merkezinde bulunduu gr, galiba aslinsann beyniyle ilikili. yle ki:

200 milyar civar

nda galaksi var evrende. Gneimize enyakn ikinci gnee, mevcut uzay gemisiyle 57 bin ylda

ulaabilirmiiz. Evrenimizde 1021 tane (yani 1, 000, 000,


46/180


000, 000, 000, 000, 000 tane) gne var. Sonu: Siz, buevrende ok kksnz; bir nokta bile etmezsiniz. Amasizin u ufack beyniniz muhteem birey baaryor.Beyniniz, modelleme yoluyla btn bir evreni alp kendiiine sokuyor.

Ben size, "D uzayda 200 milyar galaksi var" dediim

zaman, zihninizde az buuk bireyler canlan

yor mu?Sanrm "evet" diyorsunuz. Demek ki evren beyninizegirmi. Siz, dardaki evren ile beyninizdeki evreninarasnda, iki evrenin tam ortasnda bulunuyorsunuz.Dardaki evren ok byktr. Ama siz, modellemeyoluyla (bu ilemi hibir bilgisayar, sizin beyniniz dndahibir makine beceremiyor) dardakine eit bir evreni

beyninizin iinde tayorsunuz. Dardaki evrenin ap,sizin beyninizin apna eittir. Siz gerekten evreninmerkezindesiniz.

Evrenin ap, beyninizin apna eittir.

nk siz, evreni fark edebilen, alglayabilen,yorumlamaya alan, evrenin apn lebilen birvarlksnz, Siz, evreni idrak edebilen, ufak ama muhteem

bir varlksnz. apnz kk, kapsamnz muhteemdir.

Siz evreni idrak edebiliyorsunuz. Bilgisayarnz bunuyapamyor, evreni ve tarihini idrak edemiyor. Gneimizi

bugne kadar ok gzel eyler yapt; ama bunun far kndadeil. Gne, ne evreni idrak edebiliyor ne kendisini ne deyaptklarn. Siz, yaptklarnz ve yapabileceklerinizi idrak

edebilen bir varlksnz. Siz muhteem bir evrende yaayanve onu beyninde tayabilen bir varlksnz.


47/180


Siz muhteem bir evrende yaayan ve onu beynindetayabilen bir varlksnz.

Madem byle muhteem insanolu, o halde niinbylesine yalnz, mutsuz ve fkeli. Bakalm, dnelim,nmzdeki blmlerde anlamaya alalm.


48/180


7TEK--BLMEZLK/BEN-MERKEZCLK

"nsan evrenin merkezindedir" sznde, bu sz syleyenbilgenin kastetmedii bir de olumsuz anlam, nc biranlam gizli belki. O da u:

nsanolu bencildir, kendini dnyann merkezinde kabuleder; hereyin onun iin olduunu, hereyi key-fincesmrebileceini dnr.

nsan, bir yandan iletiim kurar, sosyaldir, yardmseverdir;ama bir yandan ben-merkezcidir (ego-santriktir), olaylarakarsndakinin bak tarzyla bakmaz, onunla empatikurmaz.

Bir insan eer ben-merkezci davranyor, kendinikarsndaki insanlarn, tekilerin yerine koyamyor,onlarn bak tarzlarn kavrayamyorsa, bu durumu "teki-

bilmezlik" olarak adlandrmak istiyorum. (Kadirbilmezlii artran bir kavram oldu.)


49/180


Bir insan, ben-merkezci davrandnda, sadece kendi baktarzn nemseyip tekini bilmediinde, onun bak tarznkavrayamadnda sorunlar kar ortaya. Birka rnek:

Ben-Merkezci Davranlara rnekler

Bir mdr, hata yapan elemanna baryor. Bu mdre

niin byle davrand

n

sorsak, byk ihtimalle yle der:"Beni sinirlendiriyor. lerini doru drst yapsalarbarmam. " Bu mdr, olaya yalnzca kendi asndanbakmakta, ben-merkezci davranmaktadr. Elemannnistemeden hata yapm olabileceini, kendisine

barlmasndan, zellikle bakalarnn yanndabarlmasndan holanmadn dnmemektedir.

Eer bu mdr bard zaman elemannn rahatszolduunu fark edemiyorsa, ben-merkezcidir, teki-

bilmezdir, bu yzden de empati kuramyordur. (Eer

mdr, eleman

n

n rahats

z olduunu biliyor amaaldrmyorsa, ben-merkezci deildir, teki--bilmezdeildir. Peki nedir? Sadiste davrandn, eziyettenholandn dnsek yanlm olur muyuz?)

atmalarda insanlarn ben-merkezci davrandklarn, oknet birekilde olmasa da ksmen grebiliriz. Ancak ben-merkezcilii daha iyi grebilmek/gsterebilmek iinokuyucularma birka soru soracam:

1. Soru: Scak havada --be gnlk bir le (hayvanls) nasl kokar?

2. Soru: Kaliteli bir losyon nasl kokar?


50/180


3. Soru: Zeytinya sala yararl mdr?

Ltfen yukardaki sorular cevapladktan sonra kitabokumaya devam ediniz:

Herhalde birinci soruya "Le pis kokar" diye cevapverdiniz. Baknz bence, "Le pis kokar" demek ben-merkezci bak tarznn rndr. nk, le pis korkmaz,

lete bir pislik yoktur. Le, taze et yiyen canllara, aslana,insana pis kokar. Ayn le, srtlana, akbabaya herhaldemisk kokuyor.

Lete bir pislik yoktur;

le, taze et yiyen canllara,

insana, aslana pis kokar;

le, srtlana misk gibi kokar.

kinci soruya herhalde "Losyon ho kokar diye cevapverdiniz. Aynekilde losyonda da herkes iin geerli birholuk yoktur. Losyon bize gzel kokar; baz hayvanlarairen kokar; losyondan bucak bucak kaarlar.

Herhalde nc soruyu da "zeytinya sala yararldr"diye cevapladnz. Bu cevap da ben-merkezci baktarznn, teki--bilmezliin rndr. Zeytinya bizinsanlara yararldr; ama bir damlas baz bceklerildrrm. (Hangi bcek olduunu sylemekistemiyorum.)

Baknz, yukardaki rneklerde de grld zere,dnyaya bakarken kendimizi merkez alyoruz, ben-


51/180


merkezci dnyoruz. Dilimiz ile bu dnme sistemiarasnda paralellik oluturmu bulunuyoruz. "Le piskokar, losyon gzel kokar" derken dnyada bizimdmzda da yaayanlar bulunduunu unutuyoruz. "Benimdncelerim en dorusu" derken de bunu yapyoruz.(Arada ben de yapyorum bunu.) Ama unutmayalm:

Losyon bize gzel kokar,zeytinya insan salna yararldr.

Bu bilgiler btn canllar iin geerli deildir.

Ben-merkezciliimizi grupta toplayabiliriz. Bunlar,fiziksel, zihinsel, duygusal.

Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Gre?

Sokakta bir adres sorduunuz zaman, insanlarn en az

yars, eliyle gstermeden "soldaki yolu izle; saa dn"benzeri eyler sylerler. Bunu syleyen kendi solunukasteder; o kii karnzda durduu iin onun solu sizinsanz olur. Aslnda sizin sa tarafa gitmeniz gerekir amao "sol" dedi diye siz sola, yani yanl tarafa gidersiniz. (Budurum yalnzca lkemizde deil, dnyann hemen heryerinde karnza kar.)

Adres tarifindeki bu yanllk, tarif eden kiinin ben-merkezciliinden kaynaklanmaktadr. Tarif eden kiikendini karsndakinin yerine koymamakta, fiziksel

adan ben-merkezci dnmekte ve davranmaktadr.Bir yk:


52/180


Kardaki Adam

Birrman bu yakasnda bir adam varm. Kar yakasnda dabaka bir adam. Irmak geilmesi zor birrmakm. Bu yakadakikar yakadakine seslenmi: "Hey, karya nasl geebilirim?"Kar yakadaki adam hayretle cevap vermi: "Ne lzum var,sen zaten kardasn."

Nerede okuduumu hatrlamyorum. Internet'teki imzasz

yklerden biriydi galiba. nsann ben--merkezciliini gzelanlatyor.

Bu ykyle benzer birey var. Nice stanbulluya "Neredeoturuyorsun?" diye sorarsanz size "Karda" diye cevapveriyor. Anadolu'da oturanlar da yle, Rumeli'de oturanlarda yle.

Araba park ederken yardm eden ok olur. Arkadan ylebir ses duyarm: "Gel, gel, gel, sa yap, sol yap, topla,topla... " Ne yana toplaman gerektiini hianlamammdr.

Dnya haritasna baknz. Avrupa kuzeyde, yukardadr.Bunun nedeni, corafyay, corafyann matematiinigelitirenlerin Avrupa'da yaam olmalar. Uzaydadnyann aas--yukars yoktur. Ama yeryznde biryerkre yaptnda, kendi lkesini yukarya yerletirmekinsanoluna iyi gelmektedir. Eer corafyay Aborijinlergelitirmi olsalard, Avustralya bugn haritalarnyukarsnda bulunurdu. (Aborijinler kendilerine "Gerekinsanlar" diyorlarm; galiba ayneyi Batllar dakendileri iin dnyorlar.)

Fiziksel ben-merkezcilikle ilgili bir son sz: Dnyagrdnz gibi deildir. Le "size" pis kokmaktadr;


53/180


dnya da size byle grnmektedir. Eski Yunanda birbilge, muhteem bir sezgiyle "Cisimlerde renk yoktur;renkktadr" demi. Galiba olay u: Bir cisimdengznze belli dalga boylarnda k gelir; beyin bunuyorumlar, "krmz" diye alglar. Cisimlerde renk yoktur;renk beyninizdedir. Nitekim bir kpek veya ar dnyay

bizim gibi grmez.

Dnya bizim grdmz gibi deildir. Salam birduvarn dopdolu olduunu grrz. Oysa o duvarnonbinde biri atomlarn ekirdekleri ve elektronlartarafndan doldurulmutur; atomun iinde byk bir

boluk vardr. Duvarn onbinde 999'u botur. Biz dolugrrz.

Zihinsel Ben-Merkezcilik

Karmzdakilerin dnyay ve olaylar alglama ve

dnme biimlerinin yanl

olduunu, bizim alg

lama vednme biimimizin ise tek doru olduunu dnmekzihinsel ben-merkezciliktir. Fiziksel ben-merkezcilikzihinsel ben-merkezcilii besler.

Diyelim ki ocuunuza matematik devinde yardmediyorsunuz. Size gre kolay bireyi anlamad. ocua'Yavrum bak ok kolay" deriz. Lete pislik yoktur, bize pisgelir. Problemlerde de kolaylk veya zorluk yoktur; bizegre kolay veya zordur.

Bir yk:

Saz alamayan Bektai


54/180


Bir Bektai saz almay bilmiyormu. (Belki de biliyordu dabize ders vermek iin bilmiyor gzkm.) Bilmedii iin desol elinin bir parman sazn bir perdesinde hareketsiz tutupsa eliyle de alar gibi yapyormu. Bir ara birisi "Erenler,bakalar ellerini perdede gezdiriyor, senin elin niin sabit?"diye sormu. Bektai, "Benim tuttuum yer en doru yerdir.Onlar benim tuttuum yeri aryorlar" demi.

Yukardaki yk, ben-merkezcilii ok gzel anlatyor.

Ben-merkezci kii, kendi bak tarznn, kendidncelerinin tek doru olduunu, kendisi gibidnmeyenlerde bir bozukluk bulunduunu dnr.Bazen de kendi gibi dnmeyenleri deitirmeye,kendine benzetmeye abalar.

nsan ilikilerinde ben-merkezcilikten tamamenuzaklamak herhalde mmkn deil, belki gerekli dedeil, u Ben-merkezciliin fazla olmamas yeterli.

Bir yk:

Menemen Treni

Bir dostum gerek diye anlatt. Tren zmir'den Menemenistikametinde yola km. Yal bir teyze kondktr arp"Yavrum Menimen'e varnca beni bildiriver, aman unutma"demi.

Kondktr de "Sen uyu teyzem, Menimen'i vannca ben senibildiricem" diye garanti vermi. Teyze gvenip uyumu.Kondktr ise olay unutmu. Tren Menemen'i gemi. Epeysonra kondktr teyzenin ineceini hatrlayp makinistekomu. Treni durdurmular ve zlmler. Gecenin bir vaktikadncazn Menemen'e tek bana dnmesi olacak i

deilmi. Makinist "Dur, ben treni geri alaym, Menemen'e geridnelim. Gece fark eden olmaz; soran olursa da 'Yanlmakasa girmiiz' deyip idare ederiz" demi. Ve gecekaranlnda Menemen'e geri dnmler. Kondktr koup


55/180


teyzeyi uyandrm "Kalk teyzem, Menimen'i vardk" demi.Teyze uyanm "mrne bereket yavrum" diyerek antasnam, bir hap karp yutmu. Tekrar ban yaslam.Kondktr hayretler iinde, inmiyor musun diye sormu.Teyze "Yok yavrum, ben bugn doktora gittiydim, doktor ikitane hap verdi. Birini Basmane'de alcen dedi, ikinciyi deMenimen'i vannca alcen. Ben hapm aldm, kal salcakla"demi.

Karnzdakinin szlerine veya davranlarna bakp onunne dndn yzde yz anlamanz mmkn deildir.Ancak;

nemli olan, hata yapmamak deil,

yaplan hatalardan ders almak (geribildirim almak),tecrbe kazanmaktr.

Zihinsel ben-merkezcilik bireylere zg deildir.Toplumlar da sergiler bu tavr. Tarih boyunca nice toplumkendini herkesten stn grmtr. Bilimde, felsefede bile

bu ben-merkezci tavr grmek mmkndr.

Batl bilim insanlarnn yazd "Dnya Tarihi" veya"Bilim Tarihi" adn tayan nice kitap sadece Battarihinden ve biliminden sz eder. Pes.

Belki benzeri tavr bizde de var. ocukluumda unu skduyardm: "Efendim, Bat bu seviyeye bizim sayemizdeulat. Barutu, kad, pusulay, biz in'den aldk; Bat da

bizden rendi. Biz olmasaydk var ya, Bat geri kalrd. "Pes.

Duygusal Ben-Merkezcilik


56/180


Karnzdakinin hakl olduunu dnebilirsiniz, onunbak tarzn kavrayabilirsiniz. Ama bir de onun nelerhissettiini anlamalsnz. Karnzdakinin duygularnakapal kalp yalnzca kendi duygularnz fark ettiinizdeduygusal ben-merkezcilik sergilemi olursunuz.

Baz beyler eleri aladnda, bunu gereksiz buluyorlarsa

"Han

m bunda alayacak ne var" derler. Bylesylediklerinde, farknda olmadan, bir insann alamasiin mantkl/makul nedenler bulunmas gerektiini ifadeetmi olurlar. Oysa, btn duygusal davranlar gibialama da, znel (sbjektif) bir deerlendirmeninsonucudur.

Bir renci "Ders almak beni skyor" dediinde annesi/ babas "Biz senin yandayken hi sklmazdk; sklma,

bu senin istikbalin" derlerse, bu szleri duygusal ben-merkezciliin rndr. Anne-baba ocuun, kendinezg, znel duygular olabileceini dnmemektedir,onun duygularna benzer duygusal yaant geirememekte,ksacas ocuklaryla empati kuramamaktadrlar.

Eer ders almaktan skldn syleyen ocua "Senders almaktan sklyorsun" eklinde basit bir mesajverseler, bu mesaj ben-merkezcilikten uzak olurdu.

ocuunuza "almaktan sklyorsun" derseniz almazdiye endie edebilirsiniz. yi de, "al" dediiniz zamanda zaten almyor. Bari "sklyorsun" diye empatikurarak sze balayn da aranzda bir diyalog kurulma

ihtimali artsn.


57/180


Bu konuda son olarakunu belirtmekte yarar var. Fiziksel,zihinsel, duygusal ben-merkezcilik, birbirlerindentamamen bamsz eyler olmayp birlikte ileyenyaplardr. lerinden birini sergilediimizi farkettiimizde, dierlerini azaltma ansmz artar.


58/180


8KENDN BLMEZLK

(ROL TUTSAKLII)Bir nceki blmde teki--bilmezlikten sz ettik. nsandagaliba bir de kendini bilmezlik var. Kendini bilmezlie"rol tutsakl" da diyebiliriz. Kendini bilmezlik, dier birifadeyle rol tutsakl ksaca u: Rollerimizin bysnekaplp kendimizi, ben'imizi geri plana itiyorsak, rollerimizolmadan kendimizi tanmlayamyorsak, rol tutsakliindeyiz demektir. Rol tutsakl, kiinin rolleriylevnmesi, kendisine ait rolleri, farknda olmadankendinden stn tutmasdr. Rollerimizi kendimizdenstn tuttuumuz zaman, bir anlamda rollerimizin altndaeziliriz, kendimizi bir kenara atm oluruz.

Bu durumu anlatan bir ykm var. yle kssadan; hisseli,hayat ateinde eskitilmi cinsten:

KERVANCI

Bir kervan yola kmaya hazrlanyormu. Sahrada m desem,Orta Asya'da m desem, ite yle bir yerlerde. Kervann sahibi,zenginler zengini Alihan Bey'mi. Alihan Bey telala sonhazrlklar denetliyormu. En kymetli kumalar, ipekler,altndan, gmten, sedeften paha biilmez kaplar, kaaklar,


59/180


eyalar, biber birer ve zenle denklere, bohalara, sandklarayerletirilmi. Seyisleri, muhafzlar ve nice adamlar, develeri,atlar hazrm.

Tam yola klacak, ufak tefek elimsiz bir adam koarakgelmi. Alihan Bey'e "Benim adm Veli; beni de aln yannza"demi. Sonra aralarnda u konuma gemi:

Alihan Bey: "Seni de alaym da senin ne hnerin vardr? Silah

kuanmas

n

bilir misin, seni muhaf

z yapal

m."Veli: "Ben silah kullanmay bilmem."

Alihan Bey: "Seni seyis yapalm; attan deveden anlar msn?"

Veli: "Vallahi hi anlamam."

Alihan Bey: "A yapalm o zaman; yemekten anlar msn?"

Veli: "Yemek yemeyi severim de, piirmeyi bilmem. "

Alihan Bey: "Yldzlardan anlar msn? Seni mihmandaryapalm."

Veli: "Karanlk gecelerde srtst yatp yldzlar seyretmeyipek severim de, hangi yldz hangi yn gsterir, ite onubilemem."

Alihan Bey kzm: "Kardeim, hem elinden hibir i gelmezhem de kervana katlmak istersin; bu nasl i?" demi.

Veli yle karlk vermi: "Ben, seyis deilim, muhafzdeilim, a deilim, mihmandar deilim; satc veyamuhasebeci de deilim. Ben sadece yiyen, ien, konuan,dnen, seyreden, keyif alan bir varlm. Ekmeinizi yersem,karlnda ufak tefek iler yaparm. Ama byk hnerlerbeklemeyin benden. Kervana alrsanz piman olmazsnz."

Alihan Bey'in akl bu ie pek yatmam. Ama tuhaf bir sezgigelmi iine. Bu adam alrsam iyi olacak; kalbini krmayaym,


60/180


ha bir eksik ha bir fazla diye dnm. Katm Veli'yikervana.

Neyse, laf uzatmayalm, kervan yola km. Balangta herey yolundaym ama gnler getike iler deimi. Birkakum frtnasna yakalanmlar lde. Ardndan bir hastalkdadanm hem adamlara hem develere. Bir de ekya basmazm kervan.

Ne ykten eser kalm

, ne maldan haber. Adamlar desen, yalmler ya il yavrusu gibi dalmlar drt bir yana.

ln sonlarna vardnda, Alihan Bey tek banaym. Btnadamlarn, mallarn, develerini, atlarn kaybetmi. Yan baygngeirdii bir gecenin sonunda, bir de gzlerini am ki, Veliyan banda oturuyor. Bir tek o gitmemi.

Alihan Bey "Herkes beni terk etti, sen niye gitmedin?" diyesormu Veli'ye. Veli "Onlarn her birinin bir ii vard; kimiseyisti, kimi muhafzd. bitti, hepsi gitti. Benim bir iimyoktu; gitmem de gerekmedi."

Alihan Bey: "Saol da, ben imdi ne yapaym? Malm mlkm

gitti; yaamam gereksiz imdi."Veli: "Hl yapabilecein birey var."

Alihan Bey: "Artk yapabileceim hibir ey yok. Develerimisremem, mallarm satamam."

Veli: "Yapabilecein eyler var. Bir sre yanmda kal ve banabak. Ben senin varlnn, grnrde hibir ie yaramayan,ama aslnda senin zn oluturan yann gsteriyorum sana."

Alihan Bey: "Nasl yani?"

Veli: "nce u aalardaki hurmalardan yiyelim ve u kuyudan

su ielim. Bugne kadar hep hasta olmamak iin, ayakta kalpmalna mlkne sahip kabilmek iin yedin. Bugn yalnzkendin iin yiyeceksin. Bugne kadar ya bir sonraki menzilekadar ya su bulamazsan diye dnp su itin. Bugn


61/180


yalnzca kendin iin ieceksin. Ve gece srtst yatp yldzlarseyredeceiz. Sen bugne kadar, gece yolunu bulabilmek iinbaktn yldzlara. Bu gece yalnzca kendin iin bakacaksnonlara. Bugne kadar sen, altnlar, sandklar iin yaadn;kendini sandklara kapattn. "

Alihan Bey: "Ben, malm mlkm olmadan hi ie yaramam."

Veli: "yi de bu syleyen, mal mlk olan Alihan Bey mi,

yoksa sadece Alihan m

? Btn unvanlar

n

n d

nda,konuan, dnen, yiyip ien, dinleyen, seyreden bir sen varsenin iinde. O seni, yani kendini unutma. Kendisi ile sahipolduklar arasndaki fark unutan, sahip olduklarnkaybettiinde, kendini bolukta hisseder bu alemde."

Kssadan hisse:

"Ben" dediimiz eyi oluturan pek ok rol var. "Ackan,yiyen--ien ben" vardr; "konuan, dnen, alglayan

ben" vardr; bunlar psikolojik rollerimizdir. Bir de sosyalrollerimiz vardr, mesleki rollerimiz vardr; evlat, anne,

baba, renci, retmen, avukat, mdr, alc, satc...rollerine brnrz.

Sosyal/toplumsal rollerimizi o kadar benimseriz ki,giderek psikolojik rollerimizi kmser, hatta unuturuz.Doktor, mhendis, mdr yanmza ok nem veririz de,"yiyen--ien, uyuyan, konuan, dnen ben"i kk birey olarak alglarz. Oysa, psikolojik ve sosyal rollerimiz

bir btndr ve psikolojik rollerimiz "kkey" deildir.

Scak bir yaz gn buz gibi bir bardak suyu Doktor AyeHanm imez; Aye ier. Doktor Aye Hanm hastalarna

bakar.


62/180


Souk bir k gn, bir bardak tarnl salebi Mdr Beyimez, Ahmet ier; Mdre Hanm imez, Zeynep ier.Biz gnlk yaamda salebi Ahmet'in deil, Mdr AhmetBey'in itiini dnyoruz. Mdrl Ahmetlikten dahafazla nemsiyoruz. Hataldr bu tavrmz. Eer, yiyen,ien, dnen, manzaray seyreden Ahmet olmasayd,Mdr Ahmet de olmazd.

Bir inli bilgenin sz: Doduun zaman l'sin, sapsade bir1. Zamanla l'in sana sfrlar eklersin; diplomalarn olur,unvanlarn, rollerin, rozetlerin olur, evler, arabalar alrsn.Bunlarn her biri bir sfrdr ama l'in sana eklendikesenin deerin artar. u hale gelirsin:

10000000000... 0

Btn bu sfrlarn ne zamana kadar deeri vardr? Senhayatta olduun srece. Sen ldn, 1 gitti,

0000000000... 0

oldu, sfrlarn hibir anlam kalmad. te "1" bizimpsikolojik rollerimizi, 0'lar ise sosyal rollerimizi sembolizeediyor. Alihan Bey'in btn 0'lar gitmitir; ama l'i hlelindedir; onun deerini bilmelidir.

1 (bir) kk bireydir. Ama sfrlarnzn banda bukkey olmasa siz evreni fark edemezdiniz; o 1 olmasasiz u an bu kitab okuyor olmayacaktnz.

Kendini bilmezlik, rol tutsakl, varoluu yaayamamannbelki de en temel gstergesi. Varoluumuzuyaayamadmz zaman sahip olduumuz toplumsal


63/180


rolleri giderek z varlmzdan stn tutmaya balyoruz.Pek ok kiiye "Mdr Bey", karsna da "Mdr Bey'inHanm" denir. Ya da "Savc Bey, Savc Bey'in Hanm".Kiilerin adlar evre iin nemli deildir. in kts,mdr bey de kendisini, giderek yalnzca "Mdr Bey"olarak alglamaya balar. Peki, ya mdrl giderse, iteo zaman felakettir.

Varoluumuzu yaayamadmz zaman sahipolduumuz toplumsal rolleri,

giderek z varlmzdan

stn tutmaya balyoruz.

evremde emekli olan baz kiilerin byk skntyadtklerini gzlemiimdir. Kendilerini sadece "mdr,mhendis, e, evlat" diye tanmlayanlar, gn gelip de burollerini kaybettiklerinde sudan km bala dnyorlar.

rnein emekli olduklarnda kendilerini boluktahissediyorlar.

Osmanlda bir veziri padiah azletmi. Rtbesini, tularn,maiyetindeki adamlar kaybeden vezir, akam konanatek bana gelmi. "Byle hayat olmaz olsun" demi,soyunup yatana yatm. Dokunmaya cesaretedememiler. Ertesi gn yorgan amlar ki, adamcazlm. Oysa o vezir, kk yalardan beri, sahip olduu

psikolojik rollerin de farknda olarak yetitirilseydi lmesigerekmezdi. Vezirlii kaybettikten sonra, imdi hayal bile

edemediimiz, o gnn yemyeil stanbul'unun keyfinisrebilir, geceleri gkyzn keyifle seyredebilirdi.


64/180


Muhtemelen btn paras elinden alnmyordu; iftarsofralarnda sohbetler edebilir, okuyup dnebilirdi.

O vezir, vezirlie byk ihtimalle krkndan sonra eriti.Peki vezirlii kaybettiinde yaayamayan bu vezir vezirolmadan nce nasl yayordu? Emekli olur olmazhastalanan baz byklerimiz, o meslee girmeden nce

nas

l ya

yorlard

?Baz rtbeler/makamlar/roller bir ayrkotu gibi yaam

bahemizi ylesine kaplyor ki, onlar sklp gittiinde,artk ekilip biilemeyen bir bahe, ie yaramayan bir mrkalyor elimizde.

te bunu anlatyor Alihan Bey'in yks. Alihan Bey'inmal mlk nemlidir; sahip olduu roller nemlidir.Ancak btn bu sosyal/mesleki rollerin yan sra,

psikolojik rolleri de nemlidir. Yiyen, ien, uyuyan,konuan, dinleyen, seyreden Alihan da nemlidir.

Psikolojik rollerimiz, sosyal rollerimizden nceliklidir.Sosyal rollerimiz olmadan da psikolojik rollerimizleyaayabiliriz. Ama psikolojik rollerimiz olmadanyaayamayz. Veli, Alihan Bey'in, bu olmazsa olmazyann, psikolojik rollerini sembolize etmektedir.

Hisse: Kendimiz ile sahip olduklarmz arasnda ayrmyapmakta glk ekeriz. Oysa her insan, sahip olduueyalarn, unvanlarn, rollerin dnda, yiyip ien, konuupdnen, seyredip dinleyen bir ben'e sahiptir, iimizdeki

bu sapsade ben'e sahip ktmzda, o gne kadar

tatmadmz bir mutluluu yakalayabiliriz. Belki o zamanAborijinler, bizim de gerek insan olduumuzu sylerler.


65/180


Her insan, sahip olduu eyalarn,

unvanlarn, rollerin dnda, yiyip ien,

konuup dnen, seyredip dinleyen

bir ben'e sahiptir.


66/180


9DEERLERE UYMADA

HATADeerler

Toplumsal deerler insan yaamnn nemli bir yannoluturur. Bir deer, belirli bir insan davrannn veyayaam amacnn, bir dierinden daha stn olduuynndeki tutarl ve derin inantr. Deerler, toplumdan

topluma ve zaman iinde deiir. Toplumlar, deerleridorultusunda baz davranlarn sergilenmesini takdirlekarlar. rnein, sadakat, sevgi, cesaret, dostluk,temizlik, sayg, drstlk, nezaket ve benzerleri, nemverilen toplumsal deerlerdir.

Deerler toplum iin deerlidir; deerlere uygun davrananinsanlar da toplumun gznde deerlidir.

Deerlere Uymada Hata

Sokakta herhangi bir insana, toplumun deerlerine nemverip vermediini sorarsanz, hi duraksamadan nemverdiini syler. Hepimiz deerlere teorik olarak ok


67/180


nem veririz. Ama pratikte srekli olarak deerleriineriz.

Deerlere uymada, kanksam olduumuz, temel hatavardr:

1. Ortamna gre deerlere uyarz;

2. Keyfimizin/moralimizin iyi olup olmamasna gredeerlere uyarz;

3. Karmzdaki kiiye gre deerlere uyarz. imdi bu hatay aklamaya alalm.

Birinci Hata: Ortama Gre DeerlereUymak

Baz toplumsal deerlere baz ortamlarda uyar, bazortamlarda uymayz. rnein trafik polisinin yanndaki

krmzkta dururuz, polis yoksa ayn krmzdadurmayz. Bu, deerlere uyma konusundaki birincihatadr. Bu tr hatalar, deerleri iselletirmediimiz iinortaya kar. Bir deeri gerekten benimseyenler, herortamda, her durumda o deere uygun davranrlar.

"Temizlik" deerlerimizden birisi olarak kabul edilebilir.Bu deere, ne yazk ki toplumun en azndan bir blmortamna gre uyuyor. rnein, hi kimse evindeki halya,koridora tkrmez, sigarasnn izmaritini atmaz. Amasokaa tkren, sigarasnn izmaritini atan c, ok kii

gryorum. Ortama gre davranyoruz.


68/180


Avrupa lkelerine giden vatandam, kaldrmatkrmyor, piknik yaptnda pn ime atmyor. AmaKapkule'yi geince farkl davranyor. "Niin orada patmyorsun da burada atyorsun?" desem, byk ihtimalleyle diyecek bana; "Ama burada herkes atyor. Bucmleyi, birtakm deerlere ortamna gre uyduumuzzaman, kendimizi savunmak iin kullanyoruz: "Ama

burada herkes yapyor."Ve maalesef liste uzuyor: Vergi karan, "Ama herkeskaryor" diyor. Trafik kurallarn ineyen, "Amakurallara kimse uymuyor, ben niin uyaym" diyor.

Belirli bir deere niin uymadmz aklamayaalrken "Ama... " diye balayan mazeret cmlelerikurduumuz zaman, bu tavrmz, sz konusu deeriyrekten benimsemediimiz anlamna gelir. Bir deeriyrekten benimseyen kii, o deere ortamna gre uymaz,

bakalarna bakarak uymaz, ne olursa olsun uyar.

Ben, Bat lkelerinde yere p atmyorum; ben lkemdede yere p atmyorum. Ben temiz bir sokaa patmyorum; ben, bakalar tarafndan p atlm pis so-kaklara da p atmyorum. O pis sokak, belki yere patlmasn hak ediyor, ama ben oraya p atmay haketmiyorum.

Pis bir sokak, zerine yeni pler atlmasn hak ediyorolabilir.

Ama ben o sokaa p atmay hak etmiyorum.


69/180


Eer, bir toplumsal deeri yrekten benimsemisek,iselletirmisek, bakalarnn ne yaptna bakmadan,ortama gre davranmadan uyarz o deere.

Bunca yldr, evindeki halya asla tkrmeyen bir insannnasl olup da sokaa rahatlkla tkrdn anlamaktaglk ekmiimdir. "Bunun mantkl bir aklamas

olmas

gerekir" diye dnmmdr. Y

llard

rbeklediim aklamaya Ekrem In'n "stanbul'daGndelik Hayat"* adl kitabnda rastladm. In'n bukonudaki aklamas, iddias, gemie ynelik, ispat zor

bir hipotez. Ama ilgin. yle:

Eski stanbul'da tane kutsal mekan vard: Cami, ar,ev. nsanlar sokakta fazla dolamazlard; gezmek amacylasokaa kmazlard. Bu kutsal alandan birindendierine gidebilmek iin sokaklardan geerlerdi. Evlerindarya bakan pencereleri snrlyd; pencereler, "hayat"ad verilen, kapal i mekana alrd. zellikle kadnlarnhayat hayatta geerdi. Yourtu, st kapya gelirdi. Evkutsald.

Bu yaam tarz iinde, sokaklar kutsal deildi, kpeklereterk edilmiti. stanbul'a gelen Batl gezginleri hayretedren iki ey vard: Birincisi, sokaklarda ok miktardakpek bulunmasyd, dieri ise sokakta ok az insangrlmesi.

stanbullu merhametliydi. Byk binalarn d yzlerinetatan ku yuvalar (ku kkleri) yaplrd. Sokak

kpeklerine ise, sadece yemek artklar deil, zel olarakhazrlanm paparalar verilirdi.


70/180


* Yap Kredi Yaynlar.

Kpek pis (mekruh) kabul edilirdi, eve sokulmazd. Amasokakta baklrd. In'a gre bunun nedeni, sokan kutsalolmamasyd; bu yzden de kpeklere terk edilebilirdi.

Eer bu aklamann gerek pay varsa, kuaklar boyuncainsanlar, model alma yoluyla evlerini temiz tutmay, ama

sokaa aldrmamay renmi olabilirler.

Konuya ilikin baka pek ok aklama yaplabilir.rnein, bizim bugn ehirlerdeki, piknik yerlerindeki patma rahatlmzn nedenlerinden biri, gebe yaamdedelerimizin doadaki rahatlklar olabilir. Onlar,yayladan gerken, doal atklarn evrede

brakabilirlerdi; doa bunlar zmler, iine sindirebilirdi.Ancak bugn, teneke kutular, naylon poetleri doa iinesindiremiyor. Belki bu yzden eski alkanlklarmz, yenidnyada sorun yaratyor.

Bunlar belirtmemin amacu: Temiz olma deerineortamna gre uyuyor olmamz, basit bir olay deil, okdeikenli karmak bir olaydr. Sokaklara p atanlar,kpeklerinin kakasn kaldrmda brakanlar, "pis,grgsz" diye adlandrp iin iinden kamayz. Olay,daha derin, daha ayrntl dnmek, yorumlamakzorundayz.

kinci Hata: Keyfimize GreDavranmak

Yaygn bir tavr vardr. Canmz sklyorsa, keyfimizyoksa, evremize ters davranrz, aksilik ederiz. Byle


71/180


davranmak bize gayet doal gelir, iyerinde canmzsklmsa ev halkna sinirli davranrz, trafikte canmzsklmsa iyerinde evremizdekilere fkeleniriz.Ksacas, herhangi bir nedenden tr keyfimiz kamsa,moralimiz bozuksa evremize fkeli davranrz, zamanzaman saygszlk ederiz. Oysa byle davranmak zorundadeiliz. Keyfimiz var veya yok, evremizdekilere saygl

davranabiliriz, davranmalyz.Keyfimiz olmadnda da evremizdekilere saygldavranabileceimizi, Koreliler bize okk birekildegsterdiler.

Bizde futbol seyircisi iin allagelmi davranekliudur: Eer tuttuunuz takm ma kazanmsa seviniriz,alklarz; kaybetmise sinirleniriz, alklamayz. OysaKoreliler, son Dnya Kupas manda byledavranmadlar.

nclk manda Koreliler Trk Milli Takmnayenilmilerdi, zgndler. Ama yine de nezaketi elden

brakmadlar. Yenilen takmlarn ve bizim takmmzalkladlar.

nclk manda televizyonu ma biter bitmez aan birTrk izleyici herhalde yle derdi: "Tuh, ma bizkaybetmiiz, Koreliler kazanm. " Niin byle derdi?nk Koreliler alklyordu. Oysa Koreliler yenildiklerihalde alklyorlard. Yenilmilerdi, zgndler, bunaramen alklyorlard. te, bunu belirtmeye alyorum.

Keyfimiz var veya yok, evremizdekilere,karmzdakilere saygl davranabiliriz. Koreliler gibi.


72/180


Dnya Kupasnda nclk man anlatan TRT spikeri,o gzel Trke'si ve her zamanki nezaketiyle ylediyordu:

"Sevgili izleyiciler, inanmayacaksnz ama, man bitiminebir dakika var ve bir tek Koreli stadyumu terk etmedi."

Ma bitti, Koreliler yenildi. Spiker arkadamzn hayreti

daha da artt. nk, bir tek Koreli bile stadyumu terketmemiti ve stelik tm izleyiciler her iki takm birdenalklyorlard. Ve dahas tribnlerde iki bayrak belirdi.Trk bayra daha bykt, Kore bayra daha ufak. (Buda ev sahibi nezaketi olsa gerek.)

Stadyuma gidip futbol ma izlemem ama bildiimkadaryla bizde byle ey olmaz. ki taraftan birininkaybettii anlalnca, kaybeden takmn taraftarlar, dahama bitmeden stadyumu terk etmeye balar. Bu aradaoturulan plastik koltuklan kranlar da olur. Bu, doal kabul

edilebilecek bir davran deildir. Evde, mata, iyerinde,bizim keyfimiz yok diye bakalarnn da keyfinikarmamz art deildir.

Keyfimiz var veya yok, evrimizdekilere saygldavranabiliriz, davranmalyz.

nc Hata: Karmzdaki KiiyeGre Deerlere Uymak

Baz deerlere uyup uymama konusunda ltmz,karmzdaki kiidir. rnein fiziksel adan ve statasndan bizden gl kiilere saygl davranrz. Gl


73/180


bulmadmz kiiler karsnda ise saygl davranmayz,davranlarmz kontrol etme ihtiyac duymayz. Oysa,renkleri, cinsiyetleri, yalar, statleri ne olursa olsun, tminsanlarn onurlan eittir. Bu yzden ayrm gzetmedenhepsine saygl davranmalyz.

nsanlarn Onurlar Eittir

nsanolu bilmiyor, bilmediini de bilmiyor. te bu benizyor. Sokakta herhangi birilerini durdurup "nsanlarasaygl msnz?" diye sorarsanz, hemen hepsi "Evet" der.Ama bu evetilerin birisi amirdir, hata yapan elemannazarlar; birisi retmendir, devini yapmayan renciye

barr; dieri hekimdir, kylye "sen" der, ehirliye "siz";bir dieri polistir, hrsza hakaret eder. Her ne kadar insanasaygl olduklarn iddia etseler de, bu amir, bu retmen,

bu hekim, bu polis insana saygl deildir. nk:

Kiiyi ve hatal

davran

n

ay

rmak zorundas

n

z. Hatal

davrann eletirebilirsiniz, hatta hatal davranndantr bir yaptrm (meyyide) uygulayabilirsiniz; fakatkiiyi topyekn eletirmeye hakknz yoktur. Kiiyitopyekn eletirmek insana saygszlktr, insan onurunuumursamazlktr.

Bir profesrn onuru bir pnn onuruna eittir; birkapcnn onuru, bir genel mdrn onuruna, hekiminonuru hastann, hastabakcnn onuruna eittir ve birmfettiin onuru, bir hrszn onuruna eittir.

ster bir varsaym deyin, ister bir dogma, tm insanlarnonurlar eittir bu dnyada. nsanlarn bilgileri, yetkileri,


74/180


statleri, gleri farkl farkl olabilir; ancak onurlar eittir.Hibir insan, renginden, cinsiyetinden, inanlarndan veyahatal bir davranndan tr aalanmamaldr.

Bir hrszn, diyelim ki on davran var. Dokuzu iyi, amaonuncu davran kt, hrszlk yapyor. Bu onuncudavran iin onu tutuklayabilir, yaptrm

uygulayabilirsiniz. Ama onu topyekn sulamaya,iinizden geldii gibi aalamaya hakknz yoktur.Tutuklularn, mahkumlarn haklar vardr; haklarninerseniz siz de su ilemi olursunuz. Bir lkeninyasalarna gre bir kiiyi idam edeceksiniz diyelim. Bumahkumu idamdan nce a brakmaya veya ona kfretmeye hakknz yoktur. O mahkumun onuru, hapishanemdrnn onuruna eittir; benim onuruma da eittir.

Benim onurum, bir pnn onuruna eittir. kimizinbilgisi, yetkisi, stats farkldr. O p, benim fakltemegelip ders anlatma yetkisine sahip deildir; ben desokaktaki p bidonunun yerini deitirme yetkisine sahipdeilim. O p evinin kraldr. Kyne gitse, kuyrukolup elini perler. Ben kendimi ondan stn gremem.

Benim onurum, tuvalet temizleyen bir hanmn onurunaeittir. O hanm, evine ge gitse, kz kapya kp "Annege kaldn" diye yanaklarndan pyor. Benim kzmn,eimin yanan pmesi, o kzn annesinin yananpmesi veya hrszlktan hkm giymi bir kad-nnkznn onun iki yanandan pmesi ayneydir; aralarndahibir farkllk yoktur. Tm insanlarn onurlar eittir.Kzlderili'nin ifadesiyle "Mitaku Oyasn" (Hepimiz -hayvanlar ve bitkiler dahil- kardeiz).


75/180


Eer bir mahkumun hatal davran varsa onu eitmeli,slah etmelisiniz. (Gelecekte mahkumlar tedaviedileceklerdir.) Ben, eitilebilecek, tedavi edilebilecek birinsandan daha onurlu olduumu nasl dnebilirim? Biz

bugn, mahkumlar tedavi edemediimiz, eitemediimiziin, arada bir af karyoruz. Hi hastanelerde afkarldn, hastalarn sevabna erken taburcu

edildiklerini duydunuz mu?nsanlar, onurlarnn eit olduunu dnmek istemiyorlar.Kendilerini bakalarndan stn gryorlar. Bir ynetici,

bir mfetti, balangta iyi niyetle, iini hakkylayapabilmek amacyla, i ilikisi iinde bulunduu kiileremesafeli durmaya balyor. Giderek bu mesafeli duru,kendini stn grmeye dnebiliyor. Bu kiiler, hemmesafeden hem de hiyerarideki konumlarndan tr,kendilerini her adan, bu arada onur asndan datekilerden stn grmeye balyorlar. Bu durum,

tekilerden daha fazla uzaklamalarna yol ayor.Sonuta, kendi yalnzlklar artyor, tekileri mutsuzediyorlar ve i zarar gryor.

Bir profesr szl snavda cppesini giyip, "adayyakndan tanyor" demesinler, laf gelmesin diye,

balangta souk, giderek yukardan bakan bir ifadetaknp bir engizisyon yargcnn yz ifadesiyle, adaylahibir insani iliki kurmadan mekanik bir snav dayapabilir; ya da glmseyerek selam verme, hatr sormagibi adayla insani ilikiler kurduktan sonra, ilikiyi ve ii

ayrt ederek, ilikide eitliki, insan onuruna saygl, iteise objektif bir tavr taknabilir.


76/180


Bir mfetti, balangta iini iyi yapabilmek amacylaciddi davranp giderek statlarnn abartsna kaplarakkendini Olimpos'tan inmi Zeus gibi hissetmeye ve teftiheyeti bakanndan baka dnyada kimseye saygduymamaya da balayabilir; ya da ilikiyi ve ii ayrt ediptm insanlara saygl ama iinde objektif olabilir.

Kendilerini herkesten stn grenler, kendi onurlar

naonulmaz biimde hayran olanlar, insan ilikilerikonusunda kendilerini eitimle gelitirebileceklerineinanmayanlar, bana Kk Aa'taki hindiyihatrlatyorlar.

lgin bir roman olan "Kk Aacn Eitimi"*ndeKzlderili dede ve nine ile Kk Aa adl ocukarasndaki iliki anlatlmaktadr.

Kk Aacn dedesi, giderek derinleen, st dallarartl, hindinin boynundan alak bir tnel kazar, tneli

derin bir ukura balar. Topran yzeyinden tnelin iinedoru msr taneleri serpitirir. Yaban hindisi ban eiptaneleri yiye yiye tneli geer, ukura girer. Bankaldrr, ukurun st aktr ama ukur derindir. Tek birk yolu vardr, ban eip tnelden gerisin geriyegitmek. Ancak hindi ban emeyi akl edemedii iinukurdan kamamaktadr.

Kk Aa dedesine, "Dede, hindi niin kafasn eiptnelden dar kmyor?" diye sorar. Dedesi 'Yavrum,hindi kendini herkesten stn grd iin, renebilecei

yeni bireyler bulunduuna inanmad iin, alakgnlllk gsterip ban eemedii iin girdii ukurdankamyor" der.


77/180


ukurlar iinde kalakalma tehlikesi hepimiz iin vardr.Ama eer tm insanlarn onurlarnn eit olduunainanrsak bu tehlike bizden uzaklar. Daha onurlu birinsan olmaya almak yerine, daha bilgili, daha etkili,daha iyimser, daha sevecen olmaya almak, daha akllcaolsa gerek. Anadolu'da "Bo baak dik durur" derler.

* Kk Aacn Eitimi, Forrest Carter, Say Yaynlar, 2003

Dolu ve alakgnll bir baak olduumuzda, yaamkalitemiz artacaktr.

Bo baak dik durur.

Ekmek mi nsan m?

Hangisi daha fazla sayg gryor; ekmek mi, insan m?Gzlenen o ki, ekmek daha fazla sayg gryor lkemizde.Yukarda deerlere uyma konusunda tr -

kanksadmz- hata sergilediimizi belirttik. Bazdeerler sz konusu olduunda bu hatalar yapmayz.Ekmee ynelik olarak da sz konusu hatalarnsergilendiini hemen hi grmeyiz.

Hangi ortamda olursa olsun -evde veya sokakta- ekmeesayg gsteririz. Yerdeyse basmayz, stnden atlamayz;kaldrp kenara, ykseke bir yere koyarz; hatta perizekmei. Ekmee gsterdiimiz sayg, ekmein

byklnden ve niteliinden bamszdr. Yerdekiekmei kaldrma konusunda, byk--kk veya buday-

arpa ayrm yapmayz. Keyfimiz olsa da olmasa dayerdeki ekmee basmayz.


78/180


nsanlara, sokaklara kar sergilediimiz temel halayekmee kar sergilemeyiz. Ksacas ekmee oksayglyzdr. Ekmee gsterdiimiz saygy birbirimizegstersek ok daha huzurlu yaarz.

Ekmee niin sayg gsteririz? nk nimettir. yi deelerimiz, ocuklarmz nimet deil mi? rencilerimiz,

raklar

m

z, komular

m

z nimet deil mi?Ekmee gsterdiimiz saygy

birbirimize gstersek,

ne gzel olurdu.

Ben lkemde yerdeki ekmee tekme atldn higrmedim. Ama yerdeki insana tekme atldn okgrdm. Yerdeki ekmeklere gsterdiimiz saygy

birbirimize de gstereceimiz gnlerin gelmesini

diliyorum. (San

r

m o gnler yak

nd

r.)


79/180


10ELKLERMZ,KLEMLERMZeliki, kilem

Gnlk yaamda eliki, ikilem, dilemma, paradokskavramlarn genelde yanl kullanyoruz, birbirinin yerinekullanyoruz. rnein bazen "Hangisini seeceimkonusunda elikiye dtm", bazen de, "kilem iindeolduunun farknda deil" diyoruz. Sanrm byledediimiz zaman, eliki ve ikilem kavramlarn birbirinekartrm oluyoruz. Konumuz elikilerimiz veikilemlerimiz. Dilemma ve paradoks kavramlar iinfelsefe szlklerine baklabilir. ("Ben adalym; btnadallar yalan syler" demek bir dilemma saylabilir. "Birokun hareket noktasyla hedefi arasnda sonsuz noktavardr; sonsuz noktay kat etmek ise sonsuz zaman alr; buyzden bir ok hedefine hibir zaman ulaamaz" demek ise

galiba bir paradoksal dncedir.) imdi eliki ve ikilemkavramlar arasndaki farka bakalm. Galiba dorusu u:


80/180


Doada ya da insan zihninde ztlklarn birlikte bulunmasbir eliki saylabilir. (Bir tezin antitezini iermesi bireliki saylabilir.) nsan, sahibi olduu elikilidncelerin genelde farknda deildir, ikilem ise iki farkldavrantan hangisine ynelmek gerektii konusundasknt, kararszlk ekmek demektir. Sahip olduumuzelikili dncelerin, davranlarn genelde farkna

varmayz, ikilemde ise farknda olduumuz bir kararszlksz konusudur.

Bir dostunuzu hem seviyor hem de kzyorsanz ve bu ikizt duyguya/dnceye birlikte sahip olduunuzunfarknda deilseniz, bu durumu bir "eliki" olarakadlandrmaktan yanaym. Benzerekilde, belirli bir olaykarsnda zgn olduunuz halde sevinmi gibidavranyorsanz ve bu tezad fark etmiyorsanz, yineeliki iinde olduunuzu dnebiliriz. Ama eer birarkadanz sevip sevmediinize bir trl karar

veremiyorsanz veya iki meslekten hangisini seeceinizekarar veremiyorsanz, bir "ikilem" iinde olduunuzkansndaym.

ounlukla alttaki elikiler, grnrdeki bir takmikilemleri yaratr. Bu durumda, elikilerimizi farketmekten, ikilemlerimizi ise zmekten sz edebiliriz.

elikiler ve ikilemler, farknda olduumuz veolmadmz skntlar yaratr. elikilerimizi farkettiimiz, ikilemlerimizden rahatsz olmadmz zaman,stresle ba etmemiz ve gelimemiz kolaylar. Bazen birii hem yapmak istersiniz hem yapmamak istersiniz; hemalmak istersiniz hem almak istemezsiniz. Bu


81/180


ikileminizi "can skc bir samalk" olarak adlandrrsanzskntnz artar. Ama bu ikileminizin yaamn doal bir

paras olduunu dnrseniz, onunla uzlama/zmeansnz artar.

Tamamen elikisiz, ikilemsiz olmak pek mmkn deil.Fazlaca elikiye, ikileme sahip olmak ise sorun

yaratabilir, ruh sal

n

bozabilir. Bunlara belirli miktardasahip olmak, ancak yerine gre fark etmek, yerine greba etmeyi renmek galiba en salkls.

kilemler yaamn ayrlmaz bir paras, ikilemlerdenarnm bir dnya mmkn grnmyor. kilemler,elikiler kimi zaman canmz sksa da, toplumlarn,

bireylerin gelimesi iin bazen itici g olduklar da birgerek.

kilemler yaamn ayrlmaz bir paras.

kilemlerden arnm bir dnya

mmkn grnmyor.

Sadece canllar, insanlar

Üstün dökmen - küçük Şeyler

Documents