üreti̇m yöneti̇mi̇ 3 bölüm

BÖLÜM 3

KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ

3.1. Kuruluş Yeri Seçiminin Önemi3.2. Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler3.2.1.Objektif Faktörler 3.2.2.Subjektif Faktörler3.2.3.Genel Faktörler3.3.Kuruluş Yeri Seçim Süreci3.3.1.Ülkenin Belirlenmesi3.3.2.Bir Ülkede Belli bir Bölgenin Seçimi3.3.3.İl ve İlçenin Seçimi3.3.4.Arsanın Seçimi3.3.5.Karar Verme

% 15 – (8 saat – 2 hafta)

BÖLÜM 3

KURULUŞ YERİ SEÇİMİ VE İŞLETME BÜYÜKLÜĞÜ

3.4.Kuruluş Yeri Belirlemede Kullanılan Yöntemler3.4.1.Faktör Puan Metodu3.4.2.Ağırlıklı Faktör Puan Metodu3.4.3.Ağırlık Merkezi Metodu3.4.4.Başabaş Noktası Analizi3.4.5.Yatırımın Karlılığı3.5.Kuruluş Yeri, Kapasite ve İşletme Büyüklüğü3.6.Üretim İşletmelerinde Kapasite Yönetimi3.6.1.Kapasite Çeşitleri

% 15 – (8 saat – 2 hafta)

Kuruluş Yeri Seçimi ve İşletme Büyüklüğü

• Bir işletmenin fiziksel olarak kurulduğu ve faaliyetlerini yürüteceği yerin belirlenmesine kuruluş yeri seçimi denir.

• Genellikle işletme veya fabrika kuruluş yeri seçimi olarak adlandırılmakla birlikte işletmenin ilave tesisleri ve depo yeri seçimi gibi konular da aynı kapsamda yer almaktadır.


• Kuruluş yeri seçimi problemi faaliyet alanı ürün veya hizmet olsun tüm işletmeler için çözülmesi gereken bir problemdir.

• Problemle, özelikle kuruluş aşamasında ortaya çıkışı yönüyle karşılaşılmakta ve çözülmesi gerekmektedir.

• Karar verme sürecinin uzman bir ekip tarafından yönetilmesi ve karar öncesinde nitelikli ve bilimsel bir araştırmanın yapılması şarttır. Bu zorunluluk özellikle yatırım büyüklüğü arttıkça doğru orantılı artmaktadır.


• İşletmelerin değişen rekabet şartları, artan taşıma giderleri veya süreleri, artan talep ve kapasite gereksinimleri gibi nedenlerle bulunduğu yerden farklı bir yere taşınması gündeme gelebilir.

• Bu durumda yeni bir kuruluş yeri seçimi kararı verildiğinde kuruluş anında olduğu gibi seçim süreci aynı şekilde işletilir ve en uygun kuruluş yeri belirlenmeye çalışılır. Ancak kuruluş yerinin değiştirilmesi ve dolayısıyla işletmenin yeni yerine taşınması, yeniden kurulmasından daha masraflı ve zahmetli olacağından bu alternatif pek düşünülmez.


• Kuruluş yeri seçimi yatırım kararı verilmesinden sonra verilen en önemli kararlardan birisidir ve karar süreci bilimsel ve rasyonel bir şekilde yönetilmelidir.

• İşletmelerde konuya karşı duyarlılık, yatırım tutarının yüksekliği ile doğru orantılı artmaktadır.

• Bu amaçla işletmelerde en uygun kuruluş yerini seçmek için alanında uzman kişilerden oluşan bir ekip oluşturulmalı ve araştırma projesi kapsamında çalışmalar yürütülmelidir.

3.1.Kuruluş Yeri Seçiminin Önemi

• İşletmelerin kuruluşu anında verilen stratejik ve önemli kararların başında işletmelerin nereye kurulacağının belirlenmesi gelmektedir.

• Küreselleşme ile değişen rekabet şartlarında işletmelerin kuruluş yerleri seçimi büyük önem kazanmıştır.

• Küreselleşme ile rekabetin tanımı ve sınırları değişmiş, yöresel veya ulusal pazarlara hazırlanan işletmelerin artık küresel pazarlara yönelmesi bir zorunluluk olarak ortaya çıkmıştır.


• Doğu bloğunun parçalanması ile küresel işletmelerin çoğu üretim merkezlerini doğu ve güneydoğu Asya’ya kaydırmışlar ve dolayısıyla büyük miktarlarda ürünlerin farklı coğrafyalara taşınması gereği ortaya çıkmıştır. Bu sayede küresel lojistik de büyük önem kazanmıştır.


• İşletmeler için maliyetlerin düşürülmesi stratejik bir avantajdır.

• Maliyetlerin yaklaşık dörtte biri, lojistik maliyetlerinden oluşmakta ve bu oran işletmeden işletmeye ve kuruluş yerlerine bağlı olarak değişmektedir.

• Lojistik yanında ulaşım imkanları, altyapı, enerji kaynakları, arsa maliyetleri ve devlet teşvikleri gibi birçok faktör vardır ki bu faktörler, maliyet kalemlerini doğrudan etkilemektedir. Rekabeti etkileyen faktörlerin başında maliyetlerin geldiği dikkate alındığında konunun önemi daha çok anlaşılacaktır.


• Kuruluş yeri seçimi kararının doğruluğu, maliyetler yanında işletmenin hız, performans ve verimliliğini de etkilemektedir.

• Bu nedenle kuruluş yeri seçimi birden fazla etkiye sahip stratejik bir karar olarak karşımıza çıkmaktadır.

• Yerleşim yeri belirleme çok önemli bir maliyet fonksiyonu olması nedeniyle, ünlü danışmanlık firması McKinsey “yerleşim yeri belirlemek, bir işletmenin stratejilerini oluşturan veya yıkan önemli bir güçtür” demektedir.


• İşletmelerde bazı maliyetlerin sonradan azaltılması veya kontrolü güçtür. Bu maliyetlerin birçoğu kuruluş yerinin olumsuzlukları nedeniyle artmakta ve rekabeti olumsuz etkilemektedir.

• İşletme kurulduktan sonra istenmeyen maliyetlerle karşılaşıldığında pişman olmamak için bu tür sonuçları önceden tahmin etmek ve kuruluş yerini ona göre belirlemek yerinde olacaktır. Bu konuda bazı yazarlar kuruluş yeri seçimini bir kişinin eş seçimine benzetmesi, konunun önemini açıklamada yeterli olacaktır.


• Kuruluş yeri belirlemede öncelikler işletmelerin ve bağlı bulundukları sektörün özelliklerine göre değişmekle birlikte maliyet, hız, performans, rekabet zorlukları gibi faktörlere bağlı olarak yoğunlaşmaktadır.

• Bir başka ifade ile kuruluş yeri seçiminin sadece maliyet boyutu bulunmamaktadır.


• Hammadde veya pazara uzak bir işletmenin ulaşım maliyetlerinin artması yanında, ulaşım süreleri de artmaktadır. Bu durumda ürün ve hizmetlerin istenen zamanda istenen miktarlarda pazara ulaştırılması riske girebilmektedir.

• Bir otel işletmesi kurulurken her şey mükemmel olmakla birlikte taze su kaynaklarının yetersiz olduğunu varsayalım. En yakın bölgeden bu ihtiyacın sağlanması mümkün olsa bile işletmeye ekstra maliyetler yüklemesi kaçınılmaz olacaktır.

3.2.Kuruluş Yeri Seçimini Etkileyen Faktörler

• Kuruluş yeri seçiminde tercih edilen öncelikler, her işletmenin içinde bulunduğu rekabet şartları, stratejik hedefleri, sektörün içinde bulunduğu şartlar, teknoloji ve işgücü yapısı ile tedarikten üretime ve oradan da pazara kadar izlenilen stratejilere göre farklılıklar göstermektedir.

• Örneğin, kuruluş yeri seçiminde bir mermer işletmesinin öncelikleri ile gıda işletmesinin öncelikleri farklı olacaktır.


• Bir başka yönüyle seramik fayans ve vitrafiye türü ürünler üreten sermaye yoğun bir işletmenin işgücünden beklentileri ile seramik vazo gibi süs eşyaları üreten emek yoğun bir işletmenin beklentileri arasında önemli farklılıklar vardır.

• Önemli olan bu sayılan özellikler dikkate alınarak doğru kriterlerin seçilmesi ve önem düzeylerine göre sıralanmasıdır.


• Kuruluş aşamasında tesis yerleşiminde ilk hedef işletmenin hangi coğrafyada ve arsa üzerinde kurulacağının belirlenmesidir.

• Çalışma imalat veya hizmet olmak üzere tüm işletmelere uygulanmalı ve karar aşamasında karar verici

müşteriye ve tedarikçiye yakınlık, işçilik maliyetleri ve ulaşım maliyetleri gibi birçok faktörü düşünerek karar

vermelidir.


• Kuruluş yeri ile ilgili şartlar karmaşıktır ve her biri farklı somut (taşıma maliyeti, üretim maliyeti) ve soyut (güvenilirlik, kalite, ulaşılabilirlik) özelliklere sahiptir.

• Kuruluş yeri ile ilgili şartlardaki karmaşıklık problemlere de yansır ve karar verme problemlerinin karmaşık yapısında çözüme ulaşmada şartları sağlayan ve amaçlara da en yakın olanı seçme yaklaşımı, başka ifade ile optimali araştırmak gerekir. Bu durumda farklı boyutlarıyla problemlerin incelenmesi ve birden fazla yöntem ve kriter kullanılması gerekir.


• Yerleşim şartlarını ölçmek zordur. Ücretlendirme ve ürün maliyetleri gibi faktörlere bağlı somut maliyetler, hangi koşullar yerleşim yerini daha iyi yapar konusunda nicelleştirilebilir.

• Diğer taraftan güvenilirlik, ulaşılabilirlik, güvenlik gibi soyut özellikler sırayla veya sembolik olarak ölçülebilir. Soyut özelliklerin toplamı işletme yerleşim yeri kararı için çok önemlidir.


• Kuruluş yeri seçiminde kullanılan kriterler üzerine birçok sınıflandırma yapılabilir.

• Genelde yaygın olan sınıflandırmaya göre kriterler objektif ve sübjektif kriterler olarak iki grupta değerlendirilmektedir:

3.2.1.Objektif Faktörler

• Fiziksel, sayısal, finansal olarak kolayca tanımlanabilen, etkileri fayda, maliyet veya zarar gibi kavramlarla açıklanabilen faktörlerdir.

• Bu faktörler kısaca şöyle özetlenebilir: Pazar (Lokal, ulusal ve küresel pazarlara yakınlık) Kaynaklar (Hammadde, işgücü, enerji vb. kaynaklara

yakınlık) Ulaşım/Ulaştırma İmkanları (Deniz, hava, kara ve

demiryolları ile hava ve deniz limanları gibi) Lojistik (taşıma, depolama, lojistik altyapısı, lojistik

unsurları, maliyetler, mesafeler, süreler vb.)


İşgücü (İşgücü potansiyeli, maliyetleri, vasıflı/vasıfsız işgücü temini vb.)

Altyapı (Yol, su, kanalizasyon, atıklar, arıtma tesisleri, haberleşme sistemleri vb.)

Devlet Teşvikleri (Organize Sanayi Bölgeleri, vergi indirimi, yönetici teşviki, ihracat teşvikleri, arsa hibe karşılığı projeler, ucuz enerji vb.)

Yan sanayi


• Arsa Maliyetleri• Finansal kurumlar • Bölgenin gelişmişlik düzeyi• Vergiler

• Sosyal imkanlar

• Güvenlik

3.2.2.Sübjektif Faktörler

• Fiziksel, sayısal, finansal olarak tanımlanamasalar da psikolojik ve sosyolojik nedenlere dayandırılabilen, bir yönüyle açıklanabilirliği zor faktörlerdir:

Akrabalık ilişkileri (Aileden birisinin yakınlarında yatırım yapma isteği)

Kişisel ön yargılar (Bölgeye karşı önceden duyulan sevgi, nefret, korku vb. yaklaşımlar)

Savaş, terör veya deprem riskleri ve korkuları Önceden duyulan hikayeler, örnek olaylar ve buna dayalı

kaygılar


Bir başka açıdan, işletme yerleşimini veya yerleşim yeri kurma kararını etkileyen faktörleri örgütün doğasına göre sınıflandırmak daha uygun olacaktır:

Her örgüt tipi için kontrol edilebilir ve kontrol edilemeyen genel konumsal faktörler.

Özellikle imalat ve hizmet örgütleri için gereken özel konumsal faktörler.

Şekil 3.1’de genel ve özel konumluk yerlere göre imalat ve hizmet işletmelerinin kuruluş yeri seçim ölçütlerinin sınıflandırılması verilmektedir.


Şekil 3.1: Kuruluş Yeri Seçimi Kriterlerinin Sınıflandırılması


• Genel faktörler kendi içersinde kontrol edilebilir ve kontrol edilemez faktörler olarak ikiye ayrılmaktadır:

KONTROL EDİLEBİLİR FAKTÖRLER KONTROL EDİLEMEYEN FAKTÖRLER

1. Pazara yakınlık2. Hammadde, malzeme tedariki3. Ulaşım imkanı4. Altyapı uygunluğu5. İşgücü ve ücretler6. Dışsal Ölçek Ekonomisi

1. Küresel rekabet koşulları2. Siyasi ve Ekonomik İstikrar3. Hükümet politikaları4. Coğrafya ve Eklim koşulları5. Yan Sanayi6. Bankacılık ve Haberleşme İmkanları7. Toplum


• Özel faktörler ise kendi içersinde imalat işletmeleri ve hizmet işletmelerine göre ikiye ayrılmakta; her biri de birincil ve ikincil faktörler olarak sınıflandırılmaktadır:


İMALAT İŞLETMELERİ HİZMET İŞLETMELERİBirincil Faktörler1.Elverişli işgücü şartları2.Pazara yakınlık3.Taşıma maliyetleri4.Yatırım maliyetleri5.Kaynağa (tedarik) yakınlık6.Devlet teşvikleri7.Kamu hizmetleri8.Vergi ve harçlar

Birincil Faktörler1.Müşteriye Yakınlık2.Pazara Yakınlık3.Ulaşım Maliyetleri4.Rakiplerin Konumu5.Devlet Teşvikleri6.Kamu Hizmetleri7.Vergi ve harçlar


İmalat İşletmeleri

İkincil Faktörler•Ulaşım kolaylığı•Yaşam kalitesi•Bölgenin gelişmişlik düzeyi•Toplumsal davranışlar •Kültür yapısı•Gelişmişlik düzeyi

3.2.3.Genel Faktörler

• Genel faktörler kontrol edilebilir veya kontrol edilemez faktörler olarak ikiye ayrılmaktadır:

Kontrol Edilebilir Faktörlero Pazara yakınlıko Hammadde ve Malzeme Tedarikio Ulaşım imkânıo Altyapı uygunluğuo İşgücü ve ücretlero Dışsal ölçek ekonomisi

3.2.3.Genel Faktörler

Kontrol Edilemeyen Faktörler o Küresel rekabeto Siyasi ve ekonomik istikraro Hükümet politikalarıo Coğrafya ve iklim koşullarıo Yan sanayio Bankacılık ve haberleşme imkanlarıo Toplum

3.2.3.1. Kontrol Edilebilir Faktörler

• Pazara yakınlık: İşletmeler ürün ve hizmetlerini müşterilerine zamanında ve uygun bir fiyatla sunmayı hedeflerler. Bu yüzden kuruluş yeri belirli kriterlere bağlı olarak pazara yakın veya pazardan uzakta olacak şekilde belirlenebilmektedir. Bu tercih, işletmenin bulunduğu şartlar ve öncelikleriyle ilişkilidir.

• Eğer, Ürünler hassas ve zamana, mekana ve iklim şartlarına

bağlı olarak bozulmaya yatkınsa, Satış sonrası hizmetlere çok sıklıkla ihtiyaç duyuluyorsa,


Ulaştırma maliyetleri fazla paya sahipse ve giderek artıyorsa, Hammaddenin işletmeye taşınması, ürünün pazara

taşınmasından daha kolaysa ve az riskler taşıyorsa, Pazara yakınlık, pazarın kontrolüne, alıcılarla ilişkilere,

gereken müdahalelere kolaylık sağlıyorsa, Ürünün raf ömrü çok kısaysa,

Pazara yakın bir yerde konuşlanmak tercih edilen bir durumdur. Pazara daha yakın olmak ürünlerin müşterilere tedarikinde daha tutarlı olunmasını garanti eder ve ulaştırma maliyetlerini azaltır.


• Hammadde ve Malzeme Tedariki: Bir işletmede üretimin kesintiye uğramaması için ham madde ve malzemelerin doğru miktar ve kalitede ve doğru zamanda tedarik edilmesi çok önemlidir.

• Eğer; Bu girdi kalemlerini oluşturan malzemeler çabuk bozulur

yapıdalar ise, Taşıma maliyetleri çok yükseksek ve zahmetli ise, İhtiyaç oluştuğunda zamanında ve hızlı karşılanması

gerekiyorsa (Tam Zamanında Üretim Sistemi’nde olduğu gibi), Tedarikçilerle daha yakın irtibat sağlanması gerekiyorsa,


• İşletmenin hammadde ve malzeme gibi girdi kaynaklarına yakın yerde kurulması önem kazanmaktadır. Bunun yanında tedarikçiler belirli bir merkezde toplanıyor ve tedarikler oradan gerçekleşiyorsa, o merkeze yakın kurulması; birden fazla merkezden sağlanıyorsa taşıma maliyetleri dikkate alarak ortalama bir yerde kurulması düşünülmelidir.


• Ulaşım imkânı: Hızlı ve uygun ulaşım imkanları, hammaddelerin işletmeye nihai ürünlerin de müşteriye zamanında gitmesini sağlar. Ürünlerin fiziksel olarak taşınmasında havayolu, karayolu, demiryolu, su ve boru hattı gibi yöntemler kullanılmaktadır. İhracata yönelik üretilen ürünlerin üretim merkezleri hava veya deniz limanlarına yakın yerlerde olmalıdır.


• Altyapı uygunluğu: Enerji, su ve atık sistemleri gibi temel altyapı unsurları kuruluş yeri seçiminde öncelikli faktörlerden olmuşlardır. Örneğin metalürji sanayi, otomotiv, çimento, kimya gibi sanayiler enerji kaynaklarına ve arıtma sistemlerine daha çok ihtiyaç duymaktadırlar. Buna benzer her sektörde benzer gereksinimler bulunmaktadır. Gerek kesintisiz enerji sağlanabilirliği ve gerekse atıkların sorun olmaktan çıkacağı bir kuruluş yeri hemen her sektörde işletme için önem taşımaktadır.


• İşgücü ve ücretler: İşletmelerde ne kadar otomasyona geçilse de her şey sonunda insana dayanmaktadır. Her işletme açısından vasıflı (nitelikli) veya vasıfsız (niteliksiz) yeterli sayıda işgücü ihtiyacına sahiptir ve yakın çevrede bulunmalıdır. İhtiyaç duyulan işgücünün vasıflılık düzeyi arttıkça bulunabilirliği zorlaşmakta ve maliyetleri de yükselmektedir. Emek yoğun endüstrilerde işgücü maliyetlerinin toplam maliyetler içersindeki payı yükselmektedir. Dolayısıyla bu tür işletmelerde işgücü maliyetleri büyük önem taşımaktadır.


• Dışsal ölçek ekonomisi: Dışsal ölçek ekonomisi kuruluş yerinin bulunduğu bölgenin kalkınma ve gelişmişlik düzeyi ile ilgilidir. Bölge ekonomisi ve altyapısı gelişmiş, büyük pazarlara yakın, nüfus potansiyeline sahip bölgelerde kurulan işletmelerin imkanları ile gelişmemiş veya az gelişmiş bölgelerde kurulan işletmeler aynı imkanlara sahip olmayacaklardır. Başta arsa olmak üzere ilk yatırım maliyetleri her ne kadar yüksek olsa da, yan sanayi, tedarikçi, lojistik işletmeleri ile her türlü teknoloji ve işgücüne rahat ulaşılabileceği; içinde her türlü ulusal ve uluslar arası lojistik unsurlarına sahip bir bölge işletmelerin hızlı gelişimi açısından önemli avantajlar sunmaktadır.

3.2.3.2. Kontrol Edilemeyen Faktörler

• Küresel Rekabet: Küreselleşme ile değişen rekabet şartları, artan rakipler, fiyat baskısı, artan riskler, küresel gelişmeler ve özellikle küresel krizler işletmelerin rekabet konumlarını etkilemektedir. İşletmenin kurulacağı yer, küresel kaynaklara, lojistik merkezlerine, üretim merkezlerine ve pazarlara ne kadar yakınsa işletmenin rekabet gücü ve gelişim hızı o denli yüksek olacaktır. Küresel rekabette üretim merkezleri, maliyet, kalite ve kapasite gibi avantajlar nedeniyle Uzakdoğu ülkelerine kaymaktadır. Bu nedenle birçok büyük işletme, üretim merkezlerini Çin, Kore ve Hindistan gibi ülkelere taşımışlardır.


• Siyasi ve Ekonomik İstikrar: Ülkede siyasi ve ekonomik istikrarın bulunması, yatırımcılar açısından güven unsurudur. Sürekli tekrarlanan krizler, kısa ömürlü ve güçsüz hükümetler, küresel krizler gibi ülkedeki ekonomi ve siyaseti etkisi altına alan her faktör sonuçta yatırımcılar açısından risk oluşturmaktadır. Kuruluş yeri seçimi aşamalarından birisi olan ülke seçiminde bu faktör oldukça önemli bir yer tutmaktadır.


• Hükümet politikaları: Hükümet politikaları, kanun ve yönetmelikler, insan hakları, demokrasi, hukukun üstünlüğü, çalışanların ve yatırımcıların hakları, güvenlik, sağlık gibi konular yatırımcıların ülkeye olan güvenlerini etkilemektedir. Örneğin muhasebe uygulamalarında uluslar arası standartlara uygunluk özellikle yabancı işletmelerin bu alandaki sorunlarını azaltacaktır. Ayrıca yatırımlara, ihracata uygulanan teşvikler de yatırımcıların o ülke ve bölgelere yönelmelerine neden olmaktadır.


• Coğrafya ve İklim koşulları: İşletmenin kurulacağı yerlerin coğrafik yapısı, iklim özellikleri işletmelerin başarısını doğrudan etkilemektedir. Arazinin engebeli, düz veya eğimli olması; yazları su kıtlığı, kışları yolların kapanması, ısı ve nem düzeylerinin düşüklüğü veya yüksekliği o bölgelerde faaliyetleri sınırlandırmakta, hammaddeden nihai ürüne ve müşteriye kadar üretim, depolama ve taşıma gibi tüm üretim süreçlerinde ürün kalitesini doğrudan etkilemektedir.


• Yan Sanayi: Tedarikten üretime ve lojistiğe kadar dış kaynak kullanımı (outsourcing) ve yan sanayi işletmelerine ihtiyaç bulunmaktadır. Esnek kapasiteye ulaşmak, hız ve performansı artırmak ve maliyetleri de düşürmek için bu tür işletmelerin çok sayıda bulunması, işletmelerin rekabet gücünü artırmaktadır. Ayrıca yan sanayi ve diğer hizmet sektörlerinin varlığı rekabet gücünü olumlu etkilemesi yanında tedarik zinciri uygulamalarına da imkan tanımakta, işletmelere yeni fırsatlar sunmaktadır.


• Bankacılık ve Haberleşme İmkanları : Bankacılık, danışmanlık, sigortacılık ve haberleşme gibi her türlü destek hizmetlerini veren işletmelerin ve unsurlarının da yeterliliği, işletmelerin güvenli, hızlı ve kaliteli ürün ve hizmet sunmalarında yararlı olacaklardır.

• Toplum : Toplumun işletmelere bakışı, toplumun gelir, kültür ve eğitim düzeyleri de yine işletmelerin kuruluş yerlerinin belirlenmesinde önemli bir rol oynamaktadır.

3.2.4. Özel Faktörler

• İmalat veya hizmet üreten örgütler için özel konumsal faktörler ön plana çıkmaktadır. Bu durumda; imalat veya hizmet işletmelerinde ön plana çıkan birincil faktörler değişim göstermektedir. İmalat işletmelerinde nitelikli işgücü, Pazara yakınlık, taşıma ve yatırım maliyetleri, kaynağa yakınlık, devlet teşvikleri vb unsurlar ön plana çıkarken; hizmet işletmelerinde ise, müşteriye ve pazara yakınlık, ulaşım maliyetleri, rakiplerin durumu, devlet teşvikleri gibi faktörler ön plan çıkmaktadır.

3.3. Kuruluş Yeri Seçim Süreci

• Kuruluş yeri seçimi bir dizi aşamalardan geçen bir karar verme sürecidir ve bu aşamalar sırasıyla aşağıdaki gibi özetlenebilir:

3.3.1. Ülkenin Belirlenmesi

• Günümüzde işletmeler yerel, ulusal ve küresel pazarlara hitap edecek şekilde farklı coğrafyalarda kurulabilmektedir. Eskiden işletmeler güvenlik, hukuk, çevre ve alışkanlıklar nedeniyle ülke sınırları içersinde kurulmaya özen gösterilirken; günümüzde küreselleşmenin de getirdiği değişimle, farklı ülkelerde kurulabilmektedir. Hammadde, malzeme ve enerji kaynaklarının, üretim merkezlerinin ve pazarların dünya üzerinde belirli merkezlerde toplanması ve küresel lojistik imkânlarının artması nedeniyle mevcut işletmelerin kısmen veya tamamen başka ülkelere taşınması düşünülür hale gelmektedir.

3.3.1. Ülkenin Belirlenmesi

• Seçim yapılırken ülkenin; Siyasal ve ekonomik yapısı, Hukuki yapısı, Güvenlik, Sektörlerin yapısı ve rekabet koşulları, Teknolojik gelişmişlik düzeyi, Eğitim ve sağlık hizmetleri, Hizmet sektörlerinin gelişmişlik düzeyi, Lojistik ve altyapısının yeterliliği, Hammadde ve malzeme gibi kaynakların yeterliliği, ucuzluğu ve

yakınlığı, gibi faktörler dikkate alınmalıdır.

3.3.2. Bir Ülkede Belli Bir

Bölgenin Seçimi• Ülke belirlendikten sonra, sıra bölgenin belirlenmesine gelmektedir.

Bölge belirlenirken; Bölgenin gelişmişlik düzeyi, Bölgedeki rakiplerin ve diğer sektörlerin konumu, Enerji, yol, su, kanalizasyon vb. altyapı, Bankacılık, haberleşme vb yardımcı hizmetler, Bölgeye verilen teşvikler, Bölgenin lojistik unsurları, dış ticaret ve dışa açılan hava ve deniz

limanları, Yan sanayi ve diğer destek unsurları, Vasıflı ve vasıfsız işgücü bulunabilirliği ve ucuzluğu gibi faktörler

dikkate alınmalıdır.

3.3.3. İl ve İlçenin Seçimi

• Bölge içersinde hammaddeye veya pazara yakınlık, organize sanayi bölgeleri, ulaşım kolaylığı ve maliyetleri, hava, kara ve deniz limanlarına yakınlık, teşvik uygulamaları, altyapı gibi faktörler dikkate alınarak en uygun il veya ilçe belirlenir.

3.3.4. Arsanın Seçimi

• İl veya ilçe içersinde de farklı bölgeler farklı şartlar içeriyor olabilir. Örneğin, Arsa maliyetleri, yapı maliyetleri, ilave taşıma gibi maliyetler, sektörün yoğunlaştığı bölgeler, altyapısı hazır bölgeler, organize sanayi bölgeleri, anayol üzerinde olan yerler, dere yatağına veya denize yakın olma, devlet teşvikleri gibi faktörler etkili olmaktadır. Bunun yanında, şehir merkezinde veya yakınında olmak, düz bir arazi veya meyilli bir arazide olmak, kullanılabilir büyüklükte arsanın varlığı, akrabalık ilişkileri, hemşericilik gibi kriterler de etkili olmaktadır.

3.3.5. Karar Verme

• Karar verme aşamasında karar vericinin elinde o ana kadar toplanan nicel (sayısal) ve nitel veriler, kriterler ve öncelikleri, işletme sahip veya yöneticilerin hedef ve beklentilerine dair bilgiler karar öncesinde hazırlanmalı; uygun yöntemler yardımıyla değerlendirilerek karar sonuçlandırılmalıdır. Veri analizinde sezgisel, matematiksel, istatistiksel ve finansal boyutlarıyla değerlendirmeye imkan veren yöntemler kullanılmaktadır. Bu yöntemlerden bazıları sonraki konularda örnekleriyle anlatılacaktır.

3.3.5. Karar Verme

• Değerlendirmelerde daha çok rekabet gücümüzü doğrudan veya dolaylı etkileyecek, soyut ve somut veriler değerlendirilmektedir. Soyut verilerden en öne çıkanları, maliyet, kâr, risk, süre, hız ve performans gibi somut veriler kullanılmakla birlikte, soyut veriler de kullanılmaktadır. Örneğin maliyet verisi en çok kullanılan ve kabul gören bir veridir. Eğer bütün maliyetler somut ve ölçülebilir ise, yani doğrudan ve açık olarak hesaplanabiliyor ise karar vermek çok kolaydır. Bu durumda en az maliyetli olan yer seçilecektir. Ancak, çoğu durumlarda göreceli olarak ifade edilen soyut maliyetler de bulunmaktadır

3.4. Kuruluş Yeri Belirlemede

Kullanılan Yöntemler• Genellikle sanayi işletmelerinde yer seçimi sürecinde

maliyetlerin en aza indirgenmesi amaçlanır. Hizmet işletmelerinde yer seçimi kararlarının verilmesi ise alternatif kuruluş yerlerinin gelir artırıcı özellikleri üzerinde durulduğu bilinmektedir. Müşterilerin kolay ulaşabileceği bir hizmet işletmesinin satış hacmi her zaman artacaktır. En ideal yerleşim yeri seçimi için uygun birçok model bulunmaktadır. Bunlardan öne çıkanları şöyledir:

3.4.1. Faktör Puan Metodu

• Metot kolay ve her türlü probleme uygulanabilirliği açısından öne çıkmaktadır. Metodun uygulanmasında aşağıdaki adımlar izlenir :

Kuruluş yeri olabilecek alternatifler belirlenir ve “kuruluş yerleri” başlığı altında sıralanır.

Kuruluş yeri seçiminde sektörün temel gereksinimleri, işletmenin özellikleri, hedefler ve beklentiler dikkate alınarak değerleme faktörleri (kriterleri) belirlenir ve faktörler” başlığı altında sıralanır.


Önem düzeylerine göre her bir faktöre puan verilir ve faktörler puanlara göre sıralanır. Faktör puanları “faktör puanı” başlığı altında isimlendirilir.

En fazla faktör puanı kadar atama yapmak üzere her alternatif kuruluş yeri kriterler dikkate alınarak puanlanır.

Puanlar toplanarak kuruluş yerlerinin toplam puanları bulunur.

Toplam puanlara göre sıralama yapılarak birinci sıradaki yer kuruluş yeri olarak seçilir.


• Örnek 3.1: Yeni bir banka şubesi için yer araştırılmaktadır. Alternatif iki yerden birisine karar verilecektir. Kuruluş yeri seçiminde faydalanılması düşünülen kriterler ve puanları daha önceki çalışmalar ve tecrübeler ışığında aşağıdaki gibi belirlenmiştir. Alternatif yerlerden hangisinin uygun olduğunu faktör-puan yöntemi yardımıyla belirleyiniz.


Faktörler Faktör Puanı %

Bina/arsa maliyetleri

Beklenilen müşteri sayısı

Ulaşım kolaylığı

Finans merkezlerine yakınlık

Uygun büyüklükte bina/arsa

5

25

20

35

15

VERİLER


ÇÖZÜM

Faktörler Faktör Puanı %Şube Yerleri

Yer 1 Yer 2

12345

Finans merkezlerine yakınlıkBeklenilen müşteri sayısıUlaşım kolaylığıUygun büyüklükte bina/arsa Bina/arsa maliyetleri

0-350-250-200-150-5

20 3013 2020 515 152 5

∑70 ∑75

Bu yöntemin sonucuna göre toplam puan büyüklüğü dikkate alınmalıdır. Buna göre şubenin yüksek puan alan ikinci yerde kurulması uygundur.

3.4.2. Ağırlıklı Faktör Puan Metodu

• Nitel ve nicel faktörlerle uygulanabilen bu metot; her problem için uygulama kolaylığı ile öne çıkmaktadır. Faktörlerin önem düzeylerinin sonuca etkisi doğrudan olduğu için önceki yönteme göre daha doyurucu sonuçlar vermektedir. Önceki metoda göre farklılık faktörlere ağırlık puanları verilmesi ve bu ağırlıkların her alternatif için verilen puanlarla çarpılarak net puanın elde edilmesi esasına dayanmaktadır. Temelde bu yöntem ağırlıklı ortalama mantığı ile çalışmaktadır.


• Metodun uygulanmasında aşağıdaki adımlar izlenir : Kuruluş yeri olabilecek alternatifler belirlenir ve “kuruluş

yerleri” başlığı altında sıralanır. Kuruluş yeri seçiminde sektörün temel gereksinimleri,

işletmenin özellikleri, hedefler ve beklentiler dikkate alınarak değerleme faktörleri (kriterleri) belirlenir ve faktörler” başlığı altında sıralanır.


Faktör puanları “faktör puanı” başlığı altında sıralanır, önem düzeylerine göre ağırlıklı puanı hesaplanır ve puan büyüklüğüne göre sıralanır.

Alternatif kuruluş yerleri, her bir kriter dikkate alınarak 0-100 arası puanlanır.

Puanlar kriterlerin ağırlıkları ile çarpılır ve her alternatifin puanları toplanır.

Toplam puanlara göre sıralama yapılarak ilk sıradaki yer kuruluş yeri olarak seçilir.


• Örnek 3.2: Mermer işleyen bir işletmenin kuruluş yeri seçimi yapılmak istenmektedir. Sektörde kabul gören faktörler ve önem düzeyleri (ağırlıkları) aşağıdaki gibidir. Alternatif kuruluş yerleri olan Kars, Afyonkarahisar, Antalya illerinden hangisinde kurulması gerektiğini bulunuz.


VERİLER

Faktörler Ağırlık (w)

İşgücü maliyetleriDevlet TeşvikleriPazara YakınlıkUlaşım İmkanları (deniz,kara,hava,demiryolu vs. )Hammaddeye YakınlıkArsa Maliyetleri

0,050,150,300,100,350,05

∑1,00


ÇÖZÜM

FaktörlerAğırlık

(w)

KURULUŞ YERİ(1) Kars (2) Afyonkarahisar (3) Antalya

Puan Ağ.Puan Puan Ağ.Puan Puan Ağ.Puan

1 İşgücü maliyetleri 0,05 80 0,05*80= 4,0 70 0,05*70= 3,5 60 0,05*60= 3,0

2 Devlet Teşvikleri 0,15 90 0,15*90=13,5 90 0,15*90=13,5 20 0,15*20= 3,0

3 Pazara Yakınlık 0,30 10 0,30*10= 3,0 60 0,30*60= 18,0 90 0,30*90= 27,0

4 Ulaşım İmkanları 0,10 10 0,10*10= 1,0 60 0,10*60= 6,0 90 0,10*90= 9,0

5 Hammaddeye Yakınlık 0,35 30 0,35*30=10,5 90 0,35*90= 31,5 60 0,35*60= 21,0

6 Arsa Maliyetleri 0,05 90 0,05*90= 4,5 70 0,05*70= 3,5 40 0,05*40= 2,0

∑1,00 ∑ 36,5 ∑ 76,0 ∑ 65,0

Yöntemin sonucuna göre toplam puan büyüklüğü dikkate alınmalıdır. Buna göre yüksek puan alan ikinci alternatif önerilir.

3.4.3. Ağırlık Merkezi Metodu

• Ağırlık merkezi öncelikle ulaştırma maliyetleri üzerine odaklanır.

• Bu metot maliyet ve hizmet hedeflerini dengelemek amacıyla yöneticilere yardımcı olmak için kullanılabilir.

• Ağırlık merkezi metodu bir tesis veya depo yeri belirlenirken, ürünlerin taşıma hacmini belirlerken ve ulaştırma maliyetlerini düşürmek gerektiğinde dikkate

alınması gerekir.


• Ağırlık merkezi depo ile tedarikçisi ve dağıtım noktası arasındaki ağırlıklı mesafeyi en küçükleyecek yeri belirlemek olarak tanımlanır.

• Mesafe, üretilen veya tüketilen miktar olarak ağırlıklandırılır. Bu sürecin ilk adımı alternatif yerlerin koordinatlarını belirlemektir.

• Çekim merkezi şu formülle hesaplanır.


•

• Cx = Cy =

• Cx = Merkezin x koordinatı

• Cy = Merkezin y koordinatı

• Dix = yer i’nin x koordinatı

• Diy = yer i’nin y koordinatı

i

iix

W

WD

ΣΣ .

i

iiy

W

WD

ΣΣ .


• Örnek 3.4: Bir gıda işletmesi üretim tesislerini kuracağı yeri taşıma giderleri en az olacak şekilde belirlemek istemektedir. 5 Talep ve 2 Tedarik merkezinden gelen/giden günlük talepleri ve uzaklıkları dikkate alarak en uygun kuruluş yerinin koordinatlarını belirleyiniz.


VERİLER

Yerler Miktar(ton) x y

1 D1 50 4 5

2 D2 30 2 7

3 D3 60 1 1

4 D4 10 10 3

5 D5 120 2 16

6 S1 170 3 6

7 S2 80 4 2


ÇÖZÜM Yerler

Miktar(ton) x y Lx Ly

1 D1 50 4 5 50* 4=200 50 * 5=2502 D2 30 2 7 30* 2= 60 30 * 7=210

3 D3 60 1 1 60* 1= 60 60 * 1= 604 D4 10 10 3 10* 10=100 10 * 3= 305 D5 120 2 16 120* 2=240 120*16=1920

6 S1 170 3 6 170* 3=510 170* 6=10207 S2 80 4 2 80* 4=320 80 * 2 = 160

∑520 ∑1490 ∑3650

x = 1490 / 520 = 2,87y = 3650 / 520 = 7,02İşletmenin M(x,y) = M(2,87 ; 7,02) merkezinde kurulması önerilmelidir.

3.4.4. Başabaş Noktası Analizi

• Başabaş noktası analizi toplam hâsılatın toplam maliyete eşit olduğu durumları ifade etmektedir ve dolayısıyla hâsılatlarla maliyetlerin kesiştiği noktayı bulmakla ilgilidir. Bu noktaya başa baş noktası denir ve Şekil-3.2‘de Başabaş Analizi grafiği gösterilmiştir.

3.4.4. Başabaş Noktası Analizi

Şekil 3.2. Başabaş Noktasındaki Üretim Miktarı

3.5. Kuruluş Yeri, Kapasite ve

İşletme Büyüklüğü• Kuruluş yeri seçimi problemlerinde çoğunlukla varsayılan bir

kapasite üzerinden hesaplamalar yapılır ve çoğunlukla kapasite sabit değer olarak kabul edilir.

• Aslında rekabetin değişmesi, pazar şartlarındaki değişiklikler, küresel değişiklikler, yeni gelişen fırsatlar gibi zamana dayalı bazı değişimler gelecekte önceden öngörülen hesapları değiştirebilmektedir.

• Bunun yanında kapasite konusu daha çok tesis tasarımında ortaya çıkmaktadır ve özellikle bina, makine ve depo gibi fiziksel büyüklüklerin belirlenmesi faaliyetleri daha çok kuruluş yeri seçimi sonrasında tesis tasarımında karşımıza çıkmaktadır.

3.5. Kuruluş Yeri, Kapasite ve

İşletme Büyüklüğü• Hizmet sektöründe bu konu biraz daha farklı

algılanmaktadır. • Hizmet sektöründe kapasite ile yer seçimi kararlarının

birbirlerinden ayrılması oldukça güçtür. • Hizmet işletmelerinde kuruluş yerleri ile nüfus yoğunluğu,

müşteri kitlesi, müşteriye ulaşabilirlilik, talep büyüklüğü, ürün çeşitliliği, tedarikçilere yakınlık gibi bir çok faktör de bir arada düşünülür ve kuruluş yeri ile kapasite büyüklüğü de birlikte belirlenmeye çalışılır.

3.6. Üretim İşletmelerinde

Kapasite Yönetimi• Bir işletmenin kuruluş aşamasında ilk yapılacak işlerden

birisi kapasitenin başlangıç ve sonrası düzeylerinin belirlenmesidir. Kapasite düzeylerinin belirlenmesinde öncelikli faktör şüphesiz ki taleptir. İşletmenin şimdi ve gelecekte ürünlerine olan talep beklentisi ne kadardır? İşletmenin üretim faaliyetleri için açık ve kapalı alan ihtiyacı ne kadardır? Hangi teknolojiler kullanılabilir, sayı ve kapasiteleri nelerdir? Vasıflı ve vasıfsız işgücüne ihtiyaç ne kadardır? Tüm bu sorulara cevap bulunurken kapasite planlamasına ihtiyaç bulunmaktadır.


Kapasite Yönetimi• Üretim işletmelerinde temel hedeflerin başında talebin

karşılanması gelmektedir. • Talebin zamanında ve yeterli miktarlarda karşılanması için

iyi bir kapasite planlamasına ihtiyaç bulunmaktadır. • Temel olarak talep-kapasite dengesinin sağlanması,

kaynakların etkinliği, maliyet avantajı, hız, performans ve dolayısıyla stratejik rekabet avantajı sağlamak önemli hedeflerden birkaçıdır.


Kapasite Yönetimi• Kapasite kavramı, kısaca bir işletmede mal ve hizmet üretebilme

gücünü, kabiliyetini göstermektedir. Üretim kapasitesi, işletmenin belirli bir dönemde üretim faktörlerini rasyonel kullanarak ulaşabileceği üretim miktarı olarak tanımlanır.

• Kapasite işletmelerin bağlı bulundukları sektöre ve sahip oldukları şartlara göre,

Girdi kalemlerinin büyüklüğüne göre (dönem boyu işlenen şeker pancarı veya pamuk miktarı gibi)

Fiziksel büyüklüğe göre (açık ve kapalı alan, bina, makine, işgücü gibi)

Dönem sonu üretim miktarı büyüklüğüne göre (Aylık, yıllık vb. dönemlere ait üretim miktarı büyüklüğüne göre)


Kapasite Yönetimi• Kapasite birimi olarak işletmeler bulundukları sektöre, faaliyet

konusuna ve ürün ve hizmet türüne göre farklı birimler kullanmaktadır.

• Üretim işletmelerinde ölçü birimleri (birim, adet, kg, ton, metre, metrekare vb) kullanılırken; hizmet işletmelerinde müşteri sayısı, işlem sayısı, işlenen evrak sayısı, koltuk sayısı, yatak sayısı gibi birimler kullanılmaktadır.

3.6.1 Kapasite Çeşitleri

• Üretim işletmelerinde daha çok dönem sonu üretim ve çıktı temelinde kapasite tanımları kullanılmaktadır.

• Kapasiteyi sınıflandırırken rekabetin etkileri, pazarlardaki değişimler, hükümet politikaları, küresel gelişmeler ve işletme politika ve uygulamaları gibi içten ve dıştan etki eden, kontrol edilebilen veya edilemeyen birçok faktör bu sınıflandırmaya etki etmektedir.

• Bu nedenle farklı düzeylerdeki kapasite tanımlarında yine farklı isimlerin kullanılması gereği ortaya çıkmaktadır.

3.6.1 Kapasite Çeşitleri

• Dönem sonu itibariyle kapasite düzeyleri daha çok talep ve üretim faktörlerinin etkin kullanılması; verimlilik ve planlama gibi faktörlerden etkilenmekte ve buna bağlı değişim göstermektedir.

• Buna göre aşağıdaki gibi sınıflandırmaya gidilebilir:

3.6.1.1 Teorik Kapasite

• İşletmede üretim faktörleri olan sermaye, bina, makine, işgücü ve malzemenin hiçbir arıza, aksaklık, plansızlık ve gecikme olmaksızın üretim yapılabileceği son noktadaki üretim düzeyine teorik kapasite denir.

• Bu tür kapasite genelde tesis tasarımında makine, işgücü ve sistemlerin kurulu kabiliyetleri ve kapasiteleri dikkate alınarak hesaplanan bir kapasite türüdür ve bazı kitaplarda “kuramsal kapasite” veya “maksimum kapasite” olarak da tanımlanmaktadır.

3.6.1.1 Pratik Kapasite

• İşletmelerde teorik kapasiteye anlık ulaşılabilir ancak sürekliliği mümkün değildir. Çünkü işletmeler içerisinde iş sağlığı ve kazalarla ilgili sorunlar, elektrik kesintileri, makine arızaları, tedarik sorunları, plansızlığa dayalı sorunlar gibi aksaklıklar az da olsa bulunmaktadır. Yıl boyunca az veya çok bu tür aksaklıklar ve gecikmeler yaşanacak, planlanan teorik hedeflerden sapmalar olacaktır. Bu sapmalar sonucu teorik kapasite düzeyine ulaşılamaz ve daha geride bir düzeye ulaşılır. Gelinen bu noktadaki kapasiteye pratik kapasite denilir.

• Kısacası pratik kapasite, aksaklıklar, gecikmeler vb. sebepler nedeniyle oluşan üretim kayıplarının teorik kapasiteden düşülmesiyle elde edilir.

3.6.1.1 Fiili Kapasite

• Pratik kapasite işletmenin kaynaklarını kullanabilme kabiliyetine bağlı olarak üretebileceği üretim miktarını göstermektedir. Ancak, kapasite-talep dengesinin de dikkate alınması gerekir. İşletme her ne kadar belirli bir dönemde belirli bir düzeyde üretim kabiliyetine sahip olsa da bazen talepteki dalgalanmalar üretim kapasitesinin pratik kapasitenin de altına düşmesine sebep olur. Talepteki düşüşün sebep olduğu kapasite düşüklüğü nedeniyle gelinen son kapasite düzeyine Fiili Kapasite denilir. Kısacası fiili kapasite, düşük talep nedeniyle stoka kalacağı veya satılamayacağı düşünülen fazla üretim miktarının pratik kapasiteden düşülmesiyle hesaplanır.

3.6.1.1 Fiili Kapasite

• Talepteki dalgalanmayı görmek ve kapasite üzerindeki etkilerini takip etmek amacıyla çalışma derecesi veya atıl kapasite oranları kullanılır.

• Çalışma Derecesi = Fiili Kapasite / Pratik Kapasite

• Atıl Kapasite Oranı=(Pratik Kapasite-Fiili Kapasite )/Pratik Kapasite

3.6.1.1 Optimal Kapasite

• Birim üretim başına toplam maliyetin en düşük olduğu kapasite düzeyidir. Bu kapasite düzeyi, kayıpların ve gecikmelerin azaldığı, kaynakların etkin kullanıldığı düzeyi gösterir. Teorik açıdan kapasite düzeyi fiili kapasiteden pratik kapasiteye ve oradan da teorik kapasiteye doğru yükseldikçe optimal kapasiteye yaklaşıldığı düşünülür. Ancak bu yükselme üretim süreçlerinde bir iyileşme veya ek yatırımlar gibi çabaları zorunlu kılıyorsa; yükseldikçe maliyetleri de artıracağından her üretim noktasında fayda/maliyet oranları değişim gösterecektir. Fayda/maliyet oranları içerisinde en yükseğini sağlayan üretim noktası bize optimal kapasiteyi verecektir.

3.6.1.1 Esnek Kapasite

• İşletmeler, talep - kapasite eşitsizliğinden olumsuz etkilenmektedirler. Talepteki dalgalanmalar, kapasite yetersizliği veya fazlalığı ile sonuçlanmakta ve ekstra maliyetler doğurmaktadır. Bu nedenle esnek işletme, esnek organizasyonlar ve esnek üretim sistemlerinde olduğu gibi kapasite unsurlarında da esneklik düşünülebilir. Başka bir değişle, işletmelerin organizasyon görevini sürdürmeleri yanında, fiziksel büyüklüklerinin ve fonksiyonel sorumluluklarının bir kısmını veya çoğunluğunu daha sanal ve esnek bir organizasyon yapısı içerisinde işbirliği yaptığı diğer işletmelere devretmesidir.

3.6.1.1 Esnek Kapasite

• İşletmeler böylece üretim ve hizmet kapasitelerinden vazgeçmeden fiziksel ve fonksiyonel yüklerinden kurtulmuş, daha kolay yönetilebilen ve esnek bir yapıya dönüşmüş olacaklardır. Lojistik, kalite kontrol, tasarım, paketleme, temizlik, personel alımı ve eğitimi gibi birçok fonksiyonların yürütülmesinde dışarıdan hizmet alımı (outsourcing), yan sanayi veya taşeron işletmelerden yararlanılması örnek olarak verilebilir. Kapasite esnekliğinin olumlu yanı, kapasitedeki dalgalanmalardan oluşan sorunların azalması ve daha kolay çözülmesi iken olumsuz yanı ise yan sanayi, taşeronluk, dış hizmet alımı türünde faaliyet gösteren işletmelerin yetersizliğinin ana işletmelerin pazarlık güçlerini zayıflatmasıdır.

üreti̇m yöneti̇mi̇ 3 bölüm

Documents