türkleştirme’ dağında

7/30/2019 Trkletirme Danda

1/25

SD Fen Edebiyat FakltesiSosyal Bilimler DergisiMays 2010, Say:21, ss.167-191

Trkletirme DandaBir Musa ve Evamir-i Aere (On Emir)

Murat KILI*

ZET1923te bir milli devlet olarak kurulan Trkiye Cumhuriyeti Osmanldan kendisine kalan

demografik mirastan bir millet ina etmeyi amalamtr. Bu srete Cumhuriyetin nndekisorunsallardan biri gayrimslim aznlklarn konumudur. Lozanda gayrimslim unsurErmeni, Rum ve Museviler aznlk olarak belirlenmitir. Cumhuriyet bu unsurlar millet inasrecinde millete dahil etmeye alm ve bunun iin yaplan giriimlere Trkletirme adverilmitir. Trkletirme politikalar ierisinde Musevi cemaati ve onun iinden bir isim TekinAlp dierleinden farkl bir konuma sahiptir. Tekin Alp, bu srete etkin olarak rol oynam veTrkletirme iin nemli almalarda bulunmutur.

Anahtar Kelimeler:Trkletirme, Aznlklar, Musevi Cemaati, Tekin Alp,

A Musa in a Turkification Mountain and the Ten Commandments

ZETRepublic of Turkey that founded as a national state aimed to build nation from

demographic heritage of Otoman Empire. One of the problems in front of the Republic in thisprocess was the position of non-Muslims minorities. Three non-Muslim elements, Armenians,Greeks and Jews have been identified as minorities in Lausanne. New Repuplic had tried toinclude these minorities to the Turkish nation. This process called Turkification. In thisprocess Turkey Jews and Tekin Alp have a different possition and role.

Keywords:Turkification, Minorities, Turkey Jews, Tekin Alp

Giri

Osmanl

mparatorluundan nispeten daha homojen bir nfus miras

devralan ve millibir devlet olarak kurulan cumhuriyet bu mirastan bir millet ina etme dncesindeydi.Ancak bir milli devletten sz edilse de ortada tam anlamyla bir Trk milletinden szetmek mmkn deildi. Ak olarak devlet ile millet yani ulus birbirinden farkl olanolgulard. Biimsel olarak ayrmak ve milli devletin tanmn yapmak gerekirse; millidevlet nfusuna dorudan egemen olan ve bu nfusun hayatn organize etmekkapasitesini yaygnlatran politik kuramsal bir yapyd1. Trkiyede milli devletlerinteekkl etmesi srecine, millet ve devlet olgularnn ortaya kndaki sralama

*SD Atatrk lkeleri venklap Tarihi Blm, [email protected] Sleyman Seyfi n, Trk Milliyetiliinde Hakim Milliyet Kodunun Dnm, CumhuriyetDemokrasi ve Kimlik, Balam Yay., stanbul 1997, s.208.


2/25

168 Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

asndan bakldnda ne Fransadaki gibi milliyetilik ve millet devlet olgularnn ezamanl olarak ortaya kmas ne de Almanyada olduu gibi milliyetiliin ulusdevletten yarm asr nce ortaya kmas durumu sz konusudur. Trkiyede

Almanyadaki gibi devletini arayan bir millet deil aksine milletini arayan birdevletten sz etmek daha anlamldr2.

Milletin ina srecinde Cumhuriyeti kuranlarn nnde mesele grlmektedir.Bunlardan ilki Anadoluda yaayan Mslman olan ancak farkl etnik kkenli unsurlar;ikincisi ise Mslman ve Trk olmayan unsurlar. Bu sorun karsnda ilk snav Lozan

Antlamasnda verilmi ve Lozanda Mslman unsurlar asli unsur olarak belirlenerekaznlk sadece Ermeniler, Rumlar ve Museviler olarak resmi metinlere gemitir.

te cumhuriyetin ilk yllarnda da Lozanda belirlenen bu aznlklar ina edilen

millete dhil edilmeye allmtr. Bu dnemin millet anlay ve tanmlar dikkatealndnda etnik deil kltrel bir mesele olarak karmzda durmaktadr. nkCumhuriyetin kabul ettii millet tanmnn boyutu sz konusudur. Bunlar dil,Kltr ve mefkre birliidir3. imdi ise bu aznlklarn bu etken erevesinde milletedahil edilmeleri gerekmektedir. Milli Devlet asndan Gayri Trk unsurlar yaniaznlklar da milliletirilmesi gereken topluluklar arasndadr. te Trkletirme denilenbu sre ya da politika, aznlklarn ya da baka bir deyile gayrimslim unsurlarn Trkmilletine dahil edilmesi, entegrasyonu veya asimilasyonu anlamnda kullanlmaktadr.Bu politika adna ne denirse densin esas itibariyle bir toplum mhendisliidir. Eldekimalzemeden ki bu insan topluluklardr, bir millet yaratmadr. Yani Trkletirmedenilen olay bir millet inasdr.

Ksaca millet inas ya da milletleme ise, sosyal, blgesel, hatta siyasal ve

kurumsal adan farkl blmlere ayrlan toplumu btnletirmek ve uyumlu halegetirmek olan bir trdeletirme sreci olarak tanmlanabilir. Sosyal, siyasal ve blgeselblnml ortadan kaldrmay hedefleyen Milletletirmenin temeldeki gerekesikltrel millet ile politik millet arasndaki uyumu salamaktr4. Yani toplumun etnikanlamda deil ama politik ve kltrel anlamda homojen bir yapya kavuturulmasdr5.

Nitekim Trkletirme siyasetinin mottosu haline gelen smet PaannVazifemiz bu vatan iinde bulunanlar behemehal Trk yapmaktr szleri bu erevededeerlendirilmelidir. Ancak dnemin millet tanmlar dikkate alndnda smetPaann bu szleri bu topraklarda yaayan unsurlarn ayn dili konuan, ayn kltrpaylaan ve ayn mefkreye sahip vatandalar haline getirilmesi eklinde meal edilebilir.

Trkletirme adyla anlacak bu sre ierisinde Musevi Cemaati ve MuseviCemaati ierisinden bir isim Tekin Alp6 n plana kmaktadr. Musevi Cemaati dier

2 Aye Kadolu, Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede SiyasiDnce, Milliyetilik, C.IV, letiim Yay., stanbul 2003, s.287.3 Ahmet Yldz,Ne Mutlu Trkm Diyebilene,letiim Yay., stanbul 2004, 145-1474 Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar,B Yay., stanbul 2003, s.20-215 Dominique Schnapper, Yurttalar Cemaati, ev.zlem Okur, Kesit Yay., stanbul 1995, s.55.6Esas ismi Moiz Kohen olan Tekin Alp, 1883 ylnda Serezde dnyaya geldi. Ald hukuk eitmininardndan avukatlk mesleinin yannda Gazetecilik yapmaya balad. II.Merutiyet yllarnda Selanikte buttihat ve Terakki ile tant. nce Osmanlcl daha sonra ise Trkl savundu. Ziya Gkalptenetkilendi. 1912 senesinde Trkler Bir Ruh- MilliAyorlar, 1914te ise Trkler bu Muharebede Ne Kazanabilirler?adl kitaplarn yaynlad. Mterake dneminde Yeni Osmanlcl savundu. Cumhuriyet yllarnda iseTrkletirme, Kemalizm ve Trk Ruhu gibi kitaplara imza att. Yaynlarnda Tekinalp, Munis Tekinalp,P.Risal, gibi mstear isimler kulland. Yaad her dnemde Aznlklarn zellikle Musevilerin mutlak


3/25

Murat KILI 169

aznlklara nazaran entegrasyona daha yatkn gzkrken Tekin Alp, bu sretestlendii rol ile bata Musevilerin olmak zere aznlklarn Trklemesi konusundanemli almalar da bulunmutur. Bunlardan phesiz en nemlisi 1928 yaymlad

Trkletirme adndaki kitabdr. Bu kitapta Tekin Alp, dnemin sorunsallarn elealrken Musevilerin nasl ve niin Trklemeleri gerektiini belirtmitir. Sz konusukitap ierisinde yer alan evamir-i aereyani on emir ile Musevi cemaatine Trklemeninyolunu gstermitir.

Bu almada da Trkletirme politikalar ierisinde ok nemli bir yere sahipolan ve cemaat iinden ve dndan ciddi, olumlu-olumsuz tepkiler alan Tekin Alpinbata Trkletirme kitabnda yer verdii fikirleri ve Trkletirme alanndaki faaliyetleriincelenmeye allacaktr. Bu erevede Tekin Alpin mille, Trk, Trkletirme

kavramlarn nasl aklad; daha sonra ise Cumhuriyetin ilk yllarnda zellikle MuseviCemaatinin Trkletirme politikalar ierisindeki durumu ve sre iinde Tekin Alpinfaaliyetleri ele alnacaktr.

Tekin Alpin Millet AnlayTekin Alp, milletin tanmn yaparken dnemin kabul gren resmi tanmlardorultusunda bir tanm ortaya koyar. Bununla birlikte milletin tam bir tanmnnyaplamayacana ve bu sorunun kkten zlemeyeceine deinen Tekin Alp,kendisinin de bunun peinde olmadn belirterek bu konuda tarih, hukuk, corafya,siyaset, toplumbilim, ruh bilim gibi pek ok bak as olduunu ve bunun da millettanmnn bak alarna gre deitiini ve bu iin zorlatn eklemektedir7. Ancakbunun ardndan da millet konusunda grlerini kesin ve net ifadelerle dile getirir.

Tekin Alp, millet tanm sorununu Ziya Gkalpn tanmna bavurarak ve onunbavurduu yoldan zmeye alyor. Buna gre, Millet ne soy, ne boy, ne corafya, nesiyaset, ne de isten zerine kurulu bir gruptur. Millet dil, din, ahlak ve sanat bak mlarndan ortakolan, yani ayn eitimi alm bireylerden kurulu bir gruptur.Tekin Alpin zerinde durduubir dier millet tanm ise Ahmet Aaolunun tanmdr. Aaolu, Ziya Gkalp ile aynilkeleri izleyerek Trkl temel ilke zerine kurmaktadr: Dil, din, dilek8. Tekin

Alp, bu iki ismin millet tanmlarn benimsemekle birlikte kendisi de bir millet tanmyapm ve buna gre milleti oluturana unsurlar ortaya koymutur. Bu unsurlar:

Irk, Soy ve MilletTekin Alp, Trkletirmeadl eserinde rkn millet zerinde herhangi bir etkisi olmadnsavunmaktadr. Hatta trl kavimlerin karmas sonucunda hibir rkn safln

koruyamadn ve bilim adamlarnn da bunu kabul ettiini ileri srmektedir. Onunesas demek istedii rkn tamamen etkisiz olmad ancak o gn iin lkelerin oundaortak eitim, ortak evre, ortak duygular gibi baz etkenlerin rkn etkilerini krddr.Nitekim deiik rklardan gelen gruplarn ayrt edilmesi olanaksz bir btnlkoluturmaktadr ve Avrupada ounlukla deiik rklardan gelme gruplarn

entegrasyonu iin alt. 1961 ylnda Fransa Nicete ld. Tekin Alple ilgili geni bilgi iin bkz. JacobLandau, Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri, letiim Yay., stanbul 1996.7Tekin Alp, Trkletirme, Resimli Ay Matbaas, stanbul 1928, s.348 Alp, a.g.e., s.35


4/25


oluturduu milletler yaamaktadr9. Yani rkn o zaman iin hibir deeribulunmamaktadr ve rk kavram hibir yerde geerli deildir. Ancak baz durumlardadsel ve sanal bir biimde belirir. Hatta kimi rk tezi karklk karma niyetindenbaka bir ey deildir10 .

DinMillet zerinde etkisi olan nemli etkenlerden biri de Tekin Alpe gre dindir. Dinbirliini milletin nemli direklerinden biri olarak kabul eden Tekin Alp, dil birliininbulunmad baz durumlarda dahi sadece din birlii sayesinde dnce ve dilek birliiolutuuna dikkat ekerek Trkiyeyi; zellikle dou illerini buna rnek gsterir.

Trkiyedeki yz binlerce nfusun en fazla din birliinin yardm ve yere, zamana

uygun bir ynetim siyaseti ile Trkle pek abuk uyum gsterdiklerini bu dncesinekant olarak gstermektedir. Ancak millet olmak iin bu denli nemli olan dinin ve dinbirliinin etkisi Tekin Alpe gre bir yere kadardr ve snrldr. ada ulusal bilintenyoksun olanlar iin din demek her ey demektir. Ama laiklik anda dinin genelyaamdan ekilip fertlerin vicdanna snd bir zamanda, din ve mezhebin herdurumda ulusal dncenin ayrlmaz paras olduu dnlemez. Eer byle birdnce kabul edilirse rnein Hristiyan Arnavutlarla Suriyede bulunan Hristiyan

Araplarn ayn millete, Mslman Hintlilerle Budist Hintlilerin ayr milletlere mensupolduu sonucu kar11.

Tekin Alp, dinin millet iin zaruri bir etken olmadn hatta bir ok durumdadinin milleti ortaya karmak yle dursun, bsbtn uyuturduunu ne sryor.rnek olarak da Osmanllk dnemini gsteriyor. Hatta Tekin Alp, Osmanllk

dneminde Trk milli bilincinin bilinmemesinin, Trklerin uzun sre milli biranlaytan yoksun kalmalarnn ve Trkiyede milliyetperverliin uyanmamasnnnedeni olarak da dinin genel yaama egemen olmasn gsteriyor. Dinin bu egemenlikdneminde Trkn kendine zg edebiyat, bir kltr bulunmad iin milli bilincide bsbtn duyulmaz durumda olduunu belirtiyor12.

DilTekin Alp zerinde durduu bir baka etken dil konusunu din ile karlatrmal olarakele alr. Tekin Alpe gre dil milletleri birbirinden ayran en nemli, en ak ve en etkiliunsurdur. rnek olarak Rumelide birbirine karm olan Rum, Bulgar, Ulah, Arnavutgibi Hristiyan unsurlar birbirinden ayrt etmek iin dilden baka yol yoktur.

Trkiyede de milli bilincin ortaya kmas ilk olarak dil alannda gereklemitir. Dil

birliinin, rk birliinin dnyadaki kalcl ve sreklilii, hi kuku yok ki dinden dahabyktr. nk az bir zaman iinde deimez. Oysa din byle deildir. Bir dilikonuan rkn dil birliinden ileri gelen zelliine bin yllk bir zaman iinde bile zarargelmedii halde, bu rk iki kez din deitirmektedir. Buna ek olarak dnya ilerindede Tekin Alp, dil birliinin etkisinin din ballndan daha gl olduunusavunmaktadr. rnek olarak da Hristiyan bir Yunanlnn putperest olan fakat

9 Alp, a.g.e., s.3610 Alp,a.g.e., s. 47.11 Alp,a.g.e., s. 40.12 Alp,a.g.e., s. 41.


5/25

Murat KILI 171

Yunanca konuan Eflatun ve Aristo ile vnrken Hintli bir Hristiyann Hristiyanolan Newton veya Galileo ile vnmemesini gstermektedir. Ancak unu da hemeneklemeliyiz ki Tekin Alp, dinde olduu gibi dil faktrnn de tek bana millet olmayayetmeyeceini belirtmektedir13. Bu konuda Trkiye Musevilerini rnek gsteren Tekin

Alp, eer dil tek bana millet olmaya yetseydi o gn iin spanyolca konuan TrkiyeMusevilerinin spanyol saylmas gerektiklerini vurgulamaktadr14.

Sonu olarak Tekin Alp, din, dil ve istenci, milletin temel unsuru saymaklabirlikte bunlarn hi birine tek etken olma hakk vermemektedir. Ancak Ahmet

Aaolunun tanmn en zl ve doru tanm olarak kabul etmektedir. Bu tanma gremilliyet demek nazariyat demektir.15

CorafyaTekin Alpin zerinde durduu bir dier konu corafya faktrdr ve bu konuda yanicorafyann milleti belirlemede etkisiz olduu konusunda Ziya Gkalpten ayrdnmektedir. Tekin Alp, corafya faktrnn eitim faktr ile ayrdnlemeyeceini ileri srmektedir. Ona gre corafya demek asl olarak evre veeitim demektir. Srekli olarak ayn memlekette yaayan, ayn yasalara, ayn ikliminetkilerine, ayn sosyal ve iktisadi koullara baml olan fertlerin ruhlarnnkaynamamas ve bu yolla bu fertlerin bir btnlk bir millet oluturmamalarimknszdr16. Zaten milletin inas iin gerekli olan ortak eitim, ortak yaam koullar,ortak sosyal evre, ortak karlar, ancak corafya birlii ile mmkndr17.

Menfaat

Menfaat ilkesine gelince, Tekin Alp bu kavramn millet tanm iin o gne dek hikullanlmadn ancak gerekte milliyet konusunda menfaat amilini bir yanabrakmann doru olmadn ileri srmektedir. Sadece menfaat karl din ve trdeitiren unsurlarn tarihte rnekleri vardr. Ancak bunu kabul etmekle birlikte Tekin

Alp, menfaati ortak ruh zerinde etkili olan etkenler arasnda saymamaktadr. nkmenfaat kiisel ve greli bir konudur. Bazlarnn menfaat saydeyi bakas ktlksayabilmektedir. Gzden karlmamas gereken bir baka konu ise menfaat maddi yada manevi olsun balangta etkili olabilir. Ancak milli ruh olutuktan sonra menfaatinherhangi bir rol kalmaz. Balangta ayr ayr diller konuan, ayr ayr dinlerden olangrup ve bireyleri maddi ya da manevi menfaat birbirine yaklatrr. Ayn milletierisinde kaynatrr. Deiik paralardan bir btnlk oluturur. Ancak zamanla ortakmenfaat bilinci bsbtn ortadan kalkar. Ortada uurlu olarak ortak bir vicdan ortada

kalr ki, en ar buhranlara kar bile direnebilir18.

Trkletirme ve Tekin Alp

13 Alp, a.g.e., s. 42-44.14 Alp,a.g.e., s. 45.15Alp,a.g.e., s.46.16Alp,a.g.e.,, s.3717 Alp,a.g.e., s.38.18 Alp,a.g.e., s.49.


6/25


Tekin Alp, Trk kimliini de yapt millet tanm dorultusunda ekillendiriyor.nanarak Trkm diyen her bireyi Trk tanmaldr prensibini kabul ediyor. Kan vekken olarak u ya da bu zmreden olmak, inan zerine etkide bulunamaz. Trkm diyen bir

Arnavut, bir Arap, ya da bir Musevinin karsnda bulunulduu zaman, gemiine, iinde yaadmaddi ve manevi karlarn belirleyen srekli etkenlere baklr. Btn bu etkenler Trk olmainancnn varln gsterir nitelikte ise, Trk olduunu ne srmesi geerli olmaldr..

Trk olduu inancn besleyen herhangi bir kimse doal artlar altnda Trk ortamndayaarsa haliyle yalnz inan olarak deil, anadili, kltr ve eitim bakmlarndan da Trk olur.nan kimi zaman eitimin mahsuldr. Trk eitimi ile byyen, Trk ortamnda yaayan Trkolmayan birisi, eitimin etkisi sonucunda doal olarak ben Trkm der. Ve bylece kendisindeTrk olduu inanc oluur..

Bazen durum bunun tersidir. Gnl ba, dlenen ya da gerek bir kar etkisi altnda vekendi kendini inandrma etkisiyle insan kendini Trk sayar. Ben Trkm diyerek Trk ortamnakavuur. Trk toplumun zlem ve isteklerine btn duygularna, maddi ve manevi geleceine katlr.ocuklarn da ayn yola yneltir ve en sonunda yalnz inanolarak balayan Trklk, kltr veeitimle tamamlanmolur19.

Tekin Alp, subjektif bir Trklk tanmlmas yaptktan sonra bu tanma dahilolmay yani Trklemenin ya da Trkletirmenin zeminini oluturmu oluyor. Tekin

Alpe gre Trkletirme, intibak, millileme anlamna gelip, bir zmrenin dier birzmre iinde bsbtn kaybolmas demek deildi. Zaten bunu amalamak imknszyapmak demektir. Gustave Le Bonun20 dedii gibi Bir millet baka bir milletin dilinikurumlarn sanatn almak yoluyla uygarln deitirebilir; ama ruhunu deitiremez21. O halde

Trkletirme Tekin Alpe gre rk ve kken bakmndan Trk olmayan fakat ulusal

organizmann tamamlayc bir paras olma potansiyeline sahip Trk vatandalarn Trkyapmakt22.

Trkletirme konusunda Tekin Alpin zerinde durduu en nemli noktaintibaktr. Tekin Alp, intibakBir grubun ya da bir bireyin ruhsal bakmdan bir baka milletlekaynamas.23eklinde tanmlamaktadr. Ancak Ona gre ntibak herkesin oybirlii ilekabul ettii bir konu deildir. Kimilerine gre intibak milli benlikten vazgemekdemektir. nsan bireysel kimliinden kolay kolay vazgeemedii gibi milli kimliini dekolay kolay brakamaz. Daha dorusu duygusal ve doal eilimler herkesi ye olduugruba eker ve kendi milletine bal kalmay gerektirir.24.

Bu tr milliletirme siyaseti, dnyann her tarafnda btn devletlerce gereksava ncesinde gerek sava sonrasnda az ok baaryla izlenmitir ve izlenmekteydi.Hibir devlet vatandalarn milletletirme siyasetinden uzak duramaz. nk ulusal

birlik her yerde ve her zaman devlet ynetimi iin deimez bir ilke bir siyasal vetoplumsal zorunluluktur. yle ki kimi devletler, yumuaklk gereken yerde bask veiddet kullanyor. Kimileri ise yasa gcn kullanmas gerekirken, yerinde

19 Alp,a.g.e., s.25-28.20 Gustave Le Bon, 1841-1931 tarihleri arasnda yaam Fransz sosyal psikologtur. Psikolojik Karakterleradl eseri ile tannm, doktorasn tp zerine yaptktan sonra Avrupa, Asya ve Kuzey Afrikada yaptalmalar sonucunda antropoloji ve sosyoloji zerine eserler ortaya koymutur.21Alp,a.g.es.10.22 Alp,a.g.es.20.23 Alp,a.g.es.34.24 Alp,a.g.es.29.


7/25

Murat KILI 173

kullanlmayan zgrlk ilkelerini temel alyor ve bunun iindir ki uluslatrma siyasetiher yerde ayn neticeyi vermiyordu25.

Trkletirmenin Amac ve FaydasTekin Alpe gre Trkletirme Trk toplumunu glendirmekte ve Trk kltr vebilincini korumak asndan hayati neme haizdi26. Trklerin siyasi aznlklarn iktisadiasalak olduu dnemler geride kalmt. Trkln yeni dneminde aznlklarn bu parazitlikdurumu yani asimile olmamalar kabul edilemezdi; nk hem reayalk hem de parazitlik statleriartk mevcut deildi27

Tekin Alp, neden Trkletirme sorusuna hem aznlklar asndan hem deTrkiye Cumhuriyeti asndan bakarak cevaplar vermitir. Ona gre evvela

ounluun basksna engel olmak iin, ekalliyetler iin intibaktan baka are yoktur.Yeni Trkiye btn manasyla milli birlie sahip bir devlet olduu iin OsmanlDevletinin uygulad anasr siyasetine asla meydan vermez. Milli hayata yani Trkleilgisiz kalmak isteyen unsurlar iin intibaktan, millilemekten baka are yoktur. Tekin

Alp, burada Dr. Gustave Le Bounun uyuma kar direnenlerin yaam her zamankatlanlmaz olur. Btn varlklar uyum yasasna baldr. ntibak suretiyle deimek, btn dnyaiin geerli ve kesin zorunluluktur. Bu zorunlulua uymayanlar yklp yok olmaktankurtulamazlar.szne yer vermektedir28.

Trkletirmenin memlekete en nemli faydasn ise milli varl artrmakolarak gsterir. Gerek anlamda Trkletirilen yeni bir retim unsuru olmakbakmndan lke ve millet iin yeni bir g, yeni bir kazan oluturur. Fetih yoluylabaka lkeleri ele geirme dnemi artk sona ermitir. imdi artk herkes anlamtr ki

gerek fetihler baka lkeleri kendine katmakla deil, uyum gstermee yetenekliunsurlar, uygun biimde lkeye teknik ve sermaye gleri ekmek, lkeye yeni yeniyararl unsurlar, milli varl artrmaya yarayacak yeni yeni gler kazanmakla salanr29.

Tekin Alpe gre bir lkede en nemli zenginlik etkeni nfustur veTrkletirmenin en nemli faydalarndan biri de nfus salamaktr. Doal zenginlikleren ok nfus ile deerlendirilir. Topra, doal zenginlikleri bol ama nfusu snrl olanlke, silahsz olarak ava kan avclara, denizde a olmayan balklara benzer. Budeerlendirmeye katkda bulanabilecek her bir birey milli varl artrmaya hizmet edenek bir g, ek bir kymet deerindedir. Bu ayn zamanda toplumda i blm iindegerekli bir unsurdur. blmnn ortak bilince sahip bir toplumda ortaya kmasarttr. Baka baka uluslardan olup da aralarnda ortak bilin bulunmayan gruplarn iblm gerek i blm niteliinde deildir. rnein Trkiyede eskiden Trklerle

Mslman olmayanlar ortaklaa bir ekonomik yaam yayorlard. Ama aralarndaki iblm gerek bir i blm olmayp karlkl bir asalaklktan oluuyordu. nk

Trklerle Trk olmayanlar arasnda ortak bir bilin yoktu. Trkler, Mslmanolmayanlarn siyasal asalaklarydlar. Mslman olmayanlar da Trklerin ekonomikasalaklarydlar. Trklk dneminde reayalk kavram ortadan kalkmt. Her vatandatoplumsal yapnn bir paras, btnleyici paralarndan olmas dolaysyla, lkenin

25 Alp,a.g.e, s.9.26 Alp,a.g.es. 16.27 Alp,a.g.es. 20.28 Alp,a.g.es.32.29 Alp,a.g.e, s.16.


8/25


ilerleyip ykselmesine, genel gnencin artmasna yararl bir unsur olmakdurumundayd30.

Tekin Alpe gre bu etkenler erevesinde Trkletirme ile ulalmak istenenama, cins, zmre, ya da soy itibariyle Trk olmayan ama birer retim unsuru olmayayetenekli vatandalar asalak durumundan kararak toplumsal yapnn btnleyici birerparas31 ve memleket iin faydal unsurlar haline getirmektir. Ancak Tekin Alp buamaca ulamann yani farkl unsurlar ortak bir payda da toplamann nne bazengeller kabileceini de belirtmektedir.

Trkletirmenin nndeki EngellerTekin Alp, Osmanl dneminde yaplmaya allan milletleme iinin merutiyet

dnemine nazaran ok daha kolay olabileceini dnyordu. nk merutiyetdneminde vicdan milli yani milli bilin yoktu ve yoktan var edilmeye allyordu.

Ancak cumhuriyet dneminde ortada gnegibi parlak ve ihtiaml bir vicdan- milli vardr kionasnmak isteyenlere nur ve hayat veriyor, ona lakayd kalanlar sinesinden defedip atyordu32. Ognk Trklk ayn zamanda btn evresi iin kar konulmas imknsz bir mknatskuvve-i cazibesi haline gelmiti. Memlekette yaayan gayri Trk anasr bu mknatskuvvetinden ayrt eden kuvvetli engeller olmazsa, mknatsn ekim gcnngrlmemesine imkan yoktur33.

Tekin Alpe gre ortak bilin yaratmann ve Trkletirmenin nndeki birengel de dil, din, kar ve toplumsal evre bakmndan zaten Trk olan unsurlara senLazsn, Krtsn, Arapsn, Arnavutsun, Bonaksn, dnmesin denmesidir. Buunsurlarn Trklklerine engel olan tek faktr budur. Oysa milliyetperverlii ferdilikten

ve kendini beenmilikten ayrabilenlerin en mukaddes vazifesi asalaklar artrmaksuretiyle sosyal yapy zayflatmak deil, asalaklar asl eye dntrmek suretiyleglendirmek, Ben Trkm diyenlere sen Arnavutsun ya da Lazsn demek deilBen Lazm ya da Arnavutum diyenlere Sen Trksn demektir. te ancak busuretledir ki bu memlekette yaayan deiik unsurlar arasnda ortak bilin oluur. Ortakbilin ise vahdet-i milliyenin temelidir34.

Ancak o gn iin tam bir intibaka engel olan etmenler yakn bir sre ierisindekalkacak ve bundan dolay Trkiyede kalmak isteyen vatandalar er ge yasal adanolduu gibi, kltr ve dn bakmndan da Trk olacaklardr. Baka bir olaslkyoktur. nk insanlar hibir zaman yaad memlekette yabanc olarak kalmakistemezler. Maddi karlardan vazgeerek o memleketin umumi hayatna, mefkuresinekatlmak isterler. Her ferdin gerek duyduu ruhsal besin mefkureden baka bir ey

deildir. normal bir insan hangi milletin eitimini almsa ancak onun mefkuresi iinalabilir. Eitimini alm olduumuz toplumun lks ruhumuza cokunluk vererekmutlu yaamamz salar. Bir fert duygularyla bal olduu milletin iinde yaarsamutlu olur. Baka bir toplumun iine girerse sla hastalna urar. Duygularn

30 Alp,a.g.e, s.18.31 Alp,a.g.es.20.32 Alp,a.g.e., s. 60.33 Alp,a.g.e, s. 60-61.34 Alp,a.g.es. 61.


9/25

Murat KILI 175

paylat toplumun iine gitmenin zlemini eker nsan eitimini paylamad birtoplum iinde yaarsa mutsuz olur.35

Trkletirme Nasl Olur?Tekin Alp, Trkletirmenin amacn, faydasn ve bunun nndeki engelleri tespitettikten sonra bu iin reetesini ortaya koyuyor.Milli btnl gerekletirmek iinilk elde aznlklarn Trklk akidesine ve diline intibaknn salanmas gerekmekteydi36.

Ancak bunun iin telkin ve tatyip uslnn milliletirme siyasetinde bomba vedinamit usulnden daha tesirli olduunu dnmektedir.37.

Tekin Alpe gre milleti oluturan unsurlar belli olduktan sonra, intibak yollarak ve biliniyor demektir. Millet prensiplerini birer birer gzden geirerek Trk

saylmayan unsurlar gerek Trk unsurundan ayran amillerin nelerden olutuunutespit etmek ve ondan sonra bu alamet-i farikalar ortadan kaldrmann yollarnaratrmak lazmdr. Bu yntemle onun ulamak istedii ama o gn iin Trk olmadsanlan unsurlarn aslnda sanld kadar Trklkten uzak olmadklarnngrlmesidir38. Bu adan sosyal evre, ahlak, hukuk, entelektel ve estetik anlay gibikltrel etkenler ile fenni ve ekonomik konulardaki farkllklarn giderilmesi kltrbirliini dolaysyla milli btnlemeyi salayacakt39.

Nitekim bu, belki de daha nceden de bilinmesine ramen bu dorultudasiyaset izlenmemiti. Ancak artk Trkiyede uygulanlmas gereken milliletirme yntemikonusunda kuku ve duraksamaya gerek yoktur. Trk hkmeti, uzun sre Rumelide Bulgar,Rum, Ulah, Arnavut gibi deiik unsurlar arasnda yaanan kanl kavgalarda jandarmalk grevi

yapm ve grmtr ki hibir yerde milletletirme siyaseti bask ve zor kullanlarak kabul edilip

yrtlememitir. Savatan nce bomba ve dinamite kar milletlerine drt elle sarlm olanunsurlar, savatan sonra baz hkmetlerce uygulanan telkin, tatllkla yol gsterme yntemine kardirenmeyerek etraflarna uyum salamlar ve iinde yaadklar millete uymay kabul etmilerdir40.Bu noktada da milleti oluturan etkenler tespit edilerek aznlklarn bunlara intibaksalanmaldr. Hukuk, ahlak, iktisat ve eitim alanlarnda ortak paydalar bulunmaldr.

Aznlklar bu alanlardan dlanmamaldr. Bu ise hkmetin, basnn ve aydnlarnsayesinde gerekleebilecektir.

Tekin Alp, Trkletirmeadl kitabnda Trkletirmenin ne anlama geldiini nasluygulanmas gerektiini belirtmekle kalmad. Bu yazdklarn gerke hayatta dauygulama yoluna koyuldu. Genelde btn aznlklarn zelde ise Trkiye Yahudilerinin

Trklemesi iin faaliyetlerde bulundu.

35 Alp, a.g.e,., s.32-33.36Alp, a.g.e,., s.10.37 Alp, a.g.e,., s.10-1138 Alp, a.g.e,., s. 50.39 Alp, a.g.e,., s.52-54.40 Alp, a.g.e,., s.10.


10/25


Trkletirme erevesinde Yahudi Cemaati ve Tekin AlpOsmanldan Cumhuriyete Yahudi CemaatiDier aznlklarn aksine Osmanl Yahudileri Birinci Dnya Savanda ayrlk birtutum izlememiler ve Osmanl Devletinin bekasndan yana bir tutum iine girmilerhatta bir ok cephede aktif olarak savamlard41. Dier aznlklar imparatorluunknden sonra byk devletlerin himayesinde Hristiyan devletler kurma peinederken, Yahudiler genel olarak bu seyrin dnda kalmlard42.

Bu durumun Milli Mcadele yllarnda ve sonrasnda da pek fazla deiiklikgstermeyerek devam ettiini syleyebiliriz. Trkiye Yahudileri Osmanlmparatorluu'nun k yllarnda olduu gibi Kurtulu Sava srasnda Anadoluinsanyla ayni kaderi paylamlar, ayn eziyetleri ve ayn aclar ekmilerdi. 1920 ylna

kadar Hahamba olarak grev yapm olan Haim Nahum ve Trkiye YahudileriMustafa Kemal'i ve Kurtulu Savan desteklediler ve herhangi bir ayrlk lkleri deolmamt. Hatta Yunan kuvvetleri Anadoludan ekilirken Trk ve Mslmanlarauygulanan kt muameleden Yahudiler de paylarn aldlar 43.

etin Yetkinde Mtareke gnlerinden balayarak Milli Mcadelenin baaryaulamasna dein geen dnem boyunca Yahudilerin Trk Devletinin bamszlnakavumasna katklarnn tek boyutlu olmadn dile getirir. Bir kere toplum olarakizlenen kararl bir tutum iinde olmulardr. kincisi, yer ve zamana gre edilgen birdireniten eylemli mcadeleye eitli yntemlerle bavurulmutur. Gerekten de, gerekbirey olarak ve gerekse rgtsel dzeyde Yahudiler birer vatanda olarak zerlerinedeni yapmlardr. Gerek ticari gerek askeri gerekse siyasi alanda Milli Mcadele ileparalel almlardr44.

Savata yaanan ve kimi Yahudilerin Holocoust olarak niteledii Yunanigalinin sona ermesi Kurtulu Savann zaferle sonulanm olmasn byk birsevinle karladlar. Ancak Kurtulu Savann sona ermesinden bir sre sonra yurtdbasnnda Trkiyedeki Hristiyan (Rum ve Ermeni) aznlklarn zulme uradklarnileri suren yaynlara rastlanmaya baland. Bu yaynlarda Yahudilere de yer verildi ve

Yunan kaynaklarna dayanlarak Anadolu'da yaayan Yahudilerin de zulme uradklariddialar yer ald. Bu iddialarn Trk basnna da yansmas zerine Hahamba HaimBecerano bu sylentileri yalanlad ve Trk ve Yahudi ilikilerinin ok dostaneolduunu syledi. Cemaat yneticileri de Becerano'yu destekleyerek "ekalliyetlermeselesi" diye ortaya atlm olan iddialar tekzip ettiler, mezalim iddialarn reddettiler.

Ankara Yahudi cemaati reisi Yusuf Ruso ile Ankara Trk Ortodokslar reisi PapaApostol ortaklaa bir bildiri yaynlayarak Amerika'da kurulu Near East Relief (Yakn

Dou Yardm) tekilatnn Trkiye'deki aznlklara bask yapld yolundaki iddialariddetle reddettiler. Haim Nahum, Hahambalktan istifa etmesinden sonra bile MilliHkmet adna Avrupa'da ve ABD'de grmelerde bulundu. Trkiye'yi, KurtuluSavan ve Mustafa Kemal'i savundu ve kendisine teekkr edenlere de "bana teekkretmeyiniz, ben hakikati ve bildiimi mdafaa ettim. Avrupa kamuoyu Trkiye lehine dnmektedir"cevabn verdi. Hahamba Haim Becerano da demelerinde srekli milli hkmeti

41 Stanford Shaw, Ottoman Jewry During World War I, TTK Yay., Ankara 1994, 2039-2040.42 Salahi Sonyel,Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, TTK Yay., Ankara 1993., s. 450-45143 Rfat Bali, Bir Trkletirme Serveni, 1923-1945, letiim Yay., stanbul 2003,s.34.44 etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1996, s.176.


11/25

Murat KILI 177

destekledi ve vd. Becerano, Mudanya Mtarekesinin imzalanmas zerine lerigazetesine verdii demete de Trkiye Yahudilerinin mtareke karsnda duyduklarsevinci yle ifade etti: "Beeri hadiseleri ayn telakkilerle grmek insanolunun vezaifindendir.nk onlar bir babann evlatlardr. Hele biz Museviler sizin kederlerinizi, meserretlerinizi,kendilerimizinkilerden ayrmayz."45

Yurt iindeki Yahudi cemaatinin bu tutumuna paralel olarak yurtdndakiYahudilerin de olumlu tutumlarna rnekler gsterilebilir. Bunlardan biri Lozangrmeleri srasnda Trk heyetinin Cenevre Trk Musevileri Cemiyeti tarafndanscak bir ekilde karlanmas ve heyete verdikleri yemektir46. Burada Yahuditopluluunun tutumu karlksz kalmam Trk Heyeti bakan smet nnde bututuma karlk vermitir. Cenevre Hahambas Msy Ginsburger, Trk Delegasyonu

Bakansmet Paa'ya hitaben syledii ho geldiniz nutkuna cevaben de, smet Paa,bir ksm Trkiye Musevileri ile ilgili olan ve Musevilik dnyasnda fevkalade iyi bir etkibrakan siyasi bir nutuk sylemitir. Lozan Konferans grmeleri srasnda zerindeen ok srar edilen mesele, aznlklar meselesi idi. smet Paann cevab da bykdevletlerin vaktiyle aznlklara balanm olan eski ayrcalklarn yerinde braklmasisteklerine bir cevap niteliindeydi:

"Bu toplantmza, memleketimizde nem verilecei kukusuzdur. Darda TrklerleYahudilerin karde gibi yaadklarn memnuniyetle haber alacaklardr. Bugn Trk ve Yahudibalantlar eskisinden daha kuvvetlidir. Her yerde olduu gibi, Yahudiler Trkiyede dzeni, pratikilerlemeyi ve uyumu temsil ederler. Bu uyum evresinde onlarn oynam olduklar rol incelenirse

gnmzde byk bir nem kazanrlar. Yahudiler alrlar, memleketimizde Trkler kadarmutludurlar. Onlar kadar, nk hariten gelen fena yansmalara kulak asmadlar. Bu yurdu

kendilerininki gibi sayarlar. Eer herkes bu rnei izleseydi memlekette tam uyum oluurdu.Herkes, Musevileri rnek olarak alsn47

Yahudilerle ilgili bir dier olumlu yaklam da bizzat Mustafa Kemaltarafndan ortaya konmutu. zmirin geri alnmasndan sonra 2 ubat 1923te MustafaKemal tarafndan verilen bir konferans srasnda bir Musevi avukat Mustafa Kemaleynelttii Paa hazretleri, Trklerin mutluluuyla mutlu ve matemleriyle yasl olan Yahudivatandalar hakknda yce dnceniz nedir? eklinde sorulan soruya verdii yanttr: Egemenunsur olan Trklerle kader birlii etmi sadk unsurlarmz vardr ki zellikle Museviler ulusa ve

yurda ballklarn ispat ettiklerindenimdiye kadar refah iinde yaam geirmiler ve bundan bylede refah ve mutluluk iinde yaayacaklardr48.

Bu olumlu hava Lozan grmeleri srasnda da devam etmi Lozanda aznlkkonusu tartlrken Ermeniler ve Rumlar dikkate alnmtr. Yahudiler ise ne

TBMMde ne de konferansta tartma konusu yaplmamtr. Sadece 12 Aralk 1922oturumunda smet Paa unlar sylemitir: Yahudi toplumuna gelince, bu topluluun Trkhkmetine kar her zaman gstermi olduu ballk zihniyeti bu topluluk yelerinin, Trk

yurttalar ile birlikte memleketin kalknmas ve refah iin grlt karmadan ibirlii yapmayaara vermeyeceklerini dndrmektedir.49

45 Bali, a.g.e, s.3746 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1995, s.217.47 Galanti, a.g.e., s.21748 Galanti, a.g.e., s.214.49 M.aatay Okutan, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, B Yay., stanbul 2004, s.71.


12/25


Yahudilerin Milli Mcadele yllarnda ve Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki iyiilikiler ya da baka bir deyile iyi aznlk olma iki nedene balanabilir. Birincisi BernardLewisin deyimiyle igalci Batl devletler Trk ve Yahudi szcklerini bir aalama vehakaret sfat olarak kullanyorlard50. Yani ortada ortak bir dman vard. kinci nedenolarak ise kazanlacak olas bir zaferde iktisadi alanda Rumlar ve Ermenilerden kalacakolan boluu doldurma ans elde edebileceklerdi. Neden ne olursa olsun unusyleyebiliriz ki Yahudilerin bu tavr Cumhuriyetin ilerleyen yllarnda da devam etmi,meydana gelen baz olumsuz olaylar haricinde uluslama srecinde Yahudilerle ciddianlamda bir problem yaanmamtr. imdi bu uluslama srecinde bu cemaatintaknd tutuma ve Tekin Alpin bunda oynad role bakalm.

Yahudilerin Trkletirilmesi,Tekin Alp ve Evamir-i AereTrkiyede yaayan Yahudiler de dier gayrimslim unsurlar gibi entegrasyonpolitikasna dahil olmular ve birer Trk vatanda haline getirilmeye allmlardr.Bu alanda yaplan almalarda Tekin Alp ok nemli bir rol stlenmitir. Bu alandakiilk almas 1928 ylnda yaynladTrkletirmeadl kitaptr. Bu kitap da Yahudilerinneden nasl birer Trk vatanda haline gelebileceini gstermektedir. Bu alanda yapttek alma bu kitap deildir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Yahudilerin Trklemesineynelik eitli gazetelere beyanatlar vererek, yazlar yazarak ve eitli cemiyetler kurarakbu konuda Yahudileri bilinlendirmeye ve bir kamuoyu oluturmaya almtr. Ancakbu yaz ve dncelerinden phesiz en ok ses getireni Trkletirme kitab ierisindeyer verdii evemir-i aere yani on emirdir.

ncelikle Tekin Alpe gre Musevilerin Trkiyeye snd tarihte,

Mslmanlar kaplarn ardna kadar felaket arkadalarna amlar, ancak o zamanmilliyetilik mefhumu olmad iin snmaclarn dil ve dnce bakmndan sosyalyapya uyarlamann yollar aranmamt. Bundan dolay o gne kadar Musevilerdnyann dier yerlerinde yaayanlarn aksine, geldikleri yerin dilini konumaya devametmekteydiler. Ancak artk Trklerde milli bilin uyanmt ve Museviler iin Trkeyiana dil olarak benimsememek, akl ve mantkla, maddi ve manevi kar gerekleriylebadaan bir durum deildi. Bunun yannda gemite yaanm ve Trklerle Musevileribirbirinden uzaklatracak herhangi bir durum yoktu. Bundan dolay Fransada Fransz,ngilterede ngiliz, talyada talyan olan bir Musevinin Trkiyede hemen Trkolmamas iin hibir neden yoktu51.

Ayrca Tekin Alp, Musevilerin uyumunu kolaylatracak bir ok etkenolduunu ileri srmekteydi. Bunlar arasnda Museviler ve Mslmanlarn Hristiyanlara

kar tarihsel kader ortakl ve Trkiyedeki Musevilerin uyuma daha yatkn olanspanyadan gelen sefaradik Musevileri olmalarn sayan Tekin Alp, bunlarn yanndamutlak bir uyum iin kendisinin belirledii On Buyrua (Evamir-i Aere) Tevrattaki onemir kadar uymalar gerektiini savunmaktadr52. Bu buyruklar:

1. Adlarn Trkletir: Trk olmak iin Trk adn tamak arttr. Bakamemleketlerdeki mezhepdalar dahi bu vecibeyi takdir ederek isimlerinimilliletirmilerdir. Frenklik daiyesiyle Moize inklap eden Mionun Musa, Esasen

50 Bernard Lewis,Modern Trkiyenin Douu,TTK Yay., Ankara 2000, s.359.51 Alp, a.g.e, s.. 62-63.52Alp, a.g.e,s. 64.


13/25

Murat KILI 179

Avram olan Alberin brahim, elomo olan Solomonun Selim veya Sleymanolmasna ne mani vardr? Bundan sonra doacak ocuklarna dorudan doruya Trkisimleri ver.

2. Trke Konu: Umumi yerlerde Trke bilenlerle Trke konuun. Bu Trkekonuma yalnz yabanclara kar bir nmayi tekil etmez. Bizzat kendi zerinde pekderin bir tesir-i ruhi icra eder, yava yava nmayi bir itiyad bir tabiat- saniye husulegelir.

3. Havralarda dualarn hi olmazsa bir ksmn Trke oku:Trke dua seni birtaraftan Allaha dier taraftan vatana yaklatrr.

4.Mekteplerini Trkletir:Kanun ve kanunlar tatbike memur olan hkmet sanamektepleri Trkletirmek iin yolu at. Usul tedrisatta muallimlerin hsn

intihabnda baz noksanlar varsa skut edip lakayd kalma. Noksanlarslah, boluklarikmal iin ura, abala.

5. ocuklarn memleket mekteplerine gtr Mezhepdalarn baka memleketlerdeocuklarn cemaat mekteplerine gndermezler. Memleket mektepleri dereceyi kafiyedeolduu dakikada bunlarn hikmet-i vcutlar kalmayacaktr. O zamana kadar senmevcuttan istifade etmee al. ocuklarn iin mektep kaplarn kapayan olursauramaktan, mfevke mracaattan enme. Bu memleketin bir hak ve kanunmemleketi olduunu unutma.

6. Memleket ilerine kar: Memlekette umuma taalluk eden hususatta lakaydkalma, alakan her vecihle izhar et. Senin cidden hizmet edebilecein mesai sahalar azdeildir. unun bunun seni yabanc telakki etmelerine ehemmiyet verme. Tekilat-esasiye kanunu seni Trk tanr. Sen de Trk gibi hareket et. unun bunun yanl

hareketi payidar olamaz. Sen saa sola bakmayarak Trklk yolunda ilerlemeye devamet. Memleket ilerinde rehberlii deruhte etmi olan ricalin umdeleriyle sana izdiklerihatt hareketten katiyen ama.

7. Trklerle dp kalk Cemaat ve salon hayatnda, itimai ve iktisadimnasebette, Trklere yana, Trklerle kayna, ruh un mefkreye, gday ruhamuhtatr. Onsuz yaayamazsn. Bu ruh gdasn memleket alakasnda memleketmuhitlerinde bulacaksn. Emin ol ki baz geici ve aldatc zuhura ramen bu muhitlersana pek scak bir agu kabul amaya hazrdr.

8. Cemaat ruhunu kknden skBugn cemaat ruhu muhitine hkim ise kabahatsenin deil. Btn bu evlad vatan bedbaht eden mem mazinindir. Fakat inklpruhuna dikkat et. Bu inklp ruhu mazi ile kati alaka etmee azmetmitir. Ve merhalemerhale gayeye doru ilerliyor. Sen de inklp ruhuna imtisalen mazinin bu mem

yadigrn ruhundan skmeye memleketin mterek vicdanna bir an evvel kavumayagayret et.

9. Milliktisad sahasnda vazife-i mahsusan yap: Her vatandan memleketine karolan vazifesi ve vesaiti maddiyesine, mktesebat ilmiyesine, evsaf ve mezayaymahsusasna gre tayin eder. Senin roln en ziyade milli iktisat sahasndadr. Milliiktisada retkenlie kolay ve hafif ilerle deil, memleketin istihsalatn, milli servetiniartracak umuru ticariye ve sanayiye ve bu gibi iktisadi teebbslerle hizmet olunabilir.Senin harici mnasebetlerin Avrupa ve Amerikadaki temaslarn sayesinde bumemleketin menbay servetini istismara medar olabilecek birok teebbsler vcudagelebilir. Ciddi mesai ile bugnk Trklk noktay nazardan harite hakiki renk ve


14/25


mahiyetiyle tanttrlabilir. Ancak sen kendini bu memleketin ezeli ve ebedi evlad addve ilerini hayatn ona gre tanzim et.

10. Hakkn Bil:Tekilat- Esasiye Kanunu sana Trk namn bahetmitir. Bubir hak, bir imtiyazdr ki akide, ruh ve vicdan itibariyle Trk olmadan laykyla istismarolunamaz. Akide itibariyle Trk olduuna veyahut yaknda olacana kanaat getirirsenhakkn bil, hibir kimse tarafndan bu hakka tecavz olunmasna tahamml etme.

Trk namnn bahettii hukuk ve imtiyazat hasidane bir azim ve metanetle kanunkuvvetiyle mdafaa et53.

Tekin Alpin Trkletirme konusunda taknd bu tutumu ve on emrinivenler olduu kadar yerenler de oldu. zellikle Trkletirme kitabndan sonra dn

ve siyaset dnyasnn nemli isimleri ve dnemin aydnlar Tekin Alpi byk bir vg

ile andlar. Dnemin nemli siyasetilerinden Necmettin Sadak, Tekin AlpiTrkletirme sahasnda giritii faaliyetleri yrekli admlar olarak nitelemi ve buadmlar kutlamtr. Ahmet Aaolu ise Tekin Alpin Trkletirmeadl eserinde ilediikonular her Trk ve Trky derinden ilgilendirecek konular olarak nitelemekte ve

Tekin Alpin bu konular ele aleklini byk bir ustaln, becerinin ve bilginin eseriolduunu vurgulamaktadr. Ayrca Trkiye Yahudilerinin Trk yurttaln kabuletmeleri iin bir ok sebebin olduunu belirten Aaolu, Tekin Alpin Trkletirmeadl kitabnda Yahudiler iin Trkleme yolunu bilimsel dayanaklarla, son derece ustabir ekilde gsterdiini dile getirmitir. Tekin Alpin almalarn ise kutsal ve verimliolarak nitelemitir. Dnemin stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi BakanProfesr Kprlzade Mehmet Fuat ise Tekin Alpin Trkletirme konusunu ortayaatan ilk dnr olduunu ve bunun nemli bir adm olduunu belirtmitir. Bunun

nedeni olarak da kuramsal olarak Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn dini ve etnikfarkllk gzetmeksizin btn yurttalar Trk saymasna ramen, gerekte dinsel veulusal gruplarn varlklarn srdrmesinden doan problem karsnda Tekin Alpin

Trk olmayan aznlklarn Trkletirilmesinin gerekli ve mmkn olduunu savunmasve ispat etmesini gstermitir54. Tekin Alpin Trkletirme adl eserine ve Trkletirmefaaliyetlerine olumlu bir ekilde yaklaan isimler arasnda Celal Sahir, Yunus Nadi gibigazeteci ve yazarlar da saymak mmkndr.

Ancakphesiz Tekin Alpin Trkletirme konusundaki tavrna phe ile yada olumsuz bir ekilde yaklaanlar da vardr. Vakit gazetesinde kan haberlerle Tekin

Alpin Trkletirme alanndaki faaliyetleri olumsuz bir ekilde karland. SadeceTrkm demekle Trk olunamayacan, bunun olaylarla kantlanmas gerekliliivurgulanarak Tekin Alp eletirildi55. En dikkat ekici tepkiler ise cemaat ileri

gelenlerinden ve Yahudi basnndan geldi.El Tiempo gazetesi sahibi ve bayazar DavidFresko, Tekin Alpin Trkletirme adl kitabndaki Evamir-i Aereyi eletirdi. Fresko

Tekin Alpin belirttiinin aksine Yahudilerin Trklemesinin nndeki en bykengelin Trk toplumu tarafndan itilmeleri olduunu ne srmtr. Ayrca Tekin

Alpin haklarn bilmeyen cahil ve bilgisiz bir kitleye seslendii izleniminin ortayaktn ve bu on emre ramen Yahudilerin Trklemesinin gereklememesidurumunda tm kabahatin Yahudilere kalacan, hakl olduklar halde haksz duruma

53 Alp, a.g.e., s. 65-67.54 Alp, a.g.e., s.79-84.55Vakit, 11 Mart 1928, s.5.


15/25

Murat KILI 181

deceklerini belirtmi ve Tekin Alpin Trkletirme konusundaki fikirlerini talihsizolarak nitelemitir56. Tekin Alpe bir tepki de sinagoglarda ibadetini Trke yapifadeleri zerine Yahudi cemaatinden gelmitir. Bu konuda fikrine bavurulanhahamba Becerano, Tevratn braniceden baka bir dilde okunamayacanbelirterek Tekin Alpin nerisine kar bir fikir beyan etmitir57.

Ancak sonu olarak Tekin Alp, Trkletirme faaliyetleri iersinde aktif olarakyer alm ve 1928 ylnda yaynlad bu esaslar erevesinde almalarda bulunmutur.

Hukuki Alanda TrkletirmeHukuki alanda Trkletirmenin esasen aznlklar birer Trk vatanda olarak kabuletmek anlamna geldiini syleyebiliriz. Bu alandaki ilk alma 1924 Anayasas ile

balamtr. Trk kimdir sorusunun cevab aznlklar da iine alacakekilde anayasadayer alm ve hukuki anlamda aznlklar belli artlar altnda Trk olarak kabul edilmitir.

Yahudiler de bu yasaya doal olarak dahil edilmi ve birer Trk vatandasaylmlardr. Tekin Alp anayasa ile atlan bu adm Yahudilerin Trklemesi iin sonderece olumlu bulmaktadr. Hatta ona gre Anayasada yer alan bu tanm ile intibaksayesinde bir iki nesilde gerekleebilecek olan Trklemeyi bir emrivaki yaparakkolaylatrm; intibak etmek, Trklemek arzusunda olan her vatanda iin kapyamtr. Bu sayede dini ve rki zmrelerin byk bir ksm Trkleme hadisesinitamamyla tekemml etmi olacaktr58.

Yahudi Cemaatinin Trklemesi konusundaki bir dier gelime ise LozanAntlamas ile ilgiliydi. Lozan Antlamasnn 37 ile 45. maddeleri aznlklarla ilgiliydi.Aznlklarn kendi cemaat hukuklarn oluturabilmelerini ngren bir nevi onlara

muhtariyet salayan bu maddeler Yahudi cemaatini de kapsyordu. Bu maddeler dieraznlklarda olduu gibi Yahudilere de ibadet, dolam, din, eitim ve dil zgrlsalyordu. Bunun yannda aznlklar kendi okullarn aabilecekler, kendi dilleri ileeitim yapabileceklerdi. Bunun iin Trkiye btesinden de destek alacaklard. Ailehukukunda ise aznlklarn rf ve adetleri dikkate alnacakt59. Bunun anlam Yahudilerkendi i hukuklarn oluturabilecekler, zellikle medeni kanunu ilgilendiren konulardakendi adetlerini uygulayabileceklerdi. Bu Trkiye iin bir ikilik anlamna geliyordu.

Ayrca bu maddeler uluslar aras antlama statsne dahil edilerek yrtlmesiCemiyet-i Akvamn denetimi altndayd. Yani burada da bir d mdahale imkn szkonusuydu.

1 Austos 1926da Hahamhanede dzenlenen ve cemaatin ileri gelenlerindenseksen kiinin katld bir toplant sonucunda Yahudi cemaati, Lozan Antlamasnn

aznlklara kendi kii ve aile hukuklarn kendi dini geleneklerine gre gerekletirmeimkan veren; bunun uygulann ise aznlk gruplar ve hkmet temsilcilerinin eitsayda katlmyla oluturulacak zel bir komisyona brakan 42. maddesinden 60 feragat

56 La situation des juifs en Turquie, Paix et Droit, Mays 1928, s.6-7den aktaran Bali, a.g.e., s.153.57 Bali, a.g.e., s.154.58 Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel1930, s.1;3.59 Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, letiim Yay., stanbul 1998, s.19.60Lozan Antlamasnn 42. maddesi :Trkiye Hkmeti gayrimslim ekalliyetlerin hukuk-u aile veya ahkam-ahsiyeleri bahsinde bu mesailin mezkur ekalliyetlerin rf ve adetlerinde hal ve fasledilmesine msait hertrl ahkam vazna muvafakat eder . bu ahkam Trkiye Hkumeti ile alakadar ekalliyetlerden her birinin


16/25


ettiini bildirmiti61. Yaynlanan beyannamede Yahudilerin Trkiye Cumhuriyetinin zevlatlar olduu iin vatandalk sfatnn getirdii tm grev ve hukuka sahip olduklar

ve bu nedenle de kendilerine verilen her trl istisnai haklar reddedip TrkiyeCumhuriyeti kanunlarna bal kalacaklarn taahht ediyorlar ve Anayasannngrm olduu siyasi, medeni ve cezai hukuku teminat olarak kabul ediyorlard.

Ayrca Trk vatanda olmann Trk harsn kabul etmekle mmkn olduunu veYahudilerin bu lkye ulamak iin ellerinden geleni yapacaklar belirtiliyordu62.

Tekin Alp, daha sonralar verdii bir beyanatta bu feragat beyannamesinitahmin edilecei zere ok olumlu bir gelime ve Yahudilerin Anayasann verdii Trktanmn kabullenmeleri olarak nitelemitir. Zaten ona gre cemaat sfatn da kabuletmemekte ve bunun Osmanlclk devrinden kaldn ve tekrar kullanmnn

Osmanlcl hortlatmaya ynelik olduunu savunmaktadr 63. Cemaat kelimesiylebirlikte Gayri Trk tabirini de kabul etmemektedir. Ona gre bu tabir Trknklbnnfelsefesine terstir. Zaten Anayasa ile Cumhuriyet vatandalar arasnda ayrl yalnzmabetlerde kabul etmektedir64. Nitekim Feragatten sonra Yahudi Cemaatininynetimini geici olarak stlenecek ve resmi makamlarla grmeleri yrtmek zerekurulan heyete Moiz Kohen yani Tekin Alpde seilmiti65. Bunun anlam YahudiCemaat ynetiminde artk resmi olarak sz sahibiydi.

Yahudilerin vatandalk konumunu etkilemesi asndan dier nemli birdzenleme 1926 tarihli Medeni Kanundur. Halil nalckn ifade ettii gibi medenikanun Trkiyedeki eitli din ve mezhepteki insanlar bir millet halinde eit haklarlakaynatrmakta nemli bir rol vardr. Trk vatandal merkezi niter bir devlethayatnn temel olgusu bu sayede gereklemitir66. Bylece aznlklarn cemaat

hukuklarnn konusu olan evlenme, boanma, miras gibi konular tek bir hukukabalanarak aznlklarn dier Trk vatandalar gibi Trk medeni kanununa ballsalanmtr.

msavi miktarda mmessillerinden mrekkep hususi komisyonlar tarafndan tanzim olunacaktr. htilafvukuunda Trkiye Hkmeti ile Cemiyeti Akvam Meclisi bilittifak Avrupa hukukinaslar meyanmdanmntehap bir hakem alel hakem tayin edeceklerdir.Trkiye Hkmeti mezkur ekalliyetlere ait kiliselere,havralara, mezarlklara ve sair messesat diniyeye her trl himayeyi baheylemei taahht eder. Ayniekalliyetlerin hali hazrda Trkiyede mevcut plan evkafna ve messesat diniye ve hayriyelerine her trlteshilat ve msaadat ita olunacak ve Trkiye Hkmeti yeni messesat diniye ve hayriye ihdas iin bukabil sair messesati hususiyeye temin edilmi olan teshilat lazimeden hibirini dirietmeyecektir. EypKaptan, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, Harp Akademisi Basmevi, stanbul 2002, s.34-35.61

Museviler Din ile Dnya lerini Ay

rd

lar, Milliyet, 2 Austos 1926, s.1,8. Bu Feragat olay

ile ilgiliolarak Mete Tunay, Yahudi cemaatinin Lozanda verilen aznlk statsn kabul etmemesini ve bundanferagat etmesini aznlk olmamaya el altndan ikna edildikleri gerekesine balar. Bu duruma damuhtemelen en kolay bunlar vazgeer hesabyla Yahudi cemaatine gizliden gizliye bir bask yaplm veYahudi cemaati de bu bask karsnda aznlk haklarndan vazgemiti. nk Yahudiler I.Dnya Savanataraf olmamlard, durumlar ne Ermenilerin ne de Rumlarn durumlaryla aynyd. Atatrkn yaknevresinde de etkin dnmeler ve Yahudiler vard eklinde bir aklama getirmektedir. Lizi Behmoaras,Trkiyede Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1993, s.243.62 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar,Milliyet, 2 Austos 1926, s.1;8.63 Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel1930, s.1.64 Vatanda Trke Konu Meselesi, Trk Kltr Birlii Reisi ile konutuk, Son Posta, 5 Mays 1934, s.965 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar,Milliyet, 2 Austos 1926, s.,8.66 Okutan, a.g.e., s.117.


17/25

Murat KILI 183

Anayasa, Medeni kanun ve Yahudilerin feragat beyannameleri sonrasndaTrkletirme konusunda son noktay belki de 23 Mays 1928 tarihinde karlan TrkVatandal Kanununun 1. maddesinde yer alan Bir Trk baba veya anann Trkiyedekiveya ecnebi memlekette doan ocuklar Trk vatandadr67 ifadesi koymutur. Bu madde ilehukuki anlamda uluslamann zemini tamamen hazr hale gelmi denilebilir.

Bu gelimelere yani hukuki alanda Trkletirme faaliyetleri arasnda Tekin Alp,1928de devlet dini slamdr ibaresinin Anayasadan karlmasn da gstermektedir.nk Tekin Alpe gre dini adan ayrcalkl bir unsurun bulunduu zamanlarda yaniOsmanl Devleti zamannda ferdi haklar alannda bir ikilik vard. Ama Cumhuriyetingerekletirdii hukuk inklabndan sonra farkl unsurlar arasnda en ufak bir hukukifark olduu dnlemezdi. Bu yzden Trkiyede btn halkn ayn hukuk sistemine,

ayn yasalara balanmas68 son derece doald.Tekin Alp, evamir-i aerenin son maddesinde Musevilere Anayasann onlara

salad vatandalk haklarndan bahsediyordu. Bu haklardan sonuna kadaryararlanmann yolunu ise Trklk bilincine varmaktan getiini ekliyordu. Tekin Alpegre eer Museviler kendilerini birer Trk olarak idrak ederlerse kimse onlarn buanayasal baka bir deyile vatandalk haklarna dokunamayacaktr. Trk asnnsalad haklardan Museviler mutlaka faydalanmaldr ve bunun iin direngstermelidirler69.

Aksi halde Yahudiler aznlk olarak grlecektir oysa Tekin Alpe greYahudiler aznlk deildir. nk eer byle grlrse aznlklarn mstakilvarlklarnn korunmasn ngren Lozan Atlamasndan dolay devlet Yahudileriasimile etmeye teebbs etmeyecektir. Yahudiler ne Trkiyede ne de Dnyada bir

aznlk oluturmaktadrlar. nk kendilerine has ayr bir dil, kltr ya da lkye sahipbulunmamaktadrlar. Bu sebeple Lozan Antlamasnn aznlklarla ilgili hkmleri

Yahudiler iin geerli deildir. Bu hkmleri Yahudilere uygulamak, onlar bir dile,kltre ve lkye sahip olmaktan alkoyar ki Lozan Antlamasn imzalayanlarnniyetlerinin bu olduu iddia edilemezdi70.

Ancak Tekin Alpin Trkiye Yahudilerinin aznlk olmad konusundakigr btn Yahudiler tarafndan da kabul grmemiti. LEtoile du Levant adlgazetenin kurucusu ve yaz ileri mdr olan Abraham Benaroya ile Tekin Alparasnda 1950 ylnda sz konusu gazetede uzun bir polemik yaanmtr. Benaroya,

Tekin Alpin aksine aznlk kavramnn Trkiyede hala geerli olduunu, Trkiyededinsel aznlklarn her zaman var olacaklarn, Tekinalpin krk yldr cesaretlesavunduu uyum tezinin ve Anayasann hedefledii idealin gereklemesi konusunda

ok fazla yol alnamadn ileri srmtr71. Bu mnferit bir rnek olmasna karnTekin Alpin savunduu tezlerin Yahudi cemaati tarafndan tamamen kabuledilmediini gstermesi asndan nemlidir.

67Dstur, nc Tertip, C.IX, stanbul 1931, s.994.68Alp, Trkletirme, s. 52.69 Alp, Trkletirme, s.67.70 Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937. s.10.71 Liz Behmoaras, Bir Kimlik Araynn Hikayesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005,s.246-249.


18/25


Kltrel Alanda TrkletirmeBu alandaki Trkletirme faaliyetleri arasnda genellikle eitim ve dil alannda

Trkletirme faaliyetlerini sayabiliriz. Kltrel alandaki Trkletirme Cumhuriyetinortaya koyduu millet esas dnldnde son derece nemlidir. nk daha ncede deindiimiz zere Cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan millet tanm, kltrel esaslarzerine kurulmu ve bir kltr birlii olarak alglanmtr.

Nitekim Mecliste Anayasann 88. maddesi tartlrken kltre ve onununsurlarnn Trklk zerindeki etkisi zerine Hamdullah Suphi Beyin aktard birolay belki de Trklemede kltre verilen nemin son derece arpc bir rneidir.Hamdullah Suphi Bey kendisine Trk olmam mmkn mdr? diye soran Ermeni

vatandaa: Trk olmanz mmkndr. Baka memleketlerde baka ekalliyetlerin yaptn kabul

ediniz. Fransada yaayan Musevi nasl Fransz gibi baka mektepten vazgemise, nasl bakalisan konumuyorsa, nasl Fransay benimsemi ise mekteplerinizi kapatnz, Ermenilii terkediniz. Trk harsn kabul ediniz. Ondan sonra size Trk deriz.72 cevabn vermitir.Grld zere Cumhuriyetin ilk dnemlerinde bir kiinin Trk telakki edilmesi yanitoplum tarafndan Trk olarak kabul edilmesi iin bata dil ve eitim olmak zerekltrel alanda Trk kltrn benimsemi olmas gerekmektedir.

Cumhuriyetin ilk yllarnda kltrel alanda Trkletirmenin eitim alannda daortaya ktn grmekteyiz. Nitekim eitimin baka bir deyile okullarn devlettarafndan kurulmas ya da denetlenmesi sonucu ulus oluturmada ok etkili bir araelde edilebilirdi73 ya da baka bir deyile vatanda okulda oluturulabilir, topluluakatlma istei okulda alanr ve gelitirilebilirdi74. Babakan smet nnnn 5 Mays1925te yapt bir konumada Yaayacaksak yekpare bir millet ktlesi olarak yaayacaz.

te milli terbiye dediimiz sistemin umumi hedefi budur.75eklindeki aklamas milli eitiminuluslama srecinin bir vastas olarak kullanlacan gstermekteydi.

Bu dorultuda Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak okullarnmilliletirilmesine yani milli bir eitimin oluturulmasna baland. Bu alanda ilk olarak20 Mays1923te Maarif Vekaleti aznlk okullarnn btn derslerinin Trk tabiyetliretmenler tarafndan verilmesini, Trke, tarih ve corafya derslerinin Trkeretilmelerini zorunlu klan bir karar ald76. 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen

Tevhid-i Tedrisat kanunu ile de btn okullar maarif vekaletine baland77.1927 ylndayaymlanan bir genelge ile aznlk ve yabanc okullarda retmenlik yapacak kiilerinana dillerinin Trke olmas ve yaplacak snavlardan geme art kondu78.

phesiz eitime verilmeye allan bu yeni dzenden Yahudi okullar daetkilendi. branice ve Franszca eitim yapan Musevi okullar yeni karlan yasalara

tabi oldular. 21 Haziran 1924te Maarif vekaletinin ald karar ile Franszca eitimveren Yahudi okullarnda eitimin branice, bu mmkn olmazsa Trke yaplmastalimat verildi. Bir baka konu ise Yahudi dininin retildii bu okullarda laiklik ilkesigerei din eitiminin sona erdirilmesiydi. 1935 ylnda balayan eitim retim ylnda

72TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, C: 8/1, s.910.73 Schnapper, a.g.e., s.142.74 Schnapper, a.g.e., s.14275smail Kaplan, Trkiyede Milli Eitimdeolojisi, letiim Yay., stanbul 1999, s.143.76Kaplan, a.g.e., s.123.77 Erdoan Baar,Milli Eitim Bakanlarnn Eitim Faaliyetleri, MEB Yay., stanbul 2004, s.132.78 Yldz, a.g.e., s.281.


19/25

Murat KILI 185

ise eitimin sadece Trke olmasna izin verildi79. Bu gelimeler zerine 1927-1928ylarndan itibaren Yahudi ocuklarn Yahudi okullarn terk etmeye balad grld.

Aileler ocuklarn maarif vekaletine bal okullara gndermeye balad ve bununsonucunda Yahudi okullar birer birer kapanmaya balad80.

Kltrel alanda ikinci Trkletirme giriimi Trke konuulmas konusundagerekleti. Temel ama Trkenin anadil olarak benimsenmesi ve kamusalmekanlarda Trke konuulmasn salamakt. Bu ynde atlan en nemli adm 1928ylnda basn ve kimi sivil insiyatiflerin nclnde balatlan Vatanda:Trke KonuKampanyasyd81. Kampanyann temelleri Trk ocann 1927 ylndaki kongresindeatlm, fiiliyata geii ise Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyetinin 13 Ocak 1928 tarihlikongresinde gereklemiti. Dahiliye Vekaletinden izin alnarak balatlan bu

kampanyalarla bata stanbul olmak zere Trkiyenin her tarafnda aznlklarnumuma ak yerlerde Trke konumalar salanacakt ve bu amala duvarlara ilanlaraslacak, otomobillerle dolalacak Trke konuulmas ilan edilecekti82. Kampanyastanbul dnda da etkili oldu. zellikle zmir, Edirne ve Ankara gibi Yahudilerinyaad byk ehirlerde kampanyann yrtldn ve kampanyann kimi

Yahudiler tarafndan kabul grrken baz iddet olaylarnn da yaandngrmekteyiz83.

Kltrel Trkletirme erevesinde Yahudi okullarnda eitiminTrkeletirilmesi, dini eitimin sona erdirilmesi ve Trkenin yaygnlatrlmasYahudi cemaati ierisinde olumlu ve olumsuz tepkilere yol at. Baz Yahudi toplumileri gelenleri bunu tepkiyle karladlar. Franszca bilmek ticari faaliyetler iin oldukagerekliydi ve Trke eitim karar dorudan ticari faaliyetlere bir mdahale olarak

algland. Bazlar ise dini eitimin okullarda verilmesi gerektii zerinde duruyordu84.Tekin Alpin iinde olduu bir ksm Yahudi ileri geleni ise bu eitim reformunu sonderce yararl bulmaktaydlar.

Tekin Alp, hukuki Trklemenin yeterli olmadn ve bunun tamamlanmasiin kltrel alanda da bunun gerekletirilmesi gerektiini savunmaktayd. Anayasa vekanun nazarnda var olan camiann fiilen tesis edilebilmesi iin bu zmreler arasndasosyal ve iktisadi ilikileri elden geldii kadar artrmaya almak gerekmekteydi.Kltrel adan henz millilememi olan zmrelerin fertlerini sadece nazariyatta deilfiiliyatta da Trk camiasna dahil olduklar inanc herkeste yerleirse ilikilerkendiliinden ortaya kabilirdi85. Buna karn dini ve rki zmrelerden bir hamlede

Trk harsn benimsemeleri de beklenemezdi. O gnk vaziyet ise bu zmrelerinbyk ounluunda intibaka Trklemeye doru ciddi bir hareket vardr. Bu hareketi

hibir kuvvet durduramazd. nk bu zmrelerin hayati menfaatleri daha dorusu bumemlekette hakk hayatlar bunu gerektirirdi. Bu konuda vatanperverlere den vazife

Trklemek hareketini gletirmek deil; bilakis teshil ve bu zmreler meyannda

79 Bali, a.g.e., s.187-188.80 Bali, a.g.e., s.192.81 Sadolu, a.g.e., s.283.82 Okutan, a.g.e., s.182.83 Bu olaylar iin bkz. Bali, a.g.e., s.135-148.84 Okutan, a.g.e., s.171.85 Alp, Trkletirme, s.55.


20/25


umumi hayata itirak edebilecek zevat varsa bu umumi hayat faaliyetine doru sevk vetevik etmekti86.

Nitekim Tekin Alpde bu sevk ve tevik iine katlmt. nce Trkletirmeadleserinde Yahudilere Trklemenin on yolunu gstermiti. Daha sonra Trk dilini vekltrn yaygnlatrma amacn gden Milli Hars Birlii adl dernein kuruluundayer almt. Dernein dier kurucular arasnda Yunus Nadi, Edip Servet gibi isimleryer alyordu. Bu cemiyetin esas amac Trk dilinin yaygnlatrlmas ve bunun iingerektiinde dier cemiyetlerle i birlii yapmakt87. Milli Hars birliinin bir dieralmas da Tekin Alpin Trkletirme adl kitabnda yaynlad evamir-i aere ileilgiliydi. Mart 1928 ylnda birlik bunlar kartlar zerine yazarak el ilanlar eklinde

Yahudi vatandalar arasnda datt88.

Tekin Alp, cemiyetin kuruluu ile ayn ylda balayan Vatanda TrkeKonu kampanyasn ve Trkenin yaygnlamasn destekledi. Trkeninyaygnlamas iin cemiyet bnyesinde gece dersleri dzenledi. Yahudilerin Trkekonumasnn nndeki engellere temas etti. Basn bu noktada eletirdi. Kendisiyleyaplan bir mlakatta Yahudilerin Trkeye olan yaklamlarn ve basnn tavrnBasnn bizim Trkletirme gayretlerimize ok faydal katks olabilir. Yahudilerin ou Trkeyikt bir iveyle konumalarndan dolay mizah dergilerine alay konusu olduklarndan umumi

yerlerde yani tramvaylarda vapurlarda Trke konumaktan utanyorlar. Bu dergiler yaynladklarkarikatrler ve fkralarla Yahudilere eziyet ediyorlar. Diyeceksiniz bu mizah dergileri Anadolukylsne de ayneyi yapyorlar, ancak bu kendileriyle alay edildiini gren Yahudilerin onurlarnnrencide edilmesini nlemiyor. Bu nedenle Yahudiler kendileriyle alay edilmemesi iin hi Trkekonumamay tercih ediyorlareklinde deerlendirdi89.

Milli Hars Birliinden sonra Tekin Alp, bir dier cemiyet ierisindeYahudilerin Trklemesi iin faaliyetlerine devam etti. 29 Ekim 1933 tarihindestanbulda kurulan bir Trk Kltr Birlii adl cemiyetin bakanlna seildi ve bugrevi yrtt. stanbulda faaliyet gsteren btn Yahudi avukatlar birliin kurucuyeleri oldular90. Tekin Alp, cemiyetin bakan sfatyla Cemiyetin amacn ise uekilde izah etti:

"Bazlar nazarnda Yahudilik tarihi bir hatradr. Amenna. Bu itibarla Yahudiliinkalbimizde pek muhterem bir yeri vardr. Ancak tarihi hatralar ne kadar muhteem, ne kadarmukaddes olursa olsun umumi hayata, millet mefhumuna tesir itibariyle hibir ehemmiyeti haizdeildir. te bundan dolaydr ki nasl ki ngiltere'de, talya'da ve Fransa'da vatandalk itibariylebir Yahudi milleti yoktur ve byle bir iddia kimsenin hatrna gelmez; Trkiye'de dahi vatandalkitibariyle Yahudi milleti yoktur ve olamaz. te hanmlar, efendiler. Trkiye'nin muhtelifehirlerinde

mezheptalarmz arasnda teekkl eden birliklerin baka vazifeleri bu akideyi her vasta ileyaymak, zihinlere, kalplere, ruhlara sokmaktan ibarettir. Bu vazifeyi yalnz Museviler nezdindedeil muhitimizde, cemiyetimizde yaayan ve bize Musevi milleti diyen btn vatandalar nezdinde

yapacaz. Osmanllk devrinden arta kalan batl grenekleri skp atacaz."91

86 Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel 1930,s.3.87 Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs,Akam, 10 Mart 1928.88 Milli Hars Birlii, Cumhuriyet, 10 Mart 1928.89 Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs,Akam, 10 Mart 1928.90 Bali, a.g.e., s.175.91 Tekin Alp, Trk Kltr Birlii, Yeni Trk Mecmuas, C.I, S.15, s.1239-1250.


21/25

Murat KILI 187

Bu amaca ulamak iin Trk Kltr Birlii 20 maddelik bir programyaynlad92. Programn ierii daha ok eitim ve dil konusunda arlk kazanyordu.

Tekin Alp program dahilinde Trkiyede faaliyet gsteren Yahudi derneklerininadlarn Trkletirmelerini ve faaliyetlerinde ve amalarnda da Yahudilikle ilgili hibirey almamasn ve bylece tamamen Trklemelerini talep etti93. Ayrca Yahudilerden

Trkeye daha fazla ilgi gstermeleri ve ocuklarn Trk okullarna gndermeleriynnde programda maddeler yer ald.

Sonuta Tekin Alp, bir kltre ve lkye sahip bulunmadn dndTrkiye Yahudilerinin bu boluu Trk kltr ve diliyle doldurabileceinidnm94 ve Trkletirmenin temel amac olarak bu ilkeyi benimsemitir.

ktisadi Alanda Trkletirmektisadi Trkletirmeden anlalmas gereken esasen iktisadi unsurlarn milli halegetirilmesidir. Yani baka bir deyile milli iktisadn kurulmasdr. Cumhuriyet ynetimimilli iktisad bir ok konunun nnde acilen gereklemesi gereken acil ve zorunlu birideal olarak gryordu. Kurtulu savann en nemli amalarndan biri de iktisadiistiklale ulaabilmekti. Dolaysyla yeni devletin kurulu felsefesi ve temel ilkelerindeekonomik bamszlk en nemli unsurlardan biri olarak kabul edildi95. Bunun ennemli kant henz Lozan Konferans sonulanmadan toplanan zmir ktisatKongresiydi.

Kongre lke kaynaklarnn azami fayda esasna gre kullanmn ngrmeklekalmad, denetim altna alnmas artyla yabanc sermayenin lke iindeki varlnkabul eden ve yerli aznlk tccar ve sanayicilerin ayrcalkl konumunu kaldran

ilkelerin kabul edilmesiyle sonuland96. Baka bir ifadeyle ekonomik hayatn milliunsurlarn eline gemesini hedefleyen ve bunu kolaylatrmak iin kararlar alan birkongre gerekleti97. zellikle kongre kararlarndan 9. madde iinde yer alan kendiyurdunda kendi lisannda kendi kanununa uymayan messeselerle mnasebettebulunmaz ifadesi98 iktisadn milli esaslara dayal olacann sinyallerini vermekteydi.

ktisadn milliletirilmesi konusunda gzlerin aznlklara ve Yahudilereevrilmesi ise bir milli burjuvazi yaratma fikri evresinde geliti. nk Cumhuriyetinilk yllar itibariyle lkenin iktisadi hayatna Trklerin hakim olabilmesi iin buhakimiyeti elinde tutan aznlklarn bertaraf edilmesi gerekiyordu99. Trk Ocaklar da

Trklerin iktisadi hayatn iine ekilmeleri gerektiini ve milli bir burjuvazinindomasnn art olduunu belirterek iktisadi hayatn milliletirilmesi gerektiinisavundu. Trk Ocaklarnn 1926 ve 1927 yllarnda yaplan kurultaylarnda aznlklarn

byk ticaret ve liman ehirlerinde ticari faaliyetlere hakim olmalar tartld ve

92 Program iin bkz. Bali, a.g.e., s.304.93 Bali, a.g.e., s.176.94 Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937.95 Okutan, a.g.e., s.206.96 Gndz kn, zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, letiim Yay.,stanbul 1994, s.1064.97 Korkut Boratav, Trkiyektisat Tarihi, 1908-2002,mge Yay., Ankara 2005, s.46.98 kn, a.g.m., s.1062.99 Okutan, a.g.e., s.213.


22/25


faaliyetlerin her alannda aznlklarn Trklerle ikame edilmelerinin art olduusonucuna varld100.

Bu ama dorultusunda 1920lerin balarndan itibaren eitli giriimlergerekleti. 1923 ylnda yabanc sermayeli irketlerin personelinin yzde ellisininMslman Trk olmas kararlatrld. Bu uygulama 1930larda da devam etti. 1926dakarlan kanunla btn irketlerin Trkiye dahilindeki yazmalarn Trke yapmaszorunlu klnd. Bu giriimleri yerli mal kullanmay ve yerli esnaftan al veri yapmaytevik eden kampanyalar izledi. 1932de baz meslek gruplarnda aznlklarn almasyasakland ve bu meslekler sadece Trklere tahsis edildi101. Ancak bu alanda phesizen nemli gelime 11 Kasm 1942 tarihinde karlan Varlk Vergisi Kanunuydu. Kanunar kr olana salayan savaartlarndan istifade ederek haksz kazan elde eden ve

genellikle ticaretle uraanlardan belli oranlarda vergi almay ngryordu. Ancak vergimatrahlarnn belirlenmesi yerel hkmet memurlarna ve belediye komisyonlarnabraklmt. Bu oranlar deiebiliyordu. Uygulama srasnda gayrimslim tccarlarauygulanan oran daha fazlayd. stelik gayrimslimlere taksit imkan tannmyordu.deme yapamayanlar angarya ileriyle mahkum ediliyorlard102.

phesiz bu gelimelerden tm gayrimslimler gibi Yahudiler ve tmYahudiler gibi Tekin Alpde etkilenmiti. Tekin Alp, yazn ve siyasi faaliyetlerinindnda hayatn ticaret ile idame ettiriyordu. Bir ttn ihracat irketinin genelmdrln ve bir otomobil firmasnn Trkiye temsilciliini yapyordu. Ancak Tekin

Alp, iktisadi alanda yaanan bu gelimelere ramen iktisadi alanda faaliyetlerinisrdrd. Hatta on emir diye anlan evamir-i aerenin dokuzuncu maddesinde Musevi

vatandalarn en nemli rolnn iktisadi sahada olacan belirtiyordu. Bunun nedeni

olarak ise her yurttan memlekete kar vazifesinin kiisel nitelik, maddi olanak,bilimsel birikim ve erdemlerine gre belirdiinin altn iziyordu. Musevilerinekonomide hizmet sahas olarak da hafif ileri deil memleketin retimini ulusunservetini artracak ticaret ve sanayi ilerini gsteriyordu. Bu konuda Musevileri Avrupa

ve Amerikadaki balantlarn kullanmaya aran Tekin Alp, bu ileri yaparkenMusevilerin kendilerini memleketin bir ocuu saymalarn ve bu ciddiyetlealmalarn tlyordu103.

Bu nedenle eletirilere de maruz kalyordu.Vakit gazetesi Tekin Alpin bu onemrinden Evamir-i Aerede yer alan hakkn bil ve milli iktisat sahasnda vazife-imahsusan yap eklindeki ifadelerini eletirdi. Hakkn bil ifadesi ile cemaatin organikstatsn m hatrlatmak istiyor? Trkn haklarndan faydalanmak iin sadece Trk olduunusylemek yeterli deildir, bunu icraatlarla kantlamak gereklidireklinde eletirildi104.

Ancak Tekin Alp, Yahudilerin bir aznlk olmadnsrarla vurgularken milliiktisat sahasnda yapabilecekleri bir okey olduunu Yahudilerin stlendikleri iktisadi roltm dnyada ok nemlidir. En byk Alman, ngiliz, Fransz ve Amerikan kapitalistleri onlarniinden kmad m? Dnyadaki en nemli piyasalar onlarn ellerinde deil mi? Dindalarmaiktisadi sahada grevlerini yapmaya davet ederken iyi bir vatansever olarak anavatanmzn menfaatiiin grevinizi yapn demek istedim. Bu grevin zel veya belli bir nitelii yoktur. Dahas 'hakkn

100 Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yay., stanbul 2004, s. 275.101 Okutan, a.g.e., s.219-222.102 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yay., stanbul 2004, s.139-143.103 Alp, Trkletirme..., s. 67104Vakit, 11 Mart 1928.


23/25

Murat KILI 189

bil' dedim. Trkiye Cumhuriyeti'nin Tekilat-i Esasiye'si Yahudi asll vatandalara Mslmanasll vatandalara tand ayn haklar tanmaktadr. Hi kimse o haklar bizden alamaz. BirTrkz. Kanun ayrmclk yapmaz. Ayn hrriyetten ve ayn haklardan faydalanyoruz. Bu nedenlebu haklar gnmzde gemite olduundan daha fazla bilmemiz lazm. lkemizin ileriyleilgilenmek gerek bir vatansever gibi hissetmek ve dnmek ve ortak anavatanmzn inkiaf vemutluluu iin katkda bulunmay hibir zaman reddetmemek, bu bizim programmzdr! 105ifadeleriyle dile getirdi.

Tekin Alp, iktisadi Trkletirme alanndaki gelimelere ramen iktisadialandan uzaklamak yerine bu ile daha fazla ilgilenme yoluna gitti. Devletilik zerinealt. 1942de Varlk Vergisine tabi tutulmas106 bile onu kamu alannda almaktanalkoymad gibi CHPden de uzaklatrmad. 1942de kendisine tarh edilen miktar

deyecek durumda olmad iin stanbul Fenerbahe semtinde bulunan evini ipotekettirip bankadan kredi almak zorunda kald. Ancak verginin tamamn yinedeyemeyince yaklak bir hafta varlk vergisini demeyenlerin gz altnda tutulduuDemirkap kampnda kald107. Bu kamptan nasl kt ya da vergiyi deyip demediikonusunda ise herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Buna karn devlete ksmediisylenebilir. Zaten Tekin Alp, Trk Ruhu adl kitabnn almalarn kampta geirdiiksa sre ierisinde de devam etmitir. 1942den sonra da kamu hizmetlerini ve CHPyeliini srdrmtr.

Tekin Alp, varlk vergisini savunmamaktayd ancak bunun btn Trk halknave dnemin iktidar olan CHPye ml edilmesinin yanl olacan vurgulamt. TekinAlpe gre varlk vergisinin asl maduru btnyle bizzat Trk halk olmutur. Hemmaddi hem manevi zarara uramtr. Zira bu vergi manevi adan Trk halkna Dnya

kamuoyunda rk bir halk grnmn kazandrrken, maddi adan yerli ve yabancyatrmclarn gvensizliine neden olmutur. Dolaysyla Trk halknn bu trajedide detamamen susuz olduunu ve bu olay lanetlediini anlatmak, maddi adanyatrmclarn gvenini yeniden kazanmak, hangi partiden olursa olsun her Trkmnevverinin borcudur. Ayrca insanlar zarara uratan eyin varlk vergisinin kendisideil, onun keyfi biimde uygulanmas olduunu savunan Tekin Alp, bundan sadeceCHP ierisinde yer etmi bir oligarinin mesul tutulmas gerektiini belirtmekteydi108.

SonuOsmanldan Cumhuriyete hayatnn her dneminde mutlak entegrasyonu savunan

Tekin Alp, Cumhuriyetin ilk yllarnda da millet ina srecinde yine uyumdan yana tavrkoymu ve Trkiyedeki Musevi cemaatinin bu srete millete dahil olmas iin

almtr. Bu faaliyetleri srasnda kimi evreler tarafndan samimi bulunmu ve takdiredilmiken baz evreler tarafndan youn bir ekilde eletirilmitir. phesiz kendisibu faaliyetleri byk bir samimiyet ierisinde gerekletirmitir. Bunun en nemlikant varlk vergisi uygulamalar srasnda dahi o entegrasyon dncesinden geri admatmamtr. Tabi ki olaylara ve srece tek tarafl bakmamtr. Musevilerinentegrasyonunu savunurken, bir yandan Trk devletinin karlarn dnm, dier

105Akam, 11 Mart 1928.106 Bali, a.g.e., s.553.107 Behmoaras, Bir Kimlik, s.221-223.108 Behmoaras, Bir Kimlik, s.249-250.


24/25


taraftan da Trkiyede yaayan Musevi cemaatinin nasl daha rahat bir yaamsrebileceinin hesabn yapmtr. Sonuta ayn noktaya ulam ve bu yolda srarcolmutur.

Aslnda amaladey son derece basittir. Snrlar iinde yaad devletin dahagl bir hale getirmek, yine bu devlet iinde yaayan soydalarnn da daha rahat verefaha ierisinde yaamalarn salamakt. Bunun yolunu ise Avrupa rneindenhareketle milli devlet ve milletleme olduunu grmt. Millet haline gelmek ise onagre bir irade meselesiydi btn taraflar asndan elzemdi. Elzem ancak ok zordeildi. nemli olan bu iradeyi gsterebilmek ya da gsterilmesini salamakt. Bununiin Moiz olmak yerine Musa olmak yeterliydi ona gre. Trk olmak iin bir Trkadnn olmas gerekir; bu elzem bir arttr. Dier lkelerde Yahudiler adlarn milliletirmilerdir.

Mose veya Moiz yerine Musa, lomo veya Salamon yerine Selim diye arlmann ne zarar var?Adlar Trkletirilirken artk ocuklara saf Trk adlar verilmelidir. Mesela benim adm artkMoiz Kohen deil, Musa Tekin Alp'tir"109diyebiliyor ve Moiz yerine Musa olmay yaaddevlet ve kendi adna daha yararl gryordu.

Pekiyi Musa Tekin Alp, amacna ulam myd? Bu sorunun cevab yani bakabir deyile Aznlklarn tam entegrasyonu konusunda tam bir baarya ulalpulalamad baka bir almann konusu olabilir. Ancak bu alandaki btn iyiniyetine ramen Musa Tekin Alp, bu srete ne saya ne Musaya yaranamayan biryurtsever olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda millet ina srecinde yerini almtr.

109Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs, Akam, 10 Mart 1928.


25/25

Murat KILI 191

KAYNAKAAKTAR, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yay., stanbul 2004ALP, Tekin; Trkletirme, Resimli Ay Matbaas, stanbul 1928.ALP, Tekin; Trk Kltr Birlii, Yeni Trk Mecmuas, C.I, S.15, s.1239-1250.BAL, Rfat; Bir Trkletirme Serveni, 1923-1945, letiim Yay., stanbul 2003.BAAR, Erdoan;Milli Eitim Bakanlarnn Eitim Faaliyetleri, MEB Yay., stanbul 2004.BEHMOARAS, Liz; Bir Kimlik Araynn Hikayesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005BEHMOARAS, Lizi; Trkiyede Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1993.BORATAV, Korkut; Trkiyektisat Tarihi, 1908-2002,mge Yay., Ankara 2005Dstur, nc Tertip, C.IX, stanbul 1931, s.994.GALANT, Avram; Trkler ve Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1995, s.217.KADIOLU, Aye; Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern

Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, C.IV, letiim Yay., stanbul 2003, s.287.KAPLAN, smail; Trkiyede Milli Eitimdeolojisi, letiim Yay., stanbul 1999,KAPTAN, Eyp, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, Harp Akademisi Basmevi, stanbul

2002LANDAU, Jacob; Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri, letiim Yay., stanbul 1996.LEV, Avner; Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, letiim Yay., stanbul 1998, s.19.LEWIS, Bernard,Modern Trkiyenin Douu,TTK Yay., Ankara 2000OKUTAN, M.aatay; Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, B Yay., stanbul 2004,N, Sleyman Seyfi; Trk Milliyetiliinde Hakim Milliyet Kodunun Dnm,

Cumhuriyet Demokrasi ve Kimlik, Balam Yay., stanbul 1997, s.208.KN, Gndz; zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV,

letiim Yay., stanbul 1994SADOLU, Hseyin; Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar,B Yay., stanbul 2003,

SARINAY, Yusuf , Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yay., stanbul2004SCHNAPPER, Dominique; Yurttalar Cemaati, ev.zlem Okur, Kesit Yay., stanbul 1995SHAW, Stanford; Ottoman Jewry During World War I, TTK Yay., Ankara 1994, 2039-2040.SONYEL, Salahi,Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, TTK Yay., Ankara 1993TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, C: 8/1, s.910.YETKN, etin; Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1996..YILDIZ, Ahmet;Ne Mutlu Trkm Diyebilene,letiim Yay., stanbul 2004.Milli Hars Birlii, Cumhuriyet, 10 Mart 1928.Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar,Milliyet, 2 Austos 1926Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar,Milliyet, 2 Austos 1926, s.,8.Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937. s.10.Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs,Akam, 10 Mart 1928.

Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat

, Vakit, 22Terinevvel 1930, s.1;3.

türkleştirme’ dağında

Documents