türkiye'nin beşeri ve ekonomik coğrafyası

96
COĞRAFYA Türkiye'nin Beşeri ve Ekonomik Coğrafyası

Upload: yigitblc

Post on 28-Jun-2015

1.157 views

Category:

Education


6 download

TRANSCRIPT

  • 1. Trkiye'nin Beeri ve Ekonomik Corafyas

2. TRKYE'NN NFUSU lkelerin siyas, asker ve ekonomik gc insani unsuruna baldr. lkelerin nfusu belirli periyotlarla yaplan nfus saymlar ile belirlenir. Nfus saym, bir lkede belirli bir gnde yaayan insanlarn saylmasdr. 3. Nfus saym lkemizde Devlet istatistik Enstits (DE) tarafndan yaplr. Trkiye'de ilk nfus saym, Cumhuriyetimizi kuruluundan 4 yl sonra 1927 ylnda (28.10.1927) yaplmtr. kinci nfus saym is bundan 8 yl sonra 1935'te yaplmtr. Bu tarihte itibaren 1990'a kadar lkemizde her be ylda bir nfus saym yaplmtr.Ancak 1990'dan sonra alnan bir kararla her on ylda bir yaplmasna karar verilmi, son nfus saym 2000 ylnda yaplmtr (Tablo 3). 4. Saym Yl Nfusu Art oran (binde) Nfus younluu (km2ye den kii says) 1927 13 648 270 - 18 1935 16 158 018 21.10 21 1940 17 820 950 19.59 23 1945 18 790 174 10.59 24 1950 20 947 188 21.73 27 1955 24 064 763 27.75 31 1960 27 754 820 28.53 36 1965 31 391 421 24.62 41 1970 35 605 176 25.29 46 1975 40 347 719 25.00 52 1980 44 736 957 20.65 58 1985 51 664 458 24.88 66 1990 56 473 035 21.71 73 2000 67 853 315 18.35 88 Tablo 3: 1927-2000 dneminde Trkiye'de nfusun deiimi 5. Hzl nfus artnn lkemizde oluturduu baz sorunlar arasnda; kentlere g, konut sorunu, isizlik, gecekondulama, kalknma hznn azalmas, alt yap hizmetlerinin aksamas, trafik sorunu, beslenme sorunu, evre sorunlar, i ve d glerin oalmas saylabilir. 6. Trkiye'de nfusun daln etkileyen faktrler ise, her yerde topran tarma elverili olmamas, yer ekillerinin farkllk sunmas, farkl morfoklimatik alanlarn varl, su kaynaklarnn zenginlii ya da yer bakmndan fakirlik ve buna dayal kurakln varl, yer alt zenginliklerinin varl, bitki rtsnn farkl zellikler sunmas, i ve d glerin art, turizmin gelirlerinin art ve blgelere gre corafi konumun farkllklar sunmasdr. 7. 2000 ylnda yaplan son nfus saymna gre; nfus art hz ve nfus younluu en fazla olan blgemiz Marmara Blgesi'dir. Bunun nedenleri arasnda stanbul, Bursa, zmit gibi byk kentlerin blgedeki varl, sanayinin arlkl olarak bu blgemizde toplanmas, niversitelerin ounlukla burada yer almasdr. 8. Buna karn nfus art hznn en az olduu blgemiz fazla g vermesi nedeniyle Karadeniz Blgesi'dir. Nfus younluu en az olan blgemiz ise iklim ve yeryz ekillerinin olumsuz yansmalarna dayal olarak Dou Anadolu Blgesi'dir. 9. Nfus Art Hz (binde) Nfus Younluu Marmara Blgesi 26.63 236 Gneydou Anadolu Blgesi 24.86 96 Akdeniz Blgesi 21.56 66 Ege Blgesi 16.42 89 Anadolu Blgesi 16.02 64 Dou Anadolu Blgesi 13.84 36 Karadeniz Blgesi 3.65 58 Tablo 4: Blgelerimize gre yllk nfus art hz ve nfus younluu (2000) 10. TRKYE'DE YERLEME Paleolitik devrinde ilk yerlemeler Kara-in (Antalya), Yarmburgaz (Kk ekmece) gibi maaralarda olmutur. Neolitik'te Anadolu'da yerleik yaamn ve buna dayal olarak tarmn balad da grlr. Anadolu Lidyallar, Hititler, Yunanllar, Romallar, Persler, Seluklular, Osmanllarn yerleim alan olmutur. 11. Bir yerin ky ya da kent olmasnda etkili olan faktrler; o yerin nfusu, konut says, ynetim yaps, tarm, sanayi, ticaret gibi ekonomik etkinlik ve belirgin bir i blmnn yaplmasdr. Bir yerleim merkezinin gelimesinde; eitim ve salk hizmetleri, yer alt kaynaklar, ynetim yaps, turizm, tarm, ulam, ticaret etkili olan faktrlerdir. 12. Trkiye'de yerlemeler krsal ve kentsel yerlemeler olarak ikiye ayrlr. Bu yerleme birimlerini birbirinden ayran nemli farklar nfus, geim kaynaklar ve i blmdr. 13. Krsal yerlemeler: Kr yerlemelerinde nfus, geimini tarmsal ve hayvansal rnlerden salar. Hayat tarz olarak konargerlik ve yaylaclk gibi yar yerleik biim ile beraber srekli yerleik yaam daha etkindir. Anadolu, Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu blgelerinde grlen toplu yerleme eklinde olduu gibi, suyun ve eimin fazla olduu Karadeniz Blgesi'nde dank yerlemeler olarak grlr. 14. Ky alt yerlemeleri (iftlik, mezra, kom, divan, yayla, oba), kyler, beldeler, ileler krsal yerleme eitlerini olutururlar. Ky, nfusu 2000'den az olan yerlerdir. Mahallelerin gelimi olduu sosyo-ekonomik yerleim birimleridir. 1927'de lkemizde kylerde yaayanlarn says 10.3 milyon ve nfusun %75'i iken, 2000 nfus saymna gre kylerde yaayanlarn says 23.7 milyon ve nfusun %35'i olmutur. 15. Kentsel yerlemeler (ehirler): Kentler, kylere gre on binlerce nfusu barndrr ve i kollar ok eitlidir. Kentlerdeki yaam standard kylere gre ok yksektir. Kentler nfus yaplarna gre bee ayrlr: 16. ok kk kentler (kasaba) (nfusu 10 000-25 000 arasnda olan yerler: ile, Hereke...) Kk kentler (nfusu 25 001-50 000 aras olan yerler: Bayburt, Bartn, ) Orta boyutlu kentler (nfusu 50 001-100 000 arasnda olan yerler: Kilis, Tunceli,...) Byk kentler (nfusu 100 001-500 000 arasnda olan yerler: Tokat, Ktahya, Zonguldak, Elz, Erzincan...) ok byk kentler ya da metropolitan kentler (Nfusu 500 001'den fazla yerler: stanbul, Ankara, zmir, Bursa,...) 17. TRKYE'DE HAYVANCILIK lkemizde iklim koullarna bal olarak yaplan hayvancla mera hayvancl (ekstansif hayvanclk), modern yntemlerle yaplan hayvancla da ahr ya da besi hayvancl (intansif hayvanclk) denir. klim ve yer ekillerinin etkisinin yan sra, hayvan soylarnn slah, otlaklarn slah, kredi sorunu, erken kesim lkemizdeki hayvancl etkileyen faktrlerdir. Yllk mill gelirimizin %20'si hayvanclktan salanr. 18. Kkba hayvanclk: lkemizde, Kuzeydou Anadolu ve Dou Karadeniz Blm dnda kalan alanlarda, kkba hayvanclk yaplr. Bitki rtsne bal olarak kkba hayvanclk lkemizde yaygndr. Kkba hayvanlar bozkr (step) hayvanlardr. 19. Bykba hayvanclk: lkemiz arazisinin engebeli olmas bykba hayvancl olumsuz etkiler. lkemizde Kuzeydou Anadolu'da ve Dou Karadeniz Blm'nde bykba hayvanclk yaygndr. Buralarda yaz mevsiminin yal ve serin gemesi, yksek boylu ayrlarn yetimesini salar. 20. Kmes hayvancl: lkemizde etinden ve yumurtasndan yararlanlan kmes hayvanlar arasnda tavuk, horoz, hindi, kaz, rdek, tavan yetitirilir. Sala yararl beyaz etin tketiminin fazla olduu byk kentlerimizden stanbul, zmir, Bursa ve Ankara'da byk ve modern tavuk iftlikleri kurulmutur. Bunun nedenleri arasnda ulam kolayl ve kentlerdeki fazla tketim gelir. 21. Arclk: lkemizin hemen her yresinde arclk yaplr. Ancak baz alanlarda arclkta ilerlemeler kaydedilmitir. Marmara Blgesinde Balkesir, Ege Blgesinde Mula ve Marmaris, Dou Anadolu'da Erzurum, Kars, Bitlis, Hakkari Karadeniz'de Rize, Trabzon ve Artvin evrelerinde arclk youn olarak yaplr. lkemizde ar kovan says 3,3 milyon, yllk bal retimi ise 35 bin tondur. 22. pek bcekilii: Anavatan uzak dou lkeleri olan ipek bcekilii, Cumhuriyetimizin kurulmasyla bata Bursa olmak zere Balkesir, Denizli, Elz, Ankara, Amasya, Diyarbakr ve stanbul'da ipek bcekilii yaygnlamtr. pek, dut yapra ile beslenen ipek bceinden elde edilen hayvansal bir rndr. 23. Balklk: lkemizin 8333 km deniz kysna sahip olmas ve taraf denizlerle evrili olmas nedeniyle su rnleri potansiyeli ok yksektir. Buna karn tutulan balk miktar azdr. Denizlerimizde tutulan baln %80'i Karadeniz'den, geriye kalan srasyla Marmara, Ege ve Akdeniz'den karlanr. 24. TRKYE'DE ORMANCILIK Ormancln lkemiz ekonomisindeki yeri olduka byktr. Yakacak temini, doal dengenin korunmas, ormann yer yer kendi kendisini yenilemesi, bir dinlenme mekan oluturmas ve lkemiz savunmasnda byk yer tutmas nedeniyle ormanlar en nemli doal kaynaklarmzdr. 25. Karadeniz Blgesi %25 Akdeniz Blgesi %24 Ege Blgesi %17 Marmara Blgesi %13 Dou Anadolu Blgesi %11 Anadolu Blgesi %7 Gneydou Anadolu Blgesi %3 Toplam %100 Tablo 5: Ormanlarmzn corafi dal 26. Ormanlardan elde edilen ana rnler tomruk direk, sanayi odunu, ktlk odun, lif ve yonga traverstir. Yan rnler ise, yakacak odun, am fs t, reine, ra, sla ya, defne ya ve palamuttur. Ormanlarmzdan elde edilen rnler eitli sanayi kollarnn ham maddesidir. Bunlar inaat sanayi, mobilya sanayi, kt sanayi, kerestecini parke, kontrplak, sunta yapm ve il sanayiydi.Bu sayede birok insanmzn da geimi ormanclktan salanr. 27. TRKYE'DE SANAY Sanayi, ham ya da yar ilenmi maddelerin fabrika ve imalathane gibi sanayi tesislerinde ilenerek kullanlr duruma getirilmesidir. Trkiye'de sanayileme konusunda ilk adm 17 ubat 1923'te zmir ktisat Kongresi'nde atlmtr. 28. Trkiye'deki Balca Sanayi Kollar lkemizde gda sanayi, tekstil sanayi, kimya sanayi, demir-elik, metal, makine sanayi, imento, cam ve seramik sanayi, orman rnleri sanayi faaliyet halindedir. 29. Gda sanayi: Un ve unlu gdalar, ya, st ve st rnleri, eker, ay, konserve, iki sanayi gibi kollara ayrlr. Un ve unlu gdalar sanayi, bugnk modern deirmenler olarak dnlebilir. Un, makarna, irmik, biskvi, niasta gibi tahla dayal olan fabrika ve tesislerdir. Bunlar, ncelikle Anadolu Blgesi'nde ve byk kentlerimizdeki fabrikalarda toplanmtr. 30. Ya sanayini zeytinya, ayiei, msr, haha, soya fasulyesi, keten, kenevir, ceviz, fndk ve pamuktan elde edilen eitli bitkisel ya fabrikalar oluturur. Zeytinya fabrikalar Edremit ve Ayvalk evresinde; ayiei ya fabrikalar ise Marmara Blgesi'nde zellikle Trakya'da yaygndr. 31. St ve st rnleri sanayine dayal olarak, 1963'te kurulan Trkiye St Endstrisi Kurumu (SEK), 1970'lerden sonra zmir, Balkesir'de ise zel sektre ait eitli tesisler kurulmutur. eker sanayinin lkemizdeki ilk temelleri 1926'da Alpulu ve Uak'taki fabrikalarla atlmtr. Halen lkemizde 24 adet eker fabrikas bulunur. 32. ay sanayi, ilk olarak devlete ait 1947 ylnda Rize'deki iki ay fabrikasnda faaliyete gemitir. Dou Karadeniz Blm'nde devlete ve zel sektre ait 50'den fazla ay fabrikas vardr. Konserve sanayi olarak, son yllarda seracln da lkemizde gelimesi ile daha ok sala, meyve suyu, reel yapmna doru kaym olduu grlr. Bu tesisler Bursa, zmir, Erdek'te yer alr. 33. Et ve et rnleri sanayimize dayal olarak, Et ve Balk Kurumu 1952'de kurulmutur. Erzurum, Ankara, stanbul, Elz, Kars, Manisa, Van'da bu kuruma ait et kombinalar vardr. Son yllarda zel sektrce alan birok et ve etten yaplan rnleri ileyen birok fabrika vardr. 34. ki sanayi, lkemizde ilk olarak cumhuriyet ncesinde 1890'da stanbul-ili'deki Bomonti semtinde kurulan bira fabrikasnda balar. 1940'da tm bira fabrikalar TEKEL tarafndan satn alnr. arap retimi, 1927'den balayarak ncelikle TEKEL tarafndan 20'ye yakn arap fabrikas ve imalathanesinde yaplmaya balanr. Bugn gerek bira ve gerekse arap retimi ile ilgili zel sektre ait birok tesis bulunmaktadr. 35. Ttn sanayimiz, yaprak ttnnden sigara, puro, pipo ttn retimine dayanr. Trkiye'de yakn zamana kadar sigara fabrikalar, TEKEL Fabrikas tarafndan devlet ynetiminde bulunuyordu. Bu fabrikalarmz stanbul, zmir, Samsun, Malatya, Bitlis, Adana ve Tokat'tadr. Son yllarda zel kesim tarafndan da birok sigara fabrikas kurulmutur. 36. Tekstil sanayi: Dokuma, giyim ve deri sanayilerini kapsar. 1930'larda ilk defa devlet tarafndan zmir, Aydn, Manisa, Adana ve Malatya'da dokuma fabrikalar kurulmutur. Trkiye'de tekstil (dokuma), bata gelen sanayi kollarndan olup, nemli ihra rnlerimiz arasndadr. Aada tekstil sanayi kolundaki fabrikalarmzn bulunduu yerler sralanmtr: 37. Dokuma sanayi: Pamuklu dokuma fabrikalar stanbul, Adana, Antalya, Tarsus, Aydn, zmir, Nazilli, Malatya, Kayseri, Konya, Konya-Ereli, Karaman, Manisa, Uak, Adyaman, Erzincan'da bulunur. Ynl dokuma fabrikalar stanbul, Hereke, Bursa, zmir, Kayseri, Kula, Siirt, Isparta, Uak, Grdes, Manisa'dadr. plik dokuma fabrikalar Bursa, Gemlik, erkezky, Hatay ve stanbul'dadr. 38. Hazr giyim (konfeksiyon) sanayi : stanbul, Ankara, zmir, Bursa, erkezky (Tekirda) ve Adana'da gelime gstermitir. Deri sanayi : Daha ok stanbul (Tuzla), zmir, Gerede ve Bolu'da gelimitir. Ayakkab atlye ve fabrikalar stanbul, Bursa, Erzurum, Kars, Van'da yaygndr. Ayrca, halclk ise Isparta, Grdes, Demirci, Hereke, Kayseri, Bnyan, Ladik, Uak, Kula, Konya, Krehir, Sivas'ta grlr. 39. Kimya sanayi: lkemizde petro-kimya, il, sun gbre, sabun ve deterjan, lstik, boya sanayilerini ieren ok kapsaml bir sanayi koludur. pra (zmit), Aliaa (zmir), Ata (Mersin), Krkkale (Orta Anadolu) ve Batman'da ham petrol ileme tesisleri bulunur. 40. Plstik sanayi, stanbul, zmit, Bursa, zmir, Kayseri, Adana, Gaziantep'te bulunur. la sanayi, 130'dan fazla fabrika ile ounluu Ankara, stanbul, Adapazar ve zmir'de toplanmtr. Suni gbre ve tarm illar fabrikalar Bandrma, stanbul, Ktahya, zmir, Elz (Sivrice), Mersin, zmit, Urfa, Karabk, Samsun ve Adana'da bulunur. 41. Sabun ve deterjan sanayi stanbul, zmir, Ankara ve Gaziantep de gelimitir. Lstik sanayi olarak uak lastii Krehir, oto lastii Adapazar'nda gelimitir. Boya reten fabrikalar zmir, Mersin, stanbul ve zmit'te bulunur. 42. Demir-elik, metal, makine sanayi: Demir cevherinin ilendii, Zonguldak-Ereli (Erdemir), Karabk (Kardemir) ve skenderun (sdemir)'da demir-elik tesislerimiz vardr. lk demir-elik fabrikamz Karabk'te 1937'de kurulmutur. zmir'de zel kesim tarafndan zmir demir-elik fabrikas da kurulmutur. Maden karma ile ilgili birok tesisimiz vardr. 43. Makine imalat sanayi olarak, asker aralar Krkkale'de; tank ve palet yapm Adapazar'nda; gemi yapm Hali-Takzak, Pendik'te (stanbul) ve Glck; lokomotif Kayseri, Sivas ve Eskiehir'de; vagon Adapazar'nda retilir. Otomotiv sanayi Bursa'da Tofa ve Oyak-Re no, stanbul'da Ford-Otosan, zmir'de Opel, BMC ve Adapazar'nda Toyota otomobil ve yk tat fabrikalar bulunur. 44. imento, cam ve seramik sanayi: imento sanayinde ilk fabrikalar Ege Blgesi'nde kurulumu ve bunu dier blgelerdekiler izlemitir. Bu imento fabrikalarmz zmir, Ske (Aydn), Afyon, Bartn, Bolu, nye (Ordu), Trabzon, Adana, Tarsus, Pnarhisar (Krklareli), Balkesir, Bursa, anakkale, Elaz, Akale (Erzurum)ve Ankara'da bulunur. 45. Orman rnleri sanayi: Aa rnlerine elde edilen kereste, mobilya, selloz, kt veor man rnleri bu sanayi dalnn kapsamndadr. Cide (Kastamonu), Dzce, Devrek, Yenice, Ayanck, Bafra, Rize, Ordu, Ardeen, Borka ve Demirky (Krklareli)'de kereste fabrikalarmz vardr. lkemizde devlet kurulularndan SEKA'ya bal ilk kt fabrikas, 1934'te zmit'te kurulmutur. Aksu (Giresun), Paaky, aycuma ve Bartn, Dalaman (Mula), Taucu, Bolvadin (Afyon), zmit, Balkesir, kat fabrikalarmzn bulunduu merkezlerdir. 46. TRKYE'DE TARIM lkemiz Tarmnn Genel zellikleri lkemiz 1980'li yllarn balarna kadar bir tarm lkesiydi. Ancak bu tarihten sonra tarm dndaki dier etkinliklerden, zellikle sanayi ve hizmet faaliyetleri n plna gemitir. Buna ramen halen alan nfusun yarsndan fazlas tarmla uramaktadr. 47. klim (ya miktar ve scaklk), ykselti ve denizden uzaklk gibi coraf faktrlerin yan sra Trkiye'de tarm; toprak cinsi, topran ilenmesi ve bakm, sulama, gbreleme, tohum kalitesi ve slah, makineleme, tarm destekleyen kurulular, ulam ve pazarlama gibi baz faktrlerin de etkisindedir. 48. Tarmsal alanlarn coraf dal lkemizde kuru tarm ve Gneydou Anadolu ile Trakya'da yaygndr. ve Gneydou Anadolu blgeleri lkemizin tahl ambardr. Belli bal tarm arazilerini, Dou Anadolu'da Malazgirt, Ar, Idr, Mu, Erzurum, Erzincan, Elz, Malatya ovalar; Akdeniz Blgesi'nde Antalya ve ukurova; Ege Blgesi'nde Bakray, Gediz, Kk Menderes ve Byk Menderes ovalar; 49. Marmara'da Ergene'nin yan sra Gney Marmara Blm'ndeki Gnen, Karacabey, Bursa, negl ovalar; Karadeniz Blgesi'nde Bafra, aramba delta ovalar ile Kzlrmak, Yeilrmak, Sakarya gibi byk akarsularn geni taban arazilerinde ve Suehri, Tokat, Erbaa, Niksar, Merzifon, Tosya ovalar oluturur. 50. Balca Tarmsal rnlerimiz: Tahllar: 1950'li yllarda Trkiye'de ekili-diki-li arazilerin %80'ninde tahl tarm yaplmakta idi. Son yllarda tarmn ana karakteri deimemekle beraber, tarm alanlarnn sanayi alanlarna dnmesi ile baz deimeler yaanmaktadr. Belli bal tahl rnlerimiz arasnda buday, arpa, msr, pirin; ayrca avdar, yulaf, dar retimi saylabilir. 51. Buday: imlenme dneminde ya, olgunlama ve hasatta scaklk ve kuraklk ister. Halkn temel besin maddesi olan ekmein hammaddesini oluturan buday, lkemizdeki tahl arazilerinin %70'ini oluturur. Dou Karadeniz Blm'nde yazlarn yal gemesi ve Kuzeydou Anadolu'da scakln ok dk olduu yksek alanlar dnda kalan ovalarda buday yetiir. zellikle Orta Anadolu'da ekilir. 52. Arpa: Budaya gre daha souk ve kurak koullarda yetiir. Budaydan sonra en ok retilen tahldr. lkemizde Dou Karadeniz Blm dnda, zellikle Anadolu Blgesi'nde yetiir. Bira sanayinin ham maddesidir. Ayrca hayvan yemi olarak ta kullanlr. 53. Msr: ilkbahar ve yaz mevsiminin yal ve topran yeterince nemli olmas nedeniyle Karadeniz kylarnda msr tarm doal olarak yetiebilir. Yaz scaklklarnn yksek olduu Akdeniz Blgesi'nin sulanabilen kesimlerinde de msr yetiir. Yllk 3 milyon ton civarnda msr retiminin %50'sini Akdeniz blgesi karlamaktadr. 54. eltik (pirin): Srekli su ve yaz scakl isteyen eltik, lkemizde 1000 m'nin altndaki akarsu boyu ovalarnda yetiir. Kzlrmak'n kollarndan Devrez ve Gkrmak vadileri boyunca, Bafra ve aramba ovalarnda zellikle Terme-aramba arasnda, oruh vadisinde, Sakarya vadisi boyunca, Amik ovas ile Meri deltas (Enez'de) ve takn vadisi boyuna pirin tarlalar grlr. Yllk retim 200.000 tondur. 55. Baklagiller: Baklagillerden fasulye, nohut, mercimek lkemizde yetitirilir. Fasulye: lkemizin temel besinlerinden birisidir. Ykseklii 1200 m'yi amayan ve yaz mevsiminde sulanabilen ky ovalarmzda yetitirilir. 56. Nohut ve Mercimek: Genel olarak ve Gneydou Anadolu'da yetitirilir. anl Urfa mercimek retimi bakmndan nde gelen illerimizdendir. retilen nohut ve mercimek ancak lke gereksinimini karlar. Yeil mercimekte i Anadolu, krmz mercimekte G. D. Anadolu ilk srada gelmektedir. 57. Sebze ve meyveler: Uygun iklim koullar ve farkl yeryz ekilleri nedeniyle lkemizde ok eitli sebze ve meyve retilir. zellikle son yllarda sebze retiminde Akdeniz Blge'sinde belirgin bir gelime sz konusudur. Meyvelerimiz arasnda ise, Bursa'nn eftalisi, Malatya'nn kayss,Isparta (Senirkent-Uluborlu) kiraz, Ankara'nn armudu, Anamur'un muzu,Amasya'nn elmas yurt iinde olduu kadar yurt dnda da pazar bulmaktadr. 58. Turungiller: Mandalina, portakal, limon ve greyfurt lkemizde en ok retilenleridir. Klarn lman, yazlarn ise scak getii ve sulamann yeterli olduu arazilerde yetiir. Akdeniz Blgesi'nde Antalya, Mersin, Adana ve Hatay, Ege'de zmir, Mula ve Aydn illeri ile Dou Karadeniz'de ksmen Rize evresi balca retim alanlardr. 59. Fndk: Ana vatan Trkiye'dir. Kydan 60 km ierilere, 700-750 m ykseltilere kadar kan ve yllk ortalama yan 1000-2000 mm olduu sahalarda yetien fndk, Karadeniz Blgesi'nde ky eridinde dar bir alanda yetiir. retimin %75'ini ihra ettiimiz bu rnn, %80'i Karadeniz, %20'i Marmara Blgesi'nde yetiir. Trkiye, dnya fndk retiminin %80'ini salar. Trkiye'yi italya ve ispanya izler. ncir: Akdeniz ve Ege blgelerimizde kyya yakn kesimlerde yetien incir, souk ve dondan etkilenir. Ege Blgesi'nde Aydn evresinde yetitirilen incir, lkemiz retiminin 2/3' kadar olup bu retimle dnyada ilk sray alr ve bir tekel durumundadr. 60. zm ve baclk: Trkiye'nin nemli bir tarmsal potansiyeli de baclktr. Soua dayankl olan balar, dikili alanlarmzn %17'sini oluturur Hemen her blgemizde yetimekle birlikte, ekonomik olarak baclk en yaygn Ege Blgesi'nde ya ptr. Bu blgede yetien ekirdeksiz zmler dnyaca nldr. Aydn, Denizli, Manisa, zmir, Mula bacln en fazla grld illerdir. 61. Sanayi Bitkileri Pamuk: Tekstil sanayinin ham maddesi ola pamuk yaz scak ve kurak, ekildikten sonra sulamann yapld ovalarda yetitirilir. Akdeniz v Ege blgelerinin sulanabilen alvyal ovalarnda uygun yetime ortam bulmutur. Gneydou Anadolu Blgesi ile Gney Marmara Blm'nde de yetiir. Pamuk retiminde lkemiz dnyada 5. sradadr. 62. eker pancar: 1926'da Uak ve Alpullu fabrikalarnda eker retiminin balamas ve bu fabrikalarn artyla lkedeki eker pancar retimi de tm lkeye yaylmtr. Yetime alan deniz seviyesinden itibaren ve 1900 m'lere kadar ulaabilir. Doal yetime ortamnda iklim nemli ve lmandr. lkemiz ekili- dikili alanlarnn %2'sinde eker pancar yetitirilir. 63. Ttn: nemli ihra rnlerimizden biri olan ve ekim alanlar devlet denetiminde olan ttn deniz seviyesinden balayarak, Dou Anadolu'da 1500 m'lere kadar yetiebilir. . Trkiye ttn retiminde dnyada 5. sradadr. Ttn retiminde en fazla yetitiren blgemiz Ege blgesidir. (% 59'u) 64. Ayiei: Sv ya tketimi bakmndan ayiei tohumlarndan elde edilen ya, nemli bir besin maddesidir. Sca ve nemi sever, apa ve bakm ister. En ok Marmara Blgesi'nde zellikle de Trakya'da Edirne, Tekirda illerinde yetitirilir. Bu yre, lke retiminin 3/4'ne karlk gelir. Ayrca Akdeniz, Ege ve Bat Karadeniz'deki alvyal ovalarda da yetiir. 65. ay: Yetimesi iin bol ya ve scaklk ister. Klarn lman gemesi de nemlidir. Yllk ortalama yan 1600-2400 mm arasnda olmas ayn uygun yetime ortamdr. ay bahelerinin ykseltisi en ok 600-700 m'lere kadar kabilir. En fazla Rize'de yetiir. retimin %80'i bu ilden karlanr. Birok lkeye ihra edilir. 66. Zeytin: Akdeniz ikliminin nemli aalarndan biri olan zeytin, lkemizde ok geni yayl alanna sahiptir. Yllk ortalama yan 1000-1200 mm, yllk scaklk ortalamasnn 15-20C olduu alanlarda ve 800 m'yi amayan ykseltilerde yetiir. Zeytin retiminde lkemiz dnyada drdnc sradadr. 67. TRKYE'DE TURZM Trkiye'de uygun iklimin olmas, doal ve tarihi zenginliklerin varl, yeterli turistik tesis ve alt yap sorunlarnn zlm olmas, folklorik zenginlik, evre temizliine verilen nem, uluslar aras ticaretin gelimi olmas, basn ve televizyon yoluyla tantm, ulam koullarnn elverililii, sanayinin gelimesi, gelir dzeyimizin ykselmesi gibi turizmimizi olumlu etkileyen balca faktrlerdir. 68. nemli Doal Gzelliklerimiz: Peri bacalar ve yer alt ehirleri (rgp ve Greme), Pamukkale travertenleri (Denizli), Damlata Maaras (Alanya), Karain Maaras (Antalya), Manavgat ve Dden elaleleri (Antalya), Nemrut Da ve insan-hayvan ba heykelleri (Adyaman), Meke tuzlas (Karaman), Ar Da (Ar), Dou Karadeniz yaylalar, ldeniz Lagn (Fethiye), Cennet-Cehennem Obruklar (Mersin). 69. lkemizdeki nemli tarih eserlerimiz: Dolmabahe, Topkap, Beylerbeyi ve raan saraylar, Sultanahmet, Sleymaniye, Ayasofya camileri, tarih kkler, hamamlar, korular, hisarlar ve surlar (stanbul), Selimiye Camisi (Edirne); Efes (zmir), Milet (Aydn), Side (Antalya), Sard (Manisa), Kar- kam (Gaziantep) harabeleri; Mevlna Mzesi (Konya), ifte Minareli Medrese (Erzurum), Alaca- hyk (orum), Ulu Cami (Bursa), shak Paa Camisi ve Saray (Doubeyazt, Ar). 70. TRKYE'DE ULAIM Trkiye'de ulam etkileyen faktrler doal ve beer faktrler olmak zere ikiye ayrlr: Doal faktrler yeryz ekilleri (sradalar ve ykselti) ve iklim koullar (kar frtnas, kar ya, buzlanma, sis, , sel ve takn, ar saanak, ar rzgr); Beeri faktrler ise yollarn yapm, tneller, kprler, viyadklerin yapm, raylarn denmesi, kalifiye eleman ve bunlarn finansmandr. 71. Kara Ulam a. Kara yolu ulam: Trkiye'de en fazla kullanlan ulam biimi kara yolu ulamdr. 1948 ylnda Trkiye Kara yollar (TCK) Genel Mdrl kurulmutur. 1950'lerden sonra kara yolu yapmna hz verilmitir. 1960'da toplam asfalt kara yolu uzunluu 61 bin km'yi aarken, 2000 yl itibariyle, lkemizde devlet yolu, il yolu ve ky yolu toplam 342 625 km olup, bunun 137 bin km civar asfalt (bitml kaplama) yoldur. Bu yollarmzda 1986'da 1,1 milyon, 1990'da 2,1 milyon, 2000 yl itibariyse 6 milyon dolaynda motorlu kara tat bulunur. 72. b. Demir yolu ulam: lkemizde ilk demir yolu cumhuriyetimizin kuruluundan 67 yl nce, 1856 ylnda ngilizlerce yaplan zmir-Aydn demir yoludur. Engebeli ve yksek bir lke olduumuzdan demir yolu yapm g ve pahaldr. 1929 ylnda Devlet Demir yollar (TCDD) Genel Mdrl kurulmutur. Cumhuriyetimizin ilk yllarnda 1923'lerde 4138 km olan demir yolu a, ikiye katlanarak 1963'de 8008 km'ye, 2000 ylnda 8671 km'ye ular. 73. Ana demir yolu hatlarmz unlardr: Haydarpaa (stanbul)-Eskiehir-Ankara-Kayseri- Sivas-Erzurum-Kars arasndaki kuzey demir yolu hatt. Eskiehir-Afyon-Konya-Adana zerinden, Mara- Malatya-Elz-Bingl-Mu-Tatvan-Van ve ayrca, Sivas-Erzincan-Erzurum-Kars'a ulaan Dou Anadolu hatt ile Elz-Diyarbakr-Kurtulan'a varan Gneydou Anadolu hatt. 74. Deniz Ulam a. Deniz yollar: Liman ve iskeleler arasnda yolcu ve yk tamac deniz ulammz oluturur. Trkiye'nin toplam kylarnn uzunluu 8333 km'dir. Ege kylarmz 2805 km, Karadeniz kylarmz 1795 km, Akdeniz kylarmz 1577 km ve Marmara kylarmz 927 km uzunluundadr. Trkiye'nin taraf denizlerle evrili ve dnyada yalnz bana bir i denize sahip tek lke olmasna ramen, deniz yollarmz ok fazla geliememitir. 75. Hava Ulam lkemizde hava yolu ve haberlemede hav; ulam kullanlr. Trkiye'de sivil havaclk 1933'd< kurulan Trk Hava Kurumu tarafndan balatlm tr. 1960'da ise Trk Hava Yollar (THY) Anonim irketi kurulmutur. lkemizde 1983'den nce : irket, 32 uak, 4472 koltuk kapasitesi bulunurken 2000 yl itibaryla 40'n zerinde irket, 150'de fazla uak ve 20 bin dolaynda koltuk kapasite; bulunur. Modern uak almlar ve hava liman yapma faaliyetleri devam etmektedir. lkemizde sivil havaclk ulamna ak olan 34 il bulunur. 76. TRKYE'NN EVRE SORUNLARI Doal ortam bozarak deitiren ve doal dengeyi altst eden ana evre sorunlarmz balkla hlinde yle sralayabiliriz: Doal ortamn dengesinin bozulmas erozyon olay yani, yanl arazi kullanm bitki rtsnn tahribi,Hava kirlilii,Akarsu, gl, glet ve denizlerimizde olua su kirlilii, Toprak kirlilii, Kentlerde kat atk problemi ve grlt kirliliidir. Bu amalarla, lkemizde 1991'de evre Bakanl kurulmutur. 77. TRKYE'NN ENERJ KAYNAKLARI 1.Yenilenmeyen Enerji Kaynaklarmz Ta kmr: Elektrik santrallerinde ve sanayide kullanlr. lkemizde Zonguldak kmr havzasndan karlan ta kmr (kok kmr), jeolojik devirlerden I. Zamann karbonifer devrinde olumutur. Trkiye ta kmr yataklar bakmndan zengin saylmaz. En zengin yataklar Bat Karadeniz'de Ereli-Zonguldak-Azdavay arasnda uzanan kmr havzas olup, yaklak 10 000 km'lik bir alan kapsar. 78. Linyit: lkemizde jeolojik devirlerden III. Z; mann son devresi olan Neojen gl havzalarnc olumu olan linyit, lkemizin hemen her yerine bulunur. karldklar yerdeki sanayi tesislerine ve konutlarda tketilir. lkemizdeki nemli linyit; yataklar unlardr: Tavanl, Tunbilek, Deir saz, Seyitmer (Ktahya), Soma (Manisa), Yatan (Mula), Afin-Elbistan (K.Mara), Alpagut, Dodurga (orum), Orta (ankr), eltek, Suluova (Amasya), Kangal (Sivas), Akale (Erzurum), Beypazar, ayrhan (Ankara), an (anakkale), Menteler (Bolu), rnak. 79. Petrol: amzn en nemli enerji kaynaklarndan biri olan ve ham olarak karlan petrol, rafinerilerde ilenir. Younluu az olan hafif petrolden daha ok uak yakt ve benzin gibi hafif yaktlar retilir. Younluu fazla olan ar petrol ise motorin, gaz ya ve kalorifer yakt retiminde kullanlr. lkemiz petrol bakmndan zengin deildir. 80. Doal gaz: Yer altndaki eitli gazlardan, zellikle metan gazndan oluan bir karmdr. Farkl yaktlarn k aylarnda hava kirlilii yaratmas nedeniyle son yllarda byk kentlerimizdeki evlerin stlmasnda ve sanayide doalgaz kullanm gittike yaygnlamaktadr. lkemizde doalgaz yataklar Trakya'da Hamitabat (Krklareli), Gneydou Anadolu'da amurlu (Mardin)'da bulunur. 81. 2. Yenilenebilir Enerji Kaynaklarmz Hidroelektrik enerji: Su gcne dayal akarsulardan elde edilen elektrik enerjisidir. En nemli yenilenebilir enerji kaynamzdr. Devlet Su leri (DS)'ne gre lkemize den yllk ortalama ya miktar toplam 509 milyar m3 dolaynda olup, bunun yaklak olarak 183 milyar m3' akarsu yataklarnda akma dnr. Hidroelektrik potansiyelimiz ise, DS'nin hesaplamasyla 122 milyar kWh/yl dolayndadr. 82. Balca hidroelektrik santrallerimiz : Atatrk, Keban, Karakaya (Frat Nehri); Deve-geidi (Dicle Nehri); Hirfanl, Kesikkpr, Damsa, Sarmsakl, Kapulukaya, Altnkaya (Kzlrmak); Almus, Hasan Uurlu, Suat Uurlu (Yeilrmak); Sar-yar, Gkekaya, Hasan Polatkan (Sakarya Nehri); Kemer, Adgzel (B.Menderes Nehri); Oymapnar, Manavgat (Manavgat ay); Yerkpr, Gezende (Gksu Nehri); Aslanta (Ceyhan Nehri); Seyhan (Seyhan Nehri). 83. Jeotermal enerji: Yerin i ksmlarnda yzeye yakn magmadan dolay snm olan ok scak su veya buhar kaynaklarndan elde edilen enerji trdr. Ege Blgesi jeotermal enerji bakmndan en zengin blgemizdir. En nemli jeotermal enerji yatamz Denizli Sarayky'deki Buharkent'tir. 84. Gne enerjisi: lkemiz coraf konumu nedeniyle sahip olduu gne enerjisi potansiyeli ok fazladr. Bu potansiyel asndan bakldnda, lkemizin yllk ortalama nm iddeti 308 kal/cm2-gn (3,6 kWh/m2/gn) ve yllk gnelenme sresi 2640 saattir. Gne panelleri ile scak su retimi lkemizdeki en yaygn kullanmdr. Uygulama bakmndan Akdeniz ve Ege blgelerimizde grlr. 85. Nkleer enerji: Uranyum ve Toryum gibi radyoaktif elementler ile nkleer santraller kurulabilir. lkemizde uranyum ve toryum bol bulunur. nemli uranyum yataklar Koarl (Aydn), Ayvalk (Balkesir), ebinkarahisar (Giresun), Eme (Uak), Salihli- Kprba, Grdes (Manisa), Sorgun (Yozgat)'da bulunur. lkemizdeki toplam doal uranyum rezervi 9 bin tondan fazladr. Toryum ise Sivrihisar (Eskiehir) evresinde bulunur. 86. TRKYE'NN MADENLER Demir: Ar sanayinin hammaddesidir. Demir, her eit makine, alet, bina, kpr, demiryolu, tnel yapmnda kullanlr. Demir yataklarmz en ok Dou Anadolu'da bulunur. nemli demir yataklarmz: Divrii ve Kangal- Avaren (Sivas), Hasan elebi ve Hekimhan (Malatya), Mihalk (Eskiehir), am Da (Sakarya), Bolu-Dzce, Torbal (izmir), Simav (Ktahya), Edremit-Eymir (Balkesir), Ayazman (Ayvalk), Yahyal ve Develi (Kayseri), Adana, Mersin ve Hatay'dr. 87. Bakr: nceleri Anadolu'da mutfak eyas olarak sklkla kullanlan bakr, gnmzde elektrik ve elektronik sanayinin ham maddesidir. Anadolu, bakr yataklar bakmndan ok zengindir. letilen nemli bakr yataklarmz unlardr: Maden (Elz), Murgul (Artvin), Kre (Kastamonu). Bunun yan sra, Maden Ky (Rize), Kprba, Laharos, Asarck (Giresun), Kutlular ve Alacada (Trabzon), Koyulhisar (Sivas), Madenky (Siirt) ve Hatay-Hakkri arasnda bakr yataklarmz vardr. 88. Kurun-inko: lkemizde kurun daha ok inko ya da gm ile birlikte kark olarak bulunur. Akdamadeni (Yozgat), amard, Zamant (Nide), Alada (Kayseri), Balya (Balkesir), Altnoluk, Yenice- Arapuan (anakkale), Kprba (Giresun), Koyulhisar (Sivas) nemli kurun-inko yataklardr. 89. Krom: Demirin sertletirilmesinde ve paslanmaz elik retiminde, ar i makineleri, tank, top gibi zrhl aralarn yapmnda krom kullanlr. lkemizin ihra ettii en nemli madenlerdendir. lkemizde 710 civarnda krom madeni yata mevcuttur. Guleman (Elz), Daard (Ktahya), Fethiye-Kyceiz-Denizli aras, Eskiehir yaknlar, Alada (Adana), Mersin, Kopda evresi, sken-derun-lslahiye-K.Mara arasndaki blge nemli krom yataklarmzdr. 90. Nikel: Kaplamaclkta daha ok kullanlr. lkemizde 10 kadar nikel madeni yata vardr. nemli nikel yataklarmz unlardr: alda (Turgutlu, Manisa), Yunusemre (Eskiehir), Muratda (Ktahya), Gne (Divrii, Sivas), Pancarl (Tatvan). Yalnzca alda'da ki nikel rezervi 50 milyon tondur. 91. Boksit: Daha ok karstik sahalarda oluur. Alminyumun hammaddesini meydana getirir. Uak paralar, otomobil, ev eyas, elektrik malzemesi yapmnda kullanlr. nemli boksit yataklarmz unlardr: Seydiehir (Konya), Akseki (Antalya), slahiye (Gazi Antep), Milas (Mula). 92. Bor: lkemizde bor minerali ve tuzlar III. Zaman'n son dneminde Pliosen'de olumutur. Savunma ve uzay sanayinde, asma kpr, uak kanatlar, pervaneler gibi baz paralarn yapmnda kullanlr. Uzay aralar ve jet yaktlarnda katk maddesi olarak yararlanlr. Ayrca porselen, fayans, emaye, cam yapmnda, kimya ve gbre sanayinde kullanlr. lkemizdeki nemli bor yataklarmz: Sultan-ay (Balkesir-Susurluk aras), Sndrg-Krka ve Seyitgazi (Eskiehir), Bigadi (Balkesir), Emet (Ktahya), Kemalpaa (Bursa)'dr. 93. TRKYE'NN TCARET ticaret: lkemiz snrlar iinde yaplan ticarettir. Blgeler arasnda iklim farkllklar grlmesi nedeniyle farkl tarm rnleri yetiir. Sanayi faaliyetleri zellikle Marmara, Ege ve Akdeniz blgelerimizde ok gelimitir. En nemli ticaret merkezlerimiz stanbul, zmir, Bursa, Adana, Mersin, Gaziantep, Samsun, Trabzon, Ankara, Konya, Eskiehir, Malatya, Erzurum, Van ve Diyarbakr'dr. 94. D ticaret: lkemiz snrlarndan darya (ihracat) ve dardan lkemize (ithalat) yaplan ticarettir. 1928 yl itibaryla 88 milyon ABD dolar ihracatmza karlk, 113 milyon ABD dolar ithaltmz gereklemitir. D ticaret hacmimiz 201 milyon ABD dolar ve ihracatmzn gayri saf mill hasla (GSMH)'da ki pay ise %10,7 olmutur. 95. hracat: Tarm ve hayvan rnleri ile yeralt kaynaklarmzdan oluur. Son yllarda darya sattmz rnler arasnda baz sanayi rnlerimizin olduu da grlr. rnein; talya ve Fransa'dan otomobil ithal ederken, bugn Fransa'ya Fiat otomobil ihra edilmektedir. D lkelere sattmz rnler fayans, porselen, tula, imento gibi toprak rnleri, eitli meyve ve sebzeler, hayvansal ve bitkisel yalar, tekstil rnleri, giyim ve deri eyalar, otomobil, otobs, kamyon, vagon, televizyon, ev aletleri, araba lstii, krom, bakr, boraks gibi maden cevherleridir. 96. thalt: Sanayi rnleri, elektronik ara ve gereler, motorlu tatlar, optik aletler, ila, kimyasal maddeler, petrol, doal gaz, kauuk, kahve, kakao, baharat gibi rnler d lkelerden satn aldmz rnlerdir. Avrupa Birlii (AB) lkeleri, ABD, Ortadou lkeleri, slm lkeleri, Ekonomik birlii ve Kalknma Tekilt (OECD) lkeleri, Karadeniz Ekonomik ibirlii lkeleri (KEB) ve Uzakdou lkeleri ihracat ve ithalt yaptmz balca lkelerdir.