türkiye'de kadının sosyo-ekonomik durumu

8/14/2019 türkiye'de kadının sosyo-ekonomik durumu

http://slidepdf.com/reader/full/tuerkiyede-kadinin-sosyo-ekonomik-durumu 1/82

1

Türkiyedekadýnýn

sosyo-ekonomik

durumu

JE>

Tüm Ýktisatçýlar Birliði

Yayýnlarý no: 13



Birinci Baský: 1975



TÜM ÝKTÝSATÇILAR BÝRLÝÐÝ YAYINLARINO : 13



Eriþ Yayýnlarý tarafýndan düzenlenmiþtir. Þubat 2006er isyay@kur tu luscephes i .orght tp://www.kur tu luscephes i .comht tp://www.kur tu luscephes i .ne t

h t tp://www.kur tu luscephes i .org



ÝÇÝNDEKÝLER

7 I. GÝRÝÞ

11 II. YAKLAÞIM15 III. ÝLKEL TOPLUM20 IV. KÖLECÝ TOPLUM25 V. EODAL TOPLUM31 VI. KAPÝTALÝST TOPLUM39 VII. TÜRKÝYEDE KADIN39 1. GÝRÝÞ40 2. OSMANLI TOPLUMUNDA KADIN VE CUMHURÝYET

DÖNEMÝNÝN GETÝRDÝÐÝ DEÐÝÞÝKLÝKLER 42 3. GÜNÜMÜZDE KADININ DURUMU42 A. SANAYÝDE KADIN - KENTSEL AÝLE50 KENTSEL AÝLE52 B. KIRSAL KESÝMDE KADIN54 EÐÝTÝM58 KÖYDE EVLÝLÝK VE AÝLE61 SAÐLIK 63 C. HÝZMET SEKTÖRÜNDE KADIN67 YASALAR 70 UHUÞ

72 VIII. SONUÇ

75 EKLER 77 1970-2000 YILI ÝSTATÝSTÝKLERÝ



7

I. GÝRÝÞ

Bugün Türkiye emperyalist-kapitalist üretim iliþkilerinin egemen oldu-ðu bir ülkedir. Halkýmýz, emperyalizm ve onunla bütünleþmiþ yerli te-kelci sermaye ve onlarla iþbirliði halindeki tefeci tüccar ve toprak aðala-rýnýn en büyüklerinden oluþan bir azýnlýðýn yoðun sömürü ve baskýsý al-týndadýr.

Bu toplumsal sistem içersinde emekçi kadýnlar daha yoðun baský vesömürü altýnda bulunmaktadýr, ayrýca kapitalist toplumun üstyapý kurum-

larýnýn getirdiði yabancýlaþma genelde tüm kitlelerle birlikte kadýnlarý dahayoðun bir þekilde etkilemektedir.

Buna karþýn kadýnlar politik mücadeleye hemen hemen hiç katýlma-makta, ekonomik-demokratik mücadelede ise yine yerlerini alamamakta-dýrlar. Emperyalizmin boyunduruðu altýndaki ülkelerde ilk kurulan kadýnörgütleri, burjuva sýnýfý kadýnlarý tarafýndan kurulmuþtur. Metropol ülke-lerdeki akýmlarýn etkisinde kalýnarak Türkiyede de benzer örgütler ku-rulmuþtur. Ancak bunlar emekçi kadýnlarýn varlýðýný dahi göz önüne al-madan, sorunu çarpýtarak egemen sýnýflarýn kitleleri uyutma politikasýnahizmet etmektedir. [sayfa 7]



8

Aslýnda emekçi kitlelerin kadýnlarýna bilinç verecek, onlarýn halkýnmücadelesine daha aktif biçimde katýlmasýný saðlayacak özel çabalargösterilmesi gerekmektedir. Kadýnlarýn, ekonomik-demokratik mücadeleiçin sýnýf örgütleri olan sendikalarda ve diðer politik örgütlerde dahafaal yer almalarý, iþçi sýnýfý ideolojisini benimsemiþ ve emekçi kadýnlarýnetkin biçimde katýldýðý örgütler aracýlýðýyla saðlanabilir. Nitekim emper-yalizm ve sömürüye karþý kurtuluþ mücadelesi veren ülkelerde kadýnla-rýn mücadeleye aktif olarak katýlmalarý onlara doðru bilinç veren kadýnörgütleri sayesinde olmuþtur. Örneðin Kuzey Kore, Vietnam, Güney Ye-men gibi ülkelerde kadýn kuruluþlarýnýn mücadelenin baþarýya ulaþmasýn-daki paylarý büyüktür.

Türkiyede emekçi kadýnlarýn halkýn mücadelesine katýlmalarýnýn sað-

lanmasý için ilk olarak, genelde toplumlarýn tarihsel evrimi içinde veözelde Türkiyede, kadýnlarýn somut koþullarýnýn bilinmesi gerekir. Buçalýþmanýn, bu konudaki ilk çalýþmalardan olmasý nedeniyle eksik ve yeter-siz yönleri bulunabilir. Konuyu doðru sýnýfsal konumu içerisinde ele ala-cak çalýþmalarýn bu sorunun çözümlenmesine katkýlarý olacaktýr.

Günümüz Türkiyesinde kadýnýn asýl görevleri çocuk doðurmak, eviþlerini görmek, erkeðin cinsel doyum aracý olmaktýr. Eðer ekonomikkoþullar zorluyorsa, bunlarýn üzerine tarlada çalýþýr, sanayide ayný iþiyapsa da erkek iþçiden daha az ücret alýr, yani daha yoðun sömürülür,

üstelik kazandýðý parayý nerede kullanacaðýna da kendisi karar veremez.Ýþ burada bitmez; toplumda aþaðýlanýr, birçok toplumsal kurum, yasa,deðer yargýlarý yoluyla baský altýnda tutulur. Eðitim olanaklarýndan yoksunbýrakýldýðýndan, [sayfa 8] yaþamýný sürdürmek için erkeðe kayýtsýz, þartsýzbaðýmlý olmak zorundadýr. Dünyanýn büyük bir kesiminde de durumpek deðiþik deðildir.

Bu olgu, daha 19. yüzyýlda çeþitli tepkilere yol açtý; tepkiler büyüdü,bu duruma son vermek isteyen bazý batýlý kadýnlar 1960larda boyutlarýgiderek büyüyen eminist hareketin öncüleri oldular. Bu amaçla ör-

gütler kurdular, gösteriler, toplantýlar düzenlediler, hatta kimi kez deþiddete baþvurdular. eminist hareketin daha bir göze batar kýldýðý ka-dýn sorununun varlýðý sonunda kabullenildi; Birleþmiþ Milletlerce 1975Dünya Kadýn Yýlý olarak ilân edildi. Ancak 1972 Kitap Yýlý olduðu haldebu yýlýn ülkemizde kitaplarýn yakýlýp, kitap okurlarýn tutuklanmasýný en-gellemediði anýmsanýrsa, 1975in Kadýn Yýlý olmasýnýn kadýn sorununa,temelde bir çözüm getiremeyeceði açýktýr.

eminist hareket, kadýnlarýn öz deneyimleri sonucu ezilmiþliklerininbilincine varmalarýndan sonra olmuþtu. Ancak bu atýlým, kadýnýn ezilmiþ-liðiyle toplumsal sistemler arasýndaki neden-sonuç iliþkisini doðru koya-



9

madý. Çeþitli sapmalara, yanlýþlýklara yol açtý.Gerek dünyadaki feminist hareketten etkilenen, gerekse 1975in Kadýn

Yýlý olmasýndan yola çýkan Türkiyedeki bazý kadýn kuruluþlarý, aydýn ke-simin bazý kadýnlarý þu sýralarda düþüncelerini açýklamaktalar.

Ne anlaþýlmakta kadýn sorunundan?Bir grup, kadýn sorununun, çýkarýlacak yasalarla, kadýnla erkeði her

konuda eþit tutan yasalarla, halledileceðini ileri sürerken, bir diðer grup,kadýnýn ev iþlerinde [sayfa 9] yardým görmesini, erkeklerle ayný ücreti alma-sýný, erkeklerin yaptýðý her iþi yapabilmesini, erken emekliye ayrýlmasýný,kadýnýn üzerindeki cinsel baskýnýn kaldýrýlmasýný, doðum kontrolününyaygýnlaþtýrýlmasýný istemekte. Olguyu tüm erkeklerin tüm kadýnlarý sömür-mesi olarak gören feministler, aslýnda kadýnýn durumunun yüzeysel görün-

tülerini deðiþtirmeyi amaçlamaktalar. Bir diðer deyiþle, kadýnýn sömürül-mesinin nedenleriyle deðil, sonuçlarýyla uðraþmakta, kapitalist sistemleinsanýn sömürülmesi arasýndaki çok yakýn iliþkiyi gözden ýrak tutmakta-dýr, öte yandan çözüm getirmeye çalýþtýklarý sorunlar eþit ücret, aynýiþ, doðum kontrolü, vb. toplumumuzdaki kadýnlarýn gerçekten yaþamsorunlarýdýr; ancak böylesine yüzeysel bir tutumla, hiçbir yere varýlamaz,giderek böyle bir tutum egemen sýnýflarýn gerçek sorunu gizlemesindebir araç olur. Gereken, neden bu sorunlar var sorusuna eðilmek, kadý-nýn durumunun sýnýfsal çözümlemesini yapmak, kadýnýn tutsaklýðýnýn ne-

denleriyle sonuçlarý arasýndaki iliþkiyi doðru koymaktýr, ancak bu tür biryaklaþým, kadýn sorununun yozlaþtýrýlmasýný, saptýrýlmasýný önleyebilir. Öteyandan böylesine bir yaklaþýmýn bizi, iþi tarihsel açýdan elealmaya zorlayacaðý açýktýr. Çalýþmanýn sonraki bölümlerinde sorunenine boyuna tartýþýlacaktýr. Bu aþamada þu söylenebilir: kapitalist sisteminsanýn iþgücünü metalaþtýrýr, yani pazarda alýnýr satýlýr mal haline geti-rir. Kadýn-erkek tüm insanlarýn iþgücü kapitalist sistemin mantýðýna görebirer metadýr.

Ekonomik sömürüyü, baskýyý doðuran sermayenin varlýðýdýr. Bunun

yanýsýra ekonomik gücün erkeklerin elinde bulunmasý, kadýnlarý erkek-lerin denetimine sokar.

Burjuva toplumunda, kadýnýn üretime yaygýn olarak katýlmamasý, ken-disini de etkileyecek olan toplumun geliþmesinde söz sahibi olamamasý,kadýnýn diðer cinsin baský [sayfa 10] ve tutsaklýðý altýnda olmasýnýn temelnedenidir. Burjuvazi kendi sýnýfýnýn kadýnlarýna süs aracý gözüyle bak-makta ancak emekçi kitlelerin kadýnlarý üretime yaygýn olarak katýlsalarda, toplumda egemen olan üst yapý kurumlarý nedeniyle en yoðun bas-ký ve sömürü altýnda bulunmaktadýr.

O halde; kadýn sorununa eðilmek, bu sorunu devrimci mücadele-



10

nin bir parçasý haline getirmek her devrimcinin görevi olmalýdýr, çünküEmekçiler, hangi sýnýfý etkilerse etkilesin, her türlü zulüm, baský, vahþetve suiistimale karþý çýkacak biçimde eðitilmezlerse, iþçi sýnýfýnýn bilincigerçek bir siyasal bilinç olamaz.1 ve de iþçi sýnýfý kadýnlarýn tam öz-gürlüðünü saðlamadýkça kendi tam özgürlüðünü de gerçekleþtiremez.2

[sayfa 11]

1 V. I. Lenin, Ne Yapmalý?, 1964, Moskova, s. 66.2 V. I. Lenin, Woman-Society, (Kadýn - Toplum).



11

II. YAKLAÞIM

Kadýnlarýn toplum içindeki yerini belirleyen nedenleri ve etkenlerianlamak için, her þeyden önce, toplum yapýsýndan neyi anladýðýmýzýbelirtmek gerek. Bir toplumun yapýsýndan sözedince, onu oluþturan eko-nomik, sosyal, siyasal ve kültürel kurum ve iliþkilerin tümü anlaþýlýr. Ancaktoplumsal yapýyý oluþturan bu farklý öðelerin ayný önem ve yere sahipolmadýðý açýktýr. Ýnsan, siyasetle, politikayla, dinle ya da sanatla uðraþ-madan önce, yemek içmek, giyinmek ve kendini barýndýracak sýðýnak

bulmak zorundadýr. Bu nedenle, hayatýn, maddî koþullarýnýn saðlanmasýve dolayýsýyla, bir insan topluluðunun belli bir dönemde ulaþtýðý ekono-mik geliþmiþlik derecesi, o topluluðun devlet kurumlarýnýn, yasal iliþkilerinive giderek sanat ve dini görüþlerini belirler. Baþka bir deyiþle, insanýntüm uðraþlarýnýn temelinde üretim uðraþý yatar.

Üretim uðraþýnýn taþýdýðý bu önem bizi üretim tarzý kavramýna götü-rür. Üretim tarzý, üretim güçleri ile üretim iliþkilerinin bütününe verilenaddýr. Belirli bir teknolojiyi içeren üretim araçlarý ile maddî zenginlikleriüreten insanlar üretim güçlerini oluþturur. Burada; doðal çevreyi ve in-sanlarýn biyolojik ve fiziksel niteliklerini veri [sayfa 12] olarak aldýðýmýz açýktýr.



13

Belli bir toplumdaki üretim iliþkileri, toplumun ekonomik yapýsýný yada temelini oluþturur. Yukarýda özetlenen iliþki nedeniyle, üretim iliþkile-rinin oluþturduðu alt yapýnýn esas olarak üretim güçlerinin geliþmiþlikderecesi ve geliþme süreci tarafýndan belirlendiðini söyleyebiliriz.

Toplumdaki siyasal, yasal, ahlâkî, dinî, felsefî deðerler, iliþkiler vekurumlar, üretim iliþkilerinin oluþturduðu altyapýnýn üzerinde yükselen,onun tarafýndan belirlenen üst yapýyý oluþturur. Belli bir alt yapýnýn be-lirlediði üstyapý esas olarak, insanlarýn söz konusu alt yapýya karþý tavýr-larýnýn ifadesidir. Çeþitli düþünce ve deðerler, mevcut alt yapýyý güçlen-dirme ya da zayýflatma nedenlerini, gerekçelerini [sayfa 14] oluþturur. Budüþünce ve deðerler kurumlar ve örgütler aracýlýðýyla uygulamaya ko-nur.

Altyapýdaki deðiþmeler, üstyapýda da paralel deðiþmelere yolaçarlar. Ancak, belirli bir altyapýnýn ürünü olan üstyapýnýn kendine özgü bir de-vamlýlýðý, göreli baðýmsýzlýðý vardýr. Bir altyapýnýn yenisiyle: deðiþtirilmesisonucu üstyapýda meydana gelen devrim, eski üstyapýnýn tüm özellikler-inin kendiliðinden ortadan kalkmasý sonucunu doðurmaz. Eski toplumundüþünce ve kurumlarýndan oluþan bir sistem olan eski üstyapý, kendisinidoðuran altyapý ile birlikte ortadan kalkar. Ancak, onun belirli özellikleriyeni toplumun üstyapýsýna geçerek orada da yaþamlarýný sürdürebilirler.Bu, doðal olarak sözkonusu kurum ve düþünceler yeni toplumun ege-

men sýnýflarýnýn çýkarlarýna hizmet ettiði sürece geçerli olacaktýr.Üst yapýnýn göreli baðýmsýzlýðý, alt yapýnýn üzerinde yapacaðý etkidede görülebilir. Sýnýflý toplumun düþünce, deðer ve kurumlarý, kendisiniyaratan sýnýflarýn çýkarlarýný koruma ve güçlendirmede kullanýlýrlar. Ýn-san toplumunun deviniminin temelinde, üretim tarzýnýn iki öðesinioluþturan üretim güçleri ve üretim iliþkileri arasýndaki çeliþkiler olduðu-na deðinmiþ- tik. Bu çeliþkilerin geliþip çözümlenmesi sýnýf mücadelesiyoluyla olur. Bu anlamda sýnýf mücadelesi insanlýk tarihinin özünüoluþturur.

Öyleyse, sýnýf nedir?Sýnýflarý birbirinden ayýran özellikler, belirli bir sosyal üretim sistemin-

deki özellikleri, üretim araçlarý ile olan iliþkileri, emeðin sosyal örgüt-lenmesindeki yerleri ve bunlarýn bir sonucu olarak yaratýlan sosyal zen-ginlikten yararlanma biçimleridir. Bu anlamda kapitalist üretim tarzýndaüretim araçlarýna sahip olan kapitalist sýnýftan ve satacak iþgücündenbaþka hiçbir þeyleri olmayan iþçi sýnýfýndan sözedilir. Üretim [sayfa 15] araç-larý sahipliði kapitalist sýnýfýn üretim sürecindeki yerini ve rolünü belirle-mekte, bu sýnýfýn iþçilerin ürettiði artýk deðere el koymasý sonucunu do-ðurmaktadýr. Baþka bir deyiþle toplumdaki üretim iliþkileri o toplumdaki



14

ana sýnýflarýn niteliðini de belirlemektedir. Bu sýnýflar arasýndaki müca-dele sonunda ise üretim güçleri ile üretim iliþkileri arasýndaki çeliþkilerinçözümlenmesi gerçekleþmektedir. Dolayýsýyla her üretim tarzý ayný za-manda kendisini ortadan kaldýracak güçleri de içinde taþýmaktadýr. Baþkabir deyiþle aktif mücadeleleri sonucu kendisini deðiþtirecek olan sýnýfýyaratmakta, geliþtirmektedir. Altyapý ile üstyapý arasýndaki iliþkiler açýsýn-dan ele alýndýðýnda, bu her üst yapýnýn salt kendisinden önceki üst ya-pýnýn kalýntýlarýnýn deðil ayný zamanda kendisinden sonra gelecek olanýnda çekirdeklerini içinde taþýdýðý anlamýna gelir. Her üst yapý kendisiniortadan kaldýracak olan sosyal devrimi gerçekleþtirecek sýnýflarýn ideolo-jisini de içerir.

Öyleyse, her sýnýfýn niteliðini ve toplumdaki yerini belirleyen, o top-

lumdaki üretim güçlerinin geliþmiþlik derecesi ve üretim iliþkileri ve buiki öðe arasýndaki çeliþkiler olmaktadýr. Sözkonusu toplumdaki üst yapýyýoluþturan düþünce, deðer, davranýþ ve kurumlar ise bir yandan sözünüettiðimiz çeliþkileri diðer yanda da sýnýf mücadelesinin geçmiþini ve bu-günkü durumunu yansýtacaktýr. Ve esas olarak egemen sýnýflarýn çýkar-larýna hizmet edecek ancak, kendi yerini alacak üst yapýya özgü belirlideðer ve düþünceleri de ister istemez, içerecektir.

Toplumlarýn tarihsel geliþimini ve kadýnlarýn bu geliþim içindeki konu-munu incelemek, günümüz toplumunda kadýnýn yaþam koþullarýný anla-

mak için gereklidir. [sayfa 16]



15

III. ÝLKEL TOPLUM

Ýlk insanlar, doða karþýsýnda çok güçsüzdüler. Açlýklarýný giderebil-mek için doðada varolan kökleri, meyveleri yalnýz ellerini kullanaraktopluyorlardý. Aletleri yoktu. 60 kiþi dolaylarýndaki küçük topluluklar halindeyaþayan bu insanlar kök, meyve toplama iþini kadýn-erkek, hep birlikteyaparlardý. Topladýklarýný cinsiyet ya da yaþ ayýrýmý olmaksýzýn eþit ola-rak tüketirlerdi.

Maðaralarda barýnan ilk insanlar, yýrtýcý hayvanlardan korunabilmekiçin her an bir arada olmak zorundaydýlar. Zamanla nüfus arttý. Nü-

fusun artmasý daha fazla yiyecek bulma zorunluluðunu doðurdu. Yýrtýcýhayvanlardan korunmak için onlarý öldürmeyi öðrenen insanlar, yemekve postundan yararlanmak amacýyla hayvan avlamaya baþladýlar. Hay-vanlarý doðada bulduklarý taþ ve sopalarla avlýyorlardý. Alet yani taþ vesopa kullandýklarý ilk üretim avcýlýk oldu.

Üretimleri, avlanmak ve kök toplamak olan bu ilkel topluluklar, birbölgede doðadan alabilecekleri bitince, kök ve hayvan bulabilecekleriyeni yerlere göçen, topraða baðlý olmayan topluluklardý. Dolayýsýyla,ancak anýnda tüketebilecekleri kadar hayvan avlayabilir, kök toplayabi-lirlerdi. Zamanla av aletleri taþýn yontulmasýyla, taþa tahta sap yapýlma-



16

sýyla geliþti; ok ve yay bulundu. [sayfa 17]

Ýlkel toplumda ilk iþ bölümü kadýnla erkek arasýnda oldu. Erkekleravlanýr, kadýnlar kök toplardý. Erkeklerin avlanmasýnýn nedeni daha güçlüolmalarý deðildi. Kadýn tek besini ana sütü olan çocuðu beslemek zorun-daydý dolayýsýyla çocukla da ilgilenmesine olanak saðlayan kök toplamaiþini üstlenmiþti. Ayrýca kadýnýn doðum öncesi ve sonrasý, aðýr iþlerleuðraþmasý olanaksýzdý.

Ancak bölüþüm eþit olurdu: avlanan erkekler de, kök toplayan ka-dýnlar da ortaklaþa ürettiklerinden eþit pay alýrlar, bazýsý tok basýsý açolmazdý. Önceleri, ortaklaþa yaptýklarý sürek avý sonucu, bir köþeye kýs-týrýlan hayvanlarýn tümü öldürülürdü. Henüz aðaç ya da toprak kap ya-pýlmasý bilinmediðinden tüketilenden fazlasý topraða gömülürdü. Sonralarý

toprak ve aðaç kap yapmasýný, et ve bitkileri ateþte piþirmesini öðrendi-ler, tükettiklerinden artaný saklamaya baþladýlar. Ancak bu artýk da toplu-luðun tüm üyelerinin ortak malýydý. Yýlsonu þölenlerinde kadýn, erkek,genç, yaþlý gözetilmeksizin, herkese daðýtýlarak bu artýk tüketilirdi.

Topraða baðlý olmayan, göçebe ilkel toplumlarda üretim ve tüketi-min ortaklaþa olduðuna, özel mülkiyetinse varolmadýðýna deðinilmiþti.Toplum böyle olunca, kiþilerin de cinsiyet ya da yaþ gibi nedenlerle bir-birlerine üstünlüðü söz konusu deðildi. Kýsacasý tüm üyeler her anlam-da eþitti. Topluluðu ilgilendiren kararlar tüm topluluk üyeleri tarafýndan

alýnýrdý. Yaþlýlarýn tek farký, üretimde kullanýlacak aletlerin yapýmýndaeski kuþaklardan gelen deneyleri bilmeleriydi.Özel mülkiyetin olmamasý, doðan çocuklarýn topluluðun ortak sorum-

luluðunda bulunmasý, üretimin ortaklaþa yapýlmasý, bir cinsin ötekine üstünolmamasý sonucu [sayfa 13] kadýnla erkek arasýnda yalnýz bir tek ayýrýmoluyordu; o da cinsellikti. Gerek kadýný, gerek erkeði her türlü toplum-sal iliþkide eþit kýlan bu koþullar cinsellikte de ayný ortamý yaratýyordu.Yani her iki cins de cinsel iliþki konusunda sýnýrsýz özgürlüðe sahipti. Yaþya da kan baðý sýnýrlamasý dahi olmadan ilkel toplumdaki tüm kadýnlar

tüm erkeklerle cinsel iliþki kurabiliyorlardý.Ýnsanlarýn göçebe toplumdan yerleþik topluma geçiþi, topraðý iþlemeye

baþlamalarý ile oldu. Ýnsanlar, doðada daha önceden hazýr bulduklarýbitkileri üretmeðe baþladýlar. Maddî üretimdeki deðiþiklik, insanlarýn sürekliyiyecek kaynaklarýna sahip olmasýna olanak tanýdý. Oysa geçmiþte rast-lantýsal olarak yiyecek bulan ya da avlayan insan sürekli yiyecek edin-me güvencesinden yoksundu. Doða koþullarýnýn tarýma elveriþli olmadýðýyerlerde ise hayvanlarýn evcilleþtirilmesi ile sürekli besin kaynaklarýnakavuþuldu.

Ýnsanlarýn kendi yiyeceklerini üretmesi onlarý doða karþýsýnda daha



17

güçlü kýlarak insanýn insan ile iliþkilerini de etkiledi. Tarýma geçiþ, yeniüretim araçlarýnýn bulunmasýna ve var olanlarýn geliþtirilmesine yol açtý.Burada üretici güçlerin geliþmesi olgusu izlenmektedir, insan, üretimikendi yaptýðý aletler ile (çapa, ucu sivri sopa vb.) sürdürmekte, doðayýyeniden kendi gereksinimleri doðrultusunda biçimlendirmektedir. Doða,insan ve aletler üretim güçlerini oluþturmaktadýr. Bu üretim güçleri belliüretim iliþkilerini gerektirir. Ýlkel komünal toplumlarda, üretim araçlarý-nýn (toprak, evcilleþtirilen hayvanlar, aletler) ortak mülkiyeti, üretim iliþ-kilerinin özünü oluþturur.

Üretim araçlarýnýn son derece geri düzeyde olmasý, insanlarý birarada, ortak üretim yapmaya zorlamaktaydý. [sayfa 19] Üretim araçlarýnýnbu düzeyi, insanlarýn tek baþýna üretim yaparak yaþamlarýný sürdürme-

lerine olanak tanýmamaktaydý. Bütün kabile bir arada yaþamakta, eldeedilen ürün eþit paylaþýlmaktaydý. Geliþtirilen basit aletler ev yapabilme-lerini saðlamýþ, bu dönemde kabileler maðaralardan çýkarak köy yaþa-mýnýn temelini atmýþlardý.

Ýlkel komünal toplumlarda yaþa ve cinsiyete göre doðal iþbölümüvardý. Yaþlanan kabile üyeleri, daha ziyade fazla güç istemeyen tarýmiþi ile uðraþmakta, avcýlýðý güçlü gençler üstlenmekteydi. Kadýnlar isedoðum yaptýklarý ve çocuklarý besledikleri dönemlerde üretimden uzakkalmaktaydý. Çocuklarýn bakýmý, onlarýn ev iþlerini ve ev çevresinde ya-

pýlan bahçe tarýmýný yüklenmelerine neden olmuþtu. Ev iþleri ve çocukbakýmý, kabiledeki tüm kadýnlar tarafýndan kamu görevi olarak ya-pýlmaktaydý. O toplumlarda, ev iþlerinin bugünkü bireysel niteliði yoktu.Bu yüzden ev iþlerinin kadýnlar tarafýndan yüklenilmesi, onlarý toplumdaikincil duruma itmiyordu. Bu doðal iþbölümü, ürünlerin paylaþýmýndakieþitlik ilkesinin bozulmasý sonucunu doðurmadý.

Erkeklerin yüklendiði avcýlýk iþi rastlantýya dayanýr, sonuç her zamanolumlu olmazdý. Erkek eli boþ dönebilir, oysa kadýnlar tarýmda az veyaçok düzenli ürün elde ederlerdi. Kadýn, üretim sürecindeki bu rolü ile

kabile içinde saygýn bir yere sahipti.Kabile içinde var olan bu tür bir iþbölümüne karþýn, elde edilen

ürünler eþit olarak paylaþýlmaktaydý. Üyeler arasýnda bu konuda bir fark-lýlaþma söz konusu deðildi. Hatta diðer kabilelerle çýkan çatýþmalar sonucuelde edilen ganimetler de kabilenin ortak malý olmaktaydý.

Göçebe ilkel topluluklarda her kadýnla her erkeðin cinsel iliþkisi sý-nýrsýz serbestken, ilk yerleþik ilkel toplumda [sayfa 20] kurallarda deðiþikliklerortaya çýktý, ilkin kuþaklar arasý cinsel iliþki yasaklandý, sonra toplulukiçinde akrabalýk iliþkilerine dayanan klanlar, bir diðer terimle gensleroluþtu. Artýk yalnýz deðiþik klanlardan kadýnlarla erkeklerin cinsel iliþkisi



18

geçerli olup klanlar içindeki cinsel iliþki kesinlikle yasaktý. Bu nedenle,doðan çocuklarýn yalnýzca anneleri bilinebilir dolayýsýyla çocuk anneninklanýnda kalýrdý. Toplumdaki iliþkileri belirleyen tek üst yapý kurumu soy-sop (akrabalýk) iliþkileriydi ve toplumda anaya göre belirlenen soy zinci-ri geçerliydi. Analýk hukukunun egemen olmasý bazý konularda kadýnlarýnerkeklerden daha fazla söz sahibi olmasýnýn nedeniydi.

Kabileyi ilgilendiren kararlar kabilenin kadýn, erkek tüm ergin üye-lerinin bir araya gelerek oluþturduðu kurulda alýnýrdý.

Ýlkel komünal toplumun çözülmesi, üretici güçlerin geliþmesi sonucuelde edilen üretim fazlasý nedeniyle oldu. Madenlerin bulunmasý, (Ý.Ö.5000) ve madenî alet yapýmý verimliliði son derece arttýrdý. Özellikletarýmda sabanýn kullanýlmasý, düzenli ve sürekli artýk-ürün elde edilme-

sini saðladý. Bundan böyle kabilenin her üyesinin doðrudan üretime katýl-masý gerekmemekteydi. Bir kýsmýnýn ürettiði tüm kabileyi beslemeye yet-mekteydi. Üretimin dýþýnda kalan kiþiler ise daha önce toplumda görül-meyen yeni meslekler edinmiþlerdi (sepet yapma, madenleri iþleme, eldokumacýlýðý vb.) Artýk ürün, geçmiþteki eþit üleþimin temellerini yok edip,ortak çalýþma zorunluluðunu ortadan kaldýrdý ve zamanla özel mülkiye-tin doðuþunun nedeni oldu. (Bkz.: Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin veDevletin Kökeni)

Zorlu bir uðraþ olan avcýlýðýn geliþtirdiði vücut yapýlarý ve madeni

iþleyen, ondan âlet yapan erkeklerdi, özel mülkiyetin çýkýþýyla tarýmdave avcýlýkta kullanýlan [sayfa 21] bu aletleri erkek ürettiði için onlarýn sahibide erkek oldu. Kadýna üretimde hiç bir deðeri olmayan ev eþyalarý kal-dý.

Savaþ tutsaklarýnýn köle olarak çalýþtýrýlmasý bu döneme rastladý. Ön-celeri klana ait olan mallar ve köleler þimdi erkeðin mülkü olmaktaydý.

Ancak soy zincirinin analýk hukukuna göre hesaplanmasý, babanýn, mi-rasýný çocuklarýna býrakmasýný engellemekteydi. Çünkü doðan çocuklarananýn klanýnda kalýrken, baba farklý bir klana aitti. Erkeðin mülk edin-

diði mallarýn çocuklarýna kalabilmesi için soy-sop zincirinin analýk huku-kuna göre belirlenmesi ortadan kaldýrýlmalýydý.

Deðiþen üretim biçimi, üretim iliþkileri ve bunlara baðlý olarak geliþenüst yapý kurumlarý yeni duruma ayak uydurmak durumunda kaldý. Ýlkelkomünal toplum, örgütlenmede toplumsal yapýnýn yeni bir aþamasýnagirdi. Analýk hukuku yerine babalýk hukuku geçti, giderek toplumda ege-men oldu. Bu ise kadýnýn üretim dýþýna itilmesi, kaçýnýlmaz olarak top-lumda ikincil duruma girmesi süresini hýzlandýrdý.

Engelsin dediði gibi:Tarihte kendini gösteren ilk sýnýf çatýþmasý, yani köle sahiplerinin



19

köleler üzerindeki baskýsý erkekle kadýn arasýndaki uzlaþmaz karþýtlýðýn,karý koca evliliði içinde geliþmesiyle ve ilk sýnýf baskýsý da diþi cinsin er-kek cins tarafýndan baský altýna alýnmasýyla ayný zamana rastlar.3 [sayfa

22]

3 Engels, A ilenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 94, Sol Yayýnlarý.



20

IV. KÖLECÝ TOPLUM

Yerleþik ilkel toplum aþamasý tarýmsal üretim tekniðinde geliþmelergetirdi. Ýleri sulama sistemi gibi tekniklerle, demirden yapýlmýþ araçlar-la, eskisine oranla, insan doðayý daha fazla denetimi altýna alabildi. Buda insan emeðinin üretkenliðini artýrdý. Böylece beraberinde artýk-ürüngetiren sürekli ve düzenli üretime ulaþýldý. Yaratýlan sürekli artýk-ürünbiriktirilmeye baþlandý. Tarýmsal üretimdeki geliþmenin yaný sýra nüfusunartmasý yeni topraklar elde edilmesine yol açan savaþlarý zorunlu kýldý.Savaþlarda edinilen tutsaklar artýk öldürülmeyip tarýmsal üretimde kulla-

nýldý, savaþ tutsaklarý köleleþti. Bundan böyle özgür üreticinin yaný sýra,baþkasýnýn yararýna artýk-ürün yaratan köle emeði ortaya çýktý. Kendisibir üretim aracý haline gelen kölenin, yarattýðý artýk-ürün üzerinde hiçbir hakký yoktu.

Üretimde köle emeðinin kullanýlmasýyla deðiþen üretim iliþkileri doð-al olarak toplumsal iliþkileri de etkiledi. Savaþlar sonucu edinilen kölelerönceleri topluluða aittiler. Giderek, diðer üretim araçlarýyla birlikte köleler,topluluk baþkanýnýn ve öteki yöneticiler grubunun özel mülkü haline gel-meye baþladýlar. Yeni üretim iliþkileri, insanlarýn üretim araçlarýna sahipolup olmamalarýna göre belirlendi. Ve böylece tarihte ilk kez, toplum,



21

sýnýflara ayrýldý. [sayfa 23]

1- Üretim araçlarýna ve emeklerinden yararlanýlan kölelere sahipefendiler (egemen sýnýf).

2- Her türlü mülkiyetten yoksun, efendilerin servetini yaratan köle-ler.

3- Üretim araçlarýnýn sahibi olup kendi emekleriyle üretim yapanözgür üyeler.

Efendi, kölenin emeðinin ürünlerine sahipti. Üstelik kölenin hayatýüzerinde de, onu öldürebilmeye varan haklarý vardý. Kölelik düzeni in-san sömürüsünün ilk ve en kaba biçimidir. Bu düzende, toplumun küçükköylü ve zanaatkâr grubunu oluþturan özgür üyeler, köle emeðini kul-lanan büyük iþletmelerle rekabet edemediðinden, mallarýný yitirip efen-

dilere borçlanýyorlardý. Çoðunlukla borçlarýný ödeyemediklerinden deefendiler tarafýndan köleleþtiriliyorlardý.Yaratýlan artýk-üründen toplumun bütünü yararlanamadýðýndan, efen-

dilerin gereksinmesinin üstündeki üretim ticarî bir nitelik kazandý. Ürün-ler uzak bölgelere deðin götürülmeye oralarda da satýlmaya baþlandý.Ticaret özellikle Doðu Akdenizde geliþti. Eski Yunan siteleri, Akdeniz veKaradeniz kýyýlarýnda bulunan kolonilerden (sömürgelerden), öncelikleemek gücü yani köle, bazý hammaddeler ve yiyecek saðlýyorlardý. Bu-nun yaný-sýra Yunanistan ve Romada lüks eþya ticareti de önem kazan-

dý. Ticaretin geliþmesi tacirlerin doðmasýna yol açtý. Tacirler üretimekatýlmazlar fakat deðiþimini yürüttükleri metalarýn deðerinden pay alýr-lardý. Giderek tacirler üreticilere egemen oldular. Bu süreç içinde paragenel eþdeðer ve dolaþým aracý olarak ortaya çýktý.

Zanaatýn ve ticaretin bu denli geliþmesi kentleri doðurdu. Zanaatkâr-larýn toplandýklarý, alýþveriþin yapýldýðý yerlerde ya da konaklama mer-kezleriyle, ticaret yollarý [sayfa 24] kavþaklarýnda kentler oluþtu. Bazý kent-lerde salt ticaretle uðraþýlýrdý. Diðer kentler de toplumun artýk-ürünününbölüþüldüðü merkezler haline geldi.

Meta-para iliþkisinin ilerlemesi servet eþitsizliðini hýzlandýrdý. Gittikçeyoksullaþan halk zenginlerden ödünç para ve iþ aletleri alýrken borçla-nýyor, sonunda köleleþiyordu. Köle sayýsý hýzla artmaktaydý. Meta ve köleticaretinin zenginliðiyle (tacir), para servetinin (tefeci) yanýsýra toprak mül-kiyetine; dayalý zenginlik de ortaya çýktý. Önceleri, yani ilkel toplumunçözülüþ döneminde üyelere topluluðun ortak malý olan toprak parçala-rýnýn sadece kullaným hakký verilirdi. Daha sonra bu hak, miras yoluylababadan oðula geçen mülkiyet hakkýna dönüþtü. Böylelikle toprak sa-týlan ve rehine konulabilen bir meta oldu. Büyüyen yoksul kitlelerle bir-likte servet küçük bir sýnýfýn elinde toplandý. Bu da kendi çýkarlarý doð-



22

rultusunda iþleyen düzeni korumaktan yana efendilerle ayný düzendesömürülen köleler ve özgür vatandaþlar arasýnda sýnýf mücadelesini do-ðurdu. Köleci toplum, birçok kanlý sýnýf mücadelesine tanýk oldu.

Ýlkel-komünal toplumun temel nitelikleri ortak mülkiyet, ortaklaþa ça-lýþma, ortak bölüþüm ve kan baðýna göre kurulmuþ toplumsal yapýydý.

Ancak, köleci toplumun temelini oluþturan yeni üretim iliþkileri kargýsýn-da bu yapý eski gücünü kaybetti. Özel mülkiyetle yeni iþ bölümünün vedeðiþimin belirginleþmesinin yanýsýra kan baðýnýn çözülmesiyle kabilelertek tek varlýklarýný sürdüremez duruma geldiler. Bunun sonucu kendi is-tekleri veya yapýlan baskýlar nedeniyle güçlü bir kabile etrafýnda bir-leþerek federasyonlar kurdular. Toplumun yeni istekleri doðrultusundatopraklarý geniþletmeyi ve köle sayýsýnýn artýrmayý amaçlayan savaþlar

bu güçlü kabilenin önderliðinde yürütüldü. [sayfa 25]Ýþte bu tür örgütlenme, devlet biçimlenmesi de köleci devletin çekir-deðini oluþturdu. Köleci düzen tam anlamýyla kurulduðunda devlet doð-du. Ekonomik bakýmdan egemen olan sýnýf, siyasî üstünlüðü de elindetutuyordu. Devlet, egemen sýnýfýn, çýkarlarýný belli bir düzen içinde yü-rütmekle yükümlüydü. Devlet, kölelere ve yoksul vatandaþlara baskýnýnyanýsýra sürekli fetihlerle topraklarý geniþletmekte ve yenilen ülkelerinhalklarýný köleleþtirmekteydi. Bütün bunlarý gerçekleþtirmek için artýk ka-bile üyelerinin tek tek silahlanmasý yetmezdi. Devletin silahlý gücü halk-

tan ayrý kurulan sürekli bir ordu olmuþtu.Bu dönemde metalleri iþleyerek silah yapmak da küçük zanaatkârýnüretim boyutlarýný aþtý. Metalleri eritme ve dövme iþleminde büyük çap-ta köle emeði kullanýlmaya baþlandý. Artýk silah yapýmý da egemen güçle-rin eline geçti. Bunun yanýsýra egemen sýnýfýn çýkarlarýný koruyan düzeneyasal bir görünüm kazandýrmak için mahkemeler ve çeþitli ceza kurum-larý oluþturuldu. Devlet, bu harcamalarýn büyük bir kýsmým karþýlamakiçin vatandaþlarýný aðýr biçimde vergilendirdi.

Devletin ortaya çýkmasý, köleci toplumun, ilk sýnýflý toplum olmasý ne-

deniyleydi. Ayný nedenle tek-eþli evlilik de ilk kez köleci toplumda doð-du. Özel mülkiyetin yasalaþtýðý köleci toplumda artýk-ürün kiþilerin elindebirikiyordu. Üretim araçlarýna, dolayýsýyla servete sahip olanlar egemensýnýfýn erkekleriydi. Daha önce de belirtildiði gibi biriken servetin mirasyoluyla babadan oðula kalmasý için de çocuðun babasýnýn bilinmesi ge-rekiyordu. Dolayýsýyla erkeðin üretimdeki egemenliði kadýn-erkek iliþkisinede yansýdý. Tek eþli evliliði ortaya çýkardý. Erkeðin (babanýn) baskýsý al-týnda kadýn ve çocuklardan oluþan aile kurumu oluþtu. Temelinde mül-kiyet olan, çýkar [sayfa 26] iliþkisine dayanan aile, eþler arasýndaki yasalbaðýn kolayca çözülemediði bir kurumdu.



23

Ancak toplumun farklý sýnýflarýnda aile de farklý görünüm kazandý.Örneðin, birçok kölenin sahibi olan bir efendi için kadýn ve çocuklarýmallarýný býrakacaðý ve kimdi gücünü sergileyeceði birer öðeydiler. Bu-nun yanýsýra evinde kullandýðý köle kadýnlar ve cariyelerin varlýðý onutek kadýnla cinsel iliþkiyle sýnýrlamadý. Oysa üretimden uzaklaþan, saltev iþleri ve çocuk bakýmýndan sorumlu tutulan kadýn tamamen kocasýnabaðýmlý olmak zorundaydý. Ve tek eþlilik sadece kadýn için geçerliydi.

Egemen sýnýfýn aile ahlâký, tek eþli evlilik gibi gözükse de zina ve fu-huþ ilk kez gene köleci toplumda ortaya çýktý. Yani özel mülkiyetin, mi-rasýn gereði olarak tek eþli evliliði doðuran ilk sýnýflý toplum (köleci top-lum) zina ve fuhuþun da yaratýcýsýdýr.

Doða yasalarýna göre deðil de, mülkiyet iliþkilerine göre yaratýlan

tek eþli evliliðin tamamlayýcýsý olan fuhuþu, köleci toplumda devlet vedin de koruyordu. Öyle ki önceleri fahiþeler mesleklerini tapýnaklardaicra ediyorlardý.

Kendi el emeðiyle üretim yapan özgür vatandaþýn ailesi de temeldeayný nitelikleri taþýmakla beraber, sýnýrlý üretim olanaklarý bu sýnýfýn ka-dýnlarýnýn üretime katýlmalarýný zorunlu kýldý. Ancak egemen sýnýfýn aileahlâkýnýn topluma kabul ettirilmiþliði bu kadýnlarýn üretim sürecinde yeralmalarýna raðmen erkekler karþýsýndaki konumlarýna bir deðiþiklik ge-tirmedi.

Sayýlarý yüzbinlere varan kölelerin evliliði ise biraz daha farklýydý.Efendi için sadece emeðini sömürdüðü bir araç olan köle her an satýla-rak ailesinden koparýlabilineceði [sayfa 27] için köle ailesinin bütünlüðü yoktu.Köle evliliðine çocuk yoluyla köle sayýsýný arttýrýcý bir öðe olduðu ölçüdeizin verildi Köle kadýn ve erkek ayrý ayrý eþit ölçüde sömürüldüklerindenköle ailesi, egemen sýnýfýn aile yapýsýný yansýtmayan güçsüz bir kurum-du.

Köle emeðine dayanan köleci üretim biçimi, toplumun üretici güçle-rinde ilkel topluma oranla belirgin bir geliþme saðladý. Ancak köleler

sonuçta alacaklarý pay hep ayný kaldýðýndan üretimin azalmasý veya art-masýyla ilgilenmiyorlardý. Bu nedenle üretim araçlarýný geliþtirici hiç bireylemde bulunmuyorlardý. Böylece köle emeði giderek üretkenliðini yitirdi.Büyük toprak mülkiyeti küçük üreticiliði yýkarken, büyük iþletmelerdekullanýlan çok sayýda kölenin çalýþmaya zorlanmasý için kurulan denetimsistemi de üretimin maliyetini artýrýyordu. Bu nedenle büyük topraksahipleri küçük birimlerde üretimi seçtiler ve kölelere üründen pay almakarþýlýðý belli birimlerde üretim yapma izni verdiler. Ayný zamanda bubirimlerde kira ödeyen özgür yurttaþlar da üretim yapabildiler. Kolondenilen bu çiftçiler giderek sürekli iþlemek zorunda býrakýldýklarý topraða



25

V. EODAL TOPLUM

Köleci üretim tarzý yerini, belirgin üretim faaliyetinin gene tarým oldu-

ðu feodal üretim tarzýna býraktý. 4-11. yüzyýllar arasýnda yeþeren, 12-16. yüzyýllar arasýnda Avrupada egemen olan feodal üretim iliþkileri,16. yüzyýldan sonra çözülmeye baþladý ve ancak 19. yüzyýlda yer alansanayi devrimi ile tamamen çözülerek yerini kapitalist üretim iliþkilerinebýraktý.

eodal toplum yapýsýný belirleyen mülkiyet iliþkileri köylü, (serf) iletoprak sahibi bey, (lord) arasýndaki iliþkileri oluþturur. Tarýma dayalý üre-timin egemen olduðu bu toplum düzeninde en önemli üretim aracý top-raktý. Bu nedenle toprak mülkiyeti feodal toplumda gücün kaynaðý ol-

maktaydý. Ancak, tüm topraklarýn mutlak sahibi kral iken, beyler kraladýna büyük toprak parçalarýný iþletirlerdi. Üretici sýnýfý oluþturan serfinen önemli niteliði ise beye ve topraða olan kiþisel ve yasal baðýmlýlýðýy-dý. Serfin topraðýný terk etmesi hiçbir þekilde söz konusu deðildi. Serfin,bir önceki üretim tarzýnýn (köleci) üretici gücü olan kölelerden en büyükfarký ise, kölenin sadece görevleri ve yükümlülükleri olmasýna karþýlýkserfin görevleri ile birlikte önceden belirlenmiþ haklarý da olmasaydý.Her köylü ailesi kendisine yetecek kadar topraðýn ve bunu iþlemeye ye-tecek kadar üretim araçlarýnýn tasarruf hakkýna sahipti. Köylü ailesi butopraðý iþleyerek [sayfa 29] geçimini saðlar, iþlediði topraklar karþýlýðýnda



26

beye vergi verirdi. eodal üretim tarzý, serfin yarattýðý artýk ürüne beyinzorla el koymasý ile belirlenen düzendi. Artýk-ürüne zorla el koyma biçimiise köylünün kendi topraklarý dýþýnda bir de beyin topraklarýnda karþýlýksýzçalýþtýrýlmasý (angarya) ile mümkün olmaktaydý. Köylüler önce beyin to-praklarýný iþler, ürünü kaldýrýr, bunlarýn pazarlamasýný yapar, sonra kenditopraklarýný iþlerdi. Emek-rant (feodal rant) dediðimiz bu olgu feodaltoplumda yaratýlan deðere zorla yani serbest ekonomik iliþkiler dýþýndael koyma biçimiydi. Emek-rantýn yanýsýra yar olan ürün-rant, serfin iþlediðitopraktan elde ettiði ürünün belli bir miktarýný, vergi olarak beye ver-mesi zorunluluðuydu.

Serf ve toprak sahipleri dýþýnda feodal toplumda sayýlarý çok az olanözgür köylüler de vardý. Bunlar beye vergi verdikleri sürece iþledikleri

topraðýn özel mülkiyetine sahip ve hukukî bakýmdan beye karþý deðilkrala karþý yükümlü olan, kral mahkemelerine baþvurma ayrýcalýðýnasahip, topraðý terk etme özgürlüðü olan üreticilerdi.

Her feodal beylik kapak bir ekonomi oluþturmaktaydý. Üretim pazariçin, deðiþim için deðil, kullaným ve tüketim için yapýlýrdý. Her bir feodalbirim ki bu beyin topraklarý ile sýnýrlý idi kendi kendine yeter nitelik-teydi. Köyün ihtiyacý olan tarým dýþý ürünler de köydeki ev ekonomisi ilesaðlanýrdý. Ýlerde zanaatkârlarý oluþturacak olanlar köyde beyin ve köylü-lerin ihtiyacýný karþýlayacak kadar saban ve diðer üretim araçlarýný, giy-

sileri ve arabalarý yaparlardý. Elde edilen üzümden þýra, þarap yapmak,buðdayý öðütmek ve yol yapmak gibi iþler de köylülerin angarya olarakyüklendiði iþlerdendi. eodal üretim iliþkilerinin tümüyle egemen olduðubu aþamada henüz [sayfa 30] kýr ile kent arasýnda bir iþ bölümünden, za-naat ile ticaret arasýndaki iþ bölümünden bahsetmek söz konusu deðil-dir. Zanaatçýlýk dahi baþlý baþýna bir meslek halinde olmayýp, bu ancakkentlerin ve ticaretin geliþmesiyle ortaya çýkacak bir durumdur.

eodal toplumun en etkin üst yapý kurumlarýndan biri din ve kilisey-di. Kilisenin gücü ayný feodal bey gibi sahip olduðu topraðýn ve üzerin-

de yaþayan köylülerin çokluðundan kaynaklanmaktaydý. Bütün Avrupafeodal toplumlarýnda tüm topraklarýn 1/3 ya da 1/2 si kiliseye aitti.Kilise ile serf arasýndaki iliþki aynen bey ile serf arasýndaki iliþki nite-liðindeydi. Halk yýðýnlarý kiliseye kira ve vergi vermek zorundaydýlar.Her þey kilisenin denetimi altýndaydý. Bu ise serfin tutsaklýðýnýn ve baðým-lýlýðýnýn gün geçtikçe artmasý demekti.

eodal toplumda üretici güçlerin düzeyi, tarýmda kullanýlan üretimtekniðinin ilkelliði, çok az miktarda artýk ürün elde edilmesine olanaktanýyordu. Bu ise bu artýk ürüne kontrollü bir biçimde el koyma ve daðýt-mayý gerektiriyordu ki bunu saðlayan kurum çok katý kurallarý olan feo-



27

dal hiyerarþiydi. Serften baþlayýp kralda biten bu dikey hiyerarþide bey-lerin alacaðý yer sahip olduklarý topraðýn büyüklüðüne ve üzerindekisertlerin sayýsýna baðlýydý. Bu hiyerarþide sorumluluk ve yetki vergi ver-mek ve savaþçý yetiþtirmek biçimindeydi. Avrupa feodal toplumlarýndabu hiyerarþi serfin beye, beyin konta, kontun düke, dükün krala sorum-luluðu þeklindeydi. Artýk ürüne el koyan bey kendi payýný alarak kontavergi verir, kont kendi payýný alarak düke, dük te krala vergi verir,yetiþtirecekleri savaþçýlar da en çok dükün yükümlülüðü altýnda olarakbeye gittikçe sayýlarý azalýrdý.

eodal toplumda üretim birimi aileydi. Geniþ ailenin egemen olduðubu düzende, ailenin tüm fertleri üretime [sayfa 31] katýlýrdý. Ekonomik bi-rim olma nedeniyle önemli olan aile, ekonomik egemenliði ellerinde

bulunduranlarca kutsandý. Daha önce belirtildiði gibi, toprak sahibiningücü, topraðýnda yaþayan köylülerin artmasý ile çoðalýrdý. Çünkü dahaçok ürün elde edileceði gibi, angaryaya koþacaðý ve savaþ zamanlarýn-da askerî güç olarak kullanacaðý insan sayýsý artmýþ olurdu. Bu nedenle,doðaldýr ki beyler serflerinin evlenmesini ve çocuk yapmalarýný isterdi.Bu yüzden evlenme, dini bir törenle kabul gören hukukî bir iþ niteliðin-deydi. Serfin beye baðlý niteliði, onun yaþamýnýn tüm aþamalarýnda oldu-ðu gibi evlenmesinde de bir takým kesin kural ve vergilerle baðlý kýlýyordu.Bir serfin (kadýn veya erkek) kiminle evleneceðine, evlenip evlenmeye-

ceðine karar vermek hep beyin yetkileri arasýndaydý. Evlenenler beyevergi öder ve kendilerine yetecek kadar bir toprak parçasýný iþlemehakkýna sahip olurlardý. Evlenme olayý ile ilgili bazý vergiler þöyleydi:merchet serf kýzýný evlendirdiði zaman ödediði vergiydi, formariageserf kýzýný malikâne dýþýndan biriyle evlendirdiði zaman ödenirdi. Bunlardýþýnda beyin, her kýzýn evlendiði gece bekâretini alma hakký vardý kibu hak Bebelin öne sürdüðü gibi babaerkil bir geleneðin sürdürülmesi-ydi.4 Beyi bu hakkýndan vazgeçirmek ancak wissage denilen vergiyiödemekle mümkün olabilirdi.

eodal bey malikânesinde toplanan kadýn tutsaklarýn da efendisiydive onlarýn cinsiyet iliþkilerine de karýþýrdý. Ýstediði zaman bu hakkýný kendiyakýn adamlarýna devredebilirdi.

Tüm bu vergilendirme iþi açýkça göstermektedir ki, feodal toplumdaserf kadýnýn bizzat kendisi bir vergi aracý olmuþ, vergilendirme yoluylagelir getiren bir kaynak [sayfa 32] haline sokulmuþtur. Kadýnlar kendi vü-cutlarýna dahi sahip olamýyorlar, onun üzerinde hiçbir söz haklarý bu-lunmuyordu. Adeta, vücutlarýnýn nerede, ne zaman, kimin yararýna, nasýl

4 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 50.



29

dokuma sanayi için hammadde saðlamak amacýyla yapýlan kapatmahareketi, köylünün topraktan kopma ve mülksüzleþme süreci ve topraðýnbelli ellerde yeniden yoðunlaþmasý süreçleri sayýlabilir. Üretim tekniðin-de geliþmeler, yel ve su enerjisinin yaygýn bir biçimde kullanýlmasý, ta-rýmda öküzün yerine atýn kullanýlmasý ile üretici güçlerin geliþmesi olgusu,üretimi arttýrdýðý gibi, üretimin amacý üzerinde de rol oynayarak ticaretve kentlerin geliþmesinde de etkin oldu. Pazar için üretim yapmak önemkazanýrken, kentteki lüks tüketim mallarýna gereksinimi artan feodalbeylerin zulmü ve baskýsý arttý. Beyin paraya olan artan gereksinimi so-nucu [sayfa 34] (pazardan mal alabilmek için artýk para gerekliydi) emek-rant, para-ranta dönüþtü.

Coðrafî keþifler sonucu Afrika ve Amerika kýtalarýndaki zenginliklerin

(altýn, gümüþ ve köleler) Avrupaya taþýnmasý, 16. yüzyýlda Avrupayý,giderek Osmanlý imparatorluðunu da etkisi altýna alan enflasyona yolaçtý. Tüm bu olgular, baský ve zulüm yönetimine karþý ayaklanan geniþköylü kitlelerinin isyanlarý, yani serfler ve beyler arasýndaki sýnýf müca-delesi (ve burada deðinilmeyen diðerleri) feodal toplumun çöküþünühazýrlarken feodal hukuk ve ahlâk üzerinde de çökertici bir rol oynadý.

Kentlerin, topraktan kaçan tutsaklarýn yýðýldýðý bölgeler haline gel-mesi, buralarýn nüfusunu arttýrmýþtý. Önceleri evlenmeyi, nüfusun art-masýný teþvik eden beyler, bu dönemde bunlarý engelleyen aðýr vergiler

ve yasalar çýkartýyorlardý. Kentlere kaçan erkeklerin ailelerinden uzakoluþlarý, papazlarýn zorunlu bekârlýðý cinsel ahlâksýzlýðý arttýrýrken Romave kilise bu ahlâksýzlýðýn merkezi durumuna geliyorlardý. Lüks ve tem-bel hayat içinde cinsel istekleri artan papazlar bu tutkularýný yasa veahlâk dýþý yollarla doyurmaya kalkýþtýlar. Köylerde ve kentlerde papazlarkadýnlar için büyük tehlike haline geldiler.6

Manastýrlar ahlâksýzlýðýn geliþmesinde önemli bir rol oynarken, bu-ralarda cinayetler ve çocuk düþürme de olaðan hadiseler haline geldi.Papazlar arasýnda çok-karýlýlýk (poligami) yürürlükteydi. Baþpapaz Cons-

tanceýn meclisindeki 1414teki fahiþelerinin sayýsý 1500den az deðil-di.7 [sayfa 35]

Bu dönemde her ticaret lonca esasý üzerine kurulduðu gibi, fuhuþda bu esasa dayandý. Her þehirde belediyenin, devletin, kilisenin mülk-leri bu iþe ayrýldý.8 Bu genelevlerden gelen gelir kiliselere ait olurdu.Bu da açýkça gösterir ki o dönemde fuhuþu örgütleyen, kadýnlarý genel-

6 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 51.

7 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 51-52.8 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 52.



30

leþtiren kilisedir.Güzelliklerine ve yaþlarýna göre çeþitli loncalara verilen kadýnlarýn

baþka loncalardan olanlarla iliþki kurmasý da yasaklanmýþtý. Tören gün-leri fuhuþ loncalarý da öbür loncalar gibi protokole girerdi... Atinadagenç kýzlarý ve evli kadýnlarý korumak bakýmýndan, genelevler yararlýsayýlýrdý. ahiþelere bunca baðýmsýzlýk ve ayrýcalýk tanýyan, onu koruyantoplum, zavallý bir kýzýn küçük bir günahýný bile müthiþ cezalandýrýyordu.Evli bir kadýn için çocuk düþürmenin cezasý ölümdü. Kadýnýn aldatmasýda aðýr cezaya girerdi. Erkeðin aldatmasý hoþ görülürdü.9

Tüm bu gerçeklerden açýkça görüldüðü gibi toplumun üst yapý ku-rumlarýndaki, deðer yargýlarý, düþünceleri, ahlâk anlayýþlarýndaki tümdeðiþiklikler yürürlükteki toplumsal düzenin yapýsý nedeniyle kaçýnýlmaz

olarak erkeklerin istekleri ve kadýnlarýn bu isteklere alet edilmesi doðrul-tusunda oldu. Ekonomik ve politik egemenliði ellerinde bulunduran ege-men sýnýfýn erkekleri, bir yandan bunu korumak, miras haklarýný saðlamabaðlamak için evli bir kadýnýn, bir aile kýzýnýn en ufak bir cinsel iste-ðini, iliþkisini hoþgörmez, çok katý bir biçimde cezalandýrýrken, öte yan-dan kendi cinsel doyumlarýný en ahlâksýz, en sýnýr tanýmaz bir biçimdesaðlamak için diðer kadýnlarý fahiþeleþtirdiler, fuhuþu örgütlediler, üste-lik toplum içinde saygýn bir yer verdiler. Kilisenin ve [sayfa 36] dinin bun-da oynadýðý etkin rolü de gözden uzak tutmamak gerekir.

eodal toplumla ilgili olarak, en son, ortaçaðýn erdemli bir dönemolarak anýlmasý, þövalyelerin kadýna saygýlarý, onlarý koruduklarý yanýl-gýlarýna deðinmek yararlý olacaktýr. Unutmamak gerekir ki küçük soylu-lar olan þövalyeler toplumun çok küçük bir bölümünü oluþtururlardý,karýlarý da öyle. Ayrýca, þövalyelerin çok az bir bölümü kadýnlara saygýduyarlardý. Aslýnda bu bile kadýna süslü bir bebek gibi, korunmayamuhtaç bir zavallý gibi bakmanýn bir belirtisiydi. Kaldý ki þövalyeler budavranýþý Almanyanýn sýký bir yönetim altýnda olduðu, yasalarýn çiðnen-diði, hýrsýzlýðýn, yaðmanýn, þövalyelerin keyfi yönetiminin en yüksek nok-

tasýna ulaþtýðý bir dönemde gösterdiler. Cinsel doyumlarým saðlamak içinhiçbir sýnýr tanýmayan þövalyelerin kadýna saygý duyduklarý yoktu, sade-ce güzellere duyduklarý bedensel bir yakýnlýktý. Bu dönemin en büyüközelliði, olaðan ihtiyaçlarýn açýkça kabul edilmesi, her ferde bunukarþýlamak için hürriyet verilmesi olmuþtur. Bu hürriyet, cinsel eðilimleriçember altýna alan hýristiyanlýðýn baskýsýný kýrmýþtýr. Ama bu hürriyetinyalnýz bir cinse verildiðini öteki cinsin sanki bu ihtiyaçlarý yokmuþ gibi,ondan esirgendiðini de unutmamak gerekir.10 [sayfa 37]

9 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 52-53.10 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, s. 54.



31

VI. KAPÝTALÝST TOPLUM

eodal sistemde üretici güçlerin geliþmesi, serflerle feodal bey arasýn-daki uzlaþmaz çeliþki, feodal beyin üretici güçlerin geliþmesini önleyicitutumu ve ticaret yoluyla elinde servet biriktiren yeni bir sýnýfýn yaniburjuvazinin iktidarý ele geçirme mücadelesi feodal sistemin çöküþüneyol açmýþtýr. Ýlk kez Ýngilterede görülen bu geliþim, bir sonraki aþamadakapitalist sistemin egemenliðini saðlamýþtýr. Bu olguya yol açan etmenl-erden biri 15. ve 16. yüzyýllardaki coðrafî keþifler sonucu, keþfedilen

ülkelerdeki zenginliklerin (altýn ve gümüþ) gibi onlardan çok daha ileribir aþamada bulunan Avrupa ülkelerine zorla aktarýlmasýdýr. Bir diðeretmen, bu ülkeler halklarýnýn iþgüçlerinin, Güney Amerika ve Afrikadamadenler ve kurulan plantasyonlarda (büyük çiftlik) kullanýlmasý ve bukölelerin yarattýðý deðerlerin de Avrupaya taþýnmasýdýr. Bu iki olgu, çokyaygýn ve kazançlý olan köle ticareti ile birlikte Avrupada büyük birservetin belli ellerde toplanmasýna yol açmýþtýr (Ticaret Burjuvazisi). Bütünbunlarýn yanýsýra kapitalist iliþkilerin yerleþmesine, üretimde inorganikenerjinin kullanýlmasý ve üretimin yeni bir biçimde örgütlenmesi nedenolmuþtur. Yeni örgütlenme biçiminde, üretim araçlarýna sahip olan tüc-



32

car, halen üretim birimi olma niteliðini taþýyan ailelere [sayfa 38] bu araçlarýdaðýtmakta ve üretilen malý kendi toplayýp satmaktadýr. Kimi zaman tüc-car sadece hammaddeyi, örneðin; dokumada ipliði ve boyayý daðýtmak-ta, aileler kendi tezgâhlarýnda bez üretmekte ve tüccar birçok ailedenbunlarý ucuza kapatýp satarak, büyük kazanç elde etmektedir.

Eskiden tek baþýna üretim yapan ve üretim araçlarýna sahip olan za-naatkâr, þimdi kadýn, çocuk tüm aile bireyleriyle ortaklaþa çalýþmakta,bir bakýma ücretli iþçi haline gelmektedir.

Üretimin yeniden örgütlenmesi; eskiden evlerinde üretim yapan kiþi-lerin þimdi iþveren hesabýna bir çatý altýnda birlikte üretim yapmalarý veiþ bölümü ile ihtisaslaþmanýn, bunlara baðlý olarak artmasý, manifaktüraþamasýnýn özellikleridir.

Topraðýn el deðiþtirmesi (ki bu topraðýn önce bölünmesi ve sonra dabelli ellerde toplanmasý þeklinde olmuþtur) ve topraksýzlaþan köylününsermayenin bir parçasý yani serbest iþgücü haline gelmesi; ilkel birikimsürecini oluþturur. Ýlkel birikim süreci sonucu kentlere göç etmek zorun-da kalan topraksýz köylüler, manifaktür döneminde geliþen atölye tipiüretimin, daha sonra da, sanayinin ucuz iþgücü gereksinmesini karþýlamýþ-lardýr.

Manifaktür döneminde üretim, toplu eylemin sonunda ortaya çýktýðýiçin sosyal bir nitelik kazanýr. Bu dönemde verimlilik artýþýnýn temel ne-

deni makine deðil yeni iþ bölümüdür.Ýþte bu aþamada, yeni üretim iliþkilerinin zorlamasý sonucu kadýn ev-den dýþarý çýkmýþ ve bazý dallarda, atölye üretimine katýlmýþtýr. Ancakbu durum kadýnýn toplum içindeki yerine pek büyük deðiþiklikler getir-mez çünkü [sayfa 39] kapitalist iliþkiler henüz tam anlamýyla oturmamýþ,kendi üst yapý kurumlarý henüz tümüyle egemen olmamýþtýr.

Manifaktürlerin büyüyüp fabrikalara dönüþmesi, 18. -19. yüzyýllard-aki Sanayi Devrimi adýný alan teknolojik buluþlarýn, özellikle buhar gücüyleçalýþan motorun bulunuþu sonucudur. Bu icatlar, baþlangýçta kapitaliz-

min üretici güçleri geliþtirici niteliðinden gelmektedir. Çünkü rekabetdöneminde kapitalist, diðer kapitalistlerle rekabet edebilmek için ucuzaüretmek, bunu saðlamak için de yeni teknikler geliþtirmek zorundadýr.

Amaç daha çok kâr elde etmek, sermaye biriktirip büyümektir. Bu özel-liklerine deðindiðimiz kapitalist sistemin temeli, üretim araçlarýna sahipolmayan ancak onlarý kullanarak üretim yapan çoðunluk ile üretim araçla-rýna sahip ancak üretime hiçbir katkýsý olmayan azýnlýða, uzlaþmaz ikisýnýfa dayalýdýr. Bu sýnýflar proletarya ve burjuvazidir. Kapitalist sistemiþçi sýnýfýnýn ürettiði artýk ürün ve artýk deðerin yaratýlmasý ve burjuva sý-nýfý tarafýndan bunlara el konulmasý ile var olan sistemdir. En kýsa taný-



34

Amerika Birleþik Devletlerinde ise çalýþan kadýnlarýn ücreti 1939daerkeklerin aldýðý ücretin % 60,8ini, 1964de % 59,4'ünü oluþturmaktay-dý.11

Ýngilterede Eþit Ücret Yasasý 1970de kabul edilmiþtir. Ancak butarihten sonra dahi ayný iþte çalýþýp erkeklerle ayný ücreti alabilen 9milyon iþçi kadýnýn sadece % 12sidir.12

Bütün bunlarýn yanýsýra, kadýnýn anne ve ev kadým özelliði, onunyarým günlük iþlerde çalýþmasýna, evine yakýn iþyerini tercih etmesine,çocuk büyüyünceye kadar çalýþmaya ara vermesine, özetle, erkeðe göredaha düþük nitelikli iþlerde çalýþmasýna neden olur.

ransada yapýlan araþtýrmalar, dýþarýda part-time çalýþan kadýn-larla, dýþarýda çalýþmayan ev kadýnlarýnýn ortalama çalýþma saatlerini þöyle

bulmuþtur. TABLO 2:

[sayfa 42]

Ev iþleri bir kamusal görev niteliði kazanmadýkça bu durum sürüpgidecektir.

Kapitalizmin buhran dönemlerinde ise kadýnlar, günümüzde Avru-pa-daki yabancý iþçiler örneði, emniyet sübabý olarak kullanýlmakta, enönce iþten atýlmaktadýrlar. Üretime katýlmasýna raðmen aslýnda toplum-da fazla söz sahibi olmayan (nedenlerine sonra deðinilecektir) eðitimve sen-dikalaþma düzeyleri düþük bulunan, toplumdaki asýl iþlevleri ana-

lýk, karýlýk ve ev hizmetçiliði olarak kabul edilen kadýnlarýn iþten atýlmasýçok daha az toplumsal gerginlik yaratmaktadýr. Ýngilterede erkek iþçilerin%50sinin sendikalaþmýþ olmasýna karþýn, kadýn iþçilerin sadece %25isendika-lara üyedir.13

Dýþarýda çalýþmayan kadýn ev iþleriyle meþguldür. Ancak Bütün kur-tarýcý yasalara karþýn kadýn, ev kölesi olarak kalmaktadýr; çünkü küçük

Dýþarýda Çalýþan Kadýn Dýþarýda Çalýþmayan Kadýn0 Ço. 1 Ço. 2 Ço. 3+ Ço. 0 Ço. 1 Ço. 2 Ço. 3+ Ço.

Eviþi 3.9 4.5 5.2 5.5 7.8 7.6 8.0 8.8Çocuk bakýmý 1.1 1.5 1.6 - 2.4 2.7 3.3Ýþe gidiþ ve geliþ ve iþ 7.2 6.4 5.3 4.9 - - - -Toplam saat 11.1 12.0 12.0 12.0 7.8 10.0 10.7 11.1Tam gün çalýþan Kadýnlar 12 13.30 14.45 15.0Kaynak: Women Workers-Viola Klein s. 76. OECD

11 U.S. Department of Labor Womens Bureau.

12 Juliet Mitchel, Womans Estate, Pelican 1971, s. 124.13 Juliet Mitchel, a.g.y., s. 126.



35

ev iþleri onu mutfaða ve çocuklarýn odasýna zincirleyerek, saçma, üreti-ci olmayan, bayaðý, sinirlendirici, sersemletici ve ezici bir uðraþta çaba-larýný çarçur ederek onu bunaltmakta, boðmakta, sersemletmekte,aþaðýlamaktadýr.14 Ev iþleri, çamaþýr, bulaþýk, yemek, temizlik gibi, kapi-talizmin temel öðesi olan satýþ için üretime uygun nitelik taþýmaz. Bunedenle kadýnlar, ekonomik bakýmdan kocalarýna baðýmlý, kendi baþlarýnaözgür hareket edebilme hakkýndan yoksun ve toplumun ahlâk anlayýþýaçýsýndan hep horlanan, ezilen kitledirler.

Toplumdaki insanlarý ýrk, din ve dillerine göre sýnýflandýran ve sürek-li olarak bir ýrkýn diðer ýrka üstünlüðü yanýlgýsýný körükleyen kapitalistsistem, bu yolla gerçek [sayfa 43] çeliþkiyi unutturmakta, kadýna karþý ge-rektiðinde ayný tavrý takýnmaktadýr. Ýþçi sýnýfýný, kendi içindeki azýnlýklara,

örneðin ABDde zencilere ve tüm kapitalist ülkelerde kadýnlara karþýkýþkýrtmakta, bu yolla iþçi sýnýfý içindeki sýnýf dayanýþmasýný zayýflatmaktadýr.Örneðin Ýngilterede 1964 yýlý Haziran ayýnda, ülkenin en büyük (discbrake-disk fren) fabrikasýnda 2500 erkek iþçi, fabrikanýn iki üretim da-lýndaki erkek iþinin kadýn iþçilere verildiðini söyleyerek greve gitmiþtir.

Açýktýr ki, kadýn iþçilere erkeklerden daha düþük ücret ödeyen patroniþçileri birbirine düþürmeyi baþarmýþtýr.15

Toplumda kadýn, daha düþük ücret alarak daha çok sömürülmekte,üstelik toplum içinde de egemen deðer yargýlarýnca aþaðýlanmaktadýr.

Kadýnýn toplumdaki bu yerini bizatihi yaratan kapitalist sistem ayný za-manda bu olguya sahip çýkmakta ve kadýnýn ezilmiþliðini diðer emekçi-lerin susturulmasýnda kullanmaktadýr. Kadýn iþçilere daha düþük ücretverilerek erkek iþçiler hallerinden memnun olmaya zorlanmaktadýrlar.

Ayrýca toplumda sürekli baský altýnda bulunan erkekler için, daha fazlaezilen kadýn bir rahatlama aracý olmaktadýr.

Zaten ikincil durumda olan kadýn bir de azýnlýklardan birine aitsedurumu daha da kötüleþmektedir. Amerikada zenci bir iþçinin karýsý ol-maktan daha kötü bir durum düþünebilir misiniz?

Kapitalist sistemde egemen olan üretim iliþkileri, belli bir azýnlýðýn burjuvazinin, çoðunluða: iþçi-köylüye egemenliði; üretim ve bölüþümünher evresinin burjuvazi tarafýndan denetlenmesi ve bütün bunlarýn haklýgösterilmesi için belli bir ideolojinin, deðerler sisteminin [sayfa 44] ve bun-larý yürütecek kurumlarýn ortaya çýkmasý sonuçlarýný doðurmuþtur. Buegemenliðin saðlanmasý devlet, ataerkil aile, din, ahlâk, yasalar ve di-ðer üst yapý kurumlarýyla olmuþtur, olmaktadýr.

14 Lenin, Toplumda Kadýnýn Rolü Üzerine, s. 62, Ürün Yayýnlarý.15 Juliet Mitchel, a.g.e., s. 127.



36

Kapitalist sistemde yaygýn olan, baba egemenliðine dayalý tek eþliataerkil aile, sisteme uyum saðlayan insanlar yetiþtirilmesi, egemen deðeryargýlarýnýn zihinlere iþlenmesi iþlevini yüklenmektedir. Çocuða aile için-de verilen ilk eðitim, onun iki cinsi farklý algýlamasýna yol açmaktadýr.Oynadýðý oyunlar ve oyuncaklar hep bu farklýlýðý körükler, erkek çocu-ðun kýz çocuk üzerinde egemenlik duygusunu arttýrýr. Kýz çocuk, gele-ceðin sadýk annesi ve ev kadýný rolüne evcilik oyunlarý, bebeklerle alýþ-týrýlýr; erkek çocuksa oyuncak tüfeðiyle kapitalist ahlâkýn temel ilkesinibaþkalarýný ezerek yükselmeyi öðrenir. Kýz çocuklara, kocaya kesinitaat ve boyun eðme, herþeyi sabýrla karþýlama da öðretilir. O, savaþçýolmamalý, ne verilirse onunla yetinmeli, asla baþkaldýrmamalýdýr. Aileiçinde böyle sessizce durumunu olaðan kabullenen kadýn, toplumdaki

yerini de doðal karþýlayacak, toplumun deðiþmesi için eylemde bulun-mayacaktýr.Toplum, insanlarýn cinsiyetlerine göre davranýþ biçimlerini kesinkes

saptamýþ, bunun dýþýna çýkanlarý kýnamýþtýr. Öyle ki duygulu olup olma-mak bir insan özelliði deðil, cinsiyete göre bir özellik sayýlmýþtýr. Eðerbir kýz duyarlýlýðýný göstermezse toplum tarafýndan taþ yürekli diye nite-lenir, aksine erkek duyarlýlýðýný gösterir örneðin aðlarsa, kadýnsý olmak,yüreksiz olmakla suçlanýr.

Kapitalist üretim iliþkilerinin egemen olduðu toplumlarda, aile ve ka-

dýn bir tüketim birimidir. Toplumsal faaliyetlerden itilmiþ olan kadýnlarsürekli tüketime alýþtýrýlmýþlardýr. [sayfa 45] Kocasýnýn sosyal mevkiine göregiyinmek, süslenmek, evini süslemek, kendisini toplumda güzel ve çeki-ci bir varlýk olarak kabul ettirmek zorundadýr. Çalýþan kadýn da giyimi-ni, saçýný yaþadýðý çevreye, iþ yerine göre düzenlemek zorundadýr. Bütünbunlarý saðlamak için burjuva kadýný sürekli olarak çeþitli tüketim malla-rýný kullanmakta, onlardan vazgeçemez duruma gelmektedir. Evin alýþ-veriþini daha çok o yürüttüðü için tüketim mallarýnýn reklâmlarý genelliklekadýna yöneliktir. Tüketim birimi olarak aile ve kadýn, kapitalist sistem

için vazgeçilmezdir.Bir tüketim aracý olmanýn dýþýnda, cinsel meta olarak da sömürülür

kadýn. Kapitalistler buzdolabýný çýplak bir kadýn resmi ile satmaktadýrlar.Seks filmleri, dergileri, çoðunlukla kadýn vücudunun bol miktarda teþhiredildiði kârlý ticaret alanlarýdýr. Bu örnekler çoðaltýlabilir, ancak kadýnaçýsýndan daha korkuncu kadýnýn cinsel özgürlüðünün olmayýþý, bu konu-daki doðal isteklerini, duygularýný sürekli baský altýnda tutmak zorundakalýþýdýr. Oysa özellikle azgeliþmiþ ülkelerin cinsel baský altýnda bulunanerkekleri açýsýndan bu gibi araçlar sübap niteliði kazanmakta, emperya-lizmin kültür politikasý kitleleri afyonlamakta bunlardan yararlanmakta-



37

dýr.Tek eþli aile sadece kadýn için tek eþli anlamýna gelmektedir, erkek-

se metreslerle, genelevlerle çok eþli yaþantýsýný sürdürmektedir. Toplumdageçerli olan çifte ahlâk deðerlendirmesi, kadýnlar ve erkekler için farklýyaptýrýmlara sahiptir. Kadýn eþinden baþkasý ile cinsel iliþkide bulunduðun-da lanetlenip, aþaðýlanacak erkek ayný þekilde davrandýðý zaman hoþ-görülü bir gülümseyiþ, biraz da övgüyle karþýlanacaktýr. Çoðunlukla cinselbirleþim, her iki tarafýn da isteði ile deðil, erkeðin isteði ve kadýnýnboyun eðiþi, görevini (!) yerine getirmesi [sayfa 46] þeklinde olmaktadýr.Oysa cinsel içgüdü, her iki cinsten insan için de, doðanýn verdiði birgüçtür. Cinsel birleþimin en temiz, en doðal þekli ise yasalarýn ya datoplumun kendisine tayin ettiði eþle, istemeden, zoraki deðil, her iki ta-

rafýn da isteyerek seçtiði kiþiyle bunu gerçekleþtirmesidir.Toplumdaki çifte ahlâk deðerlendirmesinin nedeni, tek eþli burjuvaailesinin yapýsýndan gelmektedir. Mirasýn kalacaðý çocuklarýn belirlen-mesi için kadýndan sýký sadakat beklenirken, erkekler dilediklerince öz-gürdürler. Özel mülkiyetin çýkýþýyla var olan fuhuþ, kapitalizmde tekeþliliðin (monogaminin) tamamlayýcýsýdýr. Ancak fuhuþ sonucu aþaðýlananhem erkek hem kadýn, insan onurudur.

Bütün bunlarýn yanýsýra, erkeðin kadýna egemenliði yasalarla dasaptanmýþtýr (ayrýntýlar için bkz. Türkiyede Kadýn). Çeþitli toplumlarda

farklýlýk göstermesine karþýn tüm kapitalist toplumlarda þu veya bu þekildeerkek yasalarla kadýna egemen kýlýnmýþtýr. Kadýnýn yasalardaki ikincildurumu özellikle boþanma, nafaka ve çocuk davalarýnda belirginleþmek-tedir. Kadým erkeklerle hukuken eþit statüye getiren yasa örneðin ÝtalyadaNisan 1975de kabul edilmiþtir.

Kapitalizmin emperyalizm aþamasýnda, emperyalist ülkelerde yapýlandoðum kontrol haplarý ve araçlarý, iþlerliði ve güvenilirliði denenmeküzere ilk kez geri kalmýþ ülke kadýnlarýnda uygulanmýþtýr. ABD içindeise Porto Rikolu kadýnlar kobay olarak kullanýlmýþtýr.16

Bu aþamada ortaya çýkan ve geliþen kadýn haklarý savunucusu çeþitliörgütlerin eylemleri, reklâmlarda, [sayfa 47] örneðin Amerikada üzerindeWomens lib (Womens Liberation - Kadýnlarýn Kurtuluþu hareketininsembolü) yazýlý gömlekler bu hareketin taraftarý kadýnlar tarafýndan sa-týn alýnmakta, bundan da kapitalistler kârlý çýkmaktadýr. Türkiyede bazýbankalarýn kadýn yýlý nedeni ile özel kadýnlar çekiliþi düzenleyip, yenikaynaklar yaratma çabalarý da diðer bir örnektir.

Bu örgütlerin çabalarý ve toplumlarýn geliþmesinin vardýðý belli düzey

16 Juliet Mitchel, a.g.e., s. 42.



38

sonucu kadýnlar bir ölçüde cinsel özgürlüðe kavuþturulmuþtur. Ancak bu,kadýnlarýn daha da yoðun bir biçimde cinsel meta olarak kullanýlmasýnýgetirmiþtir. Çünkü toplumun üretim iliþkilerinde ve onun gerekli kýldýðýüst yapý kurumlarýnda bir deðiþiklik olmamýþtýr. [sayfa 48]



39

VII. TÜRKÝYEDE KADIN

1. GÝRÝÞ

Kadýnýn toplumdaki yerinin, temelde o toplumda geçerli olan üretimtarzýnca belirlendiði daha önce söylenmiþti. Tarihsel deðiþmenin ince-lenmesi bu tezin doðruluðunu gösterdi. Baþka bir deyiþle, kadýnýn eko-nomik yapý ve yaþam içindeki yerini ve rolünü incelemeden, kadýnýntoplumsal yapý veya yaþam içindeki yerini, rolünü ve kadýna iliþkin üstyapý kurumlarýný ve deðer yargýlarýný doðru olarak algýlama ve anlamaolanaðý yoktur. Öyleyse, burada ilk olarak kadýnýn üretim sürecine katýl-masýnýn boyutlarýný, bu katýlmanýn ortaya çýkýþ biçimlerini açýða çýkart-

mak gerekmektedir. Ancak, üst yapýdaki geliþmelerin alt yapý deðiþmelerini belli bir ge-

cikme ile izlediði bilinmektedir. Bu nedenledir ki, günümüzün üst yapý-sýný oluþturan kurum, davranýþ, tutum ve deðer yargýlarý geçmiþin izlerinitaþýmaktadýr. Eskinin kalýntýlarý günümüz toplumunda da þu ya da bu bi-çimde varlýklarýný sürdürmekte, yaþamýmýzý etkilemektedir. Bu nedenle,günümüz toplumunda kadýnýn yeri ve rolü üzerinde durmadan önce,Osmanlý toplumundaki duruma ve 1923 den bu yana çýkan yeni olu-þumlara kýsaca göz atmak, günümüzü anlamak için hem yararlý hemde gereklidir. [sayfa 49]



40

2. OSMANLI TOPLUMUNDA KADIN VECUMHURÝYET DÖNEMÝNÝN GETÝRDÝÐÝDEÐÝÞÝKLÝKLER

Osmanlý toplum yaþamýnda din çok etkin bir kurumdur. Devletin yö-netimi dini kurallara baðlýdýr. Ancak, Ýslâmiyet, erkeði kadýndan üstünsayar.* Bunun en belirgin kanýtlarý, kadýnýn miras hukukuna göre erke-ðin aldýðýnýn yarýsýný almasý, mahkemede iki kadýn tanýðýn bir erkek ta-

nýða eþit olabilmesidir. Erkeðin kadýndan üstün [sayfa 50] olmasý, ekonomik

* Ýslam dininde kadýnýn erkek karþýsýndaki yerini belirleyen hadislerden bir iki örnekvermek yararlý olacak. Kocanýn eþinin boynundaki hakkýndan birisi, onun nefsini istediðizaman, o, devenin sýrtýnda ise dahi, nefsini kocasýndan men etmemelidir. (Kadýnlara Hitap-Hadisi Þerifler - Arapçadan derleyen Tekirdað Müftüsü Ali Arslan, Arslan Yay. 2. baský, 1971,s. 30) Bir diðer deyiþle, devenin üstünde de olsa (yani yola gitmek üzere de olsa) eðer kocasýkendisi ile seviþmek istemiþse derhal inip erkeðin þehvetini giderecek... Ve cennetin annelerinayaklarý altýnda olduðunu düþünüp teselli bulacak. (Aytunç Altýndal -Türkiyede Kadýn, s. 79)Yine hadislerden; Resulüllah: Eðer kocanýn tepesinden ayaðýna kadar bütün bedeni irinler

içinde kalýp hanýmý o irinleri lisanîyle (diliyle) silerse, yine de ona karþý teþekkür etmek vazifesinieda etmiþ sayýlmaz.



41

nedenlere; erkeðin kadýný beslemesine, ona kendi malýndan sarf etme-sine dayanmaktadýr. Ama gerek Selçuklularda, gerek Osmanlýlardaemekçi kitleler arasýnda kadýn, en az erkek kadar hatta daha çok çalýþýr,üretir, bir deðer yaratýr. Bu deðere vergiler yoluyla el koyan hem ka-dýn hem erkeði sömüren merkezi feodal otorite, devlettir.

Osmanlý toplumunda kadýný, saraylý kadýn ve emekçi kadýn olarakayrý deðerlendirmek gerekir. Üretime hiçbir katkýsý olmayan saraylý ka-dýnýn iþlevi, bütün gününü giyinmek, süslenmekle geçirmek, geceleri deerkeðini memnun etmektir. Emekçi kadýnsa bütün gün tarlada evde çalýþýr,yorulur, horlanýr, aþaðýlanýr, bunlardan kurtulmak için býrakýnýz müca-deleyi, düþünmeyi bile bilemez. Ve 600 yýllýk; Osmanlý Ýmparatorluðudöneminde, sosyal hayattan bu denli kopuk olduðu için, elbette düþünsel

bir ürün veya sanat yapýtý koyamaz ortaya.Tanzimatla birlikte, çok sýnýrlý olsa da bazý haklar verilmeye baþ-lanmýþtýr kadýnlara. Batýya açýlmanýn sonucu, Ýstanbuldaki ticaret burju-vazisinin bu haklarý desteklemesinin en önemli nedenleri: geliþen kapitalistiliþkilerin emeðin özgürleþmesini zorunlu kýlmasý ve belli bir eðitim dü-zeyine gelmiþ iþgücüne gereksinim duyulmasýdýr.17

1923lerden sonra hýzlanan kapitalist geliþim ve üst yapýdaki de-ðiþiklikler: 1926da medenî kanunun kabulü, 1934te kadýnlara da seç-me ve seçilme haklarýnýn verilmesi, kadýn erkek ayrýmý yapýlmaksýzýn

kitlelerin eðitiminin amaçlanmasý v.b. dir. Geliþen kapitalist iliþkiler Türkkadýnýnýn toplumsal konumuna bazý deðiþiklikler getirmiþtir ama geçmiþtevarolan çifte tutsaklýk, nitelik deðiþtirerek [sayfa 51] süregitmiþtir. Çünkümedenî kanun çok karýlý evliliði yasaklasa bile toplumda erkeðin ege-menliðine dayalý ataerkil aile geçerlidir. Emekçi kadýnlarýn, seçim yo-luyla baþa geçip kendi yararýna yasalar çýkarmasý kapitalist düzen içindemümkün deðildir. Üstelik unutmamak gerekir ki 1970de bile okumayazma bilen kadýnlarýn oraný sadece %29dýr.

Cumhuriyet döneminde, kadýný iktisaden faal olmaya iten Cumhuri-

yetin getirdiði yasal haklardan öte, geliþen kapitalist üretim iliþkileridir.Bu da incelemenin diðer bölümlerinde ayrýntýlarýyla ele alýnacaktýr. [sayfa

52]

17 Bkz. Aytunç Altýndal, Türkiyede Kadýn, s. 171-199.



42

3. GÜNÜMÜZDE KADININ DURUMU

A. SANAYÝDE KADIN - KENTSEL AÝLE

Günümüz toplumuna gelince... 1965 nüfus sayýmýna göre, Türkiyenin15 ve daha yukarý yaþlardaki faal nüfusun %38ini oluþturan kadýnlarýn%94'ü tarým, %1,5u imalât sanayi, %2.5u ise hizmetler kesimindedir.Oysa faal nüfusun % 62sini oluþturan erkekler için bu oranlar sýracýyla%58, %16 ve %16.5tur. Kadýnlarýn tarým kesiminde yýðýlmasýnýn bir

nedeni Türkiyedeki kýrsal yerleþme birimlerinin önemi, bir diðeri iseözellikle küçük kentlerde bile tarým ve benzeri faaliyetlerin ana iktisadî faaliyet kolunu oluþturmalarýdýr. Her iki durumda da kadýnlarýn tarýmdýþýnda çalýþma olanaðý hemen hemen yok denecek kadar azdýr.

Bu durum kadýnlarýn mesleklerine de yansýmaktadýr, örneðin, gene1965 sayýmýna göre çiftçiler, ormancýlar, avcýlar ve balýkçýlar grubudýþýnda kalan tüm meslek gruplarýnda kadýnlarýn yerinin çok sýnýrlý oldu-ðu görülmektedir. Kadýnlar arasýnda iþçilerin oraný % 5 dolaylarýndadýr.Bunun nedeni, tarýmdaki kadýnlarýn büyük bir bölümünün aileye ait top-raklarda çalýþan aile iþçisi niteliði taþýmasýdýr. [sayfa 53]



43

Kentlerdeki kadýnlarýn üretim süreci içindeki yerini Hane halký Ýþgücü Anketleri yardýmýyla görebiliriz. Seçilen örnek içinde özellikle büyükkentler önemli bir yer kapsadýðý için bu anketlerin esas olarak bu türkentlerdeki durumu ortaya koyduðu söylenebilir.

1969 anket sonuçlarýna göre kentlerdeki faal nüfusun %51ini oluþ-turan kadýnlarýn %90'ý iþgücüne dahil deðildir. Bunun altýnda yatan ne-den ise kadýnlarýn ev iþlerine tutsaklýðýdýr. Çünkü 15 ve daha yukarýyaþlardaki kadýnlarýn %81i, bu anketlerde ev kadýný diye nitelendiril-mekte, yani ev dýþýnda baþka bir iþle uðraþmamaktadýr.

TABLO 3:

Bunun gerek kadýnlarýn kendileri ve gerek ülke ekonomisi açýsýndanönemli bir kaynak israfýna yol açtýðý açýktýr. Bir baþka sonucu ise sürekliolarak evde çalýþan kadýnlarýn ruhsal durumu ve yapýlarý üzerindeki olum-suz etkileridir. Kadýnlarýn ev dýþýndaki ve özellikle sanayideki iþlerde çalýþ-malarý bu açýdan çözüm olmamaktadýr. Çünkü kapitalist toplumlarda iþinve ücretli emeðin [sayfa 54] insanýn kiþiliði üzerindeki olumsuz, yabancýlaþtý-rýcý etkisi de çok iyi bilinmektedir.

Bu nedenle, kadýnýn evden çýkýp dýþarýda çalýþmaya baþlamasý, özel-likle ekonomik özgürlük açýsýndan, ileri bir adým olmakla birlikte, özel

olarak kadýnýn, genel olarak da insanýn ezilmesi, sömürülmesi olgusunutemelli olarak çözemez. Bu sorunun çözülmesi ücretli emeðin kaldýrýl-masý ile saðlanacaktýr, iþte bu anlamda, kadýnlarýn kurtuluþu toplumunbir bütün olarak kurtuluþunu gerektirmekte, kadýnlarýn özgürlük ve de-mokrasi mücadelesi ile sosyalizm için mücadele birleþmektedir.

Ýstihdam edilen kadýnlarýn en önemli yere sahip olduklarý kesim ta-rým ve benzeri uðraþlar oluyor (tablo 4, sütun 1, 2), bunlarý hizmetlerile imalât sanayi izliyor. Tarým ve benzeri uðraþlarda kadýnlarýn kesim-ler arasýndaki daðýlýmýnda da görülüyor (tablo 4, sütun 3, 4). Buradagöze çarpan bir özellik, 1968 yýlýnda kadýnlarýn %35.5i tarým kesimin-

Ýþgücü Durumu (1969)(%)

Kadýnlarýn toplam iþgücüne oraný 12.5Ýstihdam edilen kadýnlarýn toplam istihdam oraný 12.3Ýþsiz kadýnlarýn, kadýn iþgücüne oraný 6.0Ýþgücüne dâhil olmayan kadýnlarýn faal kadýn nüfusa Oraný 89.5Ev kadýnlarýnýn faal kadýn nüfusa oraný 81.2Ýþsiz erkeklerin, erkek iþgücüne oraný 4.7Kadýnlarýn faal nüfus içinde oraný 50.9Kaynak: Türkiye Ýstatistik Yýllýðý, 1973,s. 175.



44

de çalýþýrken, bu oranýn 1969da %29a düþmesi ve hizmetler kesimi-nin %31 ile birinci sýraya geçmesi. 1968de 4. ve 5. sýralarý alan tica-ret, bankacýlýk ile ulaþtýrma, haberleþme kesimleri paylarýný arttýrarak1969da da yerlerini koruyorlar. Çalýþan kadýnlarýn bu kesimlere kay-masý temelde Türkiyenin yapýsal özelliklerini yansýtýyor. Burada söz ko-nusu olan, kapitalist geliþme süreci içindeki ülkemizde hizmetler kesimininoransýz geliþmesidir. Öte yanda, tarým kesiminin öneminin azalmasý dabu deðiþmeyi simgeliyor. Ayrýca, hýzlý kentleþme süreci sonucunda büyükkentlerin ve bu kentlerde yoðunlaþan hizmetlerin öneminin artmasý dakadýnlarýn çalýþma hayatý içindeki yerlerini etkiliyor.

Çalýþan erkeklerin kesimler arasýndaki daðýlýmý, erkeklerin en önemlibölümünün imalât sanayisinde çalýþtýðýný, [sayfa 55] hizmetlerin ikinci sýrayý

aldýðýný gösteriyor. Ýstihdam edilen kadýnlarýn %29u tarýmda çalýþýrken,bu oranýn erkekler için %12 olmasý, küçük kentlerde kadýnlar için tarýmdýþýnda çalýþma olanaðýnýn çok az olmasýna karþýlýk, erkekler için baþkaseçeneklerin varolduðunu gösterir. Þüphesiz ki, bu durumun temelindekadýnýn yerinin ev olarak görülmesi ve ev iþlerinin kadýnýn ana uðraþýolduðu görüþü yatmaktadýr.

Tablo 4deki bilgilere dayanarak, çalýþan kadýnlarýn hizmetler, tarýmve imalât sanayinde, erkeklerin ise imalât sanayi, hizmetler ile ticaretvb. kesimlerde yoðunlaþtýklarýný söyleyebiliriz. Bu durum, kadýn ve erke-

klerin meslekteki yerlerine göre daðýlýmýna da yansýmaktadýr. (Tablo 5).Burada, ailenin tuttuðu iþte ücretsiz çalýþanlardan oluþan ve aile iþçisidiye nitelendirilen kadýnlarýn genellikle tarýmda çalýþtýklarý söylenebilir.

KADINLARIN ÝKTÝSADÝ AALÝYET KOLLARINA GÖRE DAÐILIMI (1968,1969)

Kadýnlarýn aaliyetKollarý Ýçindeki Payý

Ýktisadi aaliyet Kollarý 1968 1969Tarým, ormancýlýk, balýkçýlýk 30.9 25.1Madencilik ve taþocakçýlýðý 2.1 1.8Ýmalat sanayi 16.3 12.5Ýnþaat sanayi 0.3 0.5Elektrik, gaz ve su 3.7 5.4Ticaret, bankacýlýk, sigortacýlýk ve gayrimenkul satýþý 6.6 6.7Ulaþtýrma, haberleþme, ambarlama 2.5 2.9Hizmetler 17.3 15.8Belirsiz faaliyetler, bilinmeyen ve önceden hiçbir iþte

çalýþmamýþ olanlar

3.9 4.2

TOPLAM 14.9 12.4

TABLO 4:



45

Nitekim 1969 yýlýnda istihdam edilen kadýnlarýn %29u tarýmda çalýþmak-ta idi ve aile iþçisi diye nitelendirilenlerin çalýþan kadýnlara oraný ise%24.4 idi. Bu bize, tarýmda çalýþan kadýnlarýn yaklaþýk olarak %80ininaile iþinde çalýþan, aile iþçisi niteliðindeki kadýnlardan oluþtuðunu gös-terir. Tarýmda çalýþan kadýnlarýn geri kalan kýsmýnýn esas olarak ücretliiþçiler olduðunu söyleyebiliriz. [sayfa 56]

TABLO 5:

[sayfa 57]

1969 yýlýnda, kentte çalýþan kadýnlarýn % 67si imalât sanayisinde,ticaret ve bankacýlýk ile hizmetler kesimlerinde çalýþmaktaydý. Ayný yýl,kadýnlarýn % 62.5inin ücretli olarak çalýþtýðý bilindiðine göre, bu ke-

simlerde çalýþan kadýnlarýn yaklaþýk olarak % 80inin ücretli iþçi kadýn-

Kadýnlarýn aaliyetKollarý Arasýndaki

Daðýlýmý

Erkeklerin aaliyetKollarý Arasýndaki

Daðýlýmý1968 1969 1968 1969

Tarým, ormancýlýk, balýkçýlýk 35.5* 29.1 13.9 2.3Madencilik ve taþocakçýlýðý 0.1 0.1 0.9 0.9Ýmalat sanayi 26.7 25.8 24.0 25.6Ýnþaat sanayi 0.1 0.2 6.5 6.1Elektrik, gaz ve su 0.1 6.2 0.4 0.5Ticaret, bankacýlýk, sigortacýlýk vegayrimenkul satýþý

7.7 9.9 19.2 19.5

Ulaþtýrma, haberleþme, ambarlama 1.4 2.6 9.1 9.2Hizmetler 27.8 31.3 23.3 23.6Belirsiz faaliyetler, bilinmeyen veönceden hiçbir iþte çalýþmamýþ

olanlar

0.6 0.7 2.7 2.4

TOPLAM 100.0 100.0 100.0 100.0* ÝstihdamKaynak: T.Ý.Y., 1973, s. 174-176.

ÝÞGÜCÜNE DÂHÝL KADIN VE ERKEKLERÝNMESLEKTEKÝ YERLERÝNE GÖRE DAÐILIMI (%)

(1968, 1969)Kadýnlarýn Meslek Gruplarý Ýçindeki Payý

Meslekteki Yeri 1968 1969Ücretli 15.8 13.5

Ýþveren 2.0 2.0Kendi hesabýna çalýþanlar 6.9 5.4

Aile iþçisi 46.7 39.9Önceden bir iþte çalýþmamýþ iþsizler 8.5 17.5TOPLAM 14.9 12.5



46

Kadýnlarýn MeslekGruplarý Arasýndaki

Daðýlýmý

Erkeklerin MeslekGruplarý Arasýnda

Daðýlýmý1968 1969 1968 1969

58.8 62.3 55.1 56.31.0 1.4 8.8 9.313.0 11.9 30.7 29.227.2 24.4 5.4 5.2

0.8 1.5 1.3 1.1100.0 100.0 100.0 100.0

Kaynak : T.Ý.Y., 1973, s. 174-176.

lardan, geri kalanýnýn ise kendi hesabýna çalýþanlar ile iþverenlerdenoluþtuðu söylenebilir. [sayfa 58]

Tablo 5te dikkatimizi çeken bir baþka olgu, kadýnlarýn 1/4'üne yakýnbir kýsmýnýn aile iþçisi olmasýna karþýlýk, bu oranýn erkeklerde 1/20dolayýnda kalmasýdýr. Bunun tersi bir durum iþverenlerde ve kendi hes-abýna çalýþanlarda görülmektedir. Kadýnlar arasýnda iþverenlerin oraný%1.4 iken, erkekler arasýnda %9u geçmektedir. Kadýnlarýn ancak %12sikendi hesabýna çalýþan diye nitelendirildiði halde bu oran erkekler

için %30 dolayýndadýr. Bu rakamlar, kapitalist bir toplumda ekonomikgücün kimlerin elinde toplandýðýný açýkça göstermektedir. Tarým kesi-minde aile iþinde ücretsiz olarak çalýþan kadýn, sanayi ve hizmetleregelince ücretli emekçiler ordusuna katýlmaktadýr.

Tablo 5, bir baþka ilginç durumu daha belgeliyor. 1968den 1969agelindiðinde, gerek kadýnlar, gerek erkekler içinde kendi hesabýna ça-lýþanlar ile aile iþçilerinin payý azalýrken, ücretliler ile iþverenlerin top-lam çalýþanlar içindeki payý artýyor. (Yalnýz, iþverenlerin toplam çalýþanlariçindeki payýnýn ancak % 8 dolayýnda kaldýðý unutulmamalýdýr.) Kapitalistgeliþme süreci, bir yanda, sanayileþmeyi de beraberinde getirmekte,

ÝSSÝZLERÝN MESLEKTEKÝ YERLERÝNE VE CÝNSÝYETEGÖRE DAÐILIMI (%) (1968, 1969)

Ýþsizlerin ToplamÝþgücüne Oraný Kadýn ÝþsizlerinToplam ÝþsizlereOraný

Meslekteki Yeri 1968 1969 1968 1969Ücretliler 3.0 3.8 12.6 11.0Ýþverenler 0.6 0.7 - -Kendi hesabýna çalýþanlar 1.7 4.1 25.1 6.1

Aile Ýþçisi 0.6 5.9 20.7 55.6Önceden bir iþte çalýþmamýþ iþsizler 100.0 100.0 8.9 17.5TOPLAM 3.5 4.9 12.9 15.4Kaynak : T.Ý.Y., 1973, s. 174-176.



47

tarýmsal yapý ve küçük üreticilik içinde önemli bir yeri olan aile iþçilerininoraný azalmaktadýr. Bu süreç, ayný zamanda, küçük üreticiliði de yavaþyavaþ ortadan kaldýrmakta, toplumun iþçiler ve kapitalistler diye iki anasýnýfa ayrýlmasý olgusunu da beraberinde getirmektedir. Baþka bir deyiþle,kapitalistleþme süreci ile kitlelerin mülksüzleþmesi süreci ayný olayýn ikiyüzünü oluþturmaktadýr. Kadýnýn toplum yapýsý içindeki yerini ve rolünübelirleyen temel öðenin, toplumda egemen olan üretim tarzý olduðu vekadýn sorununun aslýnda bir sýnýf sorununa dönüþtüðü, iþçi sýnýfý müca-delesinin ayrýlmaz bir parçasý olduðu görüþünü doðrulamaktadýr bu göz-lemler. [sayfa 59]

Önceden bir iþte çalýþmamýþ iþsizler grubu içindeki kadýnlarýn ora-nýnýn 1968de %8.5 iken 1969da %17.5e yükselmesi, ekonomik zorun-

luluklarýn kadýnlarý çalýþma hayatýna itmesinin bir sonucudur. Bu nedenle-dir ki, 1968de %3 olan kadýn iþsizlik oraný 1969da %6ya çýkmýþtýr.Bu da kadýnlarýn en son iþe alýnan, en önce iþten çýkarýlan iþçiler ol-duðunu ve yedek iþçi ordusunun saflarýný kalabalýklaþtýrarak ücretlerindüþük düzeylerde tutulmasýný kolaylaþtýrmakta kullanýldýðýný gösteriyor.

Sosyal Sigortalar Kurumu Ýstatistikleri bir baþka veri kaynaðýný oluþtu-ruyor.

TABLO 6:

Bunlara göre 1972 yýlýnda sigortalý iþçiler içinde kadýnlarýn oraný %9dolayýnda. Bu oran 1973te %8e düþmektedir. Kadýnlarýn iþgücü için-deki oram yukarýdaki orandan yüksek olduðuna göre, kadýnlar için si-gorta dýþý kalma olayýnýn erkeklere oranla daha yaygýn olduðu söylene-bilir. Bu ise çok sayýda kadýnýn, ne denli eksik ve yetersiz olursa olsun,var olan sosyal güvenlik kapsamý içine alýnmadýðýný gösterir.

Kadýnlarýn erken emekliliðe ayrýlmasý konusundaki yasa, bu açýdanönem kazanmaktadýr. En önemli sorun, tüm çalýþanlarý sosyal güvenlikkapsamý içine almaktýr. [sayfa 60]

Yoksa çalýþanlarýn bir kesimine bazý ödünler vererek onlarý sustur-

SÝGORTALI ÝSÇÝ SAYILARI (BÝN)Yýllar Erkek Kadýn Toplam 2/3 (%)1965 791,5 104,3 895,8 11,641967 960,1 109,3 1.069,4 10,221968 1.091,0 115,2 1.206,2 9,551970 1.196,2 117,3 1.313,5 8,931972 1.389,3 135,7 1.525,0 8,891973 1.517,2 131,9 1.649,1 7,99Kaynak: SSK Ýstatistik Yýllýklarý.



48

mak, daha önemli sorunlarla uðraþmalarýný önlemek deðildir. Burjuvazi,emekçilerin bir kýsmýna bazý ayrýcalýklar saðlayarak onlarý kendi yanmaçekme, en azýndan hareketsiz kýlma silâhýný kullanmada çok ustadýr.Üstelik kadýnlara erken emeklilik hakkýnýn tanýnmasý, kadýnýn tek baþýnaev ve çocuk bakýmýný yüklenmesini bir kez daha kurumlaþtýrmaktadýr.

Ancak, bu düzen içinde soruna toplumsal bir çözüm (örneðin erkeklerinde ev ve çocuk bakýmýna katýlmasý veya bu iþlerin kamusal görev ola-rak yapýlmasý gibi) getirilemeyeceði göz önüne alýnýrsa, hem ev iþleriniyapan hem de dýþarýda çalýþan kadýnýn erken emekli olma isteði, þüphesizki saygýndýr. Þu anda ileriye sürülecek önemli bir talep de yalnýzca evdeçalýþan kadýnýn da sosyal güvenlik kapsamýna alýnmasý olmalýdýr.

SSK Ýstatistiklerinin ortaya koyduðu bir baþka durum, kadýnlarýn ge-

nellikle düþük ücretli faaliyet kollarýnda yoðunlaþmýþ olmalarý. Tablo 7de,tütün ve dokuma sanayileri hariç, kadýnlarýn yoðunlaþtýklarý diðer kol-lardaki ortalama ücret düzeyinin Türkiye ortalamasýna oranla daha düþükolduðu görülmektedir.

TABLO 7:

[sayfa 61]

Ayrýca, kadýnlar erkeklere göre daha az ücret almaktadýrlar. Tablo8e göre kamu kesiminde kadýn, erkek ücretleri arasýndaki fark özelkesime oranla daha az olmakla birlikte, kadýnlarýn ücretlerinin erkekle-rinkine oraný % 71 - 93 arasýnda deðiþmektedir. Bu oranlar özel ke-simde % 63 - 80 arasýndadýr.

1973'te BAZI AALÝYET KOLLARINDA ORTALAMA ÜCRETLER

aaliyet Kollarý Ortalama Ücret(TL)

Gýda maddeleri 45.86Tütün 64.34Dokuma 66.02Giyecek ve hazýr dokuma eþya 38.40Bankalar ve Mali Müesseseler 47.87Þahsi Hizmetler 36.65Türkiye Ortalamasý 54.41Kaynak: SSK Ýstatistikleri.



49

TABLO 8:

Bu durumun bir baþka göstergesi sosyal sigortalara tabi iþyerlerinde

kadýnlarýn günlük kazançlarýnýn erkeklerinkinin %80-90'ý oranýnda ol-masýdýr (Tablo 9). Bir baþka deyiþle, kadýnlar erkeklerden daha yoðunbir biçimde sömürülmektedirler.

TABLO 9:

[sayfa 62]

BAZI AALÝYET KOLLARINDA SAAT BAÞINA KADIN ÝÞÇÝÜCRETLERÝNÝN ERKEK ÝÞÇÝ ÜCRETLERÝNE ORANI

aaliyet Kollarý Kamu ÖzelGýda 82 72Dokuma 93 80Basýn-Yayýn 71 68Ecza-Kimyevi maddeler 91 68Madeni Eþya 90 71Kaynak: Evine Dinçer, "Türk Toplumunda Kadýn Sorunu", Kadýn ve

Sosyalizm, August Bebel II. Cilt, s. 32.

ORTALAMA GÜNLÜK KAZANÇ (TL)Yýllar Erkek Kadýn Toplam 2/11967 22.06 17.96 21.61 81,41967 26.36 21.13 25.83 80,2

1968 28.74 23.49 28.22 81,71970 35.58 32.68 35.32 91,81972 44.47 37.90 43.88 85,2Kaynak: SSK Ýstatistik Yýllýklarý.



50

KENTSEL AÝLE

Üretim iliþkilerinin belirlediði bir üstyapý kurumu olan aile incelendi-ðinde bu kurumun da sürekli deðiþtiði gözlenebilir. Kentleþme ve sana-yileþme toplumumuzun aile yapýsýný da etkilemiþtir. Ýþ bulmak üzere büyükkente göç, geçim sýkýntýsýný bütün aðýrlýðýyla duyma, kocanýn yanýsýrakadýnýn da dýþarýda çalýþmak zorunda oluþu aile yapýsýný ve aile içi iliþkilerigeleneksellikten uzaklaþtýrmaktadýr.

Kentlerde yaþayan ailelerin büyük çoðunluðu ana, baba ve evlen-memiþ çocuklardan oluþan (çekirdek) küçük ailelerdir. 1968 yýlýnda ya-

pýlan bir araþtýrmaya göre büyük kentlerde her yüz ailenin 66sý bu türailedir.18 Ýþçi ailelerinde ise bu sayý 72ye çýkmaktadýr. Ayrýca bütünTürkiyede ortalama aile büyüklüðü beþin üzerinde iken bu sayý kentler-de 4e düþmektedir.19 Yani kentli aile öteki akrabalarýndan ayrýlýrkençocuk sayýsýnda da azalma görülür. Günümüzün küçük ailesi kapitalistleþ-menin bir ürünüdür, ancak ekonomik yapýdaki deðiþimin toplumsal yapý-ya geç yansýmasý, toplumsal kurallarýn ve koþullandýrmalarýn [sayfa 63] eski

18 Dr. Serim Timur, Türkiyede Aile Yapýsý, Hacettepe Üniversitesi Yayýnlarý 1972, s. 31.19 Dr. Serim Timur, a.g.y., s. 37.



52

B. KIRSAL KESÝMDE KADIN

1970de Türkiyede toplam kadýn nüfusu 17.598.190dýr. 1965de

ise 15.394.457 olup, toplam nüfusun %49unu oluþturur. Yine 1965detarýmda çalýþan her 1000 kiþiden 497si kadýndýr.24 Kadýn, erkekle eþitoranda çalýþmaya katýlmaktadýr kýrsal kesimde ama en güç ve zor yaþamkoþullarýna göðüs gerenler kadýnlar olmaktadýr. Bütün gün tarlada çapasallamanýn, pirinçte, pamukta ve tütünde çalýþmanýn yaný sýra hayvanla-ra bakmak, onlarý saðmak, yemek hazýrlamak, çocuklarýn bakýmýyla ilgi-lenmek ve gece de bütün yorgunluðuna karþýn kocasýnýn isteklerini tatminetmek zorundadýr.

Ülkemizin çoðu yörelerinde, erkekler kahvede boþ otururken, kadýn-

larýn tarlada çalýþtýðý bilinen gerçektir. Kadýn, el emeðinin karþýlýðý aslaödenmeyen ücretsiz aile iþçisidir. eodal iliþkilerin etkinliðini koruduðuGüneydoðu Anadoludan tipik bir örnek olan Adýyamanda, tarýmdaçalýþan kadýnlarýn %97si ücretsiz aile iþçisidir. Dokuma iþçisi kadýnlarýn%18i aile iþçisi, %50si kendi hesabýna %31i ücretli çalýþmaktadýr.25

Ancak kendi hesabýna ya da ücretli çalýþanlarýn aldýðý paranýn hepsiniaile reisi olan erkeðe vermesi kaçýnýlmaz bir durumdur. [sayfa 65]

24 1973 Ýstatistik Yýllýðý s. 43.25 Genel Nüfus Sayýmý, 1970, Adýyaman Ýli.



53

Tüm bunlara karþýn kadýnýn aile içindeki durumu nedir, bir de onabakmak gereklidir. Evde en çok kimin sözü geçer? diye sorulduðundaerkeklerin verdiði cevaplardan çýkan sonuç þöyledir: Kadýnýn sözününgeçtiði aile 1000 tanede 5. Ayný soru kadýnlara yöneltildiðinde 1000ailenin 32sinde kadýnýn sözünün geçtiði ileri sürülüyor.26

Hangi ahbaplarla, akrabalarla görüþüleceðine karar verme yetkisihep erkektedir. 100 ailenin yalnýzca 9unda eve alýnacak eþyalarý seçen-ler kadýnlar olabiliyor. Mutfak masraflarýnda da durum pek deðiþik de-ðil-dir: 100 ailenin 44'ünde mutfak harcamalarýnýn miktarýný, cinsini tayineden erkektir. 100 ailenin 24'ünde bu harcamalarýn takdiri kadýna býra-kýlmýþtýr. Ýkisinin ortaklaþa karar verdikleri aile oraný 100de 13'ü geç-miyor.27

Kýsaca, tarlada, aðýlda, evde kendini tüketircesine çalýþmasýna karþýn,kadýnýn kiþiliðine, özlemlerine, tercihlerine deðer verilmiyor. [sayfa 66]

26 Dr. Serim Timur, Türkiyede Aile Yapýsý, s. 133.27 Dr. Serim Timur, a.g.y., s. 136, 142.



54

EÐÝTÝM

Okuma-yazma insaný toplumla iliþkilerinde güçlü kýlan, dýþ dünyaylabaðlantý kurmayý kolaylaþtýran bir olanaktýr. Acaba kýrsal kesim kadýný-mýz bu olanaktan ne denli yararlanmýþ, yararlanmakta? Tarihsel, geliþimiçinde köydeki okuma-yazma bilen kadýn oraný þöyle:

1935 yýlýnda köydeki her 1000 kadýndan 42si okuma-yazma bili-yor. 1945de bu oran 108e, 1950de 124e, 1955de 169a, 1960-da 163e, 1965de 229a çýkýyor. Otuz yýlda kayda deðer bir artýþ

olmamýþtýr. Kentte ise durum göreli olarak daha iyidir. Þöyle ki: 1955yýlýnda kentteki her 1000 kadýndan 291i okuma-yazma biliyor. Bu oran1945de 434e, 1950de 437ye, 1955de 498e, 1960da 495e,1965de 522ye çýkýyor.

Genelde erkeklere oranla kadýnýn eðitimi düþük olurken, özelde kent-sel ve kýrsal kesimde de bir farklýlýk var. Görüldüðü gibi, kýrsal kesimingeri býrakýlmýþlýðýndan kadýn da nasibini alýyor.

1970de 16-24 yaþ grubundaki köylü kadýnlarýmýzýn yalnýzca %40,6sýokur-yazar; yani yüz kadýnýn yaklaþýk olarak altmýþý bir trafik iþaretinibile çözemeyecek durumdadýr. Erkeklerde %84e çýkýyor okur-yazar



55

oraný; [sayfa 67] kadýnlarýn iki misli. Durum böyle olunca kadýn kafasýzlýkla,beceriksizlikle suçlanýyor erkek tarafýndan. Cahildir o, anlamaz,aptaldýrla eþ anlama geliyor. Þimdiye deðin cahil olan kadýnýn bundanböyle de cahil kalmasý için feodal düzen kalýntýsý deðer yargýlarý, töre-ler, gelenekler gerekli ortamý saðlýyorlar. Köylerde kýzlarýn okula gitme-si önemli bir sorun oluyor. 1970-71 ders yýlý alýndýðýnda, toplam 1.806.355 öðrenci var; bunun 987.483 i, erkek, 818.872si kýz. Kýrsal kesi-me dönüldüðünde aradaki farkýn büyüdüðü görülecektir: Toplam 3.181.222 ilkokul öðrencisinin yalnýzca 1.290.289u kýz, 1.890.933'ü erkek.Bir kez daha vurgulamalý, kentten kýrsala gidildikçe kadýn erkek arasýn-daki eðitim eþitsizliði büyümekte. Üstelik okul düzeyi yükseldikçe kýzlarýnoraný düþmektedir. Köylerde, 16 yaþýndan yukarý nüfus arasýnda okula

devam edenlere bir göz atýldýðýnda her 1000 kadýnýn 402si ilkokulubitirebilirken yalnýz 1000de 5i ortaokulu ve 1000de 4'ü lise veyadengi bir okulu bitirebiliyor.

Böylesine eðitimden yoksun býrakýlan kadýnýn kendini geliþtirme, ye-teneklerini ortaya koyma olanaðý erkeðe oranla çok daha düþük oluyor.Dolayýsýyla da kadýn cinsinin genel olarak aptal, güçsüz olduðu ka-nýsý sürüp gidiyor. Tercüman gazetesinde 1974 sonunda bir haber var-dý : Yoksulluðun kalýtýmsal olduðunu bilim adamlarý ileri sürüyorlar di-yordu. Sömürüyü kalýtým temeline baðlýyarak haklý çýkarma ne denli bir

göz boyamaysa güçsüzlüðü de cinsiyete baðlama o denli yanýltýcý birtutum.Okul dýþýnda da insanýn dünyasýný geniþleten bir takým baþka olanak-

larda yok deðil. Radyo, televizyon, gazete, sinema böylesine örnekler. Ancak kadýnýn yolu baþtan týkandýðý için radyo, gazete gibi olanaklardanyararlanmada da erkeðe oranla geri kalmakta. Köylerde her 100 [sayfa

68] kadýndan 51i hiç radyo dinlemiyor, erkeklerde dinlemeyen %20.Kýsaca, bir eðitim aracý olan radyodan da köylü kadýnlarýmýz öyle pekyararlanamamaktadýr.

Radyo dinleyenleri ele alýrsak ilginç bir durumla karþýlaþýyoruz. Ka-dýnlarýn en çok dinledikleri programlar müzik yani halk türküleri oluyor.Erkeklerinse haberler. Kadýn ülke gerçeklerinden öylesine uzak tutulmuþki, söz hakkýndan öylesine yoksun ki, ilgisini yitirmiþ haberlere. Haber-leri deðerlendirip bir karara varmasý, örneðin buðday fiyatý yükselirsene yapýlmasý gerektiðine karar vermesi, beklenmiyor kendisinden. Kul-lanmayacaðý bilgileri edinmekten uzak duruyor dolayýsýyla.

Sorun, gazete okumak açýsýndan ele alýndýðýnda zaten okuma yaz-ma bilen kadýnlarýn azýnlýkta olduðu ve bu azýnlýðýn %64.4'ünün hemenhemen hiç gazete okumadýðý görülür. Elbette bu, onlarýn okumak iste-



56

memesinden deðil, okuma olanaðý bulamamasýndan doðmaktadýr. Hergün gazete okuyan köylü kadýnlarýn oraný %5.4 iken, erkeklerde %15.2-ye çýkmaktadýr. Ancak dikkat edilmesi gereken nokta, hemen hemenhiç gazete okumayan erkeklerin (ki %34.5dir) %67.7si bir gazeteokuyaný dinlediklerini söylemiþlerdir. Kendileri okuma yazma bilmese bile,köy kahvesi veya köy odasý gibi yerlerde, diðer gazete okuyanlarý din-leyebilmektedir. Oysa kadýnlar bu olanaktan yoksundur. [sayfa 69]

TABLO 10:

Kitle iletiþim araçlarýndan bu denli az yararlanabilme durumunda bý-rakýlan kadýnýn dýþ dünyayla temasý çok azdýr. Bu da onun, yaþadýðýndan

daha farklý yaþam biçimleri olduðunu algýlamasýný önler, içinde bulun-duðu koþullarý doðal saymasýný, onu deðiþtirmek için hiç bir çabada bu-lunmamasýný getirir. D.P.T.nin araþtýrmasý okuryazar kadýnlarýn %29.7si-nin, okuma-yazma bilmezlerin %41.1inin hemen hemen hiç köy dýþýnaçýkmadýðýný göstermiþtir.

TABLO 11:

CÝNSÝYET AYRIMINA GÖRE OKUR YAZAR KÖYLÜLERÝN GAZETE OKUMA SIKLIÐI

Cevaplar Kadýn ErkekHiç 43.9 13.7

Ayda bir veya daha az 20.5 20.8Birkaç haftada bir 9.0 11.2Haftada bir 12.8 27.0Her gün 5.4 15.2Bilmeyen 0.5 0.1Kaynak : DPT Türk Köyünde Modernleþme Eðilimleri Araþtýrmasý,1970.

CÝNSÝYET VE OKURYAZARLIÐINA GÖRE KÖYDEN DIÞARI ÇIKMA SIKLIÐI

KADIN ERKEK Köy Dýþýna Çýkma Sýklýðý OkurYazar

OkumaYazmaBilmez

Toplam Okur Yazar OkumaYazmaBilmez

Her gün 1.4 0.5 0.6 4.7 1.6Birkaç günde bir 2.7 1.7 1.9 13.7 6.9Haftada bir 11.5 7.9 8.5 37.8 28.5Birkaç haftada bir 8.5 7.5 7.7 18.9 18.7

Ayda bir 9.2 5.0 5.7 10.6 11.1Birkaç ayda bir 10.1 8.0 8.3 5.9 10.4Yýlda birkaç defa 31.9 27.6 28.4 6.9 12.2

Hemen hemen hiç 29.7 41.1 38.3 1.5 10.3Kaynak: DPT Türk Köyünde...



57

Hemen hemen hiç köy dýþýna çýkmayan kadýnlarýn toplama oram%38.3'ü bulurken, bu oran erkeklerde %4.9 civarýndadýr. Elbette dýþdünyayý görüp tanýma açýsýndan büyük eksikliktir bu, gidilen yer %44.9oranýyla ilçe merkezi olsa bile. [sayfa 70]

Peki, köy insaný, özellikle köylü kadýn bir zorlukla karþýlaþýnca öncekime baþvuruyor?

TABLO 12:

Kadýnlarda, aile büyüklerine veya akrabaya baþvurma yüzdesi erke-

klere göre daha yüksek. Bu oran kadýnlar için % 18.2 iken erkeklerde%7.1. Bu da kadýnlarýn, kendi evlerinin dýþýndaki çevreyle iliþkisinin er-keklere göre daha seyrek olduðunun belirgin bir kanýtýdýr. Çok yavaþdeðiþen bir dünyanýn insanlarý olarak kadýnlar, gelenek ve göreneklereerkeklerden daha sýký baðlýdýrlar. [sayfa 71]

CÝNSÝYETE GÖRE BÝR MÜÞKÜLLEKARÞILAÞINCA ÝLK BAÞVURULAN ÞAHIS

Baþvurulan Þahýs Kadýn Erkek ToplamHiç kimse 3.1 1.5 2.3

Aile büyükleri, akraba 18.2 7.1 12.7Köy Aðasý 2.7 3.3 3.0Muhtar ve Ýhtiyar Heyeti 57.0 71.2 64.1Köy Ýmamý 0.3 0.5 0.4Öðretmen 0.3 0.4 0.3Hükümet adamý 6.2 7.9 7.0Baþka 9.3 6.5 7.9Bilmiyorum 2.9 1.6 2.3Kaynak: DPT Türk Köyünde...



58

KÖYDE EVLÝLÝK VE AÝLE

Evin yönetiminde ve iþleyiþinde en ufak söz hakkýna sahip bulunma-yan kadýn, evlilik ve eþ seçiminde de özgür deðildir. Evlenme, bir iþakdi olarak kabul edildiðinden ana-baba kýzlarýný en çok baþlýk verenya da maddi olanak sahibi olan kiþiye vereceklerdir. Kýzýn kiþisel görü-þünün alýnmasý veya onun tercihleri doðrultusunda eþ seçimi söz konusudeðildir. Bu da çeþitli kaçma-kaçýrýlma olaylarý doðurmakta, birçoðugelenekler nedeniyle kanlý sonuçlanmaktadýr. Özellikle Doðu ve Güney-doðu Bölgelerimizde sevdiðine kaçan kýz ailenin namusunu kirletmiþ

olduðu için öldürülür. Katý bir namus anlayýþýdýr ki, feodal dönemlerinürünüdür, kocasýndan baþkasýyla ya da evlenmeden önce sevdiðiyle cinseliliþki kuran kadýný yaþamaya lâyýk görmez. Kadýn, bunu boynu bükükkaderi olarak kabullenir.

Sevdiði ile kaçma olayý dýþýnda, kadýna zorla tecavüz edilirse, gele-nekler yine kadýný cezalandýrýr. Tecavüz edenler toplum tarafýndan ceza-landýramazken, kadýna verilen ceza ölümdür. Kadýn namusunu temiz-lemek için ya kendini öldürmek zorunda ya da kocasý veya babasý ta-rafýndan öldürülmeyi kabullenmek durumundadýr. [sayfa 72]



59

Oysa namusu, salt cinsel namus olarak deðerlendirmek, bu kavramýson derece dar boyutlar içinde ele almak onun anlam kaybýna uðrama-sýna yol açmaktadýr. (Karýsýndan baþkasýna yan gözle bakmayan amahalkýn yediði zeytinyaðýna motor yaðý karýþtýran tüccar elbette namusludeðildir...)

Köylerde, kendi rýzasý olmadan ailenin kararý ile evlendirilen kadýn-larýn oraný %11.8dir. Ailenin kararý kendi rýzasýyla evlenenlerin oranýise %67.0dýr. Ne demektir ailenin kararý, kendi rýzasý? Kadýnlarýn%81.3'ünün 19 ve daha küçük yaþta evlendirildiði göz önüne alýnýrsa,yaþlarýnýn ufaklýðý ve hayatý tanýmamalarý nedeniyle baþka seçenekleriolmadýðý ortaya çýkar. Demek ki kadýnlarýn %78.8i evlilik denen ortakyaþam mücadelesinde, omuz omuza birlikte çarpýþacaðý erkeði tanýma-

dan ailenin istekleri doðrultusunda evlenmektedir.TABLO 13:

Köylerde evlilikte etkin rol oynayan baþlýk mekanizmasý kadýnlarýnmal gibi alýnýp satýlmasýnýn en somut kanýtýdýr. Mal olmasý nedeniyle ka-dýnýn fiyatý da hayat pahalýlýðýna ayak uydurarak yükselmiþtir... 16.6.1974tarihli [sayfa 73] Milliyet Gazetesindeki bir habere göre: 1973de Mardinde20 bin TL. olan baþlýk parasý 1974de köylerde 50 bin TLye, merkez-de ise 30 bin TLye çýkmýþtýr.

YERLEÞÝM YERÝNE GÖRE KADINLARIN EVLENME BÝÇÝMÝKarar Verme 3 Büyük

KentKent Kasaba Köy Türkiye

Kendi rýzasý olmadan aileninkararý

7.7 12.5 11.3 11.8 11.4

Ailenin kararý kendi rýzasýyla 59.1 67.7 72.2 67.0 67.0Kendi kararý ailenin rýzasýyla 29.6 12.0 10.5 10.0 12.5Kaçma 3.3 7.1 4.3 9.2 7.6Kaçýrýlma, baþka 0.7 1.7 2.1 1.6Kaynak: Dr. Serim Timur, Türkiyede Aile Yapýsý, s. 71.

TABLO 14:

YERLEÞÝM VE DOÐUM YERLERÝNEGÖRE EVLENÝRKEN BAÞLIK VERÝLEN KADINLAR

Doðum yeri Yerleþim Yeri Kent Kasaba Köy3 Büyük Kent 7.4 22.9 48.2

Kent 36.2 30.8 54.0Kasaba 11.2 45.6 39.7Köy 52.3 54.9 63.7Kaynak: Dr. Serim Timur, Türkiyede Aile Yapýsý, s. 83.



60

Genellikle, kýz evlât aile için ücretsiz iþçi olarak çalýþacaðý dönem-de, evlilik nedeniyle ayrýlmakta, baba ve anasý baþlýk yoluyla tazminedilmektedir. Üstelik kýz gelin gittiði evde de ücretsiz iþçi olarak çalýþa-caðýndan, erkeðin ailesinin zararý da fazla olmamaktadýr. Baþlýðýn orta-dan kalkmasý, ancak onu yaratan maddî koþullarýn, yoksulluðun ortadankalkmasýyla gerçekleþecektir.

Çok karýlý evlilik ücretsiz el emeði ve erkeðe saðladýðý prestij ve cin-sel doyum açýsýndan geçerliliðini korumaktadýr. Kýrsal kesimde %3 do-laylarýnda olup, Doðu Anadoluda %5e çýkmaktadýr.28 [sayfa 74]

28 Dr. Serim Timur, a.g.y., s. 93.



61

SAÐLIK

Ülkemizde saðlýk hizmetlerinin son derece yetersiz olduðu bilinen birgerçektir. Yetersizlik kýrsal kesimde daha da belirgindir. Yaþam koþullarý-nýn aðýrlýðýný saðlýk hizmetlerinin yokluðu pekiþtiriyor, köylülerimizin yaþamsavaþýný amansýzlaþtýrýyor. Örneðin hekim oranýna bakýldýðýnda, Artvinde,Bingölde, Bitliste, Gümüþhanede, Hakkâride 10.000 kiþiye 0.1 he-kim düþtüðü görülür. Diðer bir deyiþle 100.000 kiþiye 1 hekim. Genelolarak insanlarýmýz böylesine olanaksýzlýklar içindedir, özel olarak kadý-nlarýmýza dönüldüðünde, köylerde kendi saðlýk durumlarýnýn kötü olduðunu

belirten erkeklerin oraný %10.1 iken, kadýnlarda bu oranýn %21.1eçýktýðý görülmektedir. Bu farkýn köylü kadýnýn yaþam koþullarýndan, çokçocuk sahibi olmasýndan ve cinsiyete özgü kadýn hastalýklarýnýn bulun-masýndan ileri geldiði söylenebilir.

Birçok köyde halkýn ziyaret ettiði, hastalýklarýnýn, dert ve sorunlarýnýngiderileceðine inandýðý yerler vardýr. Bunlar kimi kez yatýr, türbe, kimikez de ocaktýr, hocadýr. Sorunlarýn çözümünü doðaüstü güçlere býrak-ma, yazgýya inanma kiþide atýlýmý sindirir, direnmeyi kýrar. Azgeliþmiþülkelerde toplumsal koþullarýn cendereye almasý sonucu insanlar, çýkýþyolu, çare bulamadýklarýndan daha da [sayfa 75] bezgin olurlar. Din de



62

kaçýþ için gerekeni saðlar insanlara, kusursuz bir uyuþukluk sýðmaðý yara-týr, umutlarý öbür dünyaya yöneltir.

Batýl inançlar nedenleri görmemenin, sonuçlarý deðerlendirememe-nin, çýkýþ yolu bulamamanýn kurumlaþmasýdýr. Bilgisizlik çaresizliði doðu-rur. Nitekim hocaya, yatýra gidenlerin okuma-yazma düzeylerine ve cin-siyetlerine bakýldýðýnda durum apaçýk ortaya çýkar. Okur-yazar kadýnla-rýn %12si, okur-yazar olmayanlarýn ise %21.8i hacý, hocaya gitmekte-dir. Erkeklerdeyse bu oran, okuryazarlarda %7ye ve okur-yazar olma-yanlarda ise %12.2ye düþmektedir.29 Ýki düzeyde farklýlaþma görülüy-or. Kadýnlar erkeklere oranla, okur-yazar olmayanlar okurlara oranladaha çok batýl inançlara kapýlmaktadýr. Yani ezilenle (kadýn), cahil (okur-yazar olmayan) boþ inançlara daha yakýn. [sayfa 76]

29 DPT - Türk Köyünde Modernleþme, s. 230.



63

C. HÝZMET SEKTÖRÜNDE KADIN

Bundan önceki bölümlerde, sanayi ve tarým kesiminde çalýþan kadý-nlarýn durumu incelendi. Þimdi ele bu iki kesim dýþýnda genellikle hiz-

metler sektöründe çalýþan kadýnlarýn durumuna bir göz atmak gerekir.Sanayi ve Tarým kesimleri dýþýnda çalýþan kadýn, genellikle, özel ya

da devlet hizmetler sektöründe çalýþmaktadýr. Ve bu sektörde çalýþankadýnlarýn sayýsý giderek artmaktadýr. Burada çalýþan kadýnlarýn büyükbir çoðunluðu sadece ekonomik zorunluluklar, yani kocanýn aldýðý maaþýnailenin geçimini karþýlamamasý sonucu çalýþma hayatýna itilmiþlerdir.

Çalýþma nedeninin ekonomik zorunluluklar olduðuna dair bir baþkagösterge de, kendilerine sorulduðunda, geçim sýkýntýsý sona erdiðindeçalýþmaktan vazgeçeceklerini söylemeleridir. Üstelik kadýnlar, çalýþacaklarýyeri ve iþi [sayfa 77] seçerken, bunun olanaklar ölçüsünde kendilerine top-



64

lumda verilen rollere uygun görevler olmasýna dikkat etmektedirler. Bunuiki örnekle saptayalým:

TABLO 15:

Doktorlar arasýnda ihtisas yapan kadýnlarýn oraný %14tür. Ýhtisas ya-pan kadýnlarýn %40'ý çocuk hastalýklarý, %27si ise kadýn-doðum hastalý-

klarý alanlarýnda çalýþmaktadýr. Diðer tüm týp dallarýnda ihtisas yapankadýn doktorlar %10dan daha azdýr. Bu sayýlarýn gösterdiði gibi, yük-sek öðrenim görerek, doktorluk mesleðini seçen kadýnlar dahi, toplu-mun kendilerine yüklediði iþlere uygun nitelikteki alanlarda yoðunlaþmak-tadýr.

Bakanlýklarda çalýþan kadýn personelin daðýlýmýna bakýlacak olursa,þu gerçek ortaya çýkar. Kadýnlar en çok Mülî Eðitim Bakanlýðý (%31.6),Turizm ve Tanýtma Bakanlýðý (%26.3)30 ve Saðlýk ve Sosyal Yardým Bak-anlýðýnda (%22.2) yoðunlaþmaktadýr. Bu sayýlardan da görüldüðü gibi,

kadýn görevliler genellikle sosyal görünümlü ve içerikli, erkekler ta-rafýndan yavaþ yavaþ terk edilen hizmet kesimlerine giderek daha yük-sek oranlarda yönelme eðilimindedirler.31

Bunun nedeni, kadýnýn, kendisini toplumun verdiði görevler ve top-lumsal koþullanma sonucu, önce anne ve eþ olarak algýlamasý ve tümyaþamýnda bu görevleri en iyi biçimde yerine getirmek kaygýsýnda ol-masýdýr. Bu nedenle kadýnýn iþ hayatý ve toplumsal bir statü (mevki)edinme ve topluma yararlý olma kaygýsý ikinci planda kalmaktadýr.

Kamu sektöründe çalýþan kadýnlar arasýnda yapýlan bir ankette, iþ

hayatýnda düzeltilmesini istediðiniz en [sayfa 78] önemli konular nelerdir?sorusuna verilen cevaplar da ilginçtir. Kadýnlar en çok, yuva, kreþ, ailemutfaðý gibi kadýnýn aile görevlerine yardýmcý kurumlarýn geliþtirilmesinive emeklilik yaþýnýn indirilmesini istemiþlerdir.32 Bu isteklerin bir nedeni,kadýnýn aile-çalýþma yaþamý arasýnda bir uyum saðlama çabasýnda olma-sýdýr. Kadýnlarýn esas görevlerini anne ve eþ olarak kabullenmeleri,

TÜM KADIN DOKTORLAR ARASINDAKÝ ORANToplam Ýhtisas: %14Çocuk Hastalýklarý: %40Doðum-Kadýn: %27Diðerleri: %10'dan azKaynak: Tabipler Odasý 1971.

30 Mesut Gül, Doktora tezi, 1971.

31 Mesut Gül, Türk Kamu Görevlilerinin Sosyal Evrimi, Amme Ýdaresi Dergisi, Eylül 1973.32 Oya Çiftçi, Kadýn ve Çalýþma, Amme Ýdaresi Dergisi, Haziran 1974.



65

çalýþma nedeniyle ihmal edilen bu tür iþlerin iþyerleri tarafýndan çözüm-lenmesini istemelerine yol açar. Böylece, omuzlarýnda çalýþma dýþýnda,aðýr bir yük olan ev iþleri sorununu çözümlemiþ olacaklardýr.

Kendisini eþ ve anne olarak gören kadýnýn, iþ hayatýnda ilerleme,yükselme gibi istekleri yok denecek kadar azdýr. Bizzat kamu kesimindeçalýþan kadýnlarýn kendileri, yüksek kademelerde kadýn görevlilere azrastlanmasýný, kadýnýn evlenince ya da çocuk sahibi olunca iþlerini bý-rakmalarýna ve tarihi geliþim içinde ülkemizde kadýnlarýn çalýþma ha-yatýna geç girmelerine baðlamýþlardýr.33

Ýþte olduðu sürece, evdeki çocuðunu veya akþama ne yemek piþire-ceðini düþünen kadýnýn iþ hayatýnda yükselmesi ya da tam anlamýylabaþarýlý olmasý ne ölçüde beklenebilir?

Toplumdaki maddî koþullar ve egemen deðer yargýlan deðiþmedikçekadýnýn çalýþmasý ona gerekli olan ekonomik baðýmsýzlýðý saðlaya-mamaktadýr. Bunun bir baþka önemli nedeni de sadece ekonomik zorun-luluktan dolayý çalýþan kadýnýn, (yani eðitimi deðerlendirme, ekonomikbaðýmsýzlýðýna kavuþma ya da bir uðraþ edinme gibi nedenlerle deðil)aldýðý paranýn tamamým, ya da büyük bir kýsmýný aile [sayfa 79] bütçesineek olarak vermesidir. Bir yandan çalýþmasýna raðmen aileyi geçindirenkendisi olmamakta, öte yandan kazandýðý paranýn harcanma biçimi üze-rinde de yeterince söz sahibi olamamaktadýr. Zaten kendisini iþ-kadýný

olarak görmeyen kadýn, para kazanmama kendisine saðlayacaðý eko-nomik baðýmsýzlýktan ve buna baðlý olan bazý kiþisel özgürlüklerden deyararlanamamaktadýr.

Eðitim düzeyi yükseldikçe, kadýnýn kendisine bakýþýnda da süreklideðiþiklikler gözlemek olanaðý vardýr, örneðin, yine kamu kadýn perso-neli arasýnda yapýlan araþtýrmaya göre, çalýþma yaþamýný sürdürmekisteyenler %83.33 ile en çok yüksek eðitim görmüþler arasýndadýr.Çalýþma yaþamýný sürdürmek istemeyenlerin en yüksek olduðu grup iseenstitü mezunlarýdýr (%47.3).

Unutmamak gerekir ki enstitüde toplumdaki alýþýlmýþ kadýn tanýmýnauygun yani, anne ve eþ niteliklerine uygun bir eðitim sürdürülmektedir:

Ayrýca bir enstitü mezununun yapabileceði iþte sýkýcý ve tekdüze memur-luklar olmaktadýr. Bu nedenlerle enstitüden mezun kadýnlar ekonomikzorunluluk ortadan kalkar kalkmaz eve dönmeyi yeðlemektedir. Yükseköðrenimliler ise eðitimlerini deðerlendirmek için çalýþmayý sürdürmekistemektedirler.

O halde, tarým ve sanayi kesimleri dýþýnda çalýþan kadýnýn en önemli

33 Oya Çiftçi, a.g.y.



66

sorunu (ki bu sorun tarým ve sanayide çalýþan kadýnlar için de geçerliolabilir) toplum tarafýndan öncelikle anne ve eþ olarak koþullandýrýlmasý,bu koþullanma sonucu, onlarýnda kendilerini bu görevlerle yükümlü kýlma-larýdýr. Kadýnýn çalýþma yaþamýna girmesinde temel neden, bir kiþi ola-rak, bir uðraþa ve ekonomik baðýmsýzlýða kavuþma isteði deðil, aileningeçimiyle yükümlü erkeðin gelirine katkýda bulunma zorunluluðudur. [sayfa

80]

Kadýnýn çalýþmasý, sorunlarýný çözümlememektedir, çünkü toplumdakiegemen deðer yargýlarý kadýnýn çalýþtýðý iþe ve topluma yaptýðý katkýyaraðmen, yine de kadýn (diþi), öteki cins olarak ele alýnmasýna yol aç-maktadýr.

O halde, kadýnýn kurtuluþu, çalýþsa dahi, bu düzende mümkün deðil-

dir. [sayfa 81]



67

YASALAR

Gerek toplumumuzda gerekse diðer kapitalist toplumlarda kadýnlaerkek arasýnda, yasalarda da kadýn aleyhine bir eþitsizlik söz konusu-dur. Ýsviçre Medenî Kanunundan esinlenerek hazýrlanmýþ T.C. Medenî Kanununun incelenmesi, açýkça gösterecektir ki yasalar insanlar, sade-ce insan-insan iliþkisini düzenlemek için deðil ayný zamanda bir sýnýfýndiðer sýnýfa, bir cinsin diðer cinse egemenliðini saðlamak için de çýka-rýlmaktadýr.

Günümüz Türkiyesindeki yasalar, kapitalist üretim iliþkilerine dayanan

yerleþik mülkiyet iliþkilerini düzenler. Tek eþli aileyi, kadýn-erkek iliþkisinidüzenleyen yasalar da kiþisel mülkiyetin korunmasý ve devamý amacýnauygundur. Medeni Kanunun 151. maddesinde birbirine sadakat ve bir-birini kollamakla yükümlü olduklarý söylenen karý-koca arasýndaki iliþkigiderek, mal paylaþýmý, borçlar, icra-iflâs, tazminat, senet-tahvil, þahsî ve ortak mülkiyet, miras gibi þirket ortaklýðýyla ilgili bir kontrata dönüþür.Üstelik bu kontrata iliþkin maddeler, kadýnýn aile içinde ikincil cins oldu-ðunu yasalaþtýrýr.

Kadýnýn ikincil cins olduðu toplum düzenini yansýtan yasalardan þuörnekler verilebilir: [sayfa 82]



68

152-153-154. maddeler kadýn ve çocuðun geçimi, oturulacak evinseçimi, birliðin reisi ve temsilcisi olan kocaya aittir demektedir. Zatenkadýn istese de ayrý evde oturamaz çünkü yasalar, kocanýn ikametgâhýnýkadýnýn zorunlu ikametgâhý kabul eder. Kadýn yasalara göre eve bak-makla yükümlüdür. Koca, ev iþleri hizmetinin karþýlýðýnda, kadýnýn gü-vencesini saðlayacaktýr. Bu iþbölümü, kadýný kesinlikle eve baðlarniteliktedir.

Kadýnýn eve bakacaðýný söyleyen ayný yasanýn 190. maddesi þöyledir:Koca, kadýndan uygun oranda aile masrafýna katýlmasýný isteyebilir. Yaniekonomik zorunluluk sonucu kadýn ev iþleri hizmetlerine ek olarak parakazanmaya mecbur edilebilir. Peki ya kadýn çalýþmayý kendisi istiyorsa?Yasalar, yargýca, kadýna çalýþma izni verme hakkýný tanýyor. Yargýç, bu

hakkýný, kadýnýn çalýþmasýný ailenin birliði ve çýkarý için gerekli olduðunainandýðý zaman kullanýyor. Ekonomik zorunluluklar, kadýnýn çalýþmasý içinyasalarca kabul edilen tek mazeret oluyor. Ya ekonomik zorunluluk yok-sa... Kadýn gene de çalýþmak ya da sanatla uðraþmak istiyorsa ne ola-cak? Yasa, bunun gerçekleþmesinin ancak kocanýn izniyle olabileceðinisöylüyor. (Madde 159)

Yani yasalar kocanýn izni ya da ekonomik zorunluluk söz konusuolmadýðý durumlarda kadýný hiç de üretken olmayan ev iþlerine mecburkýlýyor. Üstelik kadýn çalýþsa da, kazandýðýný kullanma hakký kendisinin

olamýyor. 191. madde bunu açýkça belirtiyor. Evlilik birliðinde kadýnýnparalarý, yerine konabilen mallarý, taþýyana yazýk tahvil ve senetleri ko-canýn mülkiyetine geçer. Yani kadýnýn parasýný istediði gibi harcamasýsöz konusu deðildir. Ancak aile bütçesine katar, nerede, nasýl kullanýla-caðýna gene koca karar verir. Öyle ki kadýn kendisine [sayfa 83] kalan birmirasý bile ancak koca izin verirse reddedebilir. (Madde 200)

Miras nedir? Miras, özel mülkiyete sahip olanlarýn öldükten sonramal ve mülkünün aile içinde paylaþýlmasýdýr. Mirastan birinci derecepayý çocuklar alýr. Çalýþýp para kazanmak hakký erkeðin; kadýnýn para

ve senetlerinin mülkiyeti erkeðin; kadýnýn kazancýný hatta kadýna kalanmirasý kullanma hakký erkeðin... Açýkça görüldüðü gibi nerdeyse mülki-yetin bütünü erkeðin elinde. Çocuklara kalacak miras da babadan gel-mektedir.

Ana-baba arasýndaki bu eþitsizlikler, mirasýn düzenlenmesini kolaylaþtý-racak doðrultuda çocuða iliþkin yasalar gerektirir. Çocuk babasýnýn is-mini ve vatandaþlýk haklarýný alýr. (Madde 263) Çocuðun babasýnýn is-mini, vatandaþlýk haklarýný ve mirasýný kazanabilmesi için soyunun belir-lenmiþ olmasý gerekir. Çocuðun babasýnýn belirlenmesi ve annenin hak-larýnýn belli olmasý için yasa sýnýrlamalar koymuþtur: Kadýn çocuðun babasý



69

ile evli deðilse o erkekten yalnýzca doðurma harcamalarýný alabilir. Ço-cuðu, babasýnýn mirasçýsý olduðu halde, kadýn, o erkeðin mirasçýsý ola-maz. Oysa kocanýn mirasý, koca öldükten sonra da kadýnýn ekonomikgüvencesini saðlar. Yani evlilik, gerek koca yaþarken gerek öldüktensonra, kadýnýn ekonomik güvencesini saðlayan bir kurumdur. Ancak bununkarþýlýðýnda yasalar, özel mülkiyetin saðlam temellerde devamý için ka-dýný aracý olarak kullanýr. Çocuðun hangi erkeðin mirasçýsý olacaðý, yanibabasýnýn kim olduðu belli olsun diye kadýna iliþkin sýnýrlamalar konulmuþ-tur. Örneðin boþanma gerekçesi olan zina halinde evli kadýna dahaaðýr ceza verilir. Öyle ki, evli bir kadýnýn, kocasýndan baþka bir erkekleayný odada yakalanmasý bile zina sayýlmaktadýr. Oysa evli bir erkekancak karýsýndan baþka bir kadýnla cinsel iliþkide bulunduðu anda [sayfa

84] yakalanýrsa zina yapmýþ sayýlýr. Toplumumuzda aþaðýlanan bir iliþkiolmasýna raðmen hemcinsler arasý cinsel iliþkiye bile böyle aðýr cezaverilmemektedir. Bu da gösteriyor ki, karý kocanýn baþkalarýyla cinseliliþkisi, çocuk doðmasý söz konusu olunca cezalandýrýlýyor. Bunun teme-linde mirasçýnýn belli olmasý koþulu yatýyor. Mirasýn da özel mülkiyettençýktýðý bilinmekte. Öyleyse kadýn aleyhine eþitsiz olan bu sýnýrlamalarýnkökeni, ta ortak mülkiyetten özel mülkiyete geçiþe yani sýnýflý toplumunortaya çýkýþýna dayanýyor. [sayfa 85]



70

UHUÞ

Sýnýflý toplumda, sadece kadýn için tek eþlilik anlamýna gelen karý-ko-ca evliliðinin fuhuþ ile iç içe yaþadýðý, tek eþli-aile ile fuhuþun bir bütü-nün ayrýlmaz parçalarý olduðu daha önce belirtilmiþti. Türkiyede bukonuya iliþkin yasalarýn ve gerçeklerin incelenmesi bu doðruyu göstere-cektir.

T.C. Anayasasýnýn 35 inci maddesinde devletin, aileyi, ana ve çocu-ðu korumakla yükümlü olduðu yazýlmaktadýr.

T.C. Belediye Baþkanlarý adýna kýyýlan nikâh törenlerinde Nikâh kut-

sal bir törendir levhasý vardýr.Özel mülkiyetin ortaya çýkardýðý aile kurumu ilk sýnýflý toplumdan (köle-

ci) günümüz toplumuna dek korunmuþtur. Gene ilk sýnýflý toplumdan buyana tek-eþli evliliðin tamamlayýcýsý olarak fuhuþ süregelmiþtir. Nasýl olurda toplumun pisliði fuhuþu kutsal ailenin yanýna koyuyorsunuz denir-se, T.C.nin 1593 sayýlý yasasýna bakmak gerek. Bu yasa der ki: Ge-nelevlere ve genel kadýnlara iliþkin hükümleri ve bu fuhuþ yüzündenortaya çýkan hastalýklarýn yayýlmasýný önleyecek tedbirleri, Ýçiþleri Bakan-lýðý ile Saðlýk ve Sosyal Yardým Bakanlýðý birlikte saptar ve yürürlüðekoyar. O halde fuhuþ yasalaþmýþtýr. [sayfa 86]



71

Nedir fuhuþ?Kadýnýn, para karþýlýðý, istemeden cinsel iliþkide bulunmasýdýr. Yani,

fuhuþ bir kazanç kapýsýdýr. Yukarýdaki yasanýn bir diðer maddesi de fa-hiþeyi fuhuþu sanat ve geçim yolu kabul eden kadýn diye tanýmlaya-rak fuhuþun kazanç için yapýldýðýnýn yasalarca da kabul edildiðini doðrular.

Peki, toplumun böylesine aþaðýladýðý, fahiþenin istemeden yaptýðý fuhuþneden bir kazanç kapýsý olmuþtur?

Çünkü kapitalist toplumda insanýn en doðal ihtiyaçlarý bile kâr ama-cýyla sömürülür. Genelev ve randevu evi sahipleri kâr ederler. Üstelikdevlete de vergi vererek hizmet ederler.

Çünkü ailenin, dinin baskýsý, cinsellik konusunda yasaklamalar, ge-nelev ve randevu evlerine müþteri yaratýr.

Çünkü fahiþeler, geçinmek, ekmek parasý kazanmak için bu iþi yap-mak zorundadýrlar. Genellikle, yoksul kitlelerin kadýnlarý, orta sýnýfýn altkesiminin kadýnlarý, eðitim olanaðý bulamadýklarýndan bu yola itilirler.

Toplumda egemen ahlâk anlayýþý, sevdiðiyle, evlenmek vaadiyle cin-sel iliþkide bulunup, sonradan onunla evlenemeyen kadýný bir kez na-musu lekelenmiþ diye kabul ettiði için, kadýn fahiþeliðe itilir.

Yoksul kesim dýþýnda, fahiþeliðe yönelme ise, sýnýflar arasý belirginfarklar sonucu, kent kadýnýnýn yaþantýlar arasýnda kýyaslama yaparak im-renmesi, duyumsuzluða kapýlmasý, kýsa yoldan zengin olmaya þartlandýrýl-

mýþlýðý, para kazanmak amacýyla cinsel iliþkide bulunmasý þeklinde olur.Bu bilinçsiz kadýnlarý fuhuþa baþlatmak ise kâr amacýyla dolanan genelev iþletmecileri için zor olmasa gerektir. [sayfa 87]

Unutulmamalýdýr ki, evlenmek, bir kocaya sahip olmak, kadýnlar içinbir geçim aracý olduðu sürece tek eþli ailenin tamamlayýcýsý olarak fuhuþta her zaman var olacaktýr. O halde sorun, evliliði, birbirini seven in-sanlarýn birleþmesini geçim aracý olmak durumundan kurtarmak ve ka-dýnýn yaygýn olarak üretime katýlmasýný saðlamaktýr. Bu ise, insanýn insanýsömürmeyeceði ve geleceðe güvenle bakabileceði yeni bir dünya ya-

ratmakla gerçekleþebilir. [sayfa 88]



72

VIII. SONUÇ

Modern karý-koca ailesi, açýk ya da gizli, kadýnýn evcil köleliði üze-rine kurulmuþtur.34 Günümüzün sýnýflý toplumlarýnda, erkeðin burjuva,kadýnýn ise proleter rolünü oynadýðý karý-koca ailesi yaygýndýr. Ýki cinsibu tür iliþkiler içine sokan tarihsel olgu, özel mülkiyetin ve sýnýflý toplu-mun ortaya çýkýþýdýr. Kadýnýn toplum ve aile içindeki çifte tutsaklýðý, ilkelkomünal toplumun çözülüp yerini köleci topluma býrakmasýndan bu yanasüregelmiþtir. Günümüz kapitalist toplumlarýnda tüm çeliþkiler iyice be-lirginleþerek en uzlaþmaz noktalara ulaþmýþ, kadýn ile erkek arasýndaki

çeliþki de bu iliþkiler bütünü içinde daha çarpýcý bir nitelik kazanmýþtýr.Kapitalist toplumun en önemli özelliklerinden birisi, her þey gibi insa-

ný da metalaþtýrmasýdýr. Bu olgu tüm insanlar, yani her iki cins için degeçerlidir. Kadýnýn kapitalist toplum içindeki yeri ise, ekonomik olarakerkeðe gereksinimi ve bunun sonucu toplumda aþaðý görülmesi ile budurumdan kurtulmak için çalýþma hayatýna atýlan kadýnýn sermayenintutsaklýðýna girmesi olarak tanýmlanabilir. Ýþte bu anlamda kadýnýn çiftetutsaklýðýndan sözedilir. [sayfa 89]

34 Engels, Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin Kökeni, s. 105.



73

Kapitalist üretim biçiminin egemen olduðu Türkiyede de kadýn hemsermayenin sömürüsü hem de karþý cinsin baský ve tutsaklýðý altýndadýr.Kapitalist kurumlar ve deðer yargýlarýnýn yanýsýra, feodal ahlâk ve deð-er yargýlarýnýn kalýntýlarý da etkenliklerini sürdürmektedirler. Ekonomikzorunluluklar nedeni ile çalýþma hayatýna giren kadýnlar, var olan üstyapýkurumlarýnýn baskýsý altýnda ikincil durumlarýný deðiþtirememektedirler.Çalýþma hayatýna girmek kadýnýn özgürleþmesinin bir ön koþulu olmaklabirlikte, bugünkü koþullar altýnda kadýnýn kurtuluþunu getirmemektedir.Kadýn ile erkek arasýndaki yasal eþitsizliði kaldýrmaya yönelik çabalarda baþarýsýz kalmakta, yalnýzca gerçek eþitsizliði ortaya çýkarmaktadýr.Yasal eþitlik saðlansa bile, evliliðin sonucu olan cinsel tutsaklýk, fuhuþ,kadýnýn erkeðe olan ekonomik baðýmlýlýðý ve kadýnýn iþ hayatýnda sömür-

ülmesi,35

kapitalist toplumun sýnýrlarý içinde kalýndýðý sürece ortadan kal-dýrýlamaz. Çünkü sözkonusu koþullarý yaratan, sýnýflý toplumun temel iliþkive çeliþkileridir.

Nasýl sömürünün ortadan kalkmasýnýn zamaný iþçi sýnýfýnýn doðusuylabirlikte gelmiþse, kadýnýn kurtuluþunun maddî koþullarý da kapitalist top-lumda, iþçi sýnýfý mücadelesinin ayrýlmaz bir parçasý olmasýyla gerçeklikkazanmýþtýr. Bu nedenledir ki, emekçi sýnýfýn kurtuluþu ayný zamandakadýnlarýn kurtuluþunun da ön koþulu olmaktadýr. Baþka bir deyiþle, ka-dýnlarýn gerçek anlamda özgürleþmesi ancak kapitalizmin yýkýlmasý ile

gerçekleþebilir. Bu, sosyalist devrimin kadýn sorununu bir gecede çöze-ceði anlamýna gelmez. Çünkü yeni kurulacak toplumda, eski toplumun,eski dünya görüþünün kalýntýlarý varlýklarýný sürdürecektir. Toplumu oluþ-turan insanlarýn [sayfa 90] bilinçli uðraþlarý sonucu toplum bu kalýntýlardanarýtýldýðýnda kadýnlarýn kurtuluþu da tamamlanmýþ olacaktýr.

Kadýnlarýn gerçek anlamda kurtuluþu sosyalist toplumda yaratýlacakortamda mümkün olacaktýr. Kadýnlarýn yaygýn bir biçimde üretime vekamu hayatýna katýlmasý, toplumsal yaþamýn her düzeyinde ve aþamasýndasöz sahibi olmasý onlarý erkeklerle gerçekten eþit kýlacaktýr. Ev iþlerinin

ve çocuk bakýmýnýn kamu görevi olarak, uzman kiþilerce yapýlmasý busorunun çözümüne büyük bir katký yapacaktýr. Bu koþullar altýnda, mad-dî çýkar iliþkisine dayanan ve ekonomik bir birim olan burjuva ailesi ye-rini, iki kiþinin özgür seçimine dayanan, maddî çýkar kaygýlarýndan, dinselönyargýlardan, ataerkil yasaklar ve deðerlerden, yasal engellerden, gayrimeþru çocuk sorunundan arýnmýþ, eþlerin karþýlýklý sevgi ve saygýsý üze-rine kurulmuþ beraberliðe býrakacaktýr. Doðaldýr ki, bu tür bir beraber-likte, kadýnýn cinsel tutsaklýðý, fuhuþ, kadýn ve erkeðin cinsel meta haline

35 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm,c. 1, s. 10.



74

gelmesi de sözkonusu olmayacaktýr.Nihai amaç, yalnýzca kadýnla erkeðe eþit hak saðlamak deðil, insaný

insana muhtaç kýlarak sömürüye neden olan tüm baðlarý kýrmak, her ikicinsi, kýsacasý tüm insanlarý özgür kýlmaktýr. Çünkü iki cinsin toplumsaleþitlik ve baðýmsýzlýðý saðlanmadýkça insanlar için kurtuluþ, yoktur.36

Ýnsanlarýn kurtuluþu mücadelesinde en ön safta çarpýþan devrimcile-rin, mücadelenin ancak kadýn, erkek omuz omuza çarpýþarak kazanýla-caðýnýn bilincine varmasý, bu yöndeki kiþisel þartlandýrmalarýný kýrmasýnýnyanýsýra kitleleri de eðitmesi, önde gelen görevlerindendir. [sayfa 91]

36 A. Bebel, Kadýn ve Sosyalizm, c. 1, s. 12.



75

EKLER



76



77

Türkiye NüfusuToplam Erkek Kadýn

1970 35.605 18.007 17.5981975 40.348 20.745 19.6031980 44.737 22.695 22.0421985 50.664 25.672 24.9921990 56.473 28.607 27.8662000 67.804 34.347 33.457

Kadýn NüfusToplam 0-14 yaº 15-64 yaº 65+ yaº

1970 17.598 7.244 9.492 8631975 19.603 7.853 10.722 1.0281980 22.042 8.451 12.352 1.2391985 24.992 9.230 14.551 1.212

1990 27.866 9.591 16.931 1.3442000 33.457 9.767 21.570 2.120

Çalýþan nüfus(.000 kiºi) Toplam Erkek Kadýn Kadýnlarýn

Oraný1970 14.809 9.052 5.759 38,91975 17.153 11.011 6.140 35,81980 18.346 11.575 6.771 36,91985 20.450 12.970 7.479 36,61990 23.241 14.852 8.387 36,1

2000 25.964 16.539 9.424 36,32000* 20.579 15.176 5.403 26,32001* 20.367 14.904 5.463 26,82002* 21.354 15.232 6.122 28,72003* 21.147 15.256 5.891 27,9

Çalýþan kadýnlarýnýn kadýn nüfusa oraný(.000 kiºi) Toplam

Kadýn NüfusÇalýþan

KadýnÇalýþan

KadýnlarýnOraný

1970 17.598 5.759 32,7

1975 19.603 6.140 31,31980 22.042 6.771 30,71985 24.992 7.479 29,91990 27.866 8.387 30,12000 33.457 9.424 28,22000* 33.457 5.403 16,1

* DÝEnin 2000 yýlýndan itibaren yaptýðý Hanehalký Ýþgücü Anketlerinde 12 yerine, 15 ve daha yukarý yaþtaki nüfusu baz almasý nedeniyle, 2000 yýlýna kadar olanlar için 12 ve daha yukarý yaþtaki nüfusa,

2000 yýlýndan sonra olanlar içinse 15 ve daha yukarý yaþtaki nüfusa ait istatistiklerden derlenmiþtir.



78

Sektörlere göre çalýþan nüfus(.000 kiºi) Toplam Erkek Kadýn Kadýnlarýn

OranýTarým

1970 10.230 5.031 5.200 50,8

1975 11.695 6.210 5.484 46,91980 11.105 5.156 5.949 53,61985 12.119 5.634 6.484 53,51990 12.548 5.647 6.900 55,02000 12.577 5.444 7.133 56,72000* 7.103 3.920 3.183 44,82001* 7.217 3.879 3.338 46,32002* 7.458 3.784 3.674 49,32003* 7.165 3.718 3.447 48,1

Sanayi1970 1.844 1.541 304 16,51975 2.122 1.855 266 12,51980 2.906 2.595 311 10,71985 3.096 2.754 342 11,01990 4.177 3.599 578 13,82000 4.667 4.012 655 14,0

2000* 5.051 4.305 746 14,82001* 4.807 4.096 711 14,82002* 4.912 4.072 840 17,12003* 4.811 4.020 791 16,4

Hizmetler1970 2.735 2.480 255 9,31975 3.336 2.946 390 11,71980 4.335 3.824 511 11,81985 5.235 4.582 653 12,51990 6.516 5.606 909 14,02000 8.720 7.083 1.636 18,82000* 8.423 6.951 1.474 17,52001* 8.343 6.929 1.414 16,92002* 8.984 7.377 1.608 17,92003* 9.170 7.517 1.653 18,0* DÝE'nin 2000 yýlýndan itibaren yaptýðý Hanehalký ÝþgücüAnketlerinde 12 yerine, 15 ve daha yukarý yaþtaki nüfusu bazalmasý nedeniyle, 2000 yýlýna kadar olanlar için 12 ve daha

yukarý yaþtaki nüfusa, 2000 yýlýndan sonra olanlar içinse 15 vedaha yukarý yaþtaki nüfusa ait istatistiklerden derlenmiþtir.

Kamu ve Özel iþyerlerinde iþçi sayýsý ve sendikalýlaþma, 2002(.000 kiºi) Kamu Özel Toplam

Toplam iþçi sayýsý 762.304 3.924.314 4.686.618Kadýn iþçi 60.614 733.233 793.847Erkek iºçi 701.690 3.191.081 3.892.771Kadýn iþçilerin oraný 8,0 18,7 16,9

Toplam sendikalý iþçi 988.197 1.729.129 2.717.326Sendikalý kadýn iþçi 87.216 321.883 409.099

Sendikalý erkek iþçi 900.981 1.407.246 2.308.227Sendikalý kadýn iþçilerin oraný 8,8 18,6 15,1



79

Ýktisadi .aaliyet Koluna Göre Çalýþan Nüfus1970 1975 1980 1985 1990 2000

Genel Toplam 15.118,9 17.383,8 18.522,3 20.556,8 23.381,9 25.997,1Erkek 9.306,4 11.179,5 11.708,8 13.064,1 14.973,5 16.567,4Kadýn 5.812,5 6.204,3 6.813,5 7.492,7 8.408,4 9.429,7Kadýn çalýþanlarýn oraný 38,4 35,7 36,8 36,4 36,0 36,3

Kadýn çalýþanlarýn iktisadi faaliyet koluna göre daðýlýmý (%)Ziraat, avcýlýk, ormancýlýk ve balýkçýlýk 50,8 46,9 53,6 53,5 55,0 56,7Madencilik ve taþocakçýlýðý 3,6 1,3 1,0 1,3 1,2 2,8Ýmalat sanayi 22,5 17,7 15,4 15,2 20,1 19,1Elektrik,gaz ve su 6,0 11,6 5,7 4,7 7,1 8,5Ýnþaat 2,0 0,9 0,6 0,9 0,9 1,6Toptan ve perakende ticaret, lokantave oteller

4,0 5,8 4,6 5,9 7,4 13,7

Ulaþtýrma, haberleþme, depolama 4,5 3,8 4,9 5,1 5,0 7,4Malikurumlar, sigorta, taþýnmazmallara ait iþler ve kurumlarý yardýmcýiº hizmetleri

21,1 24,0 25,8 25,4 28,4 32,7

Toplum hizmetleri, sosyal ve kiºiselhizmetler

11,6 14,9 14,8 15,5 17,3 21,2

Kadýnlarýn Meslek Gruplarý Ýçindeki PayýMeslekteki Yeri 1970 1975 1980 1985 1990 2000

Ücretli 14,3 16,3 15,3 15,4 16,6 20,2Ýþveren 11,2 5,6 4,1 5,6 6,2 12,5Kendi hesabýna 9,5 7,1 7,6 7,5 11,8 10,8Ücretsiz aile iºçisi 70,8 65,5 70,4 69,5 70,9 74,0

Kadýnlarýn Meslek Gruplarý Arasýndaki Yüzde Daðýlýmý1970 1975 1980 1985 1990 2000

Ücretli 10,2 14,1 13,9 14,3 17,7 24,3Ýþveren 0,2 0,1 0,1 0,1 0,2 0,9

Kendi hesabýna 6,6 4,7 4,7 4,7 7,3 6,0Ücretsiz aile iºçisi 82,9 80,9 81,2 80,9 74,8 68,8

100 99,9 100 100 100 100

Erkeklerin Meslek Gruplarý Arasýnda Yüzde Daðýlýmý1970 1975 1980 1985 1990 2000

Ücretli 38,4 40,4 44,7 45,2 50,1 54,5Ýþveren 1,0 1,2 1,5 1,4 2,0 3,6Kendi hesabýna 39,2 34,7 33,9 33,0 30,7 28,2Ücretsiz aile iºçisi 21,3 23,7 19,9 20,4 17,3 13,8

100 100 100 100 100 100



80

Ortalama aylýk kazanç, 1994[12 ve üzeri yaþta esas iþinde maaþlý, ücretli, yevmiyeli çalýþanlar]

Bin TL. Kamu ÖzelKadýn Erkek Erkek/

KadýnKadýn Erkek Erkek/

KadýnEðitim durumuOkur-yazar deðil 5.950 7.260 1,2 1.286 3.152 2,5Ýlkokul terk ve ilkokul mezunu 5.692 7.885 1,4 1.798 3.850 2,1Genel ortaokul ve genel lise 5.324 7.664 1,4 3.003 4.957 1,7Meslek ortaokulu ve meslek lisesi 5.881 9.215 1,6 4.135 5.428 1,3Üniversite ve üzeri 7.397 9.692 1,3 8.730 12.910 1,5Meslek grubuÝlmi / teknik elemanlar, serbest mesleksahipleri ve bunlarla ilgili meslekler

6.654 7.769 1,2 4.267 6.391 1,5

Müteºebbisler, direktörler ve üst kademeyöneticileri

8.956 9.390 1,0 11.932 14.169 1,2

Ýdari personel vb. 5.396 7.021 1,3 4.158 6.398 1,5Ticaret ve satýþ personeli 3.228 7.802 2,4 2.881 4.967 1,7Hizmet iþlerinde çalýþanlar 4.409 6.514 1,5 2.435 3.568 1,5Tarýmcý, hayvancý, ormancý, balýkçý 1.457 6.280 4,3 885 2.196 2,5Tarým dýþý üretim faaliyeti 7.778 9.793 1,3 2.112 4.097 1,9Ýktisadi faaliyet koluTarým 2.249 5.732 2,5 862 2.200 2,6Madencilik ve taþocakçýlýðý 9.776 11.478 1,2 2.745 4.843 1,8Ýmalat sanayii 7.682 10.727 1,4 2.427 4.865 2,0Elektrik, gaz, su 6.609 10.297 1,6 - 8.165 -Ýnþaat 10.436 11.437 1,1 2.932 4.017 1,4

Toptan/perakende ticaret, otel/lokanta 6.000 7.123 1,2 2.923 3.960 1,4Ulaþtýrma/haberleþme/depolama 5.333 8.023 1,5 6.648 5.098 0,8Mali kurumlar/sigorta/taþýnmaz mallar 7.387 9.081 1,2 4.701 6.095 1,3Toplum hizmetleri/sosyal ve kiºisel hiz. 6.115 7.405 1,2 2.640 4.297 1,6Ýþyeri büyüklüðü2'den az 3.140 4.234 1,3 1.593 2.572 1,62-4 5.263 6.506 1,2 2.565 3.901 1,55-9 6.271 7.761 1,2 2.743 5.016 1,810-19 6.897 9.009 1,3 3.802 5.915 1,620+ 7.352 9.197 1,3 2.689 5.680 2,1



81

25 ve daha yukarý yaþtaki kadýn nüfusun okur-yazarlýk oraný1975 1980 1985 1990 2000

Toplam 8.018 9.130 10.708 12.691 16.898Okur-yazar olmayan 65,6 62,4 45,9 40,2 27,4Bir öðrenim kurumundan mezun olmayan 5,1 5,6 8,4 5,6 7,5

Ýlkokul 23,9 24,7 36,1 41,6 45,2Ortaokul ve dengi 2,1 2,2 2,8 3,6 5,3Lise ve dengi 2,5 3,5 4,9 6,1 9,1Yüksekokul ve fakülte 0,7 1,6 1,8 2,8 5,4

6 ve daha yukarý yaþtaki kadýn nüfusun okur-yazarlýk oraný1975 1980 1985 1990 2000

Okur-yazar olmayan 49,5 45,3 31,8 28,0 19,4Bir öðrenim kurumundan mezun olmayan 15,5 14,7 18,1 15,6 21,5Ýlkokul 29,1 31,4 39,5 43,2 37,2Ortaokul ve dengi 3,1 3,7 4,5 5,4 4,9Lise ve dengi 2,4 3,7 5,0 6,0 10,6

Yüksekokul ve fakülte 0,4 1,2 1,1 1,8 3,9

Kadýnlarýn Kiþisel Gelir Durumu (1994)Kiºisel geliri var

Yalnýzfaaliyetgeliri

Faaliyet vefaaliyet dýþý

gelir

Yalnýzfaaliyet

dýþý gelir

Geliri yok

Eðitim durumuOkur-yazar deðil 5,3 4,0 10,2 80,5Ýlkokul terk ve ilkokul mezunu 7,0 2,4 5,0 85,6Genel ortaokul ve genel lise 6,6 9,6 7,4 76,4Meslek ortaokulu ve meslek lisesi 12,2 22,9 15,4 49,6Üniversite ve üzeri 9,4 63,1 8,4 19,2Medeni durumuHiç evlenmedi 8,4 3,3 2,2 86,1Halen evli 6,2 4,7 4,3 84,8Boþanmýþ 15,1 23,8 25,6 35,5Ayrý yaþýyor 11,7 27,2 24,5 36,5

Eºi ölmüº 1,6 17,1 47,3 34,0Çalýþma durumuÇalýþýyor 18,0 14,4 1,3 66,3Çalýþmýyor - - 10,1 89,9Yerleºim birimiKent 6,8 6,8 8,9 77,5Kýr 6,5 3,6 4,5 85,5BölgelerMarmara 9,1 6,4 8,3 76,1Ege 9,9 6,9 8,5 74,6Akdeniz 7,7 5,5 7,1 79,7

Ýç Anadolu 4,5 5,8 7,8 82,0Karadeniz 4,4 4,9 5,7 84,9Doðu Anadolu 1,2 1,8 3,6 93,5Güney Doðu Anadolu 5,2 2,1 2,6 90,1

türkiye'de kadının sosyo-ekonomik durumu

Documents