türkiye'de bilim teknoloji politikaları ve İktisadi gelişmenin yönü

YAYIN NO. DPT: 2690

TÜRKİYE’DE BİLİM TEKNOLOJİ POLİTİKALARI VE

İKTİSADİ GELİŞMENİN YÖNÜ

İSMAİL HAKKI YÜCEL

SOSYAL SEKTÖRLER VE KOORDİNASYON GENEL

MÜDÜRLÜĞÜ

HAZİRAN 2006

ISBN 975-19-3876-7

Bu çalışma, Devlet Planlama Teşkilatının görüşlerini yansıtmaz. Sorumluluğu yazarına aittir. Yayın ve referans olarak kullanılması Devlet Planlama Teşkilatının iznini gerektirmez; internet adresi belirtilerek yayın ve referans olarak kullanılabilir. Bu e-kitap, http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim/yucelih/bilim.pdf adresindedir.

Bu yayın 1500 adet basılmıştır. Elektronik olarak bir adet pdf dosyası üretilmiştir.

Yücel Türkiye’de Bilim Teknoloji Politikaları ve İktisadi Gelişmenin Yönü

İÇİNDEKİLER

1. GİRİŞ ..........................................................................................................................................1

2. BİLİM VE TEKNOLOJİNİN TARİHİ GELİŞİMİ VE TANIMI ..............................................3

2.1. Tarihi Gelişim ......................................................................................................................3

2. 2. Bilim....................................................................................................................................7

2.3. Teknoloji ..............................................................................................................................8

3. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ ..............................................................................9

3.1. Osmanlı’nın Kuruluş ve Gelişme Dönemi Coğrafyası ........................................................9

3.2. Osmanlı’nın Gelişme Dönemi..............................................................................................9

3.3. Osmanlı’da Eğitim Sistemi ................................................................................................11

3.4. Osmanlı’da Ekonomik Gelişme .........................................................................................15

3.5. Osmanlı’da Yenileşme Çabaları.........................................................................................18

3.6. Osmanlı’nın Son Dönemindeki Gelişmeler .......................................................................19

4. BATI ÜLKELERİNDE SANAYİ DEVRİMİ...........................................................................27

4.1. Sanayi Devriminin Tanımı ve Gelişimi .............................................................................27

4.2. Batı Eğitim Sisteminin Gelişmesi ......................................................................................30

4.3. Batı’da Sermaye Birikimi ve Kapitalizmin gelişmesi........................................................34

4.4. Değişim, Gelişme, Girişimcilik ve Dinamiklerin Harekete Geçirilmesi ...........................37

5. TÜRKİYE’DE EĞİTİM VE BİLİM TEKNOLOJİ İLİŞKİSİ ..................................................39

5.1. Eğitimin Tanımı ve Amacı .................................................................................................39

5.2. Okulöncesi Eğitim..............................................................................................................44

5.3. İlköğretim...........................................................................................................................45

5.4. Ortaöğretim ........................................................................................................................46

5.5.Mesleki ve Teknik Eğitim...................................................................................................49

5.6. Eğitimcilerin Eğitime Katkılarının Etkinleştirilmesi .........................................................50

5.7. Yükseköğretim ...................................................................................................................51

5.7.1. Yükseköğretim ve Amacı............................................................................................51

5.7.2. Yükseköğretim, Bilim, Teknoloji ve Üretim İlişkisi...................................................54

5.7.3. Yükseköğretimin Gelişme ve Kalkınmadaki Yeri ......................................................58

6. 21. YÜZYILDA YÖNETİM, ORGANİZASYON VE DEĞİŞİM SÜREÇLERİNİN

ÜLKENİN GELİŞMESİNDE ETKİN KULLANILMASI...........................................................60

7. MEDYA VE İLETİŞİMİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMEYE ETKİSİ .............................64

7.1. Bilgi ve iletişimin Gelişimi ................................................................................................64

7.2. Yeni Dünya Oluşumunda Kitlesel İletişim Araçlarının İnsan Zihinleri Üzerine Etkisi ....65

http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim/yucelih/bilim.pdf i


8. KÜLTÜR, TEKNOLOJİ VE GELİŞME İLE İLİŞKİSİ ...........................................................67

8.1. Kültürün Tanımı .................................................................................................................67

8. 2. Teknoloji, Gelişme ve Kültür İlişkisi ................................................................................68

8.3. Kültürün Korunup Geliştirilmesi, Gelecek Nesillere Aktarılması ve Bilim Üretimi.........70

9. TÜRKÇE KULLANIMININ BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNE ETKİSİ .....................72

9.1. Dil, Anlatım ve Bilimsel Bilginin Üretimi.........................................................................72

9.2. Türkçe’nin Geliştirilmesi, Bilim ve Teknoloji Üretimi .....................................................73

10. TÜRKİYE’DE BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİ VE BİLGİ TOPLUMUNA GEÇİŞ .....74

10.1. Bilgi Toplumunun Tanımı ve Toplumsal Değişimin Nirengi Noktaları..........................74

10. 2. Bilgi Toplumuna Geçiş Süreci ve Türkiye’nin Çabaları.................................................75

10.3. Bilgi Toplumunda Üretimin Özellikleri...........................................................................76

10.4. Bilgi Toplumunda Uluslar Arası Boyutta Yarar Sağlamanın Yollarının Bulunması ve

Ülkemizdeki Refah Seviyesinin Artırılması .............................................................................80

11. TÜRKİYE’NİN EKONOMİK GÜCÜNÜN ARTIRILMASINA BİLİŞİM

TEKNOLOJİLERİNİN KATKISI ................................................................................................82

12. BİLGİ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI.............................................................................83

13. ÇAĞIMIZIN GELİŞEN BİLGİ EKONOMİSİ FIRSATLARINDAN EKONOMİK

KALKINMADA YARARLANILMASI ......................................................................................84

13.1. Bilgi Ekonomisinin Özellikleri Ekonomik Yönelimlerv ve Refahın Artırılması ............84

13.2. Bilginin İşlenip Dağıtılmasının Sağlanması.....................................................................86

13.3. Bilgi Ekonomisi Sürecinde, Kütle Üretimden Esnek Üretime Geçiş...............................87

13.4. Bilgi Ekonomisi ve Türk Sayiinin Rekabet Gücünün Artırılması ...................................88

14. BİLİM VE TEKNOLOJİ, EĞİTİM VE NÜFUS İLİŞKİSİ ....................................................91

15. İSTİHDAM YAPISININ , EKONOMİK VE TEKNOLOJİK GELİŞMELERE ETKİSİ......93

15.1. İşgücü ve İstihdamdaki Gelişmeler ..................................................................................93

15.2. İşgücünün Teknolojik Gelişmelerle Ekonomide Rekabete Sağladığı Katkı ....................95

16. KÜÇÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER VE TÜRKİYE’NİN EKONOMİK GÜCÜNÜN

ARTIRILMASI .............................................................................................................................97

16.1. Küçük ve Orta Boy Ölçekli Sanayinin Görünümü...........................................................97

16.2. Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Ekonomik Kalkınmaya

Sağlayacağı Katkının Boyutu..................................................................................................100

17. KÜRESELLEŞME, GELİŞME İLİŞKİLERİ VE BİLİM TEKNOLOJİ POLİTİKALARI.103

17.1. Küreselleşmenin, Tanımı ve Amacı ...............................................................................103

17.2. Küreselleşmeyi Hazırlayan Gelişmeler ..........................................................................106

17.3. Küreselleşmenin Hukuki ve Yapısal Boyuttaki Gelişimi ..............................................107

http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim/yucelih/bilim.pdf ii


17.4. Küreselleşmenin Gelişmekte Olan Ülkelere Etkisi ........................................................110

17. 5. Küreselleşme, Yerelleşme ve Halkın Refahının Artırılması .........................................116

17.6. Küreselleşmenin Geleneksel Devlet Yapısı Üzerine Etkileri ........................................117

18. BİLİM VE TEKNOLOJİ POLİTİKALARININ TÜRKİYE AÇISINDAN ÖNEMİ ...........123

18.1. Bilim ve Teknoloji Politikaları.......................................................................................123

18.2. Bilim ve Teknoloji Politikaları ve Gelişmeyi Tetikleyici Araçlar .................................128

18.3. Rekabet Gücünün Etkinleştirilmesinde Bilim ve Teknoloji Politikalarının Sağlayacağı

Fayda .......................................................................................................................................133

18.4. Bilim ve Teknoloji Politikalarının Oluşturulmasında Yetişmiş İnsan Gücünün Önemi 134

18.5. Bilim ve Teknoloji Politikalarının Oluşturulmasında Araştırma Altyapısının Önemi ..139

19. BEYİN GÖÇÜNÜN TERSİNE ÇEVRİLEREK TÜRKİYE’NİN HIZLI GELİŞMESİNE

KATKI SAĞLAMASININ İMKANLARININ GELİŞTİRİLMESİ ..........................................142

20. GÜDÜMLÜ ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME PROJELERİ YOLUYLA HIZLI

KALKINMANIN SAĞLANMASI.............................................................................................143

21. ÜNİVERSİTE SANAYİİ İŞBİRLİĞİNİN EKONOMİK GELİŞMEYE KATKISININ

ARTIRILMASI YOLLARININ BULUNMASI.........................................................................144

22. TÜRKİYE’NİN DİNAMİKLERİNİ HAREKETE GEÇİRMEK İÇİN ULUSAL YENİLİK

SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ ..............................................................................................146

23. TÜRKİYE’DE GELECEĞİN TEKNOLOJİLERİNİ ÜRETMENİN SAĞLAYACAĞI

FIRSATLAR ...............................................................................................................................149

24. TEKNOLOJİ TRANSFERİNİN EKONOMİK GELİŞMEYE ETKİSİ ...............................153

25. YENİLİKLERİN EKONOMİK GELİŞMEYE KATILMASINDA RİSK SERMAYESİNİN

ETKİNLİĞİ .................................................................................................................................154

26. SINAİ MÜLKİYET HAKLARI ...........................................................................................156

27. TÜRKİYE’DE BİLİM TEKNOLOJİ POLİTİKALARI VE İKTİSADİ GELİŞME............158

27.1. 1920-1950 Dönemindeki Gelişmeler .............................................................................158



27.4. 1980 Sonrası Dönemdeki Gelişmeler.............................................................................171

27.4.1. Bilim ve Teknoloji Politikaları ve Ekonomik Gelişme...........................................171

27.4.2. 24 Ocak 1980 Kararları Sonrası Ekonomik Gelişmelerin Teknoloji İle İlişkisi .....176

28. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME......................................................................................183

KAYNAKLAR............................................................................................................................188

http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim/yucelih/bilim.pdf iii


1. GİRİŞ Hızlı ve sürekli gelişmeyi sağlayacak bir sosyo-ekonomik yapının oluşması

çağımız toplumlarının mutluluğu açısından önem arz etmektedir. Türkiye içinde ekonomik yapıyı ve toplum dinamiklerini harekete geçirip katma değeri yüksek üretim artışını gerçekleştirecek bir oluşum hızlı gelişmeyi sağlayacaktır. İstikrarlı bir ekonomik büyüme istihdam artışı sağlarken, topluma refah artışı getirecek, geleceğe umut ve güvenle bakmayı sağlayacaktır.

Zaman ve mekan kavramlarının değiştiği günümüz dünyasında üretici güç olarak

üretimde bilginin kullanılması, uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlamaktadır. Ekonominin canlılığını sürekli kılmak için, çağın üretim araçlarını daha yoğun kullanmak ve yeni dünya yapısına uygun bir şekilde organize olmak gerekmektedir. Bu organizasyonun en önemli aktörü olan yetişmiş insan gücü kritik noktayı oluşturmaktadır.

Türkiye’de nüfus artış hızı, nüfusun yaş grupları, nüfusun eğitim durumu,

eğitilmiş insan gücünün kalitesi, araştırma ve geliştirmede istihdam edilen araştırmacıların nitelik ve niceliği yanında araştırma ve geliştirme alt yapısı ile organizasyon yapısı toplumun hızlı gelişme dinamiklerini göstermektedir. Bu dinamikler uluslar arası rekabette üstünlük sağlayan ana unsurlardır.

Çağımızda, bilgi üretiminin hızlanması ve bununla ilişkili olarak hızlı teknolojik

gelişmeye bağlı olan rekabet kavramı yeni bir boyut kazanmakta, ucuz işgücü ve doğal kaynaklara dayalı rekabet anlayışının yerini uluslar arası piyasalarda, rekabet edebilen üretim teknolojileri yer almaktadır. Bu çerçevede tüketici tercihlerini gözeten esnek bir üretim yapısı, yerel kaynakları ve yüksek nitelikli işgücünü kullanan, çağdaş işletmecilik anlayışını uygulayan, araştırma ve geliştirmeye (Ar-Ge) önem verip, teknoloji üreten, özgün tasarım ve marka yaratan uluslar arası pazarlarda rekabet eden bir sanayii geliştirmek önem kazanmıştır.

Uluslar arası finans ve ticaretteki küreselleşme ve buna bağlı olarak ortaya çıkan

dalgalanmalar gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerini olumsuz yönde etkilemektedir. Ekonomideki küresel boyuttaki dalgalanmalar krizlere sebep olmakta ve özellikle gelişmekte olan ülkelerin zayıf ekonomilerinin gerilemesine, işsizliğin ve yoksulluğun artmasına neden olmaktadır.

Küreselleşme etkisini sürdürürken istihdamın sürekliliğinin sağlanması toplum

fertlerinin iş bulması sosyal barış açısından hükümetlerin üzerinde durması gereken bir konu olmaktadır. Gelişmekte olan ülkelerin ileri teknoloji üretimine dayalı esnek bir sanayinin oluşturulması rekabet gücünü artırmada katkı sağlamaktadır. Küreselleşen dünyada gelişmeleri iyi okuyup anlamak, ihtiyaçlara uygun, doğru, hızlı çözümler üretmek iktisaden başarılı olmanın da esaslarını oluşturmaktadır.

http://ekutup.dpt.gov.tr/bilim/yucelih/bilim.pdf 1


Çağımızda mikro elektronik bazlı enformasyon teknolojilerinin gelişmesi sonrası

cep telefonları haberleşmeyi kablodan bağımsız hale getirmiş ve insanların ulaşılabilir ve ulaşabilir olmasını sağlamıştır. Öte yandan ulaşımdaki gelişmeler uluslar arası ticarete inanılmaz boyutta yeni imkanlar sağlamıştır. Diğer taraftan bilgi ağlarının devreye girmesiyle birlikte dünyanın en önemli kütüphanelerine internet üzerinden ulaşılabilme imkanı bilgi edinmeyi kolaylaştırmış, öte yandan sanayide, ticarette vb. hayatın tüm alanlarında alışılagelmişin dışına çıkılan bir yapılanma olmuştur. Alışılmışın dışına taşmayı sağlayan yeni teknolojiler iyi organizasyon yapabilenlere ve teknolojiyi iyi kullananlara artı değerler sunmaya başlamıştır. Eğitim seviyesi yüksek toplumlara öne geçme imkanı sağlayan bu yeni çağ ileriyi iyi görüp ona göre hazırlananlara yeni fırsatlar sunmaktadır.

21. yüzyıl dünyasında toplumların teknolojik, ekonomik, politik, siyasi ve

sosyolojik gelişmelerini yakından takip edip değerlendirmek önem taşımaktadır. Bu açıdan neler yapılıyor, neler yapılabilir, bunları yakından izleyip, nasıl daha ileri ve teknolojik olarak bir üst seviyeye sıçramanın yolları neler olmalı sorularının cevapları belirlenerek, çağın hızına uygun süreçler kararlaştırılarak uygulamaya konulması gerekmektedir. İş sadece şekilden ibaret olmayıp özde, düşüncede, felsefede ve davranış biçiminde yer almaktadır. Bunun için toplumun gelişme bilincindeki davranış biçiminin çağın ihtiyaçlarına uygun dönüşümü hızla gerçekleştirilirken ve toplumu verimliliğe yöneltmek önem arz etmektedir.

Gelişmiş ülke toplumlarının gerisinde kalmamak ve Türk toplumunun

dinamiklerini ve pratik zekasını üretime dönüştürecek çözümler bulunmalıdır. Toplumun yeni çağa uygun dönüşümü gerçekleştirilmeli ve ekonomik aktiviteleri harekete geçirilerek rekabet gücü artırılmalı, istihdam edilemeyen ve nüfus artış hızına uygun istihdam imkanları oluşturulmalı, toplumun refahı, mutluluğu, huzuru ve güvenliğinin sürelikliğini sağlayacak yapılanmalar sağlanmalıdır. Tüm bunları başarabilmek için toplum dinamikleri topyekün harekete geçirilerek sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulmalıdır.

Bilim ve teknoloji, çağımızı önceki dönemlerden ayırt edici bir özellik olarak,

üretim süreci ile iç içe geçmeye başlamış, teknoloji ile onun kaynağını oluşturan bilim, doğrudan üretici bir güç konumuna gelmiştir. Üretim kabiliyeti bilim ve teknoloji üretebilme kabiliyeti olarak algılanılmaktadır. Ülkelerin bilim politikaları da bu değişime parelel olarak, bilim ve teknoloji politikaları haline gelmiş ve bu politikalar, ekonomiye ve toplumsal hayata ilişkin kavramlarla anılmaya başlamıştır.

Bilim ve teknoloji politikalarının önemini kavrayan ülkeler araştırma ve geliştirme

faaliyetlerini devlet politikası olarak ön plana çıkarmışlardır. Bilim ve teknoloji politikalarındaki bu anlayış farkı, araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin artmasına ve buna bağlı olarak geliştirilen yeni teknolojilerin sanayide uygulanmasına sebep olmuşlardır.

Bilim ve teknoloji sistemi ile üretim sistemi arasındaki etkileşimin önemini ve

yenilikteki sistemik ilişkiyi çok iyi kavradığı için, gelişmiş ülkeler başlıca teknolojik güç odakları olarak ortaya çıkmışlardır.

Bilim ve teknolojide üretim ve yenilik geliştirme kabiliyetinin kazanılması sadece

teknik bir mesele değildir. Bu yeteneği kazanabilmek, aynı zamanda sosyo ekonomik ve siyasi bir süreçtir. Bu süreçte farklı pek çok toplumsal ve siyasi aktör rol almaktadır.



Ekonomik büyümeyi besleyen yenilik potansiyelini tam anlamıyla harekete

geçirebilmek için, bilim ve teknoloji politikasının, ekonomi politikasının odak noktasında yer alması gerekmektedir. Yeniliğe dayalı rekabeti artıran ama aynı zamanda ortak araştırmayı kolaylaştıran rekabet politikaları, gerekli insan kaynağını geliştiren öğretim ve eğitim politikaları, bürokrasiyi ve kurumsal katılıkları azaltan düzenleyici politikaları, küçük firmalara sermaye akışını kolaylaştıran finansal ve mali politikaları, bilginin yayımını kolaylaştıran ve artıran iletişim politikaları ve teknolojinin uluslar arası bazda daha çok transferini sağlayan yabancı yatırım ve ticaret politikaları, bilim ve teknoloji politikalarının vazgeçilmez araçları olmaktadır.

Dünyadaki gelişmelere uygun bir bilim ve teknoloji politikası belirleyerek

toplumun tüm dinamiklerini harekete geçirerek öncelikle uluslar arası piyasalarda rekabet edebilir bir ekonomi oluşturulması hayati önem taşımaktadır.

Bu çalışma, dünyadaki gelişme eğilimleri, bilim ve teknoloji politikaları, ekonomik

durum, uluslar arası rekabet, istihdam imkanları, bilgi toplumu ve küreselleşme konularının yanında Türkiye’nin bilim ve teknolojiye nasıl sahip olabileceği hususunu felsefe ve düşünce boyutunda tartışılmasını amaçlamaktadır.

2. BİLİM VE TEKNOLOJİNİN TARİHİ GELİŞİMİ VE TANIMI

2.1. Tarihi Gelişim İlk çağlardan itibaren insanoğlu çevresini tanıyıp öğrenmeye başlamış ve

varlığını sürdürüp daha iyi yaşamanın yollarını araştırmış, çevresindeki yabancılara ve doğadaki yırtıcılara karşı kendisini koruyabilmek için kesici taş ve kendisine yardımcı olacak diğer eşyaları kullanmaya başlarken ateşi keşfetmiş ve bulunduğu ortamda doğal haliyle yaşamayı öğrenmiştir. İnsanın doğada doğa ile başbaşa kalma mecburiyeti, insanın doğa içinde hayatını sürdürerek nasıl yaşanabileceğini öğrenmesi, ona doğaya hükmetme noktasına gelmesi, doğada diğer yaşayanlara üstünlüğü olan aklın kullanılması her zaman bir üstünlük sağlamış, tecrübeleri ve birikimleri çağlar boyu sürmüş ve bu birikim yazının icadından sonra sözlü aktarımın yerine yazılı aktarıma kendisini bırakmıştır. Yazılı bilgi birikimi ve insanoğlunun hayattaki tecrübe ve denemeleri sonrasında öğrenilen, imal edilen ve geliştirilen dönemin yeni ürünleri ile doğaya yavaş yavaş hükmetme ve doğanın esasının öğrenilmesi noktasına ulaşmıştır.

Çağların getirdiği bu bilgi birikiminin katlanarak büyümesi sonucunda insanoğlu

birlikte yaşamaya, yerleşik hayata geçmeye başlaması bilginin insanlar arasında aktarımının kolaylaşmasına vesile olmuş ve insanlar organize olmaya devletler kurmaya ve bu devlet organizasyonu sonucundaki birikimle de eğitimin devlet eliyle yeni nesillere aktarılmaya başlamasına ve biriktirdiklerini deneysel araştırmalara aktarmayı sağlamıştır. İnsanoğlunun sürekli elde ettiği tecrübe ve deneysel birikimleri yeni ürünlerin ve doğaya karşı bir üst hakimiyet kademesine geçişi hazırlamıştır. İnsanoğlunun bu bilgi ve tecrübe birikimi süreklilik arz etmekte olup, gelecek nesillere de yeni ufuklar açmaya devam edecektir.

İnsanoğlunun dünyada çeşitli yörelerde yerleşik hayata geçip birlikte yaşaması

ve bulunduğu coğrafyanın kendisine sunduğu imkanlar farklı farklı olmuştur. Belli bölgelerdeki insanların tecrübe edinme kabiliyetleri veya mecburiyetleri diğer



bölgelerden daha farklı boyutlarda seyretmiştir. Yerleşik hayat süren bazı insan toplulukları daha fazla çoğalabilmiş bazıları daha az sayıda nüfus artışı sağlayabilmiştir. Bunda yaşanılan coğrafyanın önemi etkin bir şekilde insanlara yansımıştır. Bölgenin sunduğu doğal bitki türünden ve canlı hayvan türlerinin etkisi yanında iklimin insana sunduğu fırsatlara kadar birçok şeyin etkisi bulunmaktadır. Diğer taraftan insanların elde ettiği bilgi birikimi toplumdan topluma ve coğrafyadan coğrafyaya farklılıklar göstermiştir. M.Ö.VIII. ve IX. Yüzyıllarda Doğu alemi Batı aleminden çok daha fazla tecrübe ve bilgi birikimi elde ederek Batı alemine hocalık etmiştir. Fakat, Batı alemi çıraklık dönemini yüzyıllar içerisinde tamamlayıp metodolojik düşünceyi hayata uyarlaması ile daha fazla tecrübe ve bilgiye yönelik çabaları artırmaları sonrasında onları çıraklıktan hocalığa hocalarını ise çıraklar olarak yer değiştirmeye sebep olmuştur. Bu öğrenme ve bilgi yarışı süreci insanlık var oldukça sürecektir.

Bitkiler ve hayvanların evcilleştirilmesi, toplayıcılıkla geçinen toplum

davranışlarının imkanlarının çok üzerinde insanlara yeni imkanlar sağlamıştır. İnsanların bulduğunda ve avlandığında sağladığı gıda ihtiyacı birden stratejik olarak değişerek stok yapabilme, yani ihtiyacı olduğu her an gıda alma imkanına sahip olma fırsatı elde edilmiştir. Bu fırsat yaban hayvan ve bitkilerle geçinmeye hiç benzemeyen bir şekilde fazla yiyecek üretimine ve stok etmeye yol açarak toplumların nüfus yogunluğunun artmasına doğrudan doğruya etkili olmuş ve insanların topluluklar halinde yaşamalarının önünü açmıştır.1

Hayvanları evcilleştirmeyi başaran insanlar, hayvanlardan et, süt, gübre

sağlamada ve toprağı sürmede, saban çekmede, yük taşımada kullanmanın yanında gıda konusunda hayvansal protein kaynağı olarak yaban av hayvanlarının yerine kullanılmışlardır. Memeli büyük hayvanlar saban çekerek ve böylece daha önce ekine elverişli olmayan toprakları insanların işlemesine imkan sağlayarak, evcilleştirilmiş bitkilerin daha fazla ürün vermesinde etkili olmuşlar ve insanların ekonomik yapılarına çok büyük katkı sağlamışlardır.2

Yerleşik hayatın bir başka sonucu yiyecek fazlasının depolanmasına elverişli

olmasıdır. Böyle bir yapı insanların bir arada yaşamalarına imkan tanırken sosyalleşmelerine, kültür ve sanat oluşturup geliştirmelerine başlangış teşkil etmiştir.

Tüketilecek kalori miktarı ne kadar fazla ise bu o kadar fazla nüfus demektir.

Yerleşik hayata geçerek yiyeceklerini stok edebilme yeteneğini geliştiren toplumlar daha fazla beslenme ve üreme imkanına kavuşmuşlardır. Çağın beslenme teknolojilerini elde eden bu toplumlar medeniyet geliştirmede de öne geçmişlerdir.

Ekilebilen bir dönüm toprak, yaban hayvan ve bitkilerle geçinen insanlara göre 10

ya da 100 kat fazla çiftçiyi ve hayvan yetiştiricisini doyurabilir. Bu çıplak sayısal üstünlük yiyecek üreten kabilelerin yaban hayvan ve bitkilerle geçinen kabileler karşısında kazandığı ekonomik ve askeri üstünlüklerin bir göstergesidir.3

Eski çağlarda insanların bulabildikleri hammaddeler, taş, odun, kemik, deri, lif, kil,

kum, kireçtaşı, mineral gibi çok çeşitli doğal malzemelerdi. İnsanlar yavaş yavaş bu malzemeler içinde belli türde taşları, odunu, kemiği işleyip alet yapmayı öğrendi; belli türde kilden çömlek ve tuğla yapmayı; kum, kireçtaşı ve başka çamurlardan oluşan bir karışımdan cam yapmayı; bakır ve altın gibi mevcut yumuşak saf metalleri işlemeyi, 1 Dimond, Jared; Çev. Tüfek Mikrop ve Çelik, TÜBİTAK Yayınları, Ankara,2003, s.98 2age, s.9, 3age, s.95,



daha sonra maden yataklarından maden çıkarmayı, bu tecrübe birikimi akabinde de bronz ve demir gibi sert metalleri işlemeyi uzun bir süreç sonrasında öğrendi.

Yiyecek üretiminin dışarıdan gelen evcillerle birdenbire başlaması, birden ve

yoğun bir biçimde nüfus değişikliklerinin meydana gelmesi olgusunun tarih öncesi dönemde pek çok bölgede tekrarlandığı görülüyor. Nüfus degişikliği, avcıların yerini alan yiyecek üreticileri yalnız tarım bitkileriyle çifçilik hayvanlarını değil çömlekcilik sanatını da getirmişlerdir.4

Evcilleştirilmiş büyük memeli hayvanlar, 19. yy’da demir yolları ortaya çıkana

kadar tek taşıt aracı olarak insanların hayatında büyük bir devrim yarattılar. İnsanlık tarihinde ilk kez çok miktarda ağır şeyleri ve insanları karada kısa zamanda uzak yerlere taşıma imkanı verdiler.5

İnsan hayatının ve diğer dogada yaşayan canlıların insana sunduğu imkanlar

coğrafyadan coğrafyaya değişiklikler yapmış bazı bölgelerde coğrafya insanlara cömert davranırken bazı yerde diğer yerlerde olduğu kadar cömert davranmamıştır. Mesela MÖ. 4000 yıllarında karadenizin kuzeyindeki steplerde atların evcilleştirilmesiyle birlikte insanların bu hayvanlardan yararlanarak diğerlerine göre daha rahat bir hayat sürmelerinin yanında bu hayvanları savaşlarda da kullanmaları savaşların şeklini değiştirmiş ve bu atlar kullanıcılarına çok büyük üstünlükler sağlamıştır. Atlar at sahiplerine yaya olarak gidebileceklerinden çok daha uzak yerlere gitme, savaşlarda ise birden saldırıya geçme, karşı tarafa üstün bir savunma gücü ve onlar toparlanmadan önce kaçma imkanı vermiştir.6

Hammaddelerden barut ve benzinin elde edilişi deneme yanılma yöntemine iyi bir

örnek oluşturur. Doğada bulunan yanıcı ürünler, bir kamp ateşindeki reçineli kütüğün patladığı zamanki gibi ister istemez kendilerini ele verirler. MÖ 2000 yılına gelindiğinde Mezepotamyalılar asfaltlı kayaları ısıtarak tonlarca petrol elde ediyorlardı. Eski Yunanlılar petrol, zift, reçine, kükürt, sönmemiş kireç kullanarak hazırladıkları yangın çıkarma silahı olarak kullanmayı keşfetmişlerdi, mancılıkla, oklarla, yangın bombalarıyla, gemilerle hedefe ulaştırıyorlardı. Alkol ve koku üretmek için ortaçağ İslam simyacılarının geliştirdikleri damıtmacılıkta kazanılan uzmanlık petrolün ayrıştırılmasına da yaradı, hatta bazı petrol bileşiklerinin yanıcılık özelliğinin daha güçlü olduğu anlaşıldı. Müslümanların Haçlıları en sonunda yenilige uğratmalarında el bombalarıyla, roketlerle, torpillerle atılan bu yanıcılar çok önemli bir rol oynadılar. O sırada Çinliler, daha sonra barut adı verilecek olan ve içinde kükürt, odun kömürü ve güherçile bulunan bir karışımın özellikle çok patlayıcı olduğunu fark ettiler. MS 1100 dolaylarında kimyayla ilğili bir islam eserinde yedi değişik barut tarifi verilmektedir. MS 1280 yılına ait bir eserdeyse farklı amaçlara göre kullanılacak roket ve toplara göre kullanılacak 70 tarif verilmiştir. M.Ö. 1800 dolaylarında keşfedilen atlı arabalar Yakın Doğuda, Akdeniz Bölgesinde ve Çin’de giderek savaşları kökünden değiştirdi. Eyer ve üzengi bulunduktan sonra atlar sayesinde bunları kullanan ordular diğerlerine üstün geldi. Ancak, Birinci Dünya Savaşı’nda kamyonların ve tankların sahneye çıkmasıyla atlar savaş sırasında başlıca hızlı taşıt aracı olma özelliğini kaybetti.7

İnsanlık tarihi sürecinde bir yolculuğa çıkıldığında toplumların hayat tarzında ve

kültürel yapısı açısından büyük dönüşüme neden olan teknolojik buluşlar; kağıt,

4 Dimond, Jared; Tüfek Mikrop ve Çelik, Çev. Miyase Göktepe, ,TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2003, s.133, 5 age. s.100 6 age. s .84 7 age. ss.101-102,



matbaa, telgraf, buharlı makina ve bilgisayarın icadı olduğu kabul edilmektedir. Kağıt ve matbaanın icadı insanlığın elde etmiş olduğu bilgi birikiminin yayılmasına neden olurken buharlı makinenin icadı insanın maddeye hükmetmesinde bir dönüm noktası olmuş ve insanların üretim ve taşıma aracı olarak kullandığı canlılar yerine, bu gelişmeden sonra makineleri kullanır olmuştur. Telgraf, telefon, teleks ve internet gibi iletişim araçlarının belli aralıklarla insanoğlunun emrine girmesiyle zaman ve mekan kavramlarında önemli değişme olmaya başlamış ve uzaklık kavramındaki değişme bilgi akışını olağanüstü bir hızla artırmış; ticarette, sanayide ve yönetimde köklü değişiklikleri gündeme gelmiştir.

İlkel tarım, modern tarım, sanayi ve bilgi çağı şeklinde ifadesini bulan toplumsal

gelişimin seyrinde etkili olan sosyo-ekonomik anlayışlar ve güçlü toplum olabilme arayışları, bireysel gözlemler ve tesadüfi gelişmeler, bir buluş şeklinde sonuçlanmıştır. IX. yüzyıldan itibaren astronomi ile ilgili gözlemlerin önem kazanması ile birlikte, deney ve gözleme dayalı çalışmalar yeni bir boyut kazanmıştır. Gerçek anlamda bilim üretiminin, 13.yüzyıldan itibaren kurulmaya başlanan üniversiteler ve akademilerde gerçekleştirilmeye başlanması ile birlikte bilimsel ve teknolojik gelişmelere süreklilik kazandırılmıştır. Yapılan araştırmalarda teori ile uyumlu uygulamalar gerçekleştirilebildiği gibi, bunların bazen birbirleriyle örtüşmediği de görülmüştür. Araştırmalarda bilimsel yöntem uygulanması 16. yüzyıldan itibaren tanımlanmaya başlanmış ve 17. yüzyılda Bacon tarafından dört aşamalı olarak özetlenebilen ampirik gözlem sistemi formüle etmişlerdir. Buna göre: 1-bir problemin tanımı, 2-uygun verilerin toplanması, 3-bu verilerle ilgili bir hipotezin formüle edilmesi, 4-hipotezin ampirik testinin yapılmasıdır8.

İnsanlığın tecrübelerinin ve giderek bunu araştırma ve geliştirme ile daha sonra

programlı araştırmalarla bugüne getirdiği birikimi olan bilgilerin toplamı günümüzde bilim ve teknoloji politikalarının büyük organizasyonlarla ve daha çok devlet yönlendirmesiyle gelişmelerini sürdürmektedir. En büyük yaptırım ve yönlendirme gücüne sahip olan devletler ekonomik gelişmelerini bilim ve teknoloji politikaları yoluyla yürürlüğe koymaktadırlar. Etkin bir şekilde uygulanılan bilim ve teknoloji politikaları ülkelerin refahını, mutluluğunu ve güvenliğini diğerlerinin önüne taşımaktadır. Bilim ve teknoloji ülkelerin her alandaki gücünün en önemli göstergesi haline gelmiştir.

Sosyal, ekonomik, kültürel ve hatta siyasi boyutlarıyla günlük hayatın bir parçası

haline gelen bilim ve teknoloji yüksek bilgi tabanlı bir organizasyondan daha ziyade üniversiteler gibi eğitim öğretim kurumlarında devlet desteğinde üretilmekte, teknoloji ise üretimi gerçekleştiren ve kullanıcının hizmetine sunmak üzere üretim yapan sanayi kesimi tarafından kullanılmakta, kısmen veya tamamen ihtiyaç duyduğu teknolojileri kendi bünyesinde geliştirebilmektedir.

Teknolojinin üretilmesinde; eğitim sistemi, toplum anlayışı, sosyal yapı, sanayi

geleneği ve ileri teknoloji kullanma ve üretme alışkanlıkları yanında tüm bunların tecrübesi ile diğer birçok parametre etkin rol oynamaktadır. Tüm bunları başarı ile uygulayabilmek için, teknoloji üretimine uygun bir hukuki altyapı yanında bunu destekleyecek yönetim iradesinin de oluşması gerekmektedir.

8 Ayhan, Prof.Dr. Ahmet; Dünden Buğüne Tütkiye’de Bilim-Teknoloji ve Geleceğin Teknolojileri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul, 2002, s.7



2. 2. Bilim Bilim konusunda çeşitli tanımlar yapılmaktadır. Bunlardan bazıları: Bilim; bazı olgu veya olay kategorilerine ait iyi düzenlenmiş bilgiler bütünüdür

(Meydan Larousse). Bilim; nesnel dünyayı ve bu dünyada yer alan olgulara ilişkin tarafsız gözlem ve

sistematik deneye dayalı zihinsel etkinliklerin ortak adıdır (Ana Britannica). Bilim; belli bir yöntemle elde edilen bilgiler kümesidir. Bilim, gözlemlenebilir

olayları açıklamaya çalışır, gözlemlenemeyen olaylar ve konular ise bilim alanının dışındadır. Bilimin bir başka görevi ise, insana bir öngörüde bulunma imkanı vermesidir.

Bilim; bir bilgi birikimi olmaktan başka, bir düşünme şeklidir. Bilim, dünyayı

anlamak, olup bitenleri ve kendimizi kontrol altına almak, güvenli bir çizgi izlemek için belirlenen bir yoldur9.

Bilim; yeniliklerin önünü açar yenilik ise yeni çalışma alanlarını beraberinde

getirir. Hiçbir toplum bilime yatırım yapmadan ve kendi teknolojisini üretmeden çağın acımasız rekebet koşullarında ayakta kalamaz.

Bilim; insan aklının kapsayabileceği olgu, gerçek ve ilkelerin tümüdür. Refah

satın alma gücüdür. Refah insan emeğiyle oluşturulmakta ve refahın kaynağının özellikle beşeri olduğu kabul edilmektedir. Bilim, şayet bilimin nasıl yapılacağını bildiğimiz işlere uygulanırsa, bunun adına verimlilik denir şayet bilgi, yeni ve farklı işlere uygulanırsa bunun adına yenilikçilik denmektedir. Bu iki hedefe ulaşmak içinse sadece bilgi imkan sağlamaktadır.10

Ansiklopediler bilimi nesnel dünyaya ve bu dünyada var olan olgulara ilişkin

tarafsız gözlem ve sistematik deneye dayalı zihinsel etkinliklerin ortak adı olarak tanımlanmakta. Gerçekte bilim bir faaliyet olmayıp bir faaliyet olan araştırmanın ürünüdür. Bilim bir bilgi birikimi olurken geliştirme doğrudan mühendisliği ve teknolojiyi çağrıştırmakta ve problem çözme olarak algılanmaktadır. Araştırma ve geliştirme bir yeniliği, ilk defa yapılan bir şeyi, bir konunun ilk defa anlaşılmasını çağrıştırmakta, gözlem ve deneylere dayalı yasaları ve bu yasalara dayalı ileriye doğru öngörüleri ve tahminleri kapsamaktadır. Araştırma ve geliştirme faaliyeti sonunda bir ürünün geliştirilmesi veya yeni bir ürün olarak ortaya çıkmaktadır. Ancak, her zaman beklenen sonucu vermeyebilen araştırma ve geliştirme risk ve belirsizlikler taşıdığından büyük kaynaklar ve karar alabilmeyi gerektirmektedir.

Bilim; insanın içinde yaşadığı evreni ve doğayı gözlem, deney ve denemeler

yoluyla anlamak, açıklamak için geliştirdiği en başarılı çabadır. Bilim, insan uygarlığının doğayı denetleyebilme, toplumları yüceltme, sonuçları itibariyle de refaha ve mutluluğa kavuşturabilme amaçları doğrultusundaki en büyük ve güvenilir yol göstericidir. Bilim doğası gereği, özgür düşünce ve bunun ürettiği denenebilir hipotezlerle çalışır. Bilimsel

9 Sagan, Carl;, Tüfek Mikrop ve Çelik, Çeviri:Miyase Göktepe, TÜBİTAK Yayınları, İstnbul, Kasım 1999 ,s.20 10Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000, s.30



gerçekler ancak uzun yıllar boyunca birbirinden bağımsız yöntemlerle defalarca denenip serbestçe tartışıldıktan sonra uluslar arası bilim camiasında onay görebilir.

2.3. Teknoloji

Teknolojinin çeşitli şekillerde tanımları yapılmıştır. Bunların bazıları; Teknoloji; yararlı ürünler üretmeye ve yeni ürünler tasarlamaya yarayan bilgiler

bütünüdür.11

Teknoloji; belli bir teknik alanda, bilimsel ilkelere dayanan tutarlı bilgi ve

uygulamarın tümüdür (Büyük Rarousse). Teknoloji; bilimin pratik hayatın ihtiyaçlarını karşılanmasına ya da insanın

çevresini denetleme, şekillendirme ve değiştirme çabalarına yönelik uygulamalar bütünüdür.

Teknoloji; sanayinin çeşitli dallarında kullanılan, işleme usullerinin ve metodların

incelenmesidir. Teknoloji; en kısa ifade şekliyle üretim bilgisi12 olarak tanımlanabilir. Sürekli buluş

ve bulgular, elde edilen yeni bilgi ya da kuram hayata uygulanmaktadır. Artık bilinçli, amaca yönelik araştırmanın toplumsal sistemi yeniden üretip, geliştirmede en belirleyici ögesi haline geldiği görüşü genel bir kabül görmektedir.13

Teknoloji; bilginin ve bilgiye dayalı usüllerin herhangi bir işin yapılmasına

uygulanmasıdır. Bir işe uygulanan bilgi ve bilgiye dayalı usül o işin daha kısa zamanda yapılmasına imkan tanıyorsa burada bir teknolojik gelişmeden söz edilebilir.

Teknolojik gelişmenin tüm toplumsal yapıyı her yönüyle değiştirici özelliği

kapitalizmin gelişmesine vesile olmuştur. Kapitalizm, üretimde, ulaşımda, ticaret düzeninde, finansman ve yönetimde ve emek gücünü kontrol etmede sürekli değişim ile gelişip serpilmektedir. Buhar gücünün üretim aracı olarak ekonomiye uyarlanmasıyla başlayan ve Batı toplumlarının dönüşümünü kapitalizmin yaşanmasına hazırlayan teknolojik süreç enformasyon teknolojilerinin üretim araçlarına ve hayatın her safhasına girmesiyle bilgi toplumuna taşıması süreci teknolojik gelişmelerle sürmektedir. Bu değişim uygulanan teknolojilerde gelişme anlamına gelmektedir.

11 Ayhan, Prof.Dr. Ahmet; Dünden Buğüne Tütkiye’de Bilim-Teknoloji ve Geleceğin Teknolojileri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul, 2002, s.2 12 Yücel, İ. Hakkı; Bilim Teknoloji Politikaları, 21. Yüzyıl ve Türkiye Planlama Dergisi, DPT’nin Kuruluşunun 42. Yılı Özel Sayı, DPT Yayınları, Ankara, 2002, s, 139 13 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, ss. 98-99



3. OSMANLI İMPARATORLUĞU DÖNEMİ

3.1. Osmanlı’nın Kuruluş ve Gelişme Dönemi Coğrafyası

Osmanlı İmparatorluğu 14. yüzyılda kuruluşu sırasında Batı Anadolu’da Selçuklular döneminde küçük bir sınır beyliğiydi. Bu beylik Anadolu ve Balkanlar’daki eski Bizans topraklarını adım adım ele geçirerek genişlemiştir14.

Osmanlı İmparatorluğu, kuruluşu olan 1299’dan Vezir-i Azam Sokullu’nun ölümü

olan 1579’a kadar, topraklarını devamlı genişletmiştir. 1579’dan 1699’a kadar olan dönem ise duraklama dönemini teşkil eder. Osmanlı İmparatorluğu, kuruluşundan 400 yıl sonra, en geniş sınırlarına ulaşmış ve üç kıtaya yayılmış bulunan büyük toprakları kapsamış bulunuyordu.

İmparatorluğun sınırları, bugünkü Viyana’nın doğusu ile Zagreb şehri arasında

çizilen çizgi, kuzeyde Karpart dağlarının batı uçlarına ve güneyde de Adriyatik kıyılarına uzatılırsa, Osmanlı İmparatorluğu’nun 1699’dan önceki Avrupa sınırları yaklaşık olarak ortaya çıkmış olur. Bu sınırların kuzeydeki ucu, Karpat dağlarının kuzey eteklerinden geçerek ve Dinyeper nehrini izleyerek, Azak Denizi’nin kuzey kıyılarından ve Kafkas Dağları’nın kuzey eteklerini izledikten sonra Hazar Denizi kıyılarına ulaştırılırsa, Osmanlı’nın kuzey sınırları tespit edilmiş olur. Hazar Denizi’nin batı kıyılarının teşkil ettiği çizgi, Basra Körfezi’ne uzatılırsa Devletin doğu sınırları çizilmiş olur. Bu sınır ile Akdeniz’in doğu kıyıları arasında kalan topraklar, bugünkü Orta Doğu bölgesi ile, bütün Arabistan yarımadası, Mısır, Libya, Tunus ve Cezayirde Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları içinde bulunmaktaydı.15

3.2. Osmanlı’nın Gelişme Dönemi Osmanlı ekonomik düzeni toprak ve tarımsal üretime dayanan bir sistem olarak

Selçuklu iktisadi ve toplum düzeninden etkilenmiş ve devletin iktisadi ve toplumsal yapısını belirleyen kurumların büyük bölümü islam kurumlarının bir anlamda sentezi şeklinde oluşmuştur. Büyük Selçuklu Devleti Anadolu’da miri toprak rejimini uygulayarak tarım topraklarını devletin malı saymıştır. XIII. yüzyılda batı uçlarına kadar Anadoluya yerleşen Türkler, bu topraklarda devletin kiracısı veya yarıcısı sayılmışlardır. Osmanlı’da toprak mülkiyet yapısı devlete aittir. Osmanlı, Selçuklu toprak sistemini örnek almış ve kendi dönemlerinin ihtiyaçlarına uygun ilave ve değişiklikler yapmıştır. Osmanlı’da mülkiyet ilişkileri, topraklar devlete aittir. Sipahi tımarının varlığı miri toprak düzenini aksatmaz. Vakıflar, asker ve ülemanın malikhaneleri hem ayrıcalık gösteren bir mülkiyet rejimidir, hem de sürekli bir şekilde devletin denetimi altındadır. Denetimler toprakların daha iyi işletilmesi amacına yöneliktir. Ancak tımar sahibinin elinden tımarı gerekçesiz olarak alınmazdı, adaletin en iyi şekilde uygulandığı bir yönetim sistemi yürürlükteydi.16

14 İnalcık, Prof Dr. Halil; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600) Çev; Ruşen Sezer, Yapı Kredi Kültür Sanat YayıncılıkTicaret ve Sanayi A. Ş. İstanbul, 2004, s.9 15 Armaoğlu, Prof.Dr. Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Atatürk Kültür,Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2003,s.11-12 16 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara, 1973, s. 6-7



Osmanlı’nın kuruluş döneminde, devletin reaya ile kurduğu, kanunlarla

belirlenmiş ilişkiler, bu yayılmaya önemli katkı sağlamıştır. Çeşitli devlet adamları ve zamanın imparatorlarına aydınlatıcı bilgiler veren bilginlerin sözlerinden de anlaşılacağı gibi Devletin en önemli vergi kaynağı olan reayanın Devletçe kollanması ve en iyi şekilde kullanılması gerekmekteydi. Aslında, reayadan gücünün ötesinde vergi alınmasından reayanın zayıflaması ve buna bağımlı olarak Devletin zayıf düşeceği gerekçesiyle kaçınılmıştır. Bu dönemde Devlet, toprağı kendisine sağlayacağı tahmin olunan vergi gelirine göre birimlere ayırıyor, böylece dirlikler oluşuyordu. Devletin giriştiği savaşlarda belirli toprakların zaptedilmesinde yararlılık gösteren kişilere bir miktar toprak verilerek, bu kişiler tımar sahibi yapılıyorlar ve aynı zamanda belli bir miktar askerin geçimini devlet nezdinde üzerlerine almış oluyorlardı. Bu kesimde, yani tarımsal alanda askeri gücü sipahiler oluşturuyordu.17

Reayanın mülkiyeti Devlete ait toprağı kullanma hakkı vardı. Bu sürekli ve miras

yoluyla gecici bir haktı. Hak bu anlamda belirlenince doğal olarak reayanın Devlete toprak kirası konusunda borçlu olduğu da belirlenmiş oluyordu. Ancak reayanın ödediği vergilerin en önemlisi olan toprak kirasını Devlet reayayı kollama karşılığı gerekçesi ile alıyordu. Aslında bu vergi Devletin kendi adamı olan ve ona başka birşey borçlu olan sipahi tarafından alınıyor ve Devlet sipahilere ödenecek maaş meselesini de böylece halletmiş oluyordu.

Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yayılması dönemlerinde köy ve şehir

topluluklarının ekonomik yapısı gereklerine parelel bir şekilde ayrı ayrı yönetim şekilleri uygulanmıştır. Toplumsal ve ekonomik hayatta dengenin sağlanması ve de sağlanan dengenin yitirilmemesine özen gösterilmiştir. Dengeyi sağlamak için iktisadi ve sosyal hayatın hemen her noktasına devlet müdahale etmek zorundaydı. İmparatorluk hangi yörelerin ürünlerinin hangi bölge, ya da şehirde pazarlanacağına bile karar veriyordu.18 İmparatorluk, mükellefiyetler yoluyla iktisadi hayatın her alanına müdahale etmekteydi. Devletin verdiği yetkilerle kurulan ve çalışan tekeller ekonominin tüm kesimlerinde önemli rollere sahipti. Üretici zanaatkarlar kendi aralarında örgütlenmiş, ticaret örgüt aracılığı ile düzenlenmiş böylece devlet iktisadi hayatta kendi açısından optimal dengeyi sağlamak için her kesime el atmıştı. İmparatorluğun amacı, sosyal ve ekonomik düzenin sürekliliğini sağlamak için sürekli ve yeterli bir dağıtımın sağlanmasını yapmaktaydı.

Osmanlı Devletinin kuruluşu ve gelişmesi bilimsel boyutları yüksek bir toplum ve

kültürel bir yapı ile tarih sahnesine çıkmış ve devrinin üniversiteleri ve teknoloji üretim ve kullanımı açısından öncüleri olmuştur. İktisadi yapılanmadaki başarısı ve teknolojik birikimi, üretimi ve kullanma kabiliyetinin yüksek olması Osmanlı’lara İstanbul’un kapılarını açarak yeni bir dönemin başlangıcını sağlamıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun büyük surlarla çevrili İstanbul’u feth etmeleri devrin yeni buluşu olan o güne göre devasa toplarını, çağın yeni teknolojik gelişmesiyle üretebilmelerine ve iyi bir organizasyon yapabilme becerilerine bağlı olmuştur. İcat edilen bu yeni toplar surla çevrili şehrin etrafındaki kalelerle koruma dönemini tarihe gömerken Ortaçağın bitişini de ilan ediyordu.

17Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara, 1973, s. 45 18age, s.8



Osmanlı aydınlık dönemini yaşarkan Avrupa karanlık dönemini yaşıyordu.

Avrupalılar ortaçağda kendilerinin her türlü taassubu yaşadıkları çağ olduğu için bu dönemi karanlık çağ adıyla tanımlamışlardır. Oysa Osmanlı için refahın, mutluluğun ve güzelliklerin sürdüğü, hatta şehirlerde insanların evlerinin önündeki bahçelerde çiçek yetiştirdiği yani buğünkü anlamda peyzajın uygulandığı dönemdir. Bu dönemde Avrupalı’lar Osmanlı’ların yakaladığı kültür ve hayat standartının çok altında bir standart yakalayabilmişlerdir.

Osmanlı’ların kısa sürede sağladığı teknolojik başarıyı göstermesi açısından,

1422 Kostantin’iye kuşatmasında büyük toplar, 1444’teki Varna savaşında da tüfek kullanmışlardır. 1442’de Osmanlı’lar, Gelibolu’da 60 kadırga, Tuna’da ise 80-100 kadar hafif tekneli nehir filosu bunduruyorlardı19. Padişah II. Beyazıd döneminde Oamanlı’lar çağın çok ilerisinde üretimde standartlar hazırlayıp uygulayan kalite ve standart anlayışına sahiplerdi.

Kudüs’ten sonra İstanbul’un da Türkler’in eline geçmesi Avrupalı’ların Asya’ya

karadan ulaşma umudunu kesmelerine neden olmuş ve Avrupalı’ların denizden dolaşıp Asya’ya ulaşma çareleri ararken, Amerika kıtasını bulmuşlardır. Amerika’nın bulunuşu dünya düzenini çok değiştirmiş, Avrasya’nın merkez bölgesi olan Orta Doğu’dan ekonomik canlılık zamanla kuzey Atlantik bölgesine geçmiştir.20

Türkler’in ipek ve baharat yollarının denetimini ellerine geçirmeleri, onları bu

stratejik noktalardan söküp atmak için tertiplenen haçlı seferlerinin başarısızlığı, sonuçta hiç hesapta olmayan Amerika’nın bulunmasına yol açmış bu da dünya tarihini yeni bir safhaya sokmuştu. Hiristiyanlığın duragan skolastik düşüncesi yerini bir ilerleme fikrine bırakmış, coğrafi ilerleme, ekonomik ve teknolojik ilerleme ile birlikte yürür hale gelmişti.21

3.3. Osmanlı’da Eğitim Sistemi Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk medrese Sultan Orhan tarafından İznik’te

kurulmuştur. Bu medresenin ilk müderrisi de Davud-ı Kayseri olmuştur.22 İznik’teki medrese ile kurulmaya başlayan Osmanlı medreseleri zaman içinde uzmanlaşmış ve farklılaşarak kademelenmiştir. Çelebi Sultan Mehmed’in Bursa’da kurduğu Sultaniye Medresesi böyle yeni bir kademe oluşturuyordu. Yıldırım Beyazıd’ın 14. yüzyılın sonuna doğru Bursa’da kurduğu Darüşşifa Osmanlıların ilk hastahanesi ve tıp medresesi ünvanını alıyordu. II. Murat Edirne’de Saatli Medreseyi ve Darülhadis’i kurarak yeni bir üst kademe oluşturmuştur.23

Fatih Sultan Mehmet döneminde medreseler daha sistemli bir hale getirilmiştir.

Fatih’in bilime gösterdiği ilgi pozitif bilimlerin gelişmesinde bazı adımların atılmasının yolunu açmıştı. Fatih İstanbul’u döneminin bilim ve kültür merkezi haline getirmeyi istiyordu. Bu çerçevede, Fatih dönemin ünlü bilginlerini İstanbul’da toplayarak İstanbul’u 19 İnalcık, Prof. Dr. Halil; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev. Ruşen Sezer, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ. İstanbul, 1995, s.28 20age, s.137 21 Refiğ, Halit; Doğu Batı ve Türkiye 10 Yılda Nereden Başladık? Nereye Geldik?, Çağlayan Matbaacılık , İstanbul, Mayıs 2002, s.48 22 Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorluğu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.14 23age, ss.14-15



bir bilim merkezi haline getirmeye çalışmıştır. Fatih’in kendisi de bilimle yakından ilgilenerek ve bu hocalardan dersler alarak, bir bilim adamı yaşantısı sürmüştür. Ayrıca dönemin bilginlerinden Ali Kuşçu’yu İstanbul’a getirtmiş ve Fatih, bilginleri İstanbul’a toplamaya çalışırken bilim altyapısını da ihmal etmeyerek Osmanlı’nın en büyük medrese kompleksi olan Fatih Medresesini kurmuştur. Bilimin gelişmesi ve yayılması için Fatih, kütüphanelere özel bir önem vermiş ve kurdurduğu onbir kütüphaneye de kendisinin çok zengin özel kütüphanesinden kitap göndertmiştir.24

Fatih, medreselerin eğitim programlarını da yeniden düzenletmiştir. Fatih

Külliyesinin Ali Kuşçu ve Molla Hüsrev tarafından hazırlanmış bir kanunu vardır. Bu kanunda Fatih’in kendi ilgisi doğrultusunda aritmetik, geometri, astronomi gibi akli ilimlere daha çok yer verilmiştir. Medreselerde hoca atamalarında boş bulunan hocalığa birden fazla aday olduğunda adaylar arasında sözlü bir imtihan yapılır, ayrıca bir risale yazdırılarak karar verilirdi. Bu, medrese içinde kuralları belli, bir bilimsel otorite yapılanmasını göstermektedir. 25

Nevarki, Osmanlı Batı’daki gelişmeleri yakından takip etmediği için 1450 yılında

geliştirilen ve bilginin hızla yayılmasına imkan hazırlayan matbaa ancak 1726’da İbrahim Müteferrika ile Paris elçisi 28 Sait Çelebi’nin din dışı yayınlar yapmak için İstanbul’da matbaayı kurmuşlardır.26 Bu gecikme Osmanlı toplumunda Batı toplumlarına göre önemli bir bilgi açığı oluşturmasına neden olmuştur.

18. yüzyılda İstanbul’da önemli kütüphanelerin kurulduğu görülmektedir.

Vakfiyesi 1678’de kaleme alınan Köprülü Kütüphanesi Köprülü Mehmet Paşa adına oğlu tarafından kurulmuştur. Lale devrinde III. Ahmet Topkapı Sarayında kendi adıyla bir kütüphane kurdurmuştur. 1741’de Defterdar Atıf Efendi Kütüphanesi, 1762’de Sadrazam Koca Ragıp Paşa kütüphanesi, 1780’de I. Abdülhamid kütüphanesi kurulmuştur.27

Osmanlıların teknolojiden yararlanabilmelerine, büyük organizasyonları

yönlendirip çok büyük bir alanda uzun süren bir imparatorluk kurabilmelerine, bunun kültürünü yeniden üretebilmelerine karşın bilimsel alana yaptıkları yeni katkılar sınırlı olmuştur.

Osmanlı İmparatorluğu’nda önce yüksek eğitimin daha sonra da orta öğretimin

kurumsallaşması dolayısıyla temel bilim konusunda Batı’dan yapılan aktarmalar ve yazılan kitaplarda başlangıçta yüksek öğretim kurumları düzeyinde olmuştur. Daha sonra da orta öğretim kurumları düzeyinde olmuştur.28

Fatih döneminde fen ve doğa bilimlerine verilmiştir. Daha sonra III. Murat

döneminde Türk, Arap ve yahudi, devrin en yetkili astronomları İstanbul’a çağrılarak bir Rasathane-i Hümayun inşa edilmiş ancak çıkan kargaşalar nedeniyle 1580 yılında rasathane topa tutularak yıkılmıştır29. Eğitimde başlayan fen ve doğa bilimlerinden uzaklaşma, Osmanlı medrese eğitiminde bilimden uzaklaşmaya ve giderek çağın 24 Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorluğu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.15 25age, ss.16-18 26age, s.31 27age, s. 31 28age, s.151 29İnalcık, Prof.Dr., Halil; Tarih ve Akademi,Türkiye Bilimler Akademisi Yayını, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s.8



teknolojik gelişmelerine katkıda bulunmayı azaltmaya daha sonra da bilimden kopmaya sebep olmuştur.

Bilim teknolojide Batı’dan geri kaldığını fark eden Osmanlı, hergün biraz daha

artan bilgi açığını kapatmak için Batı eğitim benzeri okulları örnek alarak 1731 yılında Hendesehane, 1773 yılında Mühendishane-i Bahri-i Humayun kuruldu. Fen eğitimini labaratuvarlarda yapan Batı’ya Osmanlı teknolojik yeniliklerde yetişemiyordu.

III. Selim tahta çıkar çıkmaz Eyüp’te Mühendishane-i Sultani adıyla bir okul

kurdurmuş ve bu okula eski okulların yetiştirdiği kabiliyetli çocukları toplamıştır. 1795 yılında Mühendishane-i Berri-i Humayin kurulmuş ve bu okul zengin bir kütüphane ve ders araçlarıylada donatılmıştır.30

Eğitim sistemi ve akademik otorite Mühendihane-i Berr-i Hümayun da yabancı dil

olarak Fransızca ve Arapça öğretiliyordu. Öteki dersler resim, matamatik, geometri, trigonemetri, türev, entegral, mekanik, arazi ölçümü, coğrafya, harp tarihi, topçuluk, lagamcılık, istihkamcılık konularında toplanmıştı. Eğitim tekniğinde öğrencilerin sıralarda oturması, kara tahta kullanması, sınıfta öğrencilerin tatbikatla iyice pekiştirilmesi gibi yenilikler yer almıştır.31

İçeriği ve tekniği yeni olan bu eğitim, öğrenciler dört sınıfa doğru yükseliyordu.

Öğrenciler dördüncü sınıftan başlıyor birinci sınıfa doğru yükseliyordu. Öğrencilerin yeni bir sınıfa yükselmesi için bir imtihanı vermesi yeterli değildi. Üst sınıftan birinin ayrılması ve bu sınıfta yer açılması gerekiyordu. Eğitim sürecinin sadece imtihanla değil, üst kademelerin boşalmasıyla belirlenmesinde Enderun mektebi geleneginin etkisi olduğu söylenebilir. Eğitimin, devlet görevleriyle sınırlı olması nedeniyle küçük bir elit gruba yönelmiş olması sonucunuda beraberinde getirmektedir.32

II. Mahmut 1830 yılında Enderun’dan ve tıbbiye öğrencilerinden 150 kişinin

Avrupa’ya gönderilmesini emretmiştir. Ancak, gönderilenlerin çoğu Mühendishane ve Harbiye mezunlarından olmuştur. 1834-38 arasında Harbiye’den gönderilenlerin sayısı 26’ya ulaşabilmiştir. 1834’te Mühendishane-i Berri-i Hümayun’dan 2 subay ile 10 öğrenci İngiltere’ye gönderilmiştir.33

II. Mahmut 1824 yılında bir ferman çıkararak sıbyan mekteplerine Müslüman

çocuklarına devam zorunluluğu getirmek istemiştir. Kadınların ortaöğretimden yararlanmasını sağlayan ilk girişim, 1858 yılında İstanbul’da ortaokul niteliği taşıyan bir kız rüştiyesinin açılmasıdır.

Bu başlangıçta sadece istanbul için getirilmiş bir zorunluluktu. Ama bu ferman

hayata geçirilememiştir. Osmanlı, 1838’de sıbyan okulları sonrasında eğitim yapacak rüşdiye okulları açılmasını kararlaştırmıştı. Padişah çocukların rüştlerini kanıtlayıncaya değin süreceğini dikkate alarak bu okullara rüşdiye adını vermişti. 1839’da kurulan

30Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.30 31age, s.45 32age, s.45 33age, s.61



Mekatib-i Rüşdiye Nezareti’ne İmamzade Esat Efendi atanmıştır. Buna karşın 1847’ye değin bu tür okulların sayısı ikinin üstüne çıkarılamamıştır. 34

1847’de yapılan çalışmaya göre İstanbul’da bulunan 18 rüşdiyenin dört sınıfında

1859 öğrenci okuyordu. 10 kız rüşdiyesinde ise toplam 294 öğrenci bulunuyordu. Bu yıllarda İstanbul’un nüfusunun 540 bin düzeyinde olduğu, bu nüfusun 200 binin müslüman olduğu düşünülürse rüşdiye eğitiminin çok küçük bir kesime ulaşabildiği açık hale gelmektedir.35

18. yüzyılın sonunda Osmanlı toplumu, batı bilimsel gelişmelerini bilen kişilerin

ilgisine bırakmıyor, mühendishaneleri kurarak kurumsallaştırmış oluyordu. Bu kurumların hocalarının sistemin yetiştirdiği kişiler arasından gelmesinde olduğu gibi, bu kurumların eğitim sistemi ve içindeki akademik otorite yapısı da Osmanlı geleneksel eğitim yapısının izlerini taşıyordu.36

Osmanlı’da eğitim kurumlarını bir araya getirme çabası, 1847’de kurulan Mekteb-

i Umumiye Nezareti’nden beri vardır. Bu Nezaret 1857’de Marif-i Umumiye Nezareti haline gelmiştir. Osmanlı’da eğitim alanında ilk bakanlık Marif-i Umumiye Nezareti adıyla 17 Mart 1857 tarihinde kurulmuştur.37 1869’da Saffet Paşa’nın Maarif Nazırlığı döneminde düzenlenen Maarif Nizamnamesi‘yle eğitimi uzun yıllar yönlendirecek bir sistem oluşmuştur.

Bu nizamnameye göre, kızlar için 6-10, erkekler için 7-11 yaşları arasında sıbyan

mekteplerine devam zorunluydu. Köylerde ve mahallelerde sıbyan mektepleri, 1000 evden büyük kasabalarda idadi mektepleri, vilayet merkezlerinde sultaniler açılacaktı. Bu sistem için İstanbul’da bir Darülmuallim (Erkek Öğretmen Okulu), bir Darülmullimat (Kız Öğretmen Okulu) ile bir Darülfünun bulunması kararlaştırıldı. Gerekli ve uygun olan yerlerde kız rüşdiyeleri kurulma kararı verilmişti. İlk kez genel eğitim tahsisatı olarak halktan küçük bir katkı payı alınmasına karar veriliyordu. Eğitim sistemini merkezde Meclis-i Kebiri Maarif, vilayetlerde ise Maarif Meclisleri yönlendirecekti. Meclisi Kebiri Maarif’in bir ilmi, bir de idari kısmı bulunacaktı. İlmi kısmı okulların kitaplarının hazırlatılması, bitirme imtihanlarının düzenlenmesi gibi bilimsel denetimle ilgilenirken, idari kısmı okulların personel işleri, disiplin vb. yönleriyle ilğilenecekti. Bu Nizamnamede tüm bir eğitim sistemi düzenlenmiş olmasına karşılık sanat okullarına yer verilmemiş olması ilği çekicidir.38

Eğitimde yenileşme hareketlerinin başlangıç dönemi 1776-1839 yılları arasını

kapsamaktadır. Bu dönemde eğitimin temel özekllikleri şunlardır; eğitimde yenileşmeye askeri okullar açarak başlanmıştır. İlköğretim zorunluluğu bu dönemde getirilmiştir. 1830’larda Avrupaya öğrenci gönderilmiştir.39

34Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, ss.62-63 35age, ss.64-65 36age, s.45 37 2002 Başında Milli Eğitim, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu Başkanlığı, 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, Aralık 2001, s. 3 38age, ss.67-68 39 2002 Başında Milli Eğitim,Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu başkanlığı, 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, Aralık 2001, s.4



Maarif Nazırı Ahmet Zühtü Paşa’nın hazırladığı 1894 tarihli raporda, Osmanlı

topraklarında yabancılara ait 413 azınlık ve gayri müslümlere ait 4.547 özel okul bulunduğu, bunlardan 498’in ruhsatlı, 4.049’unun ise ruhsatsız olduğu belirtilmiştir. Zühtü Paşa’nın padişaha sunduğu aynı rapordan 398 Amerikan okulundan 341’i ruhsatsız olduğu anlaşılmaktadır.40

1900’de Osmanlı’da 29.130 sıbyan okulu ya da iptidailerde 899.932 kız-erkek

öğrenci bulunuyordu. 1905-1906 ders yılında imparatorlukta usul-u cedid’e göre eğitim yapan 9.347 resmi ve özel iptidai okulu vardı. 1906-7 öğretim yılında İmparatorlukta 25’i askeri olan özel ve resmi toplam 619 rüşdiyede 40 bin civarında öğrenci bulunuyordu. İdadilerin yaygınlaşmasında 1884’te idadiler için konulan özel vergi etkili olmuştur. Okul sistemindeki yaygınlaşmaya parelel olarak bunların öğretmen ihtiyacını karşılayacak öğretmen okullarının sayısının da artmasını gerektirmiştir. 1908’de Darülmuallim’lerin sayısı 31’e çıkmıştır. Bu dönemde ilk ve orta öğretimin yaygınlaşmasının yanı sıra bir başka gelişme 1889’da ilk kez özürlüler okulu açılmıştır.41

On altıncı ve on yedinci yüzyıllara kadar Osmanlı İmparatorluğu ile batısındaki

Avrupa krallıkları aşağı yukarı aynı uygarlık düzeyinde idiler. Her iki dünyada da okullarda okutulan bilimin temel öğeleri eski çağlardan İslam alemi yoluyla geçmiş olan Euklides geometrisi, Aristoteles fiziği, Ptolemaus astronomisi Galilos, İbni Sina tıbbı idi. Teknolojinin düzeyi orduların çarpışmasında ya da her iki alemdeki büyük yapıtlarda görüldüğü gibi hemen hemen aynı idi. Ancak bilimsel devrim batıdaki ülkelere yeni bilgi üretme yolunu öğretince bu durum, gittikçe artan bir hızla Batı ülkeleri lehine değişmeye başlamıştır42.

Batı’da başlayan bilimsel devrim önceden belirlenmiş bir hedefe yönelik değil

sadece yeni bilgilere yol açacak şekilde gelişiyor, her yeni bilgi yeni sorular ortaya çıkarıyor, bu yeni sorulara cevap aranması da aynı araştırma metodları uygulanarak yeni bilgiler doğuruyordu. Bu ise o güne kadar görülmemiş bir süreç yaşanmasına neden oluyor ve yeni bilgiler belirli bir birikime ulaşınca toplum hayatını yeni bir aşamaya götürüyor ve yeni bir çağa girilmesine neden oluyordu.

Özellikle 18. ve 19 yüzyıllarda Osmanlı’da eğitim hem sayı olarak hem de kalite

olarak toplumun Batı ile yarışmasını hazırlayacak bir yapıya kavuşturulamamıştır. Ayrıca okullaşma oranı çok düşük kalmıştır. Bunun sonucunda bilimsel boyutta da bir varlık gösterilememiştir.

3.4. Osmanlı’da Ekonomik Gelişme Osmanlı İmparatorluğu’nda ekonomik faaliyet ve mekanizmalar geniş ölçüde

devletin kontrolünde cereyan etmekteydi. Yaygın bir iktisadi faaliyet olan tarım, devlete ait toprakların işletilmesi esasına dayanıyordu. Ekonomik açıdan toprakları rasyonel bir şekilde işleterek hububat üretimine ara verilmeksizin sürdürülmesini amaçlayan tımar sistemi Osmanlı ziraat ekonomisinin temelini teşkil etmekteydi.

40Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, ss.122-123 41age, ss.75-76 42 İnönü, Erdal, Eşme, İsa; Bilimsel Devrimin Lise Öğrenimindeki Yeri Üzerine İki Öneri, Cumhuriyet Bilim Teknik, 9 Nisan 2005



Sanayi üretimi de devlet kontrolündeki loncalar içinde yürütülüyordu. Kapalı bir

iktisat sistemi olan loncalar üyelerine çalışma zevki, meslek disiplini, dürüstlük kanaatkarlık gibi sağlam ahlak kurallarını aşılıyor, ekonomik ve sosyal güvence sağlıyor, mesleğin saygınlığını koruyor, standartları ayakta tutuyor ve haksız rekabeti önlüyordu. Hükümet ekonomik yapı içinde etkin bir şekilde yer alıyordu. Ancak, hükümetin müdahalesi loncaların iç işlerine kadar gitmiyor, loncaya bağlı imalat birimlerinin ürettikleri malların kalite, miktar ve fiyatlarında oluyordu. Üretimde kullanılan hammaddelerin işyerlerine getirilmesi ve satılması hükümet ve lonca idarelerinin kontrolü altında cereyan ederdi. Böylece lonca sistemi, hammaddelerin arz ve talebini tanzim eden bir mekanizma olarak işliyordu. O dönemde pamuk, ipek, kereste ve demir gibi maddeler üretim güçlükleri ve üretimdeki yetersizlikler dolayısıyla piyasaya her zaman yeterli miktarda talebi karşılayacak ölçüde sevk edilemiyordu. Bu bakımdan hammaddelerin loncaya mensup ustaların eline normal fiyatlar üzerinden ve onlardan hiçbirisini işşiz bırakmayacak şekilde dağıtılması büyük önem arz ederdi. Bazı maddelere sık sık konan ihracat yasağı veya bu maddelerin stokçular tarafından satın alınmasını önleyen tedbirler sistemin çalışmasına yönelik işlemlerdi.

Üretilen malların pazarlamasını yapan esnafta aynı şekilde loncalar halinde

örgütlenmişlerdi. Hükümet ve lonca temsilcileri tarafından üretilen malların fiyatları tespit edilirdi. Bu suretle lonca her iş kolunda arz ve talep arasında bir denge sağlıyordu43.

Osmanlı İmparatorluğu’nda 16. yüzyıldan itibaren bilim teknolojik ve toplumsal

gelişmeler dünyadaki gelişmeleri bir süre sonra izleyemez ve bu değişimi gözardı eder duruma düşmesiyle gerileme dönemi de başlamıştır.

Osmanlı İmparatorluğu Batı’daki hızlı gelişmeleri fark ettikten sonra çeşitli

tedbirlerle bu açığı kapatmaya çalışmıştır. Bu çerçevede telgraf Osmanlı’ya sivil kesim elinde giren ilk önemli teknolojidir. 1860’ta Türk muhabere memurlarını yetiştirmek için Telgraf Mulazım Mektebi açılmış, daha sonra bu mektep kapanmış ve yerine 1880’de Darüşşafaka’ya elektrik dersi konulmuş ve 1882’de Telgraf Fen Mektebi haline dönüştürülmüştür. Bu nedenle Daruşşafaka içinde matamatik ve fizik güçlenmiştir.44

Haberleşme alanında teknolojinin girişi, bu kesimin yönetimin gücünü yeniden

üretmesindeki kritik önemi dolayısıyla, tamamen devletin denetiminde ve hızlı olmuştur. Osmanlı Posta Nezareti 1840 yılında kurulmuştur. Bu örgütlenme düzeyinde bir yeniliğin girişidir. Bu alanda telgrafın ülkeye girişi hızlı olmuştur. Morse’un telgrafı buluşundan iki yıl sonra 1839’da Osmanlı sarayında ilk telgraf deneyi yapılmıştır. Kırım Savaşı sırasında da İstanbul’u Avrupa ile bağlayacak telgraf hattının ihalesi yapılmış ve 1855’te ilk tegraf İstanbul’dan Edirne’ye çekilmiştir. 10 yıl içinde de telgraf ağı İmparatorluğu kapsar hale gelmiştir. 1856’da Mustafa efendi Osmanlı alfabesini Mors işaretleriyle yazılır hale getirilmiştir. 1860’ta makinist Besim Efendi, telgraf makinesi inşa etmiş, bunun üzerine bu makineler bir atelyede, daha sonra kurulan bir fabrikada üretilmeye başlamıştır. İmparatorluğun merkezileşmesini kuvvetlendiren bu teknolojinin girişi devlet eliyle hızlı olurken, telefonun girişi ise aynı hızda olmamıştır.

43 Önsoy, Prf. Dr. Rıfat; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikaları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti, Ankara, 1988, s.34 44 Tekeli, İlhan-İlkin,Selim; Osmanlı İmparatorluğu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, s.66



İlk telefon haberleşmesi dünyada 1876 yılında gerçekleştirilirken Osmanlı’da

telefon imtiyaz başvurusu 1879’da yapılmıştır. Bu başvuru kabul görmezken Posta ve Telgraf Nezareti ilk telefon hattını 1881 yılında gerçekleştirmiştir. Bu erken gelen teknoloji devletin haberleşmeyi denetleyemeyecegi korkusundan II. Abdülhamid döneminde yasaklanmış ve telgrafta olduğu gibi hızla yaygınlaşamamıştır. Ancak 1912’de İstanbul ve çevresi için bir imtiyaz verilmiştir. Telsiz telgrafın girişi ise 1905’te Rodos-Derne istasyonları arasında haberleşmenin yapılmasıyla başlamıştır.45

Buhar makineleri ile ilk eğitim kuruluşu Mekteb-i Bahriye kurulmuştur. 19. yüzyılın

ikinci yarısında tersanede buharlı gemiler ve buhar makineleri yapılmaya başlamıştır. 1869’da Mektep’i Bahriye’den mühendis olarak mezun olan Ahmet Besim Paşa ilk buhar makinesi tasarımcısı olmuştur. 19. yüzyılın sonuna doğru İzmir’de Rankin ve İssigonis firmaları Ege’de kurulan fabrikalarında buhar makineleri üretmişlerdir.46

1834 yılında Osmanlı’da ilk posta yolu yapılmıştır. Mühendishane-i Berri-i

Hümayun’un proğramında yol dersi 1847’de okutulmaya başlamıştır. Şoşe olarak adlandırılan yeni teknoloji ile ilk yollar 1850’de yapılmaya başlayan Bursa-Gemlik, Bursa-Mudanya, Trabzon-Erzurum arasındadır. Avrupa kapitalizmin 1850’lerden itibaren Avrupa dışına sermaye ihracına başlamasından sonra Osmanlı İmparatorluğun’da da 1856-66 arasında ilk demiryoları yapılmıştır. 1870’lerde Osmanlı İmparatorluğu’nun devlet eliyle demiryolu yapımına başlamasıyla Haydarpaşa-İzmit, Mudanya-Bursa, Kasaba-Alaşehir demiryolları devlet eliyle yapılmıştır. Demiryolu teknolojisine Osmanlıların tam anlamıyla hakim olması, 1900’de Abdülhamid’in Hicaz Demiryolları yapımına önem vermesiyle olmuştur. Maissner Paşa’nın başına getirildiği proje uygulanarak on yılda 1500 km’lik demiryolu büyük ölçüde Osmanlı teknik gücü tarafından meydana getirilmiştir. İşletmede Türk mühendis tarafından gerçekleştirilmiştir.47

Osmanlı’ların 1838 yılında İngiliz’lerle yaptıgı ticaret anlaşması Kapitilasyonların

geçerliliğini teyit ederken, öte yandan tekkeleri kaldırıyor, ingiliz tüccarlara Osmanlı tüccarlarının sahip olduğu ticaret haklarını getiriyor, üstelik gümrük vergileri bakımından onları daha avantajlı kılıyordu. Bu anlaşma daha sonra diğer ülkelere de uygulanmış ve Osmanlı ekonomisi dışa açık hale getirilmiştir. İlk olarak yabancılara toprak sahibi olma hakkının verilmesi yanında 1869 medeni Kanun’la maden işletme hakkı tanınması, yabancı sermayenin çalışma imkanlarını genişleten yasal çerçevelerdi. 1850’den başlayarak sermaye ihraç eden Avrupa kapitalizminin 1870’lerin ikinci yarısında Osmanlı yönetiminin borçlarını ödeyememesi üzerine çıkan bunalım sonucunda 1881’de Duyun-u Umumiye’nin kurulmasını sağlaması dış denetim açısından yeni bir aşamayı oluşturuyordu. Yabancı sermaye Duyun-u umumiye vasıtasıyle borçlarını doğrudan almaya başlıyordu. Bu yeni gelişme Osmanlı toprakları üzerinde Batılı’lar tarafından etkin bir denetimin kurulduğu bir dönemin başlangıcı olarak düşünülebilir. Batı sermayesinin Osmanlı ekonomisi üzerindeki denetimi daha çok dış ticaret, finansman gibi dolaylı yollarla olmuştur.48

45Tekeli, İlhan-İlkin,Selim; Osmanlı İmparatorluğu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999, ss.143-45 46age, s.144 47age, s.146 48age, s.56



1580’lerden başlayarak Doğu Akdeniz pazarını kaplayan ucuz Amerikan ve

Avrupa gümüş ve gümüş paraları, Osmanlı ekonomisini ve onunla birlikte devlet ve toplumun geleneksel temellerini sarsan bir fiyat devrimine yol açmıştır. 17.Yüzyıldan itibaren Osmanlılar Avrupa karşısında savaş teknolojisinde olduğu gibi ekonomik olarakta Avrupa’ya bağımlı bir duruma gelmişlerdir49.

19.Yüzyıl, Osmanlı devlet adamlarında güçlü devletin ilk şartının sağlam bir

ekonomi olduğu bilincinin yavaş yavaş teşekkül etmeye başladığı bir dönem olmuştur.50

Bilim ve teknoloji birikimini hayatının her alanında kullanan ve geliştiren milletler

tarih boyunca hep önde olabilmişlerdir. Çağının teknolojisini üretip kullanmayı sürdürebilen toplumlar refahlarını yaygınlaştırıp, mutlu ve güvenli bir gelecek sağlayarak egemenliklerini daha risksiz ve daha rahat bir atmosferde sürdürmüşlerdir.

3.5. Osmanlı’da Yenileşme Çabaları 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu ve Avrupa arasında bilim ve teknik

yönünden oluşan fark gittikçe derinleşmiştir. Bu farklılık 17. yüzyılda kendisini hissettirmişse de, 18. yüzyıldan itibaren devlet tarafından da kabul edilerek bazı yenilik hareketleri için adımlar atılmaya başlanmıştır. Ancak, bu konuda çok geç kalındığı ileriki yıllarda daha iyi anlaşılmıştır51.

Nevşehirli Damat İbrahim Paşa Lale Devri döneminde, matbaayı getirerek

toplumda çağdaşlatırma, ticari oligarşisini vergilendirip maliyeyi güçlendirme, pamuklu ve ipekli dokuma tezgahları, çini fabrikaları kurup sanayileşme ve sarrafların para oyunlarını engelleme girişimini başlatmıştı. Ancak bu dönem İbrahim Paşanın öldürülmesi ile son bulmuştur. Çıkar çevrelerinin isyanının temel nedeni; ithalatı ve tüçcar gelirlerini vergilendirmek, sarrafların oyunlarını engellemek istemesi, ithalatı ikame edecek sanayileri kurarak onların gelir kaynaklarını kurutacak olmasıydı.

Osmanlı’da başlayan yenileşme çabaları, Lale devrinden II’nci Mahmut dönemine

kadar geçen süre serbest kültür değişmeleri olarak ele alınabilir. II’nci Mahmut döneminden sonra cumhuriyete kadar sürüp giden merhaleyi mecburi kültür değişmeleri çerçevesinde değerlendirmek gerekmektedir.

Osmanlı’da diğer bir yenilik 18. yüzyılda III. Selim yeniçeri teşkilatını çağdaş

düzenli bir orduya dönüştürmek, Osmanlı’nın kendi silahını üretmesi ve donanımını sağlamak için sanayileşmek, askeri eğitmek üzere teknik okullar kurmak olayın bir yüzüydü, diğer yönü genel bir sanayileşme hareketiyle kapütilasyonları ve derebeylere dönüşen ayanı düzene sokmaktı. Ne var ki, Araplar’da başlayan ayaklanmalardan Napolyon ve Rus savaşlarına kadar bir çok savaş ve kargaşa 18. yüzyılın ve 19. yüzyılın başlarını tanımladı. Padişah’ın yukarıdan başlattığı yenileşme ve gelişme

49 İnalcık, Prof.Dr, Halil; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ(1300-1600), Çev. Ruşen Sezer,Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ, İstanbul, 1995, s.145 50 Önsoy, Prf.Dr.Rıfat; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politıkaları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti, Ankara, 1988 , s.38 51 Yücel, İ, H; Bilim Teknoloji Politikalarının Önemi ve Türkiye’nin Ararştırma Kapasitesi, DPT Yayınları, Ankara, Mayıs 1992, s. 57



hareketi tabanda desteği olmayınca ve dış güçlerin olumsuz müdahaleleri araya girince sonuçsuz kaldı.52

Tanzimat dönemi, idari modernleşme ihtiyacının şiddetle hissedildiği bir yüzyıldır.

Bu idari modernleşme kaçınılmaz olarak hukuki, kültürel, siyasi ve sosyal değişmeyle birlikte gelişmiştir. Tanzimat, Osmanlı-Avrupa ilişkilerinde yeni evreyi simgelemektedir. Önceki islahat hareketleri, Osmanlı Devletinin kendi yönetim ve medeniyet anlayışının bir eseri olarak gerçekleşmekle beraber Tanzimat, Batılılaşmanın bir eseridir. Avrupa kültür ve medeniyetinin etkisinin daha fazla kendini hissettirdiği bir dönemde ortaya çıkmıştır.

Siyasi idari değişme, beşeri yönlendirmenin bir eseri olarak yönetimden halka

empoze edilen bir süreç izlemiştir. Halkın bu hareketlerde aktif bir rolü olmamıştır. Bütün yenilik hareketleri gibi haklar ve özgürlüklerde tepeden gelmiştir.

3.6. Osmanlı’nın Son Dönemindeki Gelişmeler Batı’da başlayan her alandaki gelişme ve değişme hareketleri özellikle de eğitim,

bilim ve teknoloji, kültür ve sanat alanlarındaki gelişmeler toplumda yeni yönelimleri artırmış ve bilim ve teknoloji üretimine hız kazandırmıştır. Bu değişim ve dönüşüm süreci yeni ticari faaliyetler ve pazar oluşumunu hazırlarken, hammadde kaynaklarına sahip olan yeni coğrafyalar keşfedilmesine de imkan hazırlamıştır.

Ronesans hareketleri diye de ifade edilen Batı’daki bu hızlı ve kökten değişime

Osmanlı İmparatorluğu’nda uygun bir eğitim sisteminin oluşturulamaması toplumun yeni gelişmelere ayak uyduramamasına ve bilimsel gelişmeleri yakından takip edip o yönde gelişme sağlanmasına fırsat hazırlayamamıştır. Bunun sonucunda Batı’daki matbaanın ve buharlı makinanın kazandırdığı yeni toplumsal boyut, ekonomik ve askeri boyut ile başlayan sanayi devrimine uyum sağlamada Osmanlı oldukça geride kalmıştır. İngiltere’de 1765 yılında icat edilen buharlı makinanın sağlamış olduğu heyecan ve bunun arkasından gelen gelişmelerin gerisinde kalan Osmanlı İmparatorluğu; bilim ve teknolojide sağlanan gelişmelerine ayak uyduramadığı gibi katkıda da bulunamamış ve dünyada başlayan yeni gelişmeleri de eğitimde geri kaldığı için takip de zorlanmaya başlamıştır.

Batı’daki bilimsel gelişmeler sonrasında Osmanlı’da kurulup gelişmeye başlayan

mühendishanelerde bazı bilimsel aletler vardı ama onlar topçuluk ve denizcilik için kullanılan ölçüm aletleridir. Labaratuvarların kurulması ancak 19. yüzyılın ortalarında olmuştur.53 Bu labaratuvarlardaki araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde Batıdaki anlamda bilimin yapıldığı yerler haline getirilememiştir.

Osmanlı İmparatorluğu’nun yükseliş devresinde bilime ve bilim adamına verdiği

değerin İmparatorluğun yükselişini tamamladığı 16. yüzyıldan itibaren giderek azalmaya başladığını ve bilim adamlarına gereken desteğin ve teşvikin verilmediğini görüyoruz. Bu yüzyılda İmparatorluk siyasi, ekonomik ve coğrafi bakımdan en yüksek noktasına ulaşmıştır. Aynı yüzyıl ortalarında Batı’da başlayan Rönesans ve yenileşme hareketleri,

52Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.18 53Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.52



İmparatorlukta ihtişamın verdiği göz kamaştırıcılıktan bu gelişmeler gözardı edilmeye başlanmış ve büyüklüğün verdiği gurur başkalarını dikkate aldırtmamış dışardaki gelişmeler dikkatle ve bir politka dahilinde izlenmediği için gelişmelerden uzak kalınmıştır. Daha sonraki yıllarda, müspet bilim olarak mühendislik, mimarlık ve tıp gibi uygulamalı bilim dallarında da, müspet bilimler yerlerini nakli bilimlere diğer alanlarda olduğu gibi tamamen bırakmıştır. İbn-i Haldun; devletler de insanlar gibi doğar büyür ve ölürler diyor. 16’ncı yüzyılda İbn-i Haldun’u doğrularcasına Osmanlı İmparatorluğu bilimden, dünyadaki gelişmeletrden ve rekabetten uzaklaşmaya başlamıştır.

Osmanlı Devleti’nin ekonomik dengesinin bozulması, iç çelişkilerden çok dış

çelişkilerden ileri gelmiştir. Batı’da sömürge ticaretinin uzak deniz yollarını kullanarak gelişmesi, Avrupa’ya giren altın ve gümüşün merkantalist ekonomik görüşleri yaratması ve sonrada sanayi devrimine temel olan üretimin yeni buluşlarla yaygınlaşması, kısacası, kapitalizmin doğuşunun meydana gelmesine sebep olmuştur. Osmanlı toplumunun Batıdaki bu dönüşümün etkisinden kaçması sözkonusu olamazdı54. Osmanlının durağan yapısını aşarak Batı’da başlayan yenileşme hareketlerini ve evrimi yakalaması bir sosyalleşme sürecini gerekli kılıyordu.

Osmanlı iktisadi ve toplumsal yapısını sarsan, yozlaşmanın su yüzüne çıkıp

hızlanmasını sağlayan etkenlerden biri de büyük buhran diye adlandırılan fiyat hareketleridir. Bu buhran bütün Avrupa’yı saran bir buhrandır. Temelinde Amerika kıtasından gelen altın ve gümüş bolluğu yatar. Amerika’nın keşfinden sonraki yüzyıl içinde Avrupa’da altın ve gümüş varlığı yedi kat artmıştır. Bunun etkisi, yansıyarak Osmanlı ülkesinde kısa bir süre içinde görülmüş ve XVI. yüzyıl içinde fiyat yükselişi tüm açıklığı ile görülmüş ve altın ve gümüş bolluğu, bunu izleyen fiyat hareketleri Osmanlı parasının değerini de etkilemiştir. Osmanlı Devleti 1590’dan sonra sık sık develüasyon yapmıştır. XVII. yüzyıl sonlarından itibaren, Avrupa kaynaklı kalp paralar da Osmanlı ülkesini istila edince para işlemleri çığırından çıkmıştır.55

Para değerindeki bu hızlı değişim, yeni enflasyonun Osmanlı ekonomisi

üzerindeki etkilerini artırmış ve bunlar; yerli küçük sanayinin kullandığı hammaddeler ucuz oldukları için Avrupa tarafından satın alınmağa başlanmış ve yerli küçük sanayi büyük çapta bir hammadde bunalımı içine girmiştir. Ayrıca, büyük paralar mahdut ellerde toplanmaya başlamıştır.

Batı’da sanayinin gelişmesi o ülkelerden gelen mamül eşyanın miktarını artırmış,

küçük sanayi bu ürünlerle rekabet edemez hale gelmiştir. İktisadi alanda meydana gelen bu olaylar ülkede birçok toplumsal patlamalara da sebep olmuştur. Toplumsal kurumlar yozlaşmış, bazı olumsuz yeni davranışlar güçlenmiştir. Osmanlı düzenini sağlayan klasik optimal denge bozulmaya başlamış özellikle timarlı sipahi kurumunun bozulması Osmanlı düzenini belirleyen önemli unsurlardan birinin çöküşü olmuştur56.

Osmanlı, ekonomi üzerinde etkin bir role sahipti. Bir yandan küçük zanaatkarların

çalışma kurallarını tespit ederken diğer yandan da üreticilerin ve tüketicilerin korunmasına yönelik çeşitli tedbirler almaktaydı. Osmanlı’nın uyguladığı sistem çok

54Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.9 55age, s.9 56age, s.10



karmaşıktı ve zaman zaman bir malın satışı, ülke içerisinde bir yerden diğer bir yere nakli vb. gibi konularda özel izinlerin çıkarılmasını gerekmekteydi.

Batı Avrupa’nın eriştiği ekonomik seviyeye karşın, Osmanlı sanayileşmeye

başlayamamış, kaynaklarını kullanma imkanı kendine verilmeyen toplumsa, sorunlarına geçerli çözüm yolları arama fırsatına kavuşamamış ya da çözümleri bir başkasından bekleyen bir toplum görünümüne düşmüştür. Özellikle 1840’dan sonra Batı Emperyalizmi Osmanlı’yı tümüyle ekonomik olarak kontrolüne alma çabalarını geliştirmiştir57.

Osmanlı İmparatorluğu çok geniş coğrafi sınırlara sahip olması yanında bu

sınırlar içerisinde çok sayıda milletlerin, dinlerin, mezheplerin ve farklı dillerin bir arada yaşaması ve devlet yönetiminin ademi merkeziyet sistemiyle yönetilmesi bu yönetimin başında bulunanların hepsinin aynı kalitede iyi yöneticilerden oluşmaması Devletin ekonomik olarak da Batı ile rekabette gittikçe geri kalması devlet yönetiminde bazı zaafların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Vilayetlerin başına getirilenlerden bazıları, merkezi otoritenin etkisinden uzak olmanın da avantajını kullanarak, şahsi çıkar ve zaaflarına gerçekleşme imkanı vermişlerdir. Özellikle gerileme döneminin ayaklanmaları bu bakımından dikkat çekicidir. Bu durum İmparatorluğu sarsan en önemli faktörlerden biri olmuştur.

İmparatorluk’taki bu farklılıklar Devlet zayıfladıkça, Osmanlı’nın geniş hoşgörüsü

ile muhafaza ettikleri milli, ırki ve dini benliklerini Fransız İhtilalinin hürriyet fikirlerinden sonra, bunlar İmparatorluk ile bağlarını koparmak için her fırsatı kullanma yoluna gittikleri gibi büyük Batı devletlerinin Balkanlar’da politik ihtiraslarının çatışma sahnesine döndürme istekleri de bunları tetiklemiştir.

Bütün bunların yanında, Osmanlı İmparatorluğu çağdaş gelişmeleri, ne kültür, ne

ekonomik ve ne de teknik alanda, yeteri kadar takip edebilmiştir. Bu hal Osmanlı İmparatorluğu’nu içten zayıflatan bir husus olmuştur. Avrupa devletleri arasındaki yakın münasebetler sonucu ve özellikle Hıristiyan dinine dayanan bir kültür birliği dolayısıla, herhangi bir yeni teknik buluş, herhangi bir alandaki gelişme, bütün diğerlerine yayılırken, bu yenilikler ve gelişmeler, Osmanlı Devleti’ne yeterli ölçüde yansımamıştır. İmparatorluğun bu durgunluğunda ve gerilemesinde, milletler arası politika gelişmelerinin rolü de gözardı edilmemelidir.58

Dünyadaki bilimsel ve kültürel gelişmeleri etkileyip dönüşümlere neden olan

gelişmelerde, Avrupa’nın matbaayı kurmasından 278 yıl sonra Osmanlı matbaayı hayata geçirilebilmiştir. Matbaanın kurulmasıyla kitapların basımı hızlanıyor bilginin dağıtımı kolaylaşıyor ve çevrede oluşan yeni bilgilerin dağıtımı yanında değişim ve algılamalar kişiden kişiye aktarılabiliyordu.

Teknoloji devriminin ekonomik ve sosyal etkisi Osmanlı topraklarına sistemli bir

şekilde girmezken, Osmanlı’nın kurumları Batı’dan olumsuz etkilenerek kurumların yıkım süreci başlatılmıştır. Yoğunlaşarak devam eden süreç siyaseten ekonomiye,

57 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.12-13 58Armaoğlu, Prof. Dr. Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2003, s.13



hukuk düzeninden toplum düzenine giderek güçlenen kapitülasyonların etkisiyle bu yıkımı adım adım gerçekleştirilmiştir.59

18. yüzyılın ikinci yarısında Batı’da gelişen sanayi kapitalizmi yeni mallar ile

hizmetler, yeni üretim ilişkileri ve yaşama şekillerini oluştururken, eskileri de yıkıp ortadan kaldırıyordu. Bunu sadece kendi ülkesinde değil İngiltere tüm dünyada gerçekleştirebilmek için politik ilişkilerini ve siyasi baskılarını kullanıyordu.

1838 ve 1839 Ticaret Anlaşması ile İngiltere ve Fransa Osmanlı’yı açık pazar

olarak uluslararası ticaret ağına sokarken, 1839 Tanzimat Fermanı da kıyıdan köşeden Avrupa kamu hukukuna sokmuş böylece Avrupanın sanayileşmiş ülkelerinden Fransa ile İngiltere ve diğer büyük Avrupa devletlerinin baskısıyla sürdürülen küreselleşme hareketine onların kuralları çerçevesinde katmıştır.60 1938 Balta Limanı Ticaret Anlaşması ile Osmanlı İmparatorluğu kendi milli ekonomisini koruyamıyarak ve kapütülasyonlarla ülke gümrüğünü himaye edemeyerek batı sanayinin açık pazarı haline gelmiştir.

1838’den sonra Batı’lılarla yapılan anlaşmalara göre İmparatorluk pazarlarında

yabancılara verilen iç ticaret imtiyazları, yabancı sermayenin demiryollarından gümrüğe, madenlerden tarım ürünlerine kadar ülkeye köklü bir şekilde yerleşmesi, yabancılara mülk edinme haklarının verilmesi ve asıl önemlisi devletin gelir kaynaklarını karşılık göstermek yoluyla Batı’ya borçlanma politikasının izleniyor olmasıdır.61

Osmanlı Avrupalı sanayileşmiş ülkelere uyguladığı mal, insan ve hizmet

hareketlerinde tek taraflı serbestliği getiren anlaşmaları yürürlüğe koyarken; aynı dönemde İngiliz ve Fransız’lar karşısında yükselen devletler olarak ABD ve Alman prenslikleri Osmanlı’nın tam tersini yaptılar, 1836-1838 yılları arasında serbest dış ticaret denemesinde ABD’nin ekonomik bunalıma girmesi üzerine, 1842’de gümrük vergileri geri getirilmiştir. Alman prenslikleri daha köklü tedbirler alıyor, bir yandan Alman birliğini sağlamaya yönelik kendi aralarında gümrük birliğini kuruyor, diğer yandan da dış gümrüklerle İngiliz rekabetinden kendi sanayisini koruyup geliştiriyordu.62

İmparatorluk’ta halkın sadece tarım ve esnaflıkla uğraşması sonucu, ticaret ve

küçük sanayinin yabancılar ile onlara bağımlı olan azınlıklarca ele geçirilmesi nedeniyle Osmanlı’da bir ticaret ve sanayi kabiliyeti Batı sanayii ile rekabet edecek seviyede gelişmemiş ve milli olmayan bir ekonomik yapı oluşmuştur.

Osmanlı’nın ekonomik sıkıntılarının doruk noktasına 1846 yıllarında ulaştı. Bu

ekonomik sıkıntıları aşmak için bir kısım devlet yöneticileri Batı’dan borç alınmasını Padişah Abdülmecit’e teklif etmelerine rağmen padişah buna yanaşmamıştır. Daha sonra İstanbul’da İngiliz büyükelçisi olan Sir Stratfort Canning 22 Agutos 1850’de Sultan Abdulmecit’e bir rapor sunarak, Osmanlıların yapması gereken ıslahatlar konusunda önerilerde bulunmuştur. Bu reformların gerçekleştirilebilmesi için Bab-ı Ali’nin Batı ülkelerinden borç alması teklifinin müsait karşılanması için cazip ödeme koşullarından da bahsedilmekteydi. Ancak 1854 yılında padişah’ın borç alma konusunda mecbur

59Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.17 60 age, s.21 61 Aksoy, Yaşar; Kurtuluş Savaşı Ekonomisi, Türkiye 4. İktisat Kongresi (5-9 Mayıs 2004) Tarihin Işığında Ekonomik Kurtuluşun Öyküsü, 2004 62 Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.20



kalması sonrasında, Osmanlı’yı başlangıçta borç almaya teşvik eden İngilizler daha sonra borç vermede çekimser kalmış ve borç verme işini Fransız sermayedarlarına bırakmışlardır.63

Batı ülkelerinin yeni teknoloji üretimi ve sanayi tabanlı ekonomiye yönelmeleri

çağın temel dinamiklerini tümüyle etkilemiştir. Savunma dahil öteki alanlarda da sanayileşme alanına giremeyen ülkeler ekonomik çöküntüye sürüklenmişlerdir. Sürekli borçlanan, ancak alınan borçları ekonomik üretimi artırmada kullanamayan Osmanlı İmparatorluğu büyük mali dar boğazla karşı karşıya kalmıştır.

1877 yılında Osmanlı borçlarını ödeyemiyecek hale gelmiştir. Borç toplamı 190

997.980 İngiliz lirasına ulaşmıştı. Bu borcun faizi ise, 61.803.905 İngiliz lirasıdır. Toplam ana para ve faiz toplamı 252.801.885 İngiliz lirasını buluyordu.64

Osmanlı’nın tüm ekonomik sıkıntıları ve Batı ile olan ekonomik rekabette

bulunduğu zayıflığın yanında kuzey komşuşunun hegonomik davranışları sonrasında 1854 Kırım Savaşı çıkması nedeniyle karşılayamadığı finansmanı dış borç yoluyla karşılamak amacıyla Batı’lılara borçlandı. Buna iç borç tahvillerinin dış pazarlarda satışı eklendi. Osmanlı finans kapitalin ağına bu süreçle düşmüştür. Osmanlı Kırım şavaşını Batı’lıların yardımı ile kazanmış, ancak 1856 yılında Osmanlı İslahat Frmanı’nı ilan etmiş; izleyen ay içinde savaşın bitişinin hesaplaşmasını yapan Paris Barış Anlaşması imzalamıştır. Ferman’ın üçte ikisi azınlıkların imtiyazlarına, geri kalan kısmı da Osmanlı İmparatorluğun’daki yabancıların imtiyazlarına ayrılmıştı. Böylece Avrupa’nın Osmanlı topraklarındaki nüfuzu bir hukuk temeline oturtulurken, kurulan yeni düzen ile Osmanlı bu anlaşmayla Avrupalı olabilmiştir, yabancılar da yerli azınlık ortaklar şeklinde nasıl yürüyeceği de ortaya çıkmış oluyordu65.

20. yüzyılın başında müslüman Türkler’in iş hayatında sadece yüzde 15 gibi

küçük bir payla ekonomide söz sahibi oldukları görülmektedir. Paris Barış Antlaşması Osmanlı’yı Avrupa devletleri ailesine dahil ediyordu. Osmanlı ise, bankerleri güçlendiren iç borçları dış borca dönüştürüp parasal mali dengesizliklerini düzeltmeyi, serbest ticarette bütün engelleri ortadan kaldırmayı; Avrupa’nın kültür, bilim ve sermayesini koşulsuz kabul etmeyi; din ırk farkı gözetmeden uyrukların durumlarını düzeltmeyi taahhüt etmekteydi. Akabinde 1858 tarihli Arazi Kanunu çıkarıldı ve bu yasa Avrupalı’nın uzun zamandır istediği bir şeydi. Osmanlı ülkesinde yabancılara toprak mülkiyeti hakkı, serbest ticaret hakkı yoluyla yaptıkları şehirlerdeki ekonomik yıkım, bu kanunla, köylerde de gerçekleşebilir hale geliyordu. Osmanlı 1854-1875 arasındaki yirmi yılda 16 kez borçlanma yaptı. Borcun giderek şartları ağırlaştı, ihraç ettiği kağıtların nominal değerinin ancak yarısı devletin eline geçiyor, bunun da önemli bölümü eski borçların faizi ve ihraç giderleri yoluyla dışarı transfer ediliyordu. 1875 yılında Osmanlı bu borçları ödeyemediği için moratoryum ilan etti.66

Pahalı borçlanma, ülkeyi ihracat ve ithalat yapamaz duruma getirmişti. 1877-

1878 Osmanlı Rus şavaşı sonrasında 1878 yılında Berlin Kongresi’nde borçların ödenebilmesini sağlamak üzere Rusum-ı Sitte İdaresi kuruldu ve bazı gelirler alacaklı 63 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.17 64age, s.17 65 Kazgan, Prof.Dr Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.23 66 age, s.23



yerli bankerler ve Osmanlı Bankası’na bırakıldı. Bunun iyi işlemesi üzerine Avrupalı alacaklıların oluşturduğu Duyun-u Umumiye İdaresi kuruldu. Osmanlı böylece politik gücü olan alacaklı devletlerin temsil edildiği bu korsorsiyum karşısında tam bir mali tutsaklığa düşürüldü.

Kapütülasyonlar ve ticari imtiyazlar Osmanlı İmparatorluğu’nun ekonomik

teslimiyeti için atılan ilk adımlardı. Bu bakımdan adımların daha etkili, dış müdahaleye olan direncini kıracak tedbirlerle geliştirilmesi gerekiyordu. Bu yeni tedbirlerin başında borçlandırma gelmektedir. Borçlandırma hiç bir zaman eskimeyen bir müdahale aracı olmuştur.67

Osmanlı’nın çevreleşme sürecinde güçlenen Avrupa, kapitülasyonları giderek

Osmanlı’dan koparılmış tek taraflı ağır tavizlere dönüştürülmüştür. Kendi tüccarı için Osmanlı’ya ihraç ettiği ya da Osmanlı’dan satın aldığı malların üzerindeki vergilerde indirim yapılması, tüçcarın yerleşme özgürlüğü olması ve kişisel vergilerden muaf tutulması, kendi yasalarına tabi olup, Osmanlı yasalarının dışında kalması gibi ticari, adli, mali, idari alanlarda Avrupalı’ya tek taraflı verilmiş taviz adacıklarıydı bunlar. Önce kişi olarak yabancı tüccarlara verilen bu tavizler, daha sonra yabancı şirketleri de kapsayacak şekilde genişletildi. Osmanlı topraklarında Avrupa güçleriyle bütünleşme adacıkları oluştururken, Osmanlı kendi içinde, üç kıtaya yayılan topraklarda hiç bir bütünleşme sağlayamamıştı. Yolların ve ulaştırma sistemlerinin yetersizliğiyle oluşan yerel üretim yönetim bölgelerinin soyutlanmışlığı bunun başlıca nedeniydi; 17. ve 18. yüzyıllarda buna yerel güçlerin başına buyrukluğu eklenmiştir.68

Kapitülasyonlar Tanzimat döneminde hız kazanacak olan birtakım eğilimlerin de

başlatıcısı oldular. Bir yandan Avrupalı’nın imtiyazlarından yararlanmak için gayri müslim Osmanlı tüccarları Avrupa devletlerinin himayesine girip toplumu yabancılaştırdılar, sırtını Avrupa’ya dayamış güçlü bir ticaret oligarşisi oluşturdular; bir yandan geleneksel el sanatları artan tavizli ithalat karşısında rekabet edemeyip çözülürken, öte yandan da dışarıda fiyatları artan hammaddelerin ihracatının yarattığı yoksunluk yerli üretime darbe vurdu. Osmanlı’nın iç dinamikleri, bu çöküşün sermaye birikimi ve teknoloji değişimi yoluyla daha ileri bir üretim örgütlenmesi aşamasına geçilerek önlenmesine izin vermiyordu. Zaten finans kapitalin yüksek getirisi de bunu engelliyordu; yüksek faiz haddi, tarımda iltizam sistemi, para üzerinde spekülatif oyunlar bunun başlıca kaynağıydı.69

İngiliz Fransız ortaklığı Osmanlı Bankası, Osmanlının mali dengesizliklerinden ve

kağıt para basmasının yarattığı paradeğeri değişkenliği finans kapitali zarara soktuğu için, Osmanlı bankası emisyon yapma yetkisini devraldı. Osmanlı Devletinin bu yetkiyi devretmesinin temel nedeni Avrupalıların aksi taktirde kredi vermeyeceklerini bildirmeleriydi. Böylece Osmanlı, fiilen altın standardına bağlanırken kendi senyoraj yani devletin yeni satınalma hakkından da vazgeçmiş oluyor, kağıt para basarak kaynak sağlama yerini, vergi gelirlerini artırmadaki kısıtlar dolayısıyla zorunlu bir şekilde iç dış borçlanmaya bırakıyordu.

67 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.15 68Kazgan , Prof.Dr.,Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.14 69age, ss.15-16



Duyun-u Umumiye İdaresi, Osmanlı devlet gelirlerinin yüzde 20-32 arasında bir

kısmına el koyma karşılığında, Osmanlı borçlarının konsalidasyon işleminin yapılmasını sağladı. Duyun-u Umumiye’nin kurulmasından sonra Osmanlı’da küçümsenmeyecek ölçüde doğrudan yatırıma, düşük oranlar da da olsa tarımda ve sanayide büyüme gerçekleşti. Ancak yabancı sermaye ile ortaya çıkan bu gelişme, toplumdaki çelişkileri giderek derinleştirdi. Bir yanda büyük kentlerde yerleşen Avrupalı tüçcarlar, bir yanda onlarla işbirliği yapan Avrupalı’laşmaya çalışan gayri müslim azınlıklar ticaret finans temeline dayalı ticari kapitalizm aşamasına geçiyor, iç sömürü yoluyla gelirlerini artırıyorlardı. Bunlar vergi ödemedikleri gibi büyük sayıda işçi kullanan sınai üretime de geçmeyip ürünleri ithal ettikleri için, topluma doğrudan katkıları sınırlı kalıyordu. Devletin neredeyse bütün vergi ihtiyacı köylünün ödediği Aşar Vergisinin karşılaması bu durumda kaçınılmazdı, üstelik bunun önemli bölümü de iltizam sistemini yürüten mütegallibenin cebine girmekteydi.70

Kapitülasyonlar, 1914’te Birinci Dünya Savaşı başlayınca, Osmanlı yabancı

kişilere ve şirketlere adli, idari, mali, ticari ayrıcalıklar getiren uygulamaları kaldırdığını, bundan böyle yabancılarla ilişkilerin devletler hukuku ilkeleri çerçevesinde düzenleneceğini ilgili devletlere bildirdi.71

Osmanlı İmparatorluğu’nda Batı’nın geliştirmiş olduğu teknoloji ve buna bağlı

organizasyonel yapı oluşturulamıyor ve böylece Batı’nın birikiminin aktarılması konusunda güçlü ve ciddi kurumsallaşmaya gidilemiyor, bilimi üretecek ve geliştirecek bilimsel çevreler oluşturulamıyordu. Bu gelişmelerin sonucunda Osmanlı’nın ekonomik zaafı, dolaylı yoldan, milliyetçi akımların güç kazanmasında da etkili olmuş ve bir ölçüde dağılmasında rol oynamıştır.

1800-1908 arasında Osmanlı’nın ne tımar-zeamet düzeni, ne yeniçeri ocağı, ne

para basma yetkisi olan darphanesi, ne de ahilik ve esnaf loncaları ayakta kalabilmiştir.72

Osmanlı’da dış ticaret açığının ülke aleyhine sürekli ve artan oranlarda açık

vermesi iktisaden az gelişmişliğin en belirgin özelliklerindendi. 1914 yılı dış ticaret istatistiklerine göre; ithalatın yüzde 59.4’ünü mamül maddelerin çoğunluğu tüketim maddeleridir. Bunlar, giyim maddelerinin ithalat içerisindeki payı yüzde 31.1’dir. Yatırım mallarının ithalattaki payı hiç bir zaman yüzde 10’u geçmemiştir.73

Osmanlı Avrupa’nın büyük değişim ve gelişmesinin farkına varmasından sonra

güçlü devletlerinin ne bilimsel buluşlarını ne de bunların üretim süreclerini uygulayarak yaşadığı gelişmeyi, türeyen yeni girişimci sınıfla sermaye birikimini ve zenginleşmeyi, ne de Rönesans ve Reformasyon gibi yeni anlayış ve düşünce şekliyle toplumsal yönetime dönüşümü sağlayamadığı gibi eğitim ve kültür alanında ki büyük sıçramaları da izleyememiştir. Osmanlı’daki yönetici sınıfı ve yanı başındaki değişimi ve dönüşümü tam kavrayamayan yönetim zihniyetiyle, Osmanlı’nın gerilemesi ve giderek çevreleşmesi olağan sayılabilirdi.

70 Gülten , Prof.Dr. Kazgan; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.31 age, s.44 72age, s.32 73 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.14-15



Devletin en önemli vergi kaynağı olan reayanın devletçe kollanması ve en iyi

şekilde kullanılması gerekmekteydi. İmparatorluğun amacı, sosyal ve ekonomik düzenin sürekliliğini sağlamak için sürekli ve yeterli bir dağıtımın yapılması önemliydi. Diğer taraftan Osmanlı devletinin kuruluşu ve gelişmesi bilimsel boyutları yüksek bir toplum ve küresel bir yapı ile tarih sahnesine çıkmış ve devrin üniversiteleri ve teknoloji üretim ve kullanımı açısından öncüler olmuştur.

Eğitimin, devlet görevleriyle sınırlı olması nedeniyle küçük bir elit gruba yönelmiş

olması sonucunuda beraberinde getiriyordu. Bu gelişme daha sonraları Osmanlı İmparatorluğu’nun bilim ve teknolojide geri kalmasının belkide en önemli sebeplerinden biri olmuştur.

Ekonomik olarak Osmanlının zayıfladığı dönemde Batı sermayesinin Osmanlı

ekonomisinin üzerindeki denetimi daha çok dış ticaret, finansman gibi dolaylı yollarla olmuştur.

Osmanlı, telgraf ve buharlı gemi teknolojisinin içerilmesi konusunda başarılı adım

atmış ancak bilimsel altyapının yeterli olmayışı nedeniyle Batı’daki hızlı teknolojik gelişmelere ayak uyduramamıştır.

İmparatorluk’taki ticaret ve yatırım faaliyetleri artarken Osmanlı ekonomisi ve

özellikle Anadolu ekonomisi tarımsal niteliğini korudu. Avrupa’nın Osmanlı İmparatorluğu’nda giderek genişleyen faaliyetinin simgesi ve taşıyıcı gücü olan Osmanlı Düyun-u Umumiye İdaresi büyük boyutlara ulaşan konsolide Osmanlı borçlarının Avrupalı alacaklara geri ödenmesini denetlemek üzere 1881 yılında kurulan ve Osmanlı hükümetinin bir kuruluşu gibi görev görmesine rağmen hükümete değil kendi hissedarlarına karşı sorumlu bir görev yapmıştır. Düyun-u Umumiye İdaresinin kurulması son dönem Osmanlı tarihi içinde bile bir dönüm noktasıdır. Bu idarenin oluşturulması ondokuzuncu yüzyılda Osmanlı egemenlik haklarından verilen en önemli ödünlerin biri olduğu gibi, Avrupalıların ilerde Osmanlı’ların borçlarını reddetme olasılığından duydukları kuşkuları gidermiştir. Düyun-u Umumiye, müdevver gelirler denilen geliri Osmanlı İmparatorluğu’nun son döneminde, Avrupa’nın İmparatorluktan alacaklarını toplayarak Osmanlı alacak sahiplerine dağıtıyordu. Verdiklerini geri alacaklarından artık emin olan Avrupalı yatırımcıların yoksullaşmış Osmanlı hazinesine önerdikleri yeni borçlar toplam yabancı borç miktarını daha da artırıyordu. Düyun-u Umumiye İdaresinin kuruluşundan sonra Osmanlı ekonomisinin geniş ve gittikçe genişleyen bir kesiminin işleyişi kademeli olarak yabancı denetimi altına giriyordu. Osmanlı’nın içine düştüğü ekonomik sıkıntılar yanında çıkan Balkan Savaşları arkasından Birinci Dünya Savaşı, 17. yüzyıldan itibaren eğitim, bilim ve teknolojinin ihmal edilmesi Osmanlı İmparatorluğu’nun daha fazla ayakta kalmasına imkan tanımayıp tarih içinde yerini almasına neden oluyordu.

Osmanlı İmparatoluğu’nun 16. yüzyıldan itibaren zayıflamaya başlamasıyla

birlikte Batılı’ların çevreleme sürecinde Tanzimat dönemiyle Avrupa’nın büyük güçleri, Osmanlı pazarını önce mallarına hizmetlerine sonra da sermayelerine çeşitli imtiyazlarla açarken, bunlara ilişkin hukuk düzenini kabul ettirmek ve risklere karşı sermayelerini garanti altına almaktan geri kalmamışlardı. Osmanlı’nın ilan ettiği Gülhane Hattı ve İslahat Fermanları hukuk çerçevesini oluşturuyor, yürürlükteki kapitülasyonların



yapamadıklarını da garantilere bağlamaya çalışıyorlardı. Avrupalı’nın iç pazardaki imtiyazlı ayrıcalıklı konumunu ancak Lozan Barış Antlaşması çözebiliyordu.74

4. BATI ÜLKELERİNDE SANAYİ DEVRİMİ

4.1. Sanayi Devriminin Tanımı ve Gelişimi

Sanayi devrimi, 18. yüzyılda İngiltere’de yaşanan ve izleyen yüzyılın ortalarında doruk noktasına çıkan bir değişim ve gelişimdir. Başka bir ifadeyle sanayi devrimi; 18. yüzyılın ortalarından 19. yüzyılın ortalarına kadar Avrupa’da yaşanan ekonomik değişimdir.

Sanayi devrimi insanlık tarihinde önemli bir değişim olmuştur. Bu değişim sadece

üretimde değil insanın hayat tarzında da toptan bir değişime etki etmiştir. Bu açıdan da konu önemlidir. Bu dönemde sanayi üretiminin hacminde ve büyüme hızında, işgücü sürecinin toplulaşmasına, makineleşmesine ve yeni bir enerji kaynağı olan buhar kullanımının genelleşmesine dayanan önemli bir yükseliş yaşanmıştır. Bu süreç uzun bir dönemi kapsamış, teknik yenilikler yavaş yavaş yaygınlaşmış ve bunların üretim hacmi üzerindeki etkisi uzun bir zamana yayılmıştır.

İngiltere’de başlayan değişim hareketleri önce su kanallarının açılması ve

taşımacılıgın gelişmesi ve ucuzlaması yanında kok kömürüyle döküm konusunda büyük gelişmeler elde edilmesiyle hız kazanmıştır. Ancak, 1705-1720 arasında yeni buluşların devreye girmesiyle sürmüş, bununla birlikte odun kömürüyle ısıtılan fırınların tamamen yok olması bir yüzyıl almıştır. Cevher çıkarımı yeni bulunan tekniklerle ve maden ocaklarındaki yer altı suyunun boşaltılması, maden çıkarımının kolaylaşması sonrasında 1780’lerde atılıma geçmiştir. 17. yüzyılda maden üretimi 2.5 milyon ton iken, 1750’de 5 milyon tona, 1800’de 10 milyon tona ve 1851’de 50 milyon tondan daha fazla üretim yapılabilmiştir. Dökme demir ve demirin yapı işlerinde ilk demir köprü 1770’de Seven Irmağı üzerinde inşa edilmiştir. İlk metalden yapılan gemi 1787’de Wilkinson tarafından üretildi ancak, yeterli sağlamlık ve dirence ulaşmaları pek çok başka teknik gelişmeye bağlı olarak devam etti. Haddeleme tekniği, perdah burgusu, yiv açma tornası, demiri eritip arıtma yani çeliğin elde edilmesi 1784’te gerçekleştirilebildi75.

Tekstil sanayindeki yenilikler 1730’da Jhon Kay tarafından icat edilen ve 1760

dolaylarında yaygınlaşan, verimliliği büyük ölçüde artıran volanlı mekik ile daha sonra iplik eğirme makinesi ve 1761-1768’de geliştirilen Water Frame, özellikle de 1790 da kullanılmaya başlayan Samuel Crompton’un çıkrık makinesi yüksek bir verimlilikle hem ince hem de dirençli bir pamuk ipliği elde edilmesini sağlamıştır.

İngiltere’deki bu sanayi gelişmeleri üretim yöntemlerinin hızla rasyonelleşmesinin

önünü açmış ve bu teknik gelişmeler dokumacıların ücretlerinin düşmesine işgücünün fakirleşmesine neden olmuştur. 1765-1785 arasında Watt’ın buhar gücünü kullanımının geliştirilmesiyle birlikte fabrikaların çevresinde yeni yerleşimlerin insan topluluklarının oluşmasına vesile olmuş ve bu gelişme yeni sanayi etrafında şehirleşmenin toplulaşmanın hızlanmasına neden olmuştur.

74 Gülten , Prof.Dr. Kazgan; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 186 75 Dünyayı Değiştiren Olaylar, Sanayi Devrimi, Hürriyet, Dogan Ofset A.Ş. Esenyurt, İstanbul, Şubat 2005. s.4



19. yüzyılda demiryollarının gelişmesiyle doğan talep, kalitede, üretim artışına

eşlik eden yeni ilerlemeleri teşvik etmiştir. Diğer taraftan yeni yerleşimler ve şehirlerin büyümesi olağanüstü toplumsal değişmelere sebep olmuş. 1855’e doğru İngiltere’de şehirlerin nüfus içindeki oranı kırsal alandaki nüfustan daha fazla olmuştur. Daha önce tarihte görülmeyen yeni bir işçi kitlesi ortaya çıkmıştır.

Batı’da sömürge ticaretinin gösterdiği önemli atılım, armatör ve tüccar kesimini

toptan zenginleştirmiştir; gene de bu kesimin, sınayi gelişimi her yerde aynı olmamıştır. İngiltere’de Bristol veya Glasgow gibi liman şehirlerinin sanayileşmesine katkıda bulunurken kitlesel olarak sanayie yönelen tek sermaye, başta tekstil olmak üzere imalatçı tüccarların sermayesi olmuştur.

İngiltere’de sanayileşmenin doğuşu onsekizinci yüzyıl başları ile bütünleştirilen

ani bir olay olarak değil de onaltıncı yüzyılın ortalarına kadar uzanan ve ondokuzuncu yüzyılın sonuna doğru sınai devletin zaferi ile sonuçlanan uzun bir süreç olarak daha iyi değerlendirilmiş olur.76

1700’lerde tüfekler Amerikan yerlileri ile başka yerli halklar karşısında

Avrupalıları üstün duruma getiren başlıca silah olarak kılıçların yerini aldı.77

Öncelikle savaş sanayinde topçu sınıfının İngiliz cephaneliklerine ve demir ve

çelik sanayine olan talebini artıran Napolyon savaşları, üretim ölçeğinin değişmesini ve aile servetlerinin oluşmasını Wilkinson vb. gibi teşvik etmiştir. İngiltere’nin diğer ülkelerden önce sanayileşmesinde kuşkusuz 17. yüzyılda ticarette ve denizlerde rakip güçler karşısında elde edilen ve krallığın dış politikası ile korunan üstünlügün de büyük payı olmuştur.

İngiltere’de pamuk işleniyor ve dış pazarlara üretimin yüzde 90’ı ihraç ediliyordu,

dış pazarlar iç pazarlardan çok daha önemliydi. 1750-1820 arasında 7 milyondan 14 milyona, 1860’ta ise 23 milyona yükselen İngiltere nüfusu Avrupa kıtasında daha önce benzeri olmayan bir artış gösterdi. Bu nüfus artış hızı İngiltere sanayinin 1815’ten sonraki büyük işgücü talebini karşılıyordu.

Fransa’da devrimin patlak verdiği 1720’lerle 1789 tarihleri arasında geçen zaman

dilimi arasında dış ticaret yüzde 400, yünlü kumaş ve keten üretimi sırasıyla yüzde 61 ile 80, demir yüzde 300 ve kömür üretimi de yüzde 700 artmıştır.78

1780 ile 1840’a kadar sanayileşmenin etkin gücünü oluşturan makineleşmenin

gelişmesiyle birlikte şehirlerin yeni işçilerinin ve eski işçilerin kol gücüyle çalışan dokumacılar, yün tarayıcıların hayat standardı ciddi şekilde kötüleşmiş ve sanayi devriminin refah düzeyini artırması için üç kuşağın feda edilmesi gerekmiştir79.

Avrupa’da eğitim örneği çerçevesinde tartışılan ve en saf liberal uygulama

döneminde bile bazı alanlarda doğrudan devlet yatırımları yapıldığı gözlenmektedir. Özellikle özel sektörün tek başına altından kalkamadığı büyük alt yapı yatırımlarının

76 Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabı, Çev.Prof. Dr. Tevfik GüranTürk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994, s.2, 77Diamond, Jared; Tüfek, Çelik, Mikrop, Çev TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2003, s.82 78 Mooers, Colın; Burjuva Avrupanın Kuruluşu, Çev. Bahadır Şına Şener, Dost Kitapeve Yayınları, Ankara, Eylül 2000 79 Dünyayı Değiştiren Olaylar, Sanayi Devrimi, Hürriyet, Dogan Ofset A.Ş. Esenyurt, İstanbul, Şubat 2005.ss.7-8



bazıları doğrudan doğruya devlet eliyle gerçekleştirilmiştir. Bunun tipik örneği demiryollarıdır. Büyük kentsel merkezleri bağlayan ya da limanlara ulaşan demir yolları karlı olduğundan pazar mekanizması içine yürüyebilmiştir. Buna karşılık geri kalmış, yoksul yöreleri büyük ülke pazarı ile bütünleştiren demiryolları hatları pek karlı olmadığından ancak devlet eliyle gerçekleştirilmiştir. Bu hatlar daha sonra, işletme amacıyla özelleştirilmişlerdir. Ancak bu hatların inşaası hem İngiltere’de hem de Fransa’da doğrudan doğruya devlet yatırımını gerekli kılmıştır.80

Demiryolu yapımları İngiltere’de 1840’larda, Fransa’da ve Almanya’da ise 1850-

1870 arasında hızlandı. Fransa’da devlet desteğiyle yönlendirilen demiryollarını hem teşvik hemde finanse ederek teknolojinin ülkeye yayılmasını sağlarken üretimin artmasına ve üretim sistemlerinin gelişmesine vesile olmuştur. ABD’de kıtayı boydan boya geçen demiryolu hatları 1869-1883 yıllarında tamamlanmıştır. Tekstil sektöründe yaşanan hızlı sanayileşmenin motoru etkisini demiryolu öncü sektör rolü oynayarak diğer sektörler üzerinde sürükleyici bir etkide bulunmuştur.

Almanya’da tekstil aşamasını yaşamayan sanayileşme 1840’da demiryolları ile

başlamıştır. Demiryolu yapımı madencilik ve ağır sanayi üzerindeki sürükleyici etkileri, büyük bölgesel kutupların ortaya çıktığı 1860-1880 yıllarında sanayileşme iyice ivme kazanmış ve yüzyılın sonuna gelindiğinde Almanya, bankalarla sanayi işletmeleri arasında kurulan bağların yoğunluğu ve teknik yeniliklerin kimya ve elektrik sanayilerine uygulanmasındaki hız, rakip ülkelerin önüne geçmiştir81.

Ortaçağ sonrası petrol damıtma işine gelince, 19. yüzyıl kimyacıları imbikten

geçmiş sıvının orta kısmını gaz lambalarında yakacak olarak kullanmaya elverişli hale getirdiler. Kimyacılar o dönemde en uçucu sıvı olan benzini kullanılmaz bir ürün olarak çöpe atıyorlardı ancak içten yanmalı motorlar icat edildikten sonra yakıt olduğu anlaşılıp kullanılmaya başlandı.82

Avrupa ve ABD’deki sanayileşme 1860-1870 yıllarından itibaren, bilimsel ve

teknik ilerleme alanlarını kimya, elektrik, manyetizma olduğu kadar, işletmelerin artan işbölümü, hizmetlerin birbirinden ayrılmasını da etkileyen yeni özellikler ortaya koymuştur. Organizasyondaki gelişmeler sonrasında 1880-1920 arasındaki örgütlü bilimsel gelişmeler yeni enerji kaynakları, elektrik enerjisi ve elektriğin dağıtımı ve patlamalı motor yani içten yanmalı motorların geliştirilmesi yanında petrolün enerjiye dönüştürülmesi sonrasında yeniliklerdeki gelişmelerde hızlanmaya katkı sağladılar. Bunun yanında bu dönemde fabrikasyonun üretim örgütlenmesi Taylor’un işbölümü çalışmalarının yönetimde verimliliğe katkı sağlaması üretim organizasyonunda da yeni bir çığır açmıştır.

1870’lerden sonra demir çelik sanayinde meydana gelen gelişmeler dökme

demiri karbondan arıtma işlemini hızlandıran işlemle yavaş yavaş demiri eritip arıtma işleminin yerini alan yeni teknikle çeliğin maliyet fiyatında önemli düşüşler olmasına sebep olmuştur. Carnegie’nin ürettiği çeliğin maliyet fiyatı 1870-1900 arasında 100 dolardan 12 dolara inmiştir. Diğer taraftan dermir çelik sanayinde meydana gelen yeni değişiklikler sayesinde arklı fırınlar, elektroliz ile alaşımlar 1860’tan itibaren tungstenli veya kromlu alaşımlar ve özel çelikler üretimine geçilmiş oldu.

80Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995 , ss.36-37 81 Dünyayı Değiştiren Olaylar, Sanayi Devrimi, Hürriyet, Dogan Ofset A.Ş. Esenyurt, İstanbul, Şubat 2005.s.10 82 Diamond, Jared; Tüfek, Mikrop ve Çelik, Çev.Ülker İnce, TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2001, ss.316-17



Metalürji üretiminin piyasaya girmesi ile birlikte ABD’de inşaat sektöründe yüksek

metal altyapılı ilk gökdelenlerin yapımına 1890’larda başlanmış, buharlı gemilerin yelkenli gemilere üstünlüğü ancak 1890’ların ortalarında sağlanabilmiştir. 1890’larda otomobil ve Birinci Dünya Savaşında havacılık sektörü gelişmiştir. Günlük hayatı olduğu kadar sanayiyide etkileyen yeni teknik sistemlerin altyapısını oluşturan 1800’de Volta pili, 1820’lerde Ampere ve Faraday yasaları, Gramme’nin dinamosu, 1871’de Edison’un ampülü, 1879’da gelişen elektrik ve bunun ardından ilk kamu aydınlatması ABD’de 1880’de elektrik dağıtım sistemi kurulmuştur. Elektrik akımını taşımanın problemlerinin çözülmesi, transformatörün geliştirilmesi 1890’larda ve ilk yüksek gerilim hatları 1908’de gerçekleştirilmiştir83.

1880’lere doğru geliştirilen elektrik motoru, elektrik enerjisinden mekanik enerji,

mekanik enerjiden de elektrik üretebilen motor malzeme tasarrufu sağlamanın ve güvenliği artırmanın yanı sıra, fabrikaların mekansal düzenlemesinin imalat aşamalarının sıralanışına tamamen uygun bir şekilde rasyonelleştirilmesi için yeni bir özgürlük veriyordu. Taylor’un geliştirdiği bu sistem ile emeğin bir sistem dahilinde bantlarda verimli olarak kullanılması 1910’larda ABD’de elektriğin üretimde kullanılmasının büyük ölçüde etkisi olmuştur. Bu yeni gelişmelere Siemens ve Westinghouse gibi büyük firmaların verdikleri Ar-Ge desteklerinin önemli katkısı olmuştur84.

Bu dönemde, Benjamin Franklin paratöneri icat ederek elektriği gökyüzünden

yeryüzüne indirmiş. Linnaeus botaniğin temellerini atarak pozitif bilimlere en büyük katkıyı yapmışlardır. Coğrafyadaki gelişmeler sistematik gözlem ve sınıflamaya dayanarak yapılan bilimsel genellemeleri coğrafyaya aktarmışlar ve felsefedeki gelişmeler deneyselliğe açık kurumlarda deneysel felsefecilerin oluşturduğu yeni düşünce yapısı çerçevesinde, bunları izleyenleri bilim dernekleri içinde toplanmaya ve üniversite dışında kurumsallaşmasını sağlamışlardır. Bu bilimsel devrim yalnız kendine özgü yeni kurumlar içinde değil, aynı zamanda da yeni dillerle gerçekleşiyordu. Batı’nın bilim dili Latince yerini ulusal dillere bırakıyordu. Ulusal bilim dillerinin geliştirilmesi o ülkelerin bilim akademilerinin temel uğraşlarından biri haline geliyordu.85

İngiltere’de başlayan sanayi devriminin diğer komşu Fransa ve Almanya gibi

ülkelere hızla yayılması aynı coğrafya alanında yaşayan ülkelerin genelde sergilediği tarihsel boyutlu büyüme modeli, birbirine yakın düşen özellikler sergilenmesinin bir sonucu olarak değerlendirilebilir.

4.2. Batı Eğitim Sisteminin Gelişmesi Avrupalı’lar İspanya’da büyük bir medeniyet kuran Endülüs Devleti’ndeki okullara

öğrenci göndererek bilimsel gelişmeleri ve aydınlığı kendi ülkelerine taşıyorlar ve diğer taraftan da Haçlı seferleri vesilesiyle Doğudaki gelişmişliği gözleyip yeniliklerden pay alarak ülkelerine dönüyorlardı. Bu gelişmelerin Batı’da ciddi arayışlara ve sonunda da yeni gelişmelere katkıda bulunduğu inkar edilemez.

83 Mason, Stephen F; Bilimler Tarihi, Çev. Daybelge, T C Kültür bakanlığı Dünya Edebiyatı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 2001, ss. 470-471 84 Dünyayı Değiştiren Olaylar, Sanayi Devrimi, Hürriyet, Dogan Ofset A.Ş. Esenyurt, İstanbul, Şubat 2005.ss.10-13 85Tekeli, İlhan-İlkin,Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.48



Avrupa’da hümanizmin, akılcılık ve aydınlanmanın beşiği olarak gelişen

Floransa’da 1442’de Akademia Platonica açılmış ve burada hümanistler arasında Eflatun felsefesi okutulurken aynı dönemde Bologna’da Tehfüt adlı ontolojik kitabın yazarı Ibnü’r Ruşd’ün Aristo yorumları okutulmaktaydı. 1498 yılında Roma’da Akademia Romana i di Storia i Archeolgia kurulmuştur.86

İlk mühendislik okulu 1747 yılında Fransa’da kurulurken ilk teknik üniversite de

1794 de yine Fransa da kurulmuş eğitim olarak tıp daha sonraları 1820’lerde hayata geçebilmiştir.87

Sanayi devrimi, değişik tekniklerin yeni ekonomik ilişkilerin ve bilimsel bilginin

karmaşık etkileşimiyle, birbirini hızla etkilemesiyle ve geliştirmesiyle ortaya çıkmıştır. Bilim ve teknikteki gelişmelerin sanayii etkilemesi bilim ve tekniğe verilen önemi artırmıştır. Buhar makinası hem üretimi artırdı hem de ulaşımda demiryollarıyla bir aşamaya getirdi. Telgraf yeni bir bilim olan elektriğin ilk önemli pratik uygulaması oldu, haberleşmeyi hızlandırdı. Bu oluşumda bilimin etkisi dolaylı oluyordu. Bu gelişmeler yeni oluşan makine mühendisliğinin başarılarıydı. Demiryolları ve kanal yapımının gelişmesi de inşaat mühendisliğinin hızla gelişmesine neden olmuştur. Bu mühendislik alanındaki gelişmeler jeolojiye duyulan ilgiyi artırıyordu. Üretim teknolojisindeki gelişmelerin dokuma sanayiinde ulaştığı düzey, sentetik boyaları gerektiriyor, kimya da bu yönde gelişiyordu. Bütün ekonomik ve siyasal öncelik girişimcilerin eline geçmişti. Teknoloji ve bilimdeki gelişmeler birbirini etkileyerek bu hakim sosyal güçleri yeniden üretecek şekilde gerçekleşiyordu. Bilimin örgütlenmesi de değişmeye başladı. Sermaye birikimi sağlayan merkez ülkelerde yeni gelişen tüm bilim ve meslek alanlarında kendi konularında yayın yapan dernekler kuruldu. Sanayi çağının sosyalleşmiş bilimsel üretimini yapan üniversite, bunun içinde de belirgin bir akademik kariyer izleyen bilim adamı doğdu. Bu dönüşümlerle bilim toplumun üst katmanlarının faaliyeti olmaktan çıkarak toplumun orta sınıflarının faaliyeti olmaya başladı.

Galileo 1793’te Pisa kulesi deneyi ile büyük doğa kitabını açmayı, yeni bir gözle

onun yasalarını okumayı öneriyordu. Deneye dayalı yeni öğretileri olan sarkaç, eğik düzlem vb. Galile ağır olan cisimlerin öteki ağırlıklardan önce değil aynı anda düştüğünü Piza Kulesinden bütün bilim adamlarının önünde ispat etmiştir.88

Watt’ın buluşları buhar makinesini fabrikalarda ve madenlerde ekonomik olarak

kullanılır hale getirdi. 1795’te Volt’a ilk elektrik akımı veren bataryayı buldu. 1800’de Nicholson bataryayı, suyu bileşkenlerine ayırmakta kullanarak elektroliz yöntemini ve elektro kimyayı başlatmış oldu. Morse 1838’de aldığı telgraf patentini ilk kez 1844’te pratiğe uygulamaya soktu. 1831’de Fraday elektrik akımının manyetik akım oluşturduğunu gösterdi. Bu çalışmalar elektromanyetizm alanının gelişmeye başlamasına ve bu alanın yasalarını matametiksel ifadelere dönüştüren Maxwel oldu. Elektromanyetik titreşimi üzerindeki çalışmalar sonrasında Herz 1888’de labaratuvarda telsiz ve radyo haberleşmesinin temellerini oluşturmuştur. Eğitim bilim teknoloji ve sanayi giderek birbirini tamamlar hale geliyordu89. 86 İnalcık, Prof. Dr. Halil, Tarih ve Akademi, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s.14 87 Kaymakçalan, Ömer; Bilimi Etkileyen Faktör Olarak Teknoloji, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002,s. 57 88 Koyre,Alexandre,Bilim Tarihi Yazıları, Çev. Tübitak Yayınları, Ankara,2002, ss.216-7, 89 Mason, Stephen F; Bilimler Tarihi, Çev. Daybelge, T C Kültür bakanlığı Dünya Edebiyatı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 2001, ss.68-69



Sanayi devrimiyle ekonomik organizasyonun metod ve özelliklerinde değişim ve

gelişmelerde başlamış ve bunlar üretim artışından önemli katkılar sağlamıştır, bunlar: 1- modern bilim ve teçrübi bilginin pazar için üretim sürecine geniş ve sitematik olarak uygulanması; 2- ekonomik faaliyetin aile içi veya mahalli kullanımlardan çok, ülke çapında ve uluslar arası pazarlar için üretime doğru bir ihtisaslaşmaya yönelmesi; 3- nüfusun kırsal kesimden şehirlere göç etmesi; 4- tipik üretim biriminin genişlemesi, şahsi olmaktan çıkması ve böylece aile ve akrabalık ilişkilerine daha az, ortaklık ve kamu teşebbüslerine daha fazla dayalı hale gelmesi; 5- işgücünün temel mallar üretiminden mamül mallar ve hizmetler üretimine kayması; 6- sermaye kaynaklarının insan çabası yerine veya onu tamamlayıcı olarak daha yaygın ve yoğun şekilde kullanılması; 7- toprak dışındaki üretim araçları yarı sermaye sahipliğinin ya da bu araçlarla olan ilişkinin belirlediği yeni sosyal ve mesleki sınıfların doğması.90

17. yüzyılda askeri mühendislik profesörü olan Galilei bir teleskop yapıp bu

alandaki incelemelerini geliştirip derinleştirmiş, serbest düşüş ve sarkaç yasalarını bulmuştur. Böylece deneysel fiziğin temelleri atılmıştır. Aynı yüzyılda matamatikteki diferansiyel ve entegral hesaplarının geliştirilmesi ve logaritmanın bulunuşu yanında Santaria’nın termometreyi kullanmasıyla, insan metabolizması anlaşılmaya başlamıştır.91

Yukarıdaki değişimler bir anda ve yeterli ölçüde ortaya çıkmamıştır. Onlar daima

nüfusta ve yıllık olarak üretilen mal ve hizmetlerin hacminde artış ile birlikte ortaya çıkmışlardır. İlk sanayi devrimi İngiltere’de olmuştur. Onun ötekilerden farkı daha sonraki sanayi devrimlerinin özelliği olan devlet desteğinin olmadan kendiliğinden gelişmiş olmasıdır.92

1867’de elektromanyetiğin enerji üretiminde kullanımı Wilde ve Siemens

tarafından bulundu. Ucuz akımın bulunmasıyla gündelik hayata uygulandı. Edison’un 1881’de kurduğu elektrik santrali ve dağıtım sistemiyle elektrik evlerde kullanılır hale geldi. Mikroskopun yaygın bir şekilde kullanılmasıyla birlikte Von Baer 1827’de organizmanın gerçek büyüyüşünü tohumlanmış yumurta hücresinden itibaren izlemeye başladı ve böylece emrioloji biliminin temelleri atıldı.93

Doğa bilimindeki gelişmeler sosyal bilim alanındaki gelişmelere imkan hazırlamış

ve toplumsal gelişim ve değişim sosyal bilim konusunda çalışan bilim adamlarının düşüncelerine yansıyarak İngiltere’de 1848’de John Stuart Mill’in Politik Ekonominin İlkeleri ve 1890’da Alfred Marshall’ın Ekonominin İlkeleri kitabıyla neoklasik iktisadın temellendirilmesine yol açmışlardır. Alman İktisatçı Frederich List Milli İktisat adlı kitabıyla 1840’ta Almanya ekonomisinin İngiliz ve Fransızlara karşı koruyup geliştirmek amacıyla korumacı iktisadı öneriyordu. 1832-42 arasında Pozitivist Felsefe Dersleri ile August Comte positivizmin kurucusu oluyordu. Marx’ın Kapital’i 1867’de yayınlanıyor ve ekonomiye artı değer fikrini getiriyordu. 1893’te Durkheim’in tplumsal işbölümü ile toplumsal dayanışmanın nedenlerini, biçimlerini ortaya koymaya çlışıyordu. 19 yüzyılda

90 Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabıÇev.Prof. Dr. Tevfik Güran,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994, s. 1, 91Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.47 92Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabı, Çev..Prof. Dr. Tevfik Güran,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994, ss.1-2, 93 Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, ss.136-138



toplumların önünü açan bunlar gibi düşünürler sadece kendi toplumlarını değil diğer toplumları da uzun yıllar etkileyebilmişlerdir.

16. yüzyılda Leonardo da Vinci, mekanikten, anatomi ve fizyolojiye kadar uzanan

çalışmalar yapıyor, kimyasal ilaçların tıpta kullanılmasına yolaçan Parcelsus tıbbı gelişiyor, Cardan matamatikte üç bilinmeyenli denklemleri çözüyor, Vesalius anatomide önemli adımlar atıyor ve Mekator dünya haritasını yaparken, Copernicus, Ptolemais astronomisini yıkan eserini yayınlıyordu.94

Sanayi devrimi, sürekli bir teknolojik gelişme anlamına gelmektedir. Toplumda

teknoloji üzerinde çalışacak ve teknoloji ile ilgili bilgi ve becerileri toplum fertlerine aktaracak kurumlara ihtiyaç vardır. Esas olarak karlılık motifine bağlı olarak işleyen pazar mekanizmasının bu ihtiyacını karşılaması mümkün değildir. Çünkü eğitilerek bilgileri ile becerileri ile sanayi devrimine hayati katkı sağlayacak ara ve yüksek düzey işgücü kalitesine ihtiyaç vardır. Böyle bir eğitim düzeni, kurumlaşmasını pazar mekanizması içinde karşılayacak güce sahip değildir. İşte bu nedenle eğitim, özellikle teknik eğitim devlet tarafından yürütülmüş; yani gerekli eğitime sahip işgücünün arzı devlet tarafından sağlanmıştır. Devletin sözü edilen arzı sağlamak için, liberalizm çağında kalkıştığı ekonomik içerikli işlere bir örnektir. Söylemin içeriği ne olursa olsun toplum ihtiyaçları ortaya çıkınca ilk başvurulan çözüm devletin müdahalesi olmaktadır.

List’e göre teknolojik geriliği kapatmak için devlet aktif rol almalı ve aynı

zamanda yol gösterici görevini de yüklenmelidir. Teknolojik geriliği yok etmenin birinci şartı, yeterli zihinsel sermeyeyi hazırlayacak kapsamlı eğitim yatırımlarıdır. Çünkü gelişme, teknolojik yenilikle, başka bir deyişle keşif ya da icat ile özdeş bir süreçtir ve list’e göre belirleyici değişkendir. Ancak teknolojik sıçrama sadece işgücünün eğitimi ile, yeterli bir insani sermaye oluşturarak sağlanamaz; List, potansiyel olarak hazırlanan teknolojik kapasitenin uygulamaya geçmesini, yani ülke içinde yayılmasını ve sanayiciler tarafından özümsenmesi gerektiğini belirtmektedir.95

Bugünkü modern anlamda bir işletme kuran ve bir endüstrinin kendine özgü bir

teknolojisinin olduğunu kavrayıp bunun için ilk defa bir üniversite eğitimi almış bir bilim adamına modern bir araştırma merkezi kurdurup ve başına getiren Warner Siemens olmuştur. 1869 yılında kurulan bu labaratuar fikrinden sadece Siemens’in kendi şirketi ve labaratuarları doğmadı, Alman kimya endüstrisi de gelişti ve dünya çapında lider konuma geldi. Çünkü bu endüstrinin temelindeki varsayım kimyanın ve özellikle de organik kimyanın kendine özgü bir teknolojiye sahip olduğu şeklindeydi. Bu varsayım sonucunda dünya çapında birçok firma gelişti; Amerikan elektrik, kimya, otomobil ve telefon firmaları bu anlayışın hayata geçirilmesiyle diğer taraftan 19. yüzyılın en başarılı buluşu sayılabilecek araştırma labaratuvarı doğmuştur.96

94Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorlugu’da Eğitim ve Bilgi Üretim Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999, s.22 95Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995 , s.40 96 Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık HizmetleriTiç.San.Ltd.Şti, İstanbul,1999, s.30-31



4.3. Batı’da Sermaye Birikimi ve Kapitalizmin gelişmesi Kapitalizm, 15. yüzyıl Avrupa’sının her yönü ile büyük değişiklikler yaşamaya

başladığı bir yüzyıl olmuştur. Bu dönemde okyanuslar feth edilmekte, kentler ağırlık ve önem kazanmakta, o zamana kadar görülmemiş ölçüde zenginleşen yeni ve güçlü bir ticaret kesiminin toplumsal etkinliği hızla artmaktadır. Dünyanın ekonomik merkezi Akdeniz’den kuzeye kayarken gerek düşünce hayatında gerek siyasal anlayışlarda yepyeni ve devrimsel gelişmeler başgöstermektedir. Bilindiği gibi Rönesans, Reformasyon, Aydınlanma sözü edilen değişimi ifade eden kavramlar arasında öncelikli bir yer işgal etmektedir. Bu dönemde görsel sanatların, müziğin ve edebiyatın da değişimi gündeme gelmiştir. Sanat alanındaki bu değişim ve patlama, bilim alanındaki değişim ile atbaşı gelişmiştir; Kepler, Galileo, Newton, Descartes, Gauss gibi kişiler bugün de geçerliliğini koruyan kuramları, kısaca modern bilimi oluşturmuşlardır. Bilimde bu baş döndürücü gelişme, ya da başka bir ifadeyle doğa ve evren ile ilgili temel kuramların ortaya atılışı, doğal olarak teknolojide de büyük atılımlara neden olmuştur. Denizcilik, inşaat, maden eritme ve dokuma alanlarında ortaya çıkan teknolojik ilerleme ekonomik ve toplumsal yapının çok derin başlayan başka bir düşünce değişimi de değişimler yaşamasına sebep olmuştur.97

Batı ülkelerinde bir dönem modern devletin önemli işlevlerinden biri ekonomi

politikası olarak merkantalizmin uygulanması düşüncesi veya felsefesidir. Buna göre ticari kapitalizmi ifade eden merkantalizm kendine özgü sermaye birikimi tipinide ifade etmektedir; 16. yüzyılın başlarından 18. yüzyılın ortalarına kadar devam eden süreç içinde Avrupa merkantilizm çağı yaşamıştır. Avrupalı batı devletleri bu dönem içinde belli bir ekonomi politikasına öncelik vererek uygulamışlardır. Bu ekonomi politikasının dayandığı temel anlayış, bir ülkenin ekonomik zenginliğinin o ülkedeki kıymetli madenlerin miktarının o ülkenin gücü ve refahını belirleyen en temel etken olduğudur. Dünyadaki değerli madenlerin miktarı sabit olduğuna göre en çok madene sahip olma duygusu bu dönemde dünyada çok keskin bir rekbete sebep olmuştur. Her ülke, bir devlet politikası olarak elindeki kıymetli madenlerin miktarını artırmaya çalışmıştır. Bu dönemde yeni keşfedilen kıtalardaki maden zenginliklerini işletmek, devlet eli ile desteklenen korsanlık faaliyetleriyle yürütmek de merkantilist politikalar içinde yer almıştır.

Batılı modern devlet, kendi ulusal tüccarının üstünlük sağlaması için her türlü

korumacı ekonomik tedbirleri ve askeri düzenlemeleri yapmıştır. Merkantilist politikalar açısından sadece iç pazarı düzenleyici ve koruyucu tedbirler yeterli değildir; dünya pazarlarında da etkinlik sağlamak gerekmektedir. Kapitalizm dünya sahnesine çıktığından beri bir dünya sistemi olma özelliği taşımaktadır.98

Bu açıdan bakıldığında 17. yüzyılda küreselleşme dünyanın gündemine gelmiştir.

Devletler, dünya ticaretindeki paylarını büyütmek için bir taraftan kendi ulusal tüccarları için koruma tedbirleri geliştirirken diğer taraftan da dünyayı kolonileştirme eylemini başlatmışlardır. Bu dönemde Avrupa’nın dışında kalan kıtalar, Amerika, Afrika, Asya ve giderek Okyanusya topraklarının tamamı ya da büyük kısımları kolonileştirilerek dünya

97Şaylan, Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi,, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, ss.19-20 98age, s.22,



kapitalist sistemi içine sokulmuşlardır. Kolonileştirme ve gümrük korumaları dışında, devlet desteği ile belli ticaret gruplarına belli yöre ya da mal konusunda ticaret tekelleri sağlanmış; böylece ticaret alanında hızlı bir sermaye birikimi devlet eli ve desteği ile gerçekleştirilmiştir. Dünya için yeni olan bu modern devletin eski geleneksel devlet felsefesinden en önemli farkı bu sermaye birikim sürecine duyarlılıktır. Modern devletin tarih sahnesine çıktığı 16. yüzyıldan beri de bu anlayışında hiç bir değişiklik olmamıştır.99

İngilterede başlayan değişim ve gelişim hareketleri komşu ülkelerle özellikle de

aynı kültür grubuna girmenin verdiği kolay etkileşim sonrasında sanayi devriminin yayılması bu komşu ülkelerde de hızla kendisini göstermeye başlamıştır. Bunun sonucunda da bu ülkelerde hızlı sanayileşme başlamıştır.

1852 ile 1857 arasında, devletin öncülüğündeki yeni kredi mekanizmaları

aracılığıyla finanse edilen demiryolu ağının suratle yayılmasıyla birlikte, Fransa tarihinde ilk kez diğer sanayileşmekte olan ülkelerinkine benzer bir büyüme oranını tutturabilmiştir. Para demiryolu şirketlerine mühendislik ve metalurji şirketlerine aktıkça devletin harcamalarıda yüzde 50 yükselmiştir. Bütün bu sektörlerde şirket birleşmelerinin önü açılmış ve demir ve çelikte üretimin yüzde 53’ü sekiz büyük şirket tarafından gerçekleştirilir hale gelmiştir. Bu nedenle sanayi üretimi yüzde 50, ihracat ise yüzde 150 artmıştır.100

Aslında James Watt tarafından geliştirilen buhar makinasının üretime

uygulanması ile sanayi devrimi başlamış bu yeni üretim aracı ile üretimi sadece nicel olarak artırmakla kalmamış insanı ve toplumuda değiştirmiştir. Buhar enerjisi öncelikle maden kömürü ocaklarındaki suyun boşaltılmasında ve hızlı kömür çıkarımında devreye alınmıştır. Kömür madenciliğinin bu yeni üretim tarzı ile hızla gelişmesi demir çelik üretiminin artmasına sebep olmuş daha sonra gemilerin demirden yapılıyor olması daha büyük tonajlı ve okyanus sularına dayanıklı olması taşımacılığı büyük ölçeklerde ucuzlaması şeklinde etki ederek geliştirmiş ve böylece bir zincirleme reaksiyon içinde sanayi devrimi hızla gelişmeye başlamıştır.

Pamuk işleyen aletlerin ilk ortaya çıktığı 1764-1784 tarihleri arasında üretim 25

mislinden fazla artarken fiyatlar yüzde 70 düşmüştür. Yine de bu Eli Whitney’in 1793 tarihinden önce çırçır makinesini icat etmesinden önce olmuştur.101

Sanayi devrimi ile beraber devletin gelişme ve sistemin gelişerek yeniden

üretilebilmesi için bazı dış ekonomileri sağlaması ve bu alana girmesi gerekmiştir. Bu dış ekonomilerin başında eğitim gelmektedir. Sanayi devrimi, yeni türde bilgi ve becerilere sahip işgücünü talep etmektedir ve bu talebin çapı kitleseldir. Çünkü sanayi devrimi dev boyutlu bir süreçtir ve toplumun büyük bir kesimini etkileyip mobilize etmektedir. Bunun sonucu olarak, sanayi kurumlarının ihtiyaç duyduğu belli bilgi ve becerileri kazanmış işgücünü devlet yetiştirmek durumunda kalmıştır. Mühendis, teknisyen, ustabaşı sanayi devrimi için hayati önem taşıyan meslek dallarıdır.

99 Şaylan, Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi,, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.24, 100 Mooers, Colın; Burjuva Avrupanın Kuruluşu, Çev. Bahadır Şına Şener, Dost Kitapeve Yayınları, Ankara, Eylül 2000, ss.115-6 101 Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tiç.San.Ltd.Şti, İstanbul,1999, ss.118



1789-1846 yılları arasında yaşayan Alman ekonomisti Frederick List’e göre

gelişmenin dinamik belirleyicisi yarışmadır ve yarışmadan yarışan tarafların yarar sağlayabilmesi için yarışa eşit başlamaları gerekmektedir. Böyle bir yarışmada eşitliği belirleyen temel değişken teknolojidir. Çünkü yarışmada kimin kazanacağını belirleyen olgu teknolojidir; kim teknolojide bir adım öndeyse yarışı o kazanacaktır. O halde serbest ticaretin ve yarışmanın kendilerinden beklenen faydayı sağlamaları için önce yarışan tarafların teknolojik düzeye ya da potansiyel açıdan eşit düzeye gelmeleri gerekmektedir.102

18. yüzyıl İngiltere’sinde ihtisaslaşmış ekonomik kuruluşların gelişmiş olması

ekonomik aktivite açısından önemliydi. Kuzey Amerika, Afrika, Hindistan ve Doğu Akdenizle yapılan ticaret, sermayelerinin büyük bir bölümünü hissedarlardan sağlayan imtiyazlı şirketler tarafından organize edilmekteydi. Dış ticaretin riskleri özel sigortalar tarafından karşılanmaktaydı. İngiltere Bankası 1694’te kurulmuştu ve onsekizinci yüzyılın sonuna gelmeden İngiliz Bankacılık sistemi, İngiliz hükümetiyle yerli ve yabancı tüccara yaygın ve karmaşık mali hizmetler sağlar hale gelmiştir. Bankacılık sisteminin ondokuzuncu yüzyılda olduğu gibi para ve kredi arzında etkinlik kazanabilmesi için büyük bir gelişme göstermesi gerekmiştir.103

19. yüzyılda ülke içinde sıkı bir liberalist olan Carey, İngiltere ve Fransa’dan geri

olan Amerika Birleşik Devletlerinde sanayinin devlet eliyle korumak, böylece hem istihdam hem de ücret düzeyini yüksek tutmak gibi önerileri savunmuştur. İç pazarda laisser-faire politikaları, dış ticarettede devlet korumacılığını savunmak güçlenen ve yükselen Amerikan sanayicileri açısından doğru ve tutarlı bir yaklaşım olmuştur. Nitekim bu öneriler, uygulama alanında yankısını bulmuş, yani izlenen politikanın öncülerini oluşturmuştur. Örneğin 1840-1850’li yıllarda Avrupa kaynaklı sanayi mallarına karşı yüksek gümrük uygulanmıştır. Amerika Birleşik Devletleri, sanayileşme alanındaki büyük dönüşümü tamamladıktan sonra, özellikle 20. yüzyılın başlarından itibaren korumacılık politikalarından vaz geçmiştir. Bununla beraber, Amerika hiç bir zaman korumacı politikalardan tam anlamı ile vazgeçmemiş; güçlü yabancı yarışmacılara karşı korumacı önlemleri hayata geçirmiştir.104

Modern devletin varlık sebebi mevcut sosyo ekonomik düzeni temel esasları ile

yeniden üretmektir. Liberalizm son derece yaygın ve etkili bir söylem olduğu çağda, liberalizmin öncülerinin kuramsal açıdan kesin doğru kabul edildiği dönemlerde bile devletin şu ya da bu ölçüde sosyo ekonomik işlevler yüklenmek zorunda kaldığı söylenebilmektedir. Çünkü kapitalizm, dinamik bir düzendir; ona bu dinamizmi kazandıran özellik birikimin kesintisiz olması özelliğidir.105

Keynes, ekonominin kendi kendine, otomatik olarak tam istihdamı

sağlayamayacağını ispatlamış ve sorunu çözmek için ekonomiye müdahale edilmesi gerekliliğinden söz etmiştir. Müdahaleyi, bir etkin talep yöntemi anlayışı içinde devlet

102 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.39 103 Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabı, Çev..Prof. Dr. Tevfik Güran,Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994, s.14 104 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.42 105age, s.43



yapacaktır. Devletin talep yöntemi ise dolaylı teşvikler sağlama, doğrudan doğruya devlet harcamaları ile, talebi yükseltme, faiz hadleri ile oynayarak özel firmaların daha yüksek yatırım yapmalarını teşvik etme, gerekirse kamu eli ile ucuz kredi verme ve nihayet doğrudan doğruya kamu eli ile yatırım yapma gibi müdahele şekillerini kapsamaktadır.106

İcatların pek çoğu yada büyük çoğunluğu, sırf merak ya da tamircilik aşkının

etkisiyle harekete geçen kişilerin eseriydi. Bir tek amaca hizmet etmek üzere icat edilmiş şeylerin başka öngörülmemiş amaçlar için yararları daha sonra anlaşılıyordu. Thomas Edison 1877’de gramofonu yaptı. Nikolaus Otto 1866’da ilk benzilli motorunu yaptığı zaman insanlar kara ulaşımını 6000 yıldır atlarla sağlamaktaydı. İlk kamyonu Gottfried Daimler 1896’da yaptı.107 Birleşik Amarika’da Bell Labaratuvarlarında 1947’de icat edilen transistör ürün olarak üretilmesi Japonya’nın elektronik endüstrisini başlatmıştır.108 İcatların bir ülkede gerçekleştirilip bir başka ülkede hayata geçirilmesine bu ürün güzel bir örnek olarak verilebilir.

Pamuğun çekirdeklerini ayırmak için Eli Whitney’in 1794’te içat ettiği çırçır,

James Watt’ın İngiliz kömür madenlerinden su pompalama sorununu çözen 1769’daki icadı buharlı motorunu madenlerden su pompalamak için tasarımlamıştı ama daha sonra da lokomotiflere, gemilere gerekli gücü sağlayan bir motor haline geldi. Başlangıçta tasarımlanan amaçlandıkları ihtiyaçları karşılayan icatların bile daha sonra bazı öngörülmemiş daha önemli ihtiyaçları karşıladıkları ortaya çıkmaktadır.109

Edison elektrik ampulünü 1879’da icat ederken Wriht kardeşler motorlu uçakları

keşfederek insanlığın uzayla buluşmasının önünü açıyordu. Bu icatlar ekonomik hayata önemli katkılar sağlarken daha sonraları uçak askeri amaçlı savunmanın da önde gelen araçlarından biri oluyor ve sahip olanlara büyük üstünlükler sağlıyordu.

4.4. Değişim, Gelişme, Girişimcilik ve Dinamiklerin Harekete Geçirilmesi

Teknolojiyi ve teknolojik gelişmeyi sağlayan bilimsel ilerlemeyi, büyük toplumsal değişimin başlatıcı değişkeni olarak görmek yanlış olmayacaktır. 16. ve 17. yüzyıllarda Kuzey-Batı Avrupa’da başlayan kapitalist dönüşüme yol açan ticaret sermayesinin birikiminin temelinde de bir teknolojik değişimin yattığı düşünülebilmektedir. Toplumsal yapı belli bir zaman dilimi içinde dengede iken değişmeye başlamakta ve bu değişim yapının her öğesini kapsar hale gelmektedir. İşte bu değişim sürecindeki en dinamik öğenin yani değişimi başlatıcı değişkenin teknoloji olduğu söylenebilmektedir.110

İnsanın yaratıcı kapasitesi esas olarak iki alanda göstermektedir. Bunlardan biri

sanat, diğeri bilim olarak tanımlanabilir. İnsan, sürekli olarak çevresinden, içinde yaşadığı koşullardan etkilenmekte; bu etki insanı içinde yaşadığı çevreyi ve koşulları anlamaya yöneltmektedir.

106Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.63 107 Diamond, Jared; Tüfek, Çelik, Mikrop, Çev Miyase Göktepe, TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2003, s.312 108 age, s..549, 109 age,s..313, 110 Şaylan,Gencay;Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.97



Ekonomik anlamda kapitalizmi belirleyen temel öğe, ürün üretiminin giderek

yaygınlaşması ve evrensel hale gelmesidir. Buna göre kapitalizm, aynı zamanda bir süreçtir ve bu süreç içinde üretilen her şey ve buna ek olarak insanın emeği de ürüne dönüşmektedir. Ürün üretiminin belirleyici özelliği, mal ve hizmetlerin esas olarak pazarda satılmak amacı ile üretilmesidir. Meta, esas olarak her hangi bir insani ihtiyacı ya da arzuyu karşılayan mal ya da hizmettir.

Geleneksel toplumda, üretilen mal ve hizmetlerin çok büyük bir bölümü bizzat

üreticiler tarafından tüketilmekte; ancak ufak bir bölümü pazara çıkıp değişime tabi tutulmaktadır. İşte kapitalizmin ekonomik özünü belirleyen temel olgu, üretilen mal ve hizmetlerin giderek daha büyük bölümünün pazara girip değişime konu olmasıdır. İşte bu kaçınılmaz olarak iş bölümünün gelişmesini gündeme getirmekte ve bu gelişme bir süreklilik göstermektedir. Kapitalizm, ekonomik olarak hem üretim yapısının hem de iş bölümünün gelişimine bağlı olarak toplumsal yapısının sürekli değişimini gündeme getirmektedir. Bu dinamik oluşum süreci, kapitalizmin temel ögelerinden biri sayılabilmektedir.111

Liberalizmin hareket noktası ya da temel kabulleri öncelikle aklın öne çıkarılması

ve bireyciliğin temel alınmasıdır. Liberal felsefeye göre devletin varlık nedeni, bireylerin doğal hak ve özgürlüklerini güvence altına almaktır. Liberalizmin öngördüğü devlet, esas olarak mukavele kuramlarında kaynağını bulmaktadır.112

Kapitalizm, 16. yüzyıl ile 18. yüzyıl arasında Batı Avrupa’da kendini gösteren yeni

toplumsal düzen olarak tanımlanabilir. Bu toplumsal düzen, hayatın her alanında, ekonomide, politikada, düşüncede, bilim ve teknolojide, estetikde yepyeni oluşumları kapsamaktadır. Hiç kuşkusuz modern devlet modern devlet olarak tanımlanan devlet tipi de kapitalizm olarak ifade edilen bu çok büyük dönüşümün ürünlerinden biridir. Günlük dilde her ne kadar kapitalizim sözcüğü esas olarak ekonomik bir olguyu ifade ediyor olsa da hiç gözden kaçmaması gereken husus, en azından burada, kapitalizmin ekonomik olduğu kadar toplumsal ve politik bir anlamı ifade ettiğidir.113

Sanayi öncesi toplumlarda hayat seviyelerinin asla değişmeme anlamında bir

statiklik değil, üretim ve verimlilikte gelişmeye yol açan güçlerin gerilemeye götüren daha etkin olmadığı anlamında bir durgunluk özelliği gösterdiği söylenebilir. Sosyal yapı ve gelir hiyarerşisi içerisinde işgal edilen yer, toprak üzerindeki mülkiyet hakları ile çok yakından ilgiliydi. Nüfus yoğunluğunu büyük ölçüde toprağın verimliliği, dağılımını ise katı kuramsal düzenlemeler belirliyordu.114

Üretimin sürekliliği yeniden üretim kavramı ile temellendirilebilmektedir. Üretimin

bir süreç olarak devamlılığı için, üretimi gerçekleştiren emek yeniden üretilmelidir; üretimin içinde gerçekleştiği toplumsal örgütlenme ve toplumsal kurumlar yeniden

111 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, Ocak 1995 ,s.19 112age, ss.28-29 113age, s.18 114Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabı, Çev.Prof. Dr. Tevfik GüranTürk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,1994, s.10,



üretilmelidir; ve son olarak üretim için kullanılan araç ve gereçler ile teknoloji yani bilgi ve yöntemler yeniden üretilmelidir.115

19. yüzyılın sonlarında elektiriğin sanayide kullanılır hale gelmesi üretilen enerjiyi

ucuza mal etmek ve kolaylıkla uzun mesafelere nakletmek imkanı hasıl olmuş ve elektriğin üretimde uygulanması olağanüstü boyutlarda artmış ve sanayileşmenin hızla artmasına neden olmuştur. Elektriğin kullanılır olması geceleri aydınlatmaya ve gece vardiyalarının devreye girmesiyle üretimin artmasının yanında telgraf, telefon ve radyo gibi iletişim araçlarının da devreye girmesinin hazırlayıcısı olmuştur.

Bir işe uygulanan bilgi ve bilgiye dayalı usul ve işin daha kısa zamanda

yapılmasına imkan sağlıyorsa bir teknolojik gelişmeden bahsedilebilir. Teknojik değişim önce geniş anlamda üretim düzeninde yani üretimde kullanılan yöntemler, üretilen malların doğası ve miktarı değişmektedir. Bu değişim bütünü ile dolaşım ve değişim sürecini etkilemekte; başka bir ifade ile ulaşım ve ticaret yapısı da değişmek zorunda kalmaktadır. Değişim giderek insan tutum ve davranış şekillerinin de değişmesine sebep olmaktadır. Teknolojik değişim sadece üretim sürecini değiştirmekle kalmamakta aynı zamanda üretim süreci içerisindeki insanları da etkileyip değiştirmektedir. Yeni teknoloji, esas itibariyle daha iyi eğitilmiş, daha becerisi yüksek seviyelerde işgücünü talep eder duruma gelmektedir. Bunun için devlet teknolojik gelişmeye bağlı olarak toplumun yeni ihtiyaçlarını yeniden üretecek işgücünü kendisinin eğitmesi gerekmektedir. Yeni üretim, ulaşım, dolaşım, yönetim vb. toplumsal alanlarda sürekli olarak yeni teknolojiler eskisinin yerini almakta; bu da çalışan insanların daha eğitimli olmasını gerekli kılmaktadır. Teknoloji insanın hayatına uyguladığı bilgi ve yeteneği sürekli geliştirmektedir.

Batı’da 17. yüzyılda meydana gelen bu değişim ve gelişim bilimsel ve teknolojik

düşünce yapısını ortaya çıkarmış, insanın maddeye hükmetmesine ve daha sonrada bunu bilimsel metodlarla araştırma ve geliştirme labaratuvarları çerçevesinde organize ederek geliştirmiş, sonra da üretilen yeni ürünleri sürekli geliştirerek küresel pazarlarda rekabet üstünlüğü sağlayan bir yapıyı elde ederek yeni girişimcileri ile sürekli kılan kapitalizm düşüncesini bir toplumsal yapıya dönüştürmüştür.

5. TÜRKİYE’DE EĞİTİM VE BİLİM TEKNOLOJİ İLİŞKİSİ

5.1. Eğitimin Tanımı ve Amacı

Eğitim; bireye bilgi, beceri kazandırma, onun topluma uyumunu sağlama, geçmişle bugünü bağlama ve yarına hazırlama sürecidir.

Eğitim, bireyi, ilgi, istek ve yetenekleri doğrultusunda ve pozitif düşünceye dayalı

olarak, toplumun bilgi, değer ve davranış ilkeleri yönünden şekillendiren, ulusal ve evrensel değerlerle uyum içinde kaynaştıran pisikolojik, sosyo kültürel ve ekonomik hayatın vazgeçilmez bir sürecidir.116

115 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.97 116 2002 Yılı Başında Milli Eğitim, T C Milli Eğitim Bakanlığı Araştırma, Planlama ve koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları, 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, Aralık 2001



Eğitim, öğrenciye bilgi verme temeline dayalı bir öğretim sürecidir. Çağımızda

artık öğrencilerin hayat boyu öğrenme durumunda kalacakları ve bu öğrenmeleri de kendi başlarına gerçekleştirebilmeleri için kendi öğrenmelerini yönetebilmeleri gerekmektedir. Bunun için seçme, ayırt etme, planlama, programlama, analiz ve sentez yapabilme, değerlendirebilme, eleştirel ve yaratıcı düşünebilme, problem çözebilme becerileri ile donatılmaları gerekmektedir. Eğitim kurumunun türü ve düzeyi, okutulan dersin içeriği ne olursa olsun sayılan unsurlar eğitim proğramının omurgasını oluşturmalıdır.

Eğitim, felsefesi, muhtevası ve metot bakımından yaşadığı yüzyılı erken

algılayabilen insanlar yetiştirmelidir. Ayrıca, dünyadaki bilimsel ve teknolojik gelişmeleri yakından takip edebilen, yeni eğilimleri çok önceden sezebilen disiplinlerarası alanlarda çalışabilen bilim adamları yetiştirilmelidir.

Eğitim, milli, ahlaki, insani, manevi ve kültürel değerlerini benimseyen, koruyan

ve geliştiren, ailesini, vatanını, milletini seven ve yüceltmeye çalışan, insan haklarına saygılı ve çağdaş normlara haiz dünya görüşüne sahip, toplum yararına davranışlar elde edinmiş nesillerin yetiştirilmesidir. Eğitim, bireylere bilgi ve beceri kazandırmanın ötesinde, toplumun gelişmesi ve kalkınmasını devam ettirebilecek ölçüde ve nitelikte değer üretmek, mevcut değerlerin korunup geliştirilmesi yanında toplum değerlerinin gelecek nesillere aktarılması görevini de üstlenmesi gerekir. Eğitim uygun fiziki mekanlar, her kademede eğitim-öğretimi başarıyla sürdürebilecek öğretmen, akademisyen ve yönetici kadroları, belirli bir kültürel düzeye sahip kültür yapısı, tüm eğitim sisteminin öngörülen hedeflere ulaşılmasına imkan verecek güçlü bir ekonomik yapının varlığı gibi fiziksel, zihinsel, kültürel ve sosyolojik temel unsurların bütünleşik uygulamaları eğitimin başarı ve kalitesini belirler.117

Eğitimin amacı, bireye iyi davranışlar kazandırmak, ona bir mesleğin bilgi, beceri

ve tekniklerini öğretmek, öz olarak insanı daha üretken kılmaktır.118 Bireyi bilgilendirerek ona doğal ve toplumsal çevresini tanıma, bilinçli hareket etme imkanı veren, kendine güveni ve mutluluğunu artıran en önemli toplumsal hizmettir.

Eğitim ve öğretimin amacı, kişiliğin geliştirilmesi, zihinsel ve fiziksel açıdan

sağlıklı kişilerin yetiştirilmesi ve bir adalet ve doğruluk sevgisinin ve ruh özgürlüğünün oluşturulmasıdır. Eğitimin, toplumda sosyal adalet ve fırsat eşitliği ilkeleri yanında, kalkınma hedeflerine yönelik nitelikli, üretken, çalışkan ve toplumuna hizmet azmiyle yüklenmiş insangücü yetiştirme gibi hedefleri kapsar.

Bir eğitim siyasetinin temelde iki amacı olabilir. Birincisi, bireyin kişisel gelişimini

sağlamak, ikincisi de toplumun genel kalkınmasına olumlu katkıda bulunmak olarak ifade edilebilir.119 Bireyin özgürlüklerine öncelik tanıyan gelir ve sınıf farkı gözetmeden tüm vatandaşlara eşit eğitim imkanı sunmak yanında toplumsal gelişmişliğin sürdürülebilir bir yapıya kavuşması amacına yönelik insan gücünün yetiştirilmesi devletlerin en önde gelen görevlerindendir.

117 Ayhan , Prof.Dr.,Ahmet; Dünden Bbugüne Bilim-Teknolojive Geleceğin Teknolojileri, İstanbul,2002,s. 15 118 Adem ,Prof.Dr., Mahmut; Bilim ve Eğitimde Planlama, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s.89, 119 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.443



VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında eğitim sisteminin amacı, Atatürk ilke ve

inkilaplarına bağlı, demokratik değerleri benimsemiş, milli kültürü özümsemiş, farklı kültürleri yorumlayabilen, düşünme, algılama ve problem çözme yeteneği gelişmiş, yaratıcı zekaya sahip bilgi çağı insanını yetiştirmektir. Eğitim sisteminin geliştirilmesi genç nüfusa sahip ülkemizin ekonomik gelişmesinin gerektirdiği nitelikli işgücü ihtiyacının karşılanmasına ve rekabet gücünün kazanmasına olanak sağlayacaktır şeklinde ifade edilmiştir.

Çağımızda toplumlar, kendi hayat felsefeleri ve çağdaş hedefleri doğrultusunda,

bilimsel düşünme gücüne sahip ve sorumlu kuşaklar yetiştirme görevini eğitime vermişlerdir. Bu yüzden eğitim kurumlarının görevleri hem değişmiş hem de artmıştır. Eğitim, bilim ve teknoloji çağında, toplumsal hayatın odak noktası olarak, meselelere çözüm getirmenin temelinde, her zaman yer almaktadır.

Eğitimde Türkiye’nin gelecegini oluşturan ve Türkiye’yi 21. yüzyıla taşıyacak yeni

nesillerin yetiştirilebilmesinde, ezbercilikten arınmış, sorgulayan, öğrenmesini öğrenmiş, bilimle, teknolojiyle barışık, kendi tarihini ve kültürünü özümsemiş, yeniliklere açık bir neslin yetiştirlmesi önem taşımaktadır.

Çağın ihtiyaçlarına uygun insan yetiştiremeyen ülkelerin ekonomileri çağın hızlı

ve esnek ekonomilerine ayak uyduramamaktadır. 21. yüzyılda eğitim çok büyük önem taşımakta ve bir kişinin istihdam hayatı süresince bir kaç değişik alanda iş değiştirebilecektir. Bu açıdan öğrencilere çağın istihdam ihtiyaclarına uygun esnek eğitimin verilmesi önem arz etmektedir.

Gelişmiş ülkelerde zorunlu temel eğitim 10-12 yıla çıkarılmış ve yüzde 100

okullaşma oranı gerçekleştirilmiştir. Okul öncesi eğitimde yüzde 50-70, yüksek öğretimde yüzde 50-80 oranında okullaşma sağlanmıştır. Diğer taraftan AB ülkelerinde ortaöğretime devam eden öğrencilerin yüzde 70’ini mesleki ve teknik eğitim öğrencileri oluşturmaktadır. Bu ülkelerde eğitim öğrencilerin yeteneği ve ekonominin ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirilmektedir. Verimliliğin ve rekabet gücünün artırılması için iş gücünün niteliğinin yükseltilmesi gerekmektedir.

Bilgi çağına giren dünyada gelişmiş ülkelerle yarışmak zorunda olan Türkiye’nin

genç beyinleri dünyayı okuyabilecek bilgi ile donatılmalı ve çağın tüm yeniliklerini ve gelecekte gelişecek olaylara karşı hazırlıklı ve donanımlı olmaları ile uluslar arası boyutta süren yarışı önde götürmelerini sağlanacaktır. Türkiye nüfusunun genç nüfustan oluşması istihdam problemleri nedeniyle dezavantaj gibi görünmekle birlikte uzun vadede iyi eğitilirlerse en önemli fırsatlardan biri haline dönüşebilir. Bu açıdan, genç nesiller Türkiye’nin yarınlarını bilgi birikimli, donanımlı yetiştirilmeleri halinde hem kendilerinin hem de toplumlarının önünü açacak ve toplumlarının refah seviyesinin, mutluluğunun ve güvenliğinin daha sürdürülebir bir yapıya kavuşmasını sağlayacaklardır.

Eğitime yapılan yatırımlar toplumsal kazanımlar olarak geri dönmektedir.

Eğitimden, bireysel kazanımlar da son derece önemlidir. Çocuğun zihni gelişimi, zihinsel donanımı, temel düşünme yetenekleri hep bu temel eğitimle beslenir. Özellikle, çocuğun iki önemli semboller sistemini oluşturan, dil ve matematik semboller sistemini yeterince



geliştirip, bunlara dayanan sorgulayıcı, eleştirici muhakeme ve düşünme süreçlerini edinmesi, temel eğitim tarafından desteklenir120.

1923-1924 öğretim yılında Türkiye’de ilköğretim, lise ve özel okullar dahil toplam

okul sayısı 4.894’dir. 1927-1928 öğretim yılında bu sayı 6.043’e, 1938-1939 öğ retim yılında da 7.862’ye, 1950-1951 öğretim yılında 17.428’e, 1960-1961 öğretim yılında 24.398’e ulaşmıştır121.

1923-1938 yılları arasında Türkiye nüfusunun 12.206.000’dan 16.916.000’e

yükselerek yüzde 38’lik artış göstermesine karşılık, ilköğretim kademesindeki en yüksek artış yüzde 352 ile kadın öğretmenlerde ve yüzde 323 ile kız öğrencilerde görülmüştür.122

Planlı dönemde eğitim sistemimizde nitelik ve nicelik yönünden olumlu gelişmeler

olmasına rağmen, okullaşma oranları 2004-2005 öğretim yılında okul öncesi eğitimde yüzde 15,2, sekiz yıllık zorunlu ilköğretimde yüzde 95,7, ortaöğretimde yüzde 60,8 ve yükseköğretimde yüzde 39,9 olarak gerçekleşmiştir. Ancak bunun yüzde 26,5’i örgün eğitimden oluşmaktadır. Mesleki ve teknik eğitime devam eden öğrencilerin ortaöğretim içindeki payı yüzde 22,0 düzeyindedir.

1923-2004 YILLARI ARASINDA OKUL, ÖĞRENCİ VE ÖĞRETMEN SAYILARI

OKUL SAYISI ÖĞRENCİ SAYISI ÖĞRETMEN SAYISI EĞİTİM KADEMESİ 1923-1924

2004-2005 1923-1924 2004-2005 1923-1924 2004-2005

OKUL ÖNCESİ EĞİTİM 80 16 016 5 880 434 771 136 22 030 İLKÖĞRETİM 5 010 35 581 351 835 10.565.389 11 292 399 025 ORTAÖĞRETİM 43 6 512 3 799 3.039.000 838 160 049 İLKOKUL 4 894 341 941 10 238 ORTAOKUL 116 9 894 1 050 GENEL ORTAÖĞRETİM

23 2 991 1 241 1.937.055 513 93 209

MESLEKİ VE TEKNİK ORTÖĞRETİM

20 3 870 2558 1.102.394 325 74 740

YAYGIN EĞİTİM - 8 544 - 3.451.515 - 57 750 YÜKSEKÖĞRETİM 1 78 2914 2.073.000 307 82.096.

Kaynak: Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim İstatistikleri 2004-2005, Devlet

Kitapları Müdürlüğü Basımevi, Akkara, 2005, s. 17 Kaynak: ÖYSM TC. Yüksek Öğretim Kurulu Öğrenci Seçme ve Yerleştirme

Merkezi 2004-2005 Öğretim Yılı Yüksek Öğretim İstatistikleri, ÖSYM Yayınları No: 2005-2, Ankara, 2005,s.5

Nüfusun eğitim ile ilgili yaş grupları itibarıyla dağılımı 3-5 yaş grubu yüzde 6,06,

6-13 yaş grubu yüzde 15,01, 14-16 yaş grubu yüzde 5,63, 17-20 yaş grubu yüzde 7,63 olarak tahmin edilmektedir.

120 Türkiye Bilimler Akademisi, Temel Eğitim Bilim, Eğitim ve Toplumsal Gelişme, Bilimsel Toplantılar Serisi:8; TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002,s.21 121 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973, s.455 122 Ayhan , Prof.Dr.,Ahmet;Dünden Bugüne Bilim-Teknolojive Geleceğin Teknolojileri, İstanbul,2002,s. 27



2004-2005 öğretim yılında, ilköğretimde 10.565 bin, orta öğretimde 3.039 bin,

yüksek öğretimde 2.073 bin öğrenci olmak üzere toplam 15.677 bin öğrenci eğitim görmüştür. Ülkemizde 2005 yılında 25 vakıf üniversitesi olmak üzere toplam 78 üniversite bulunmakta ve bu üniversitelerde öğretim elemanı sayısı toplam 82.096 dır123.

VIII. Planda eğitimin nitelik ve niceliklerinin geliştirilmesi yönünde hedefler

belirlemiş ve belirlenen hedeflere uygun politikalar geliştirilmiştir. Okullaşma oranlarının okul öncesi eğitimde yüzde 25’e, ortaöğretimde yüzde 75’e yükseköğretimde yüzde 37.3 çıkarılması öngörülmüştür. Ayrıca, uzun vadede zorunlu temel eğitimin 12 yıla çıkarılması hedefi doğrultusunda gerekli alt yapı hazırlanması öngörülmüştür. Bu temel eğitimin öngörüsü çerçevesinde ortaöğretim 2005-2006 öğretim döneminde 4 yıla çıkarılmıştır.

Eğitimin kalitesini doğrudan etkileyen fiziki altyapı, donanım, müfredat, öğretmen

ve öğretim üyesi istihdamı açısından eğitim kurumlarının yeterli seviyeye getirilmesi için finansman imkanları öncelikli olarak dikkate alınmalıdır.

Eğitim sistemi, sayı ve kalite yönünden ekonominin ve toplumun nitelikli

insangücü ihtiyacının karşılanmasını sağlayacak şekilde geliştirilmesi önem taşımaktadır. Bu konuda Alfred North Whitehead ‘’modern hayat şartlarında şu kaide kesindir; eğitilmiş zekaya değer vermeyen kavim çökmeğe mahkumdur. Bugün kendimizi ayakta tutuyoruz, yarın bilim bir adım daha ilerlemiş olacak ve eğitimsizler hakkında ifade edilecek hükümde bir yumuşama olmayacaktır’’ demektedir.

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planında eğitim ‘’milli eğitim, herkes için hayat boyu

öğrenme yaklaşımı ile bilgiye ulaşma yol ve yöntemlerini öğreten, etkin bir rehberlik hizmeti kapsayan, yatay ve dikey geçişlere imkan sağlayan piyasa meslek standartarına uygun, üretime dönük eğitime ağırlık veren, fırsat eşitliğini gözeten bir eğitim vermekle yükümlüdür’’ ifadesiyle yol haritası çizilmektedir..

Ancak, Türk eğitim sisteminin, yaratıcılığı, bilimsel düşünmeyi, problem çözmeyi

ve eleştirmeyi kapsayan davranışların gelişmesine gereken desteği ve başarıyı sağlamadığı görülmektedir124. Eğitimde hizmetin genişlemesi kadar, belki daha fazla hizmetin etki alanının artması önem taşımaktadır.

21. yüzyılı yakalamak için yeni nesillerin bilgili, becerili, sorumluluk bilinci almış

dürüst insanlardan oluşması gerekir. Öğrencileri konuşan, tartışan ve kedine güveni olan düşünme, algılama, araştırma ve problem çözme yeteneği ve kişisel sorumluluk duygusu gelişmiş, yeni fikirlere açık, kültürel değerlerimizi benimsemiş, hoşgörülü, demokratik tavırlar gösterebilen ve beceri düzeyi yüksek insanlar olarak yetiştirmek önem taşımaktadır.

Eğitimin her kademesinde bilgisayar teknolojisi, internet, uzaktan eğitim

yöntemlerine imkan veren ileri teknolojilerin kullanılması suretiyle eğitimin kalitesinin artırılması amaçlanmakla birlikte henüz istenen sonuca ulaşılamamıştır.

123 ÖYSM TC. Yüksek Öğretim Kurulu Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi 2004-2005 Öğretim Yılı Yüksek Öğretim İstatistikleri, ÖSYM Yayınları No: 2005-2, Ankara, 2005,s.5 124 Türkiye Bilimler Akademisi, Temel Eğitim Bilim, Eğitim ve Toplumsal Gelişme, Bilimsel Toplantılar Serisi:8;TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s.6



Eğitim sisteminin hayat boyu öğrenme yaklaşımıyla bilgiye ulaşma yol ve

yöntemlerini öğreten, etkin bir rehberlik hizmetini kapsayan, yatay ve dikey geçişlere imkan veren, piyasa meslek standartlarına uygun, üretime yönelik eğitime ağırlık veren, yetki devrini esas alan ve fırsat eşitliğini gözeten bir sistem bütünlüğü içerisinde yeniden düzenlenmesi Türkiye’nin geleceğe hazırlanması açısından önemlidir.

Eğitim öğretim ve diğer kültürel etkinlikleri; bir bakıma fertlerin problemlerini

çözme ve dünyayı anlama faaliyetlerinde gerekli bilgi, beceri ve yöntemlerle teçhiz etme olarak düşünebiliriz. Eğitim ve öğretim; öğrenen, düşünen, yorumlayan, kendini yenileyebilen, üretken, ekonomik, sosyal, kültürel seviyesi yüksek ve milli şahsiyete sahip insanlardan oluşan bir toplum dünya milletler camiasında öne çıkacaktır. Eğitim toplum içinde üretilen ve itibar edilen kültür değerlerinin kuşaklar arasında geçişine de zemin hazırlayacak olması açısından da önemlidir.

5.2. Okulöncesi Eğitim Okul öncesi eğitim; isteğe bağlı olarak zorunlu ilköğretim çağına gelmemiş 36-72

ay grubundaki çocukların eğitimini kapsar. Okul öncesi eğitimin amacı; çocukların badensel, zihinsel, duygusal gelişiminin sağlanması yanında, çocuklara iyi alışkanlıkların kazandırılması, onların ilk öğretime hazırlanması, iyi bir çevre içerisinde çocuk gelişiminin sağlanması yanında çocukların türkçeyi iyi konuşabilmelerinin imkanının sağlanmasıdır.

Okul öncesi eğitim çocuğun yüksek öğrenme potansiyeline sahip olduğu bir

dönem olarak görülmektedir. Uygun fiziksel ve sosyal çevre şartlarında ve sağlıklı etkileşim ortamında yetişen çocuklar, daha hızlı ve başarılı bir gelişme göstermektedirler. Çocuk için okul öncesi eğitim dönemi, beden gelişimi, sosyal, duygusal, zihin ve dil gelişimlerinin büyük ölçüde tamamlandığı, kişiliğin şekillendiği ve çocuğun devamlı olarak gelişip değiştiği bir dönemdir.

Okul öncesi eğitim dönemindeki çocukların kişiliğinin şekillendiği bu dönemde

fiziksel, sosyal, duygusal ve zihinsel gelişimleri açısından en sağlıklı bir şekilde çocukların bu dönemi geçirmeleri açısından onları hayata hazırlama ve onlara toplumun değerlerini aktarma ve sağlıklı, istenen davranışlara sahip yetişkinler olarak yetiştirilmesi açısından da okul öncesi eğitim önem taşımaktadır.

Çocuğun hayal gücünün gelişmesi, duygu ve düşüncelerini farklı yollardan ifade

etmesi, kendileri ve kültüründeki estetik ifadelerin zenginliğinin keşfedilmesi okul öncesi eğitim döneminde başlar. Çocukların ilk kazandıkları dil kendi kültürlerinin özelliklerini taşıyan, çocuğun içinde doğup büyüdüğü aile ve çevresinde kazandığı dildir. Çocukların kendilerini ifade edebilmeleri sosyal kültürel değerlerini ifade edebilmelerinde, sosyal kültürel değerlerini kazanabilmelerinde ve sosyal iletişim ihtiyaçlarını giderebilmelerinde dile ihtiyaçları vardır. Çocukların nesneleri ve olayları adlandırmaları, tanımaları ve algılamaları kendi dilinde oluştuğu için çocukların algılama, muhakeme etme, problem çözme vb. gibi zihinsel süreçlerin şekillenmesinde dil önem taşımaktadır. O açıdan dil gelişiminin başlangıçta çocuğa verilmesinde çocuğun gelişimini hızlı sürdürmesinde önemli rol oynamaktadır.



Çocukların ilköğretime hazırlanmasında okul öncesi eğitim çocuğun çevresindeki

uyarıcılarla elde ettiği bilgi ve becerileri, onun ileriki yaşlarında önemli bir rol oynamaktadır. O açıdan erken destek sistemi çocuğun hayatta başarılı olmasının ilk hazırlayıcısı olan okul öncesi eğitim önem kazanmaktadır.

5.3. İlköğretim İlköğretimin amacı; her Türk çocuğunun iyi birer yurttaş olabilmesi için gerekli

temel bilgi, beceri, davranış ve alışkanlık kazanmasını, milli ahlak anlayışına uygun olarak yetişmesini, ilgi alanları ve yetenekleri doğrultusunda hayata, bir üst öğrenime hazırlamaktır. İlköğretim tüm kız-erkek çocuklar için zorunludur.

Çocukta sorma bilme dürtüsü, doğayı anlamada, doğayla başa çıkmada, bilimin

ve bilimsel düşüncenin gelişmesinde başta gelen itici güç olmaktadır. Çocuğun sorma bilme dürtüsünü kamçılayan uyaranlar onun dikkat, algılama, bilinmeyeni bilme, sorun çözme gibi bilgi ile ilgili algılamalarının gelişmesini sağlayarak büyümenin ve öğrenmenin önemli besi kaynağı olmaktadır.

İlköğretim kademesi geleceğin entellektüel ve zihinsel beceriler açısından üretici

bireylerinin yaratıldığı en önemli eğitim öğretim kademesidir. Bu kademede zihinsel duyuşsal ve fiziksel açıdan gerekli altyapıyı kazanan bireylerin gelecekte sorunlarla dolu hayatın içinde sorunların üstesinden gelmeleri beklenir. İlköğretim kademesi yeterliliklerine ulaşmada, eğitim öğretim ortamının bireyin yaratıcılığının destekleneceği bir yapıda olması gerekir.

Eğitim, ekonomik büyümenin, kalkınmanın çok önemli, olmazsa olmaz göstergesi

olarak kabül edilmektedir. Bireye istenilen davranışı kazandıran sistemin adı eğitimdir. Eğitim, ülkenin siyasal, toplumsal, ekonomik ve bilimsel kurumlarının üretim kapasitesini artıran bir süreç olarak görülebilir. Temel eğitim, her vatandaşa hayatında karşılaştığı ve karşılaşacağı kişisel, toplumsal sorunlarını çözmede, toplumun değerlerine uyum sağlamada üretken ve tutumlu olmada temel yeterlikleri, alışkanlıkları kazandıran eğitimdir. Eğitim, eğitilenin, şimdiki ve gelecekteki hayatına yöneliktir. Temel eğiitim, eğitileni sorunları çözmeye yeterli kılmalı, topluma uyum sağlamaya yeterlilik kazandırmalı, üretken ve tutumlu olmada temel yeterlilikler kazandırmasının yanında bir kısım temel alışkanlıklar da kazandırmalıdır125.

430 Sayılı ve 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile eğitim ve öğretimde

birlik sağlanarak, 1839’dan beri süregelen eğitimde ikiliğe son verilmiştir126. Bu çerçevede 7 ile 14 yaş arasındaki bütün çocuklar için zorunlu ve devlet okullarında parasız olmak üzere beş yıl olarak belirlenmiştir. Daha sonra, beş yıl olan ilkokul öğrenimi 18 Ağustos 1997 tarihinde çıkarılan 4306 sayılı yasa ile sekiz yıllık zorunlu eğitim haline dönüştürülmüştür. Öğrencilerin ilgi istek ve yetenekleri doğrultusunda, her bakımdan yöneltmek ve onları hayata hazırlamak için ilköğretimin batı ülkelerinde olduğu gibi sekiz yıllık bir temel eğitimden geçirilmesi çağın ihtiyaçlarına uygun insan yetiştirme açısından, bu uygulama öğretmen ve altyapının yeterli hale gelmesiyle beraber hayata geçirilmiştir.

125Türkiye Bilimler Akademisi, Temel Eğitim Bilim, Eğitim ve Toplumsal Gelişme, Bilimsel Toplantılar Serisi:8; TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s.29 126age, s.436



Eğitimde yeni teknolojilerin kullanılması ve yaygınlaştırılmasında yeterli

gelişmeler sağlanamamıştır. İlköğretimden başlayarak eğitimin her kademesinde bilgisayarlı eğitime geçilmesi, her okulda internet erişiminin sağlanması ve müfradat proğramlarının yazılım proğramları olarak üretilmesi önem taşımaktadır.

Eğitim sisteminde kaydedilen gelişmelere rağmen, uluslar arası rekabet gücünün

ana unsurlarından olan insan gücünün eğitim ve nitelik düzeyinin hızla geliştirilmesi ihtiyacı önemini korurken mesleki teknik örgün ve yaygın eğitim ile ekonominin insan gücü ihtiyacı arasındaki uyumun geliştirilmesi Türkiye’nin ekonomik açıdan sıçrama yapmasını sağlayacak en önemli araçlardan biridir.

2004-2005 öğretim yılında, ilköğretimde okullaşma oranı yüzde 95,7’e

ulaşmıştır127. İlköretimde aynı öğretim yılında 10.565 bin öğrenci eğitim görmektedir. Sekiz yıllık temel eğitim programında okullarda bilgi teknolojileri eğitimi verilmesi amacıyla bilgisayar sınıfları kurulması ve bilgisayar eğitimi verilme çalışmaları sürdürülmektedir.

5.4. Ortaöğretim Ortaöğretimin amacı; öğrencilere asgari ortak bir genel kültür vermek, birey ve

toplum meselelerini tanıtmak, çözüm yolları aramak, ülkenin sosyo-ekonomik ve kültürel kalkınmasına katkıda bulunacak bilinci kazandırarak, öğrencileri ilgileri ve yetenekleri doğrultusunda, yüksek öğretime, mesleğe, hayata ve iş alanlarına hazırlamaktır.128

Ortaöğretim; vatandaşlık eğitimini geliştirmek, hayata ve yüksek öğretime

hazırlamak yanında öğrencilerin bireysel ilgi ve yeteneklerini geliştirebilecek imkanları sunmalıdır. Burada amaç öğrenciyi ileride belli bir işe hazılamaktan ziyade öğrencinin akademik, sosyal ve duygusal gelişimini desteklemektir.

Çok amaçlı ortaöğretim, dili etkili düşünme, öğrenme ve iletişim kurma amacıyla

kullanma, matamatik becerileri güvenle pratik durumlarda kullanma, bilim ve teknolojiyi bilgiye erişmede ve karar vermede kullanma, tarih, coğrafya, kültürel ve çevresel şartların milli kimliği ve dünyayı nasıl şekillendirdiğini anlama, sanat faaliyetlerine aktif bir şekilde katılma, kendi kendini yönlendirerek öğrenme, yaratıcı düşünme becerilerini problemlerin çözümünde uygulama, sağlıklı bir hayat tarzı için sorumluluk alma, gurup dinamiklerini ve karar vermeyi anlama, bireysel ve kültürel çeşitlilikten zevk alma gibi beceri ve yetenekleri geliştirmelidir.

Eğitimde öğretim kademelerinde öğretmenlerin bilgi sunucu olarak görev yaptığı,

öğretimin hala öğretmen merkezli olduğu, öğrenci merkezli bir öğretim yapısına geçilemediği, bu nedenle sistemin hala ezberci bir sistem olduğu söylenebilir. Oysa gelişen eğitim tekniklerinin öğrenmenin tümüyle öğrencinin yapılandırması sonucunda meydana geldiği, bunu sağlayabilmek için bu yapılandırmalara imkan verecek, işbirliğine dayalı, probleme dayalı, proje tabanlı, etkinliğe dayalı, öğrencinin geleneksel anlayışın aksine farklı zekalarının varlığının da dikkate alındığı aktif öğrenme öğretme yaklaşımlarının kullanılabileceği görülmektedir.

127 2006 Yılı Programı, DPT Yayınları, Ankar, 2005 s.137 128 Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Sayısal Veriler 2003-2004, Milli Eğitim Bsımevi, Ankara, 2004, s.8



Eğitimden beklenen, toplumun geleceğini oluşturan nesillerin toplumun

sürdürülebilir gelişmesine ve ilerlemesine katkıda bulunma, yüksek kaliteli mezunların ve sorumlu vatandaşların yetiştirilmesini garanti altına alınması ve yüksek düzeyli öğrenme ve hayat boyu öğrenme için imkan ve fırsatlar sağlamasıdır.

Özgür sorgulama, özgür bilgi alışverişi, iyimserlik, özeleştiri, yaratıcılık ve

nesnelliği geliştirir. Sorgulamadan öğrenmeye dayanan otoriter bir eğitim yapısını aşamayıp soru sormayıp sınav dışında kendi başına öğrenme ilgisi taşımayan derslerde ve kitaplarda verilen bilgileri kendi öz eleştirisi, kendi beyin süzgecinden geçirmeyen ezberci, aktarmacı, eğitim yapısı ortaöğretimden devam ederek üniversitelerinde genel yapısını göstermektedir. Oysa sorgulayan gelecekte araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunup bilim ve teknoloji üretecek insan gücünün yetiştirilmesi ekonominin gelişmesi için önem taşımaktadır.

Gençlerin yükseköğretim talebini karşılayacak kapasite oluşturulamamış olması

yanında alt kademelerde meslek dallarına gençlerin sevk edilememesine ve yükseköğretim seçme sınavının bir sıralamadan ibaret olmasına sebep olmakta buda üniversite seçme sınavı hazırlama kurslarının artmasına ve dershanelere yönelimi artırmakta öğrencilerin ilgisini sınav kapsamındaki konularla sınırlı kalmasına neden olmaktadır. Diğer taraftan öğrencinin yazı yazma, problem çözme, kavrama, anlatım, deneme kapasitesinin gelişimi gibi alanlarda gelişmesini engellemektedir.

Üniversite hazırlık kursları piyasa koşullarında işleyen, aileleri kendi

ekonomilerini zorlayan çok büyük kaynaklar ayırmak zorunda bırakan, ülkenin milli gelirinden eğitime ayırdığı kaynakların önemli ölçüde ziyan olmasına yol açan, eğitimdeki fırsat eşitsizliğini artıran bir mekanizma haline gelmiştir.

Diğer taraftan bu kurslar öğrenciler arasında seçme işlevini yerine getirirken

eğitim sisteminin büyük ölçüde kalite kaybına neden olmakta ve öğrencilerin sadece imtihandaki sorulara cevap verme hünerlerini geliştirirken, çok yönlü kapasitelerini geliştirmesine katkı sağlayamadan devam eden bir sistem olarak sürmektedir.

Günümüzde eğitim, tartışmaya, grup çalışmasına, araştırmaya, sorgulamaya

yönelik etkileşimli bir eğitim yerine sınavlara hazırlanmaya yönelik bir eğitim tercih edilmekte. Bu yapıdan en kısa sürede uzaklaşılarak Türkiye’yi yarınlara taşıyacak bir eğitim proğramı uygulamaya koymalıdır.

Eğitim sisteminin toplumun çok yönlü eğitim ihtiyaçlarını karşılayacak, miktar,

çeşitlilik ve kalitede bir arz kapasitesi yoktur. Bu yetersizlik, hem ekonominim ve toplumun işgücü taleplerini karşılamak bakımından, hemde toplumdaki bireylerin eğitilme taleplerini karşılamakta ortaya çıkmaktadır.129

Lise fizik kitaplarının öğrenciyi yeni buluşlar peşinde koşmaya teşvik etmediği,

lise tarih kitaplarının öğrencinin dikkatini neden-sonuç ilişkisine çekmediği görülmektedir. Eğitimimiz çocuklarda sorma-bilme dürtüsü ve girişim duygusunu

129 Tekeli, Prof. Dr., İlhan; Eğitim Reformu Tartışması İçin Bir Düşünce Çerçevesi TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003 ,ss.11-12



geliştirememektedir. Eğitim, çocuğun keşif duygusunu geliştirmek ve kendisini keşfetmesine yardım etmek yönünde olmalıdır130.

Çağdaş eğitimin amacı, öğrencileri ezbercilikten kurtarmak, kendi kendilerine

düşünmelerini sağlamak ve öğrencilerin öğrendiklerini akıllıca kullanmalarına, bilgilerinden yararlı sentezler çıkarabilme alışkanlığı kazandırmaktır.

Sorma-bilme dürtüsü, doğayı anlamada, doğayla savaşmada, bilimin ve bilimsel

düşüncenin gelişmesinde başta gelen itici güç olarak görülmektedir. Çocuğun sorma-bilme dürtüsünü kamçılayan uyaranlar onun dikkat, algılama, bilinmeyeni bilme, sorun çözme gibi zihni fonksiyonlarının gelişmesini sağlayarak öğrenmenin hazzını çocuğun almasına vesile olmaktadır.

Eğitimin en büyük faydası yeniyi öğrenmek değil, şu anda zaten iyi yapmakta

olduğumuz bir işi daha da iyi yapmayı öğrenmektir. Rekabet gücünün artırılması ve işsizlikle mücadele, ülkelerin izlediği ekonomik ve

sosyal politikaların temel amacı haline gelmiştir. Ülkeler bu hedefleri gerçekleştirmek için ekonomik ve sosyal politikalarını birbirleriyle uyumlu ve dengeli hale getirme çabası içerisine girmişlerdir. Uluslar arası ticaret ve sermaye hareketlerinin serbestleşmesi, işletmelerin rekabet gücünü giderek ülkelerin rekabet gücüne dönüştürmeye başlamışlardır. Bu ise ekonomide ağırlık merkezinin işletmelere doğru kaymasına neden olmaktadır. Çalışma hayatının düzenlenmesinde işletmelerin bu denli ön plana çıkması, işletmeleri uluslar arası rekabetin gerektirdiği çağdaş üretim süreçlerine ve işgücü piyasası kurallarına ayak uydurmaya zorlamaktadır. Bu sürecin endüstri ilişkilerinde yeni çatışmalara yol açmadan sağlıklı olarak atlatılması sosyal tarafların işbirliğini gerekli kılmaktadır.

Bilgi toplumu döneminde artık sadece teknolojiyi alıp kullanabilen insan değil,

teknolojiyi üreten, bilgiyi bilgiye tatbik ederek dünyayı yeniliklere taşıyan insan tipine ihtiyaç vardır. İnsangücü niteliklerinde gözlenen bu değişim iki yönlü bir etkileşime yol açmıştır. Bir yandan kaydedilen gelişmeler ve teknolojik ilerlemeler yeni bir insan tipini gerekli kılarken öte yandan, bu insan tipi yeni bir çağın ve teknolojik gelişmelerin yaratıcı üreticisi durumundadır. Ekonominin yeni güç odakları, artık sınırsız maddi kaynaklara sahip olan kuruluşlar değil, düşünce ve teknoloji üretimi ve kullanımında söz sahibi olan insanlardan oluşan çalışma gruplarına sahip kuruluşlar olmaktadır.

İşgücünün eğitim seviyesi uluslar arası rekabet gücünü artıracak şekilde

geliştirilirken ve iş hayatı parelelinde sürekli eğitim imkanı sağlanması sürdürülebilir bir gelişme için önemli olmaktadır.

İnsan kaynakları, bilgi toplumunun gerektirdiği bilgi ve becerileriyle donatılmış

olarak yetiştirilmesi, verimli bir şekilde değerlendirilmesi ve hayatın kalitesinin iyileştirilmesi açısından çağımızın yetişmiş insangücü önemli olmaktadır.

Dünyadaki gelişmelere parelel olarak eğitim sisteminden de beklentiler artarak

devam etmektedir. Bunun yanında Türk eğitim sisteminde eğitimin performansı giderek düşmektedir. Bunu artırmak için tedbirler alınmalıdır. Eğitimden her ferdin kendi potansiyelinin yükseltilerek geliştirilmesi yollarının açılması imkanının verilmesidir.

130 Öztürk, Prof.Dr. M. Orhan; Sorma Bilme Dürtüsü ve Grişim Duygusu Nasıl Yok Ediliyor?, sayı. 27, Günce TÜBA Yayınları, Ankara, Eylül 2003.



Eğitim sisteminin toplumda aile ile birlikte birbirini tamamlayarak toplumsal

sistemin, bilgileriyle, hünerleriyle, alışkanlıklarıya, değerleriyle, ideolojisiyle, kurumsal işleyişiyle değişme içinde yeniden üretilmesi görevleri eğitimden beklenmektedir.

Çocuğun aile kurumu içinde sosyalleşmesinin yanında toplumsallaşmasının

sağlanması eğitimden beklenmektedir. Çağımızda yazılı ve özellikle görüntülü medyanın çocuğun gelişimi üzerine etkisini olumlu yönde toplumun temel yapısı içerisinde şekillendirecek değerlerden biri olarak okul görülmektedir.

Günümüz rekabetçi ekonomik dünyasının işgücü ihtiyaçlarını karşılayacak ve

eğitim sisteminin arzını uyumlu hale getirecek bir tablonun oluşturulmasına imkan hazırlanması önemli görülmektedir. Diğer taraftan çağımızda bilgi temelli ekonomiler oluşuyor, bilgi bir üretim faktörü haline geliyor. Bunun yanında yaşanan yarışma karşısında bilgi ve becerilerin geçerli ömrü sürekli kısalmaktadır. Bu açıdan eğitim ve eğitilmiş insan ön plana çıkıyor ve iyi eğitilmiş, çağın ihtiyaçlarına göre donanımlı hale gelmiş insan toplumların geleceği için vazgeçilmez öneme sahip olmuşlardır.

5.5.Mesleki ve Teknik Eğitim İşgücü ve İstihdamın eğitim düzeyini incelediğimizde Türkiye için yeterli bir

durumun olmadığı ortaya çıkmaktadır. 2006 yılı programına göre çalışanların yüzde 79.1’i ortaokul ve beş yıllık ilkokuldan mezun olan bir veya herhangi bir okuldan mezun olmayanlar ile okuma yazma bilmeyenlerden oluşmaktadır. Eğitim seviyesi düşük ve nitelikli olmayan işgücüyle gelişmiş ülkelerle rekabet etme imkanının olamayacağı aşikardır. Sayısal olarak yetersizliklerin yanında, eğitimin kalitesi de yeterli düzeyde değildir. 50-60 kişilik kalabalık sınıflarda, birleştirilmiş ve ikili öğretim yapılmaktadır. Eğitimin tüm kademelerinde bina, makina-teçhizat gibi alt yapı ve öğretmen eksiklikleri ve öğretmenlerin yurt düzeyinde dengesiz dağılımı devam etmektedir. Eğitimde etkin bir yönlendirme sistemi kurulamamıştır. Eğitim programları çağın ihtiyaçlarına cevap vermekten uzaktır. Mesleki-teknik eğitim programları işgücü piyasasının ihtiyaçlarını dikkate almadan yapılmaktadır.

Mesleki teknik eğitim, örgün ve yaygın eğitim sistemi içinde, dinamik ve iş hayatı

ile sıkı ilişki içinde gelişmesi üretim ve istihdam ilişkisinin sağlıklı sürdürülmesinde yarar sağlayacaktır.

Mesleki ve teknik eğitimin daha etkin ve verimli olabilmesi için çalışma hayatı ile

verimli bir işbirliğine imkan verecek yeni kurumlaşma modellerinin esnek bir yapıda oluşturulması 21. yüzyılda önemli olacaktır. Bu açıdan devlet, işçi ve işveren temsilcilerinin katılımıyla özerk bir yapıda ulusal meslek standartları sınav ve belgelendirme kurumu oluşturmasında yarar vardır.

Ekonominin ihtiyacı olan ara insan gücünün yetiştirilmesi mesleki eğitimin de göz

ardı edilmemesini gerekli kılmaktadır. Öte yandan verimliliği artırmak için eğitimde toplam kalite yönetimi uygulanmalıdır.

Kaynak yetersizliği, mevcut kaynakların etkin kullanılamaması ve sanayi ile

işbirliğinin yeterince geliştirilememesi gibi nedenlerle mesleki ve teknik eğitimde sanayinin ihtiyacı olan ara eleman istenen seviyede yetiştirilememiş, iş piyasasının



ihtiyaç duyduğu nitelik ve türde meslek eğitim proğramları geliştirilmesinde yeterli ilerleme sağlanamamıştır.

Ekonominin ihtiyacı olan ara insan gücünün yetiştirilmesi mesleki eğitimin de göz

ardı edilmemesini gerekli kılmaktadır. Ekonominin ihtiyaç duyacağı çeşitli insangücü talebini karşılamak Türk eğitiminin başta gelen görevlerindendir. Çağımızdaki gelişmelere uygun olarak toplumun kültür düzeyinde de önemli dönüşümler olacaktır. Bu çerçevede üniversitelerin dönüşümlerin sağlıklı gelişmesine yön verme ve geçmişle gelecek arasındaki bağ kurup topluma köprü olması yönü bulunmaktadır.

5.6. Eğitimcilerin Eğitime Katkılarının Etkinleştirilmesi Çağımızda gelişen bilim ve teknoloji ile sosyo-kültürel ve ekonomik şartlara bağlı

olarak hızlı, dinamik bir toplumsal bir değişim süreci yaşanmaktadır. Öğretmenler, yeni sorumluluk ve görevlerle karşı karışıyadır. Öğretmenlerin bu artan sorumluluk ve görevlerin uyumlu ve başarılı bir şekilde üstesinden gelebilmesi, profesyonel bir aktivite gerektirmektedir.

Bu açıdan iyi bir eğitimin önşartı iyi yetişmiş öğretmenlerdir. Öğretmen, her

yönüyle öğrencisine örnek, mesleğine gönül vermiş, çağdaş, eleştiriye açık, yenilikleri izleyip çocuklara aktaran, insan haklarına ve öğrencilerine saygı gösteren, ülkesini ve milletini herşeyin üstünde tutan, hoşgörülü ve sevecen, fikri hür vicdanı hür nesiller yetiştirebilecek donanımlı nitelikler taşıyan kişiler olmalıdır.

Eğitim süresinin uzaması, okullaşma oranının yükseltilmesi, yeni meslek alanları

ve eğitim sektörünün hızla değişen şartları daha iyi yetişmiş kaliteli ve daha fazla sayıda öğretmene ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır.

Çocukta düşünce ve değerleri anlama kapasitesini geliştirmek eğitimin

görevlerinin başında gelmektedir. Bu açıdan eğitim sisteminde öğretmen merkezli, belletme ağırlıklı bir eğitim anlayışı bırakılarak öğrencinin bilginin üretimine yönelmesine, formasyonunu kendisinin oluşturmasına açılmalıdır.

Türkiye’de öğretmen merkezli, belletme ağırlıklı bilgi yüklenmiş insanlardan

ziyade bilgiyi üretebilen ve bilgiye ulaşabilecek yetenekte insanlar yetiştirilmeli yani çağın ihtiyaçlarına uygun bir eğitim verilmelidir. Öğrencinin bilginin üretimine yönelmesine, formasyonunu kendisinin oluşturmasına imkan hazırlanmalıdır. Yaşanan çağ çok boyutlu değişken şartlara uyum sağlayabilecek pratik yapılı insan tipini talep etmektedir. Bireyin işgücü hayatı boyunca birkaç iş değiştirmesine uygun insan tipinin yetiştirilmesi gerekmektedir. Bu açıdan öğrencinin hayatta karşılaşacağı olaylar karşısında aklını kullanarak bilimsel metodu uygulayarak kendi sentezine ulaşabilecek bir eğitim almalıdır. Bu Türkiye’nin 21. yüzyılı yakalayıp, yüzyıla öncülük edebilecek bir toplum oluşturulması açısından önem arz etmektedir.

Eğitim öğretim ortamında yaratıcılık herşeyi bilmek zorunda olmayan bilgiye

ulaşma yollarını bilen farklılıkları destekleyen tek cevapla yetinmeyen eleştirel düşünen öğretmenlerin varlığı ile mümkün olabilir.

Çağın şartlarına uygun olarak yeterli sayıda ve kalitede öğretmen yeiştirilmeli ve

bu öğretmenlere günün ihtiyaçlarına uyğun ücret sağlanmalıdır. Türkiye eğitim



finansmanına gelişmiş ülkelerin GSMH’dan ayırdığı pay oranında kaynak ayırılmalı ve ayrılan paylarıda etkili bir biçimde kullanmalıdır.

Çağın bilim çağı olması sebebiyle yeni nesillerin yetiştirilirken araştırıcı, düşünen,

yorumlayan, geliştiren ve yeniliklere açık insanlardan oluşan bir toplumun oluşturulması geleceğin insanının yetiştirilmesi açısından önem taşımaktadır.

Geçmişi bugüne ve gelecege bağlayan, yeni nesillere toplumun ve insanlığın

birikimini aktaran öğretmenlerdir. Geleceğin inşaasını hazırlayan öğretmenler çağın yeniden şekillendirilmesini sağlayacak genç nesillerin eğitim ve öğretiminde söz sahibi olan bu öğretmenler yetişmiş insan gücü olarak toplumun da önünde olan bireylerden olması gerekmektedir. Son yıllarda Türkiye’deki ekonomik krizler nedeniyle üniversite sonrası istihtam problemleri nedeniyle işsiz kalan gençlerin eğitimdeki istihdam talebi nedeniyle iş bulabilme imkanının artması sebebiyle daha yüksek puan alan gençlerin öğretmen olabilmek için öğretmenlik mesleğine yönelmelerine Türkiye açısından fırsat olarak görülmeli ve değerlendirilmelidir. Bu gelişme öğitimcilerin toplumdaki öneminin artmasına ve eğitimin daha verimli hale gelmesine imkan sağlayacaktır.

5.7. Yükseköğretim

5.7.1. Yükseköğretim ve Amacı Yükseköğretimin amacı, ülkenin bilim teknoloji politikasına, toplumun yüksek

düzeyde ve çeşitli kademelerdeki insan gücü ihtiyacına göre öğrencileri ilgi ve yetenekleri doğrultusunda yetiştirmek, bilimsel alanlarda araştırmalar yapmak, araştırma inceleme sonuçlarını gösteren, bilim ve tekniğin ilerlemesini sağlayan her türlü yayını yapmak ve toplumun kültürünü geliştirecek çalışmaları sürdürmektir.

Üniversitelerin amacı, sanat ve bilimde eğitimi sağlamak ve devletin ihtiyacı olan

bilginin oluşturulması doğrultusunda çalışmaların yapılması önem taşımaktadır. Üniversiteye girişte ortaöğretim başarısını ağırlıklı olarak dikkate alarak, ancak başarılı öğrencilerin herhalükarda önünün açık olacağı ve fırsat eşitliğini bozmayacak bir sistem geliştirilmesi gerekmektedir.

Üniversite bilginin üretildiği ve aktarıldığı, becerinin ve teknoloji kullanımının

öğretildiği bilimsel, rasyonel bir kurumdur. Üniversitenin amacı, bağımsız, yaratıcı düşünceyi; girişilecek sorunlar arasında serbestçe seçim yapılmasını; ve evrenin bazı yönlerinin anlaşılmaya çalışılmasını özendirmektir.131

Yükseköğretimde ana amaç, bağımsız ve yaratıcı düşünme yeteneğine sahip,

sorgulayan, araştırıcı, kendine, toplumuna ve insanlığa yararlı bilgi ve beceriler edinmiş aydın kişiler yetiştirmektir. Böyle bir öğretim, araştırma yapan, bilim üreten, teknoloji üretimine katkıda bulunan, bilim üretmeyi ve araştırma yapmayı sürekli olarak özendiren, destekleyen ve akademik, idari, mali yönlerden özerk yüksek öğretim

131 Wasserburg, G:J; Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve Büyüklüğe Giden Yol. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, Tübitak Matbaası , Ankara, 2002,s,56,21



kurumlarında gerçekleştirilebilir. Yükseköğretim kurumları, öğretim görevi yanında ulusal ve küresel sorunlar hakkında fikir ve çözüm önerileri üretirler.132

Üniversite, doğayı anlamak için, toplumun hayat standardını ve zevk anlayışını

yükseltmek için serbestçe fikir ürettikleri ve tartıştıkları bir evrensel ortamdır. Üniversitelerin amacı; dünyanın diğer bölgelerindeki üniversitelerde yapılan bilimsel çalışmaları takip etmek, yapılanları izlemek ve bilimin gelişmesine uluslararası düzeyde katkıda bulunmaktır. Üniversite bu haliyle toplumun önünde, sürükleyici bir lokomotif durumundadır.

VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda yüksek öğretimin görevi; sorumluluk duygusu

gelişmiş, yeni fikirlere açık, toplumun kültürel değerlerini özümsemiş, ülkenin hedef ve imkanlarını bilen ve benimseyen, araştırıcı, eleştirel yaklaşım ve karşısındakinin fikirlerine saygılı ve kendi kişiliklerini geliştirirken, topluma ve gelişme sürecine katkıda bulunan özgüvenli bir gençlik yetiştirilmesi olarak tanımlanmıştır. Bu nedenle yüksek eğitim geleceğin şimdiden inşaasına hazırlanmanın bir aracı göreviyle yükümlendirilmiştir.

Üniversiteler, toplumun verebileceklerine ulaşabilmeyi kolaylaştıracak yollardır.

Aynı zamanda, toplumun tanımlanmasına, bireylerin gerek toplumsal olarak gerekse de uğraşılar açısından yetiştirilmesine katılırlar. Üniversiteler, bir bütün olarak topluma, hem bir dünya anlayışı hem de geniş çaplı bir dünya görüşü sağlamak zorundadır.133

21. yüzyılda, dünyada üniversitelerden beklenenlerde değişmiştir. Fordist üretim

yapısından esnek üretim yapısına ve sermayenin üretimde etkinleşmesi ile iyi yetişmiş insan kaynaklarının önemi artmıştır. Bu yapı içerisinde toplumun üniversitelerden daha büyük sayılarda esnek yapıda öğrenci eğitmesi talep edilmekte ve üniversite eğitiminin bir elit eğitim olmaktan çıkarak kitle eğitimine geçmesi ile üniversiteler yüzyüze kalmışlardır. Bunun yanında değişen şartların taleplerini karşılamak için hızla değişen istihdam yapısının gerektirdiği yeni bilgi ve hüner taleplerini karşılamak için sürekli değişip yenilenme ile üniversiteler karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu hızlı değişime uyum sağlamak için ferdin öğrenimi de belli okul yıllarıyla sınırlı olmaktan çıkmakta ve sürekli öğretim hayatın bir gerçeği haline gelmektedir134.

Yükseköğretim kurumları; fakülte, enstitü, yüksek okul, konservatuar, meslek

yüksek okulları ile uygulama araştırma merkezlerinden oluşmaktadır. Yükseköğretim Kanunu’nunda üniversitelerin amacı; ülkenin bilim politikasına uygun, toplumun yüksek düzeyde ve çeşitli kademelerdeki insan gücü ihtiyaçlarına göre, öğrencileri ilgi alanları ve yetenekleri doğrultusunda yetiştirmek, bilimsel alanlarda arştırmalar yaptırmak, araştırma-inceleme sonuçlarını gösteren bilim ve tekniğin ilerlemesini sağlayan her türlü yayını yapmak, hükümet tarafından istenecek inceleme ve araştırmaları sonuçlandırarak düşünce bildirmek, Türk toplumunun genel seviyesini yükseltici,

132 Günce, TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş Bölümler TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004, s.21 133 Wasserburg, G:J; Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve Büyuüklüğe Giden Yol, 21. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, Tübitak Matbaası ,Ankara, 2002, s,16 134 Tekeli , Prof.Dr., İlhan; Eğitim Üzerine Düşünmek, Türkiye Bilimler Akademisi yayınları, İmaj AŞ. Ankara, 2004. s. 45



kamuoyunu aydınlatıcı bilimsel verileri sözle ve yazı ile halka yaymak, yaygın eğitim hizmetinde bulunmaktır135 şeklinde belirtilmektedir.

Üst düzey bir eğitimin olmazsa olmazının iki koşulundan biri iyi öğretim üyesi ve

diğeri de iyi öğrencidir. Maddi destek her ne kadar önemli olsa da, bu iki koşulun gerçekleştirilmesini garanti edemez. Bu açıdan çok iyi yetişmiş bilim adamları çevrelerine ve öğrencilerine ışık saçıp onları geleceğe hazırlarken üniversiteye gelen öğrencilerin de ortaöğretimde iyi yetişmiş ve geleceğe iyi hazırlanmayı görev bilen gençlerden oluşması önem taşımaktadır. Bu açıdan öğrencilerin motive edilmeleri gerekmektedir.

Eğitimin öneminin farkında olan ABD, Japonya ve Avrupa Birliği gibi gelişmiş

ülkeler GSMH’nın yüzde altısını egitime ayırmaktadır136. Türkiye’de eğitime 2005 yılında GSMH’dan yükseköğretime yüzde 1.09, ilköğretim ve orta öğretime ise yüzde 3.09 olmak üzere toplam yüzde 4.18 pay ayrılmıştır. Bunun gelişmiş ülkeler seviyesine çıkartılması önem taşımaktadır.

Bilgi ve iletişim teknolojileri ülkelerin sahip oldukları bilgi seviyesiyle doğrudan

ilişkilidir. Yetişmiş insangücü potansiyelini harekete geçirememiş ülkelerde çağın ileri ve bilgi teknolojilerinden beklenen faydayı sağlamak mümkün görülmemektedir. Bu nedenle eğitim, toplumun bilgi toplumu haline gelmesinde hayati bir önem taşımaktadır.

2004-2005 öretim yılında üniversitelerde toplam öğretim elemanları sayısı

82.096, bunların 11.381’i profösör, 5.456’sı doçent, 14.461’i yardımcı doçent ve diğerleri 50.758’dir.

Üniversitelerde 2004-2005 öğretim yılında; toplam öğrenci sayısı 2.106.351

mezun olan öğrenci sayısı 323.582, toplam lisanüstü öğrenci sayısı 119.582, bu dalda mezun sayısı doktora öğrencisi sayısı olmuştur. Aynı öğretim yılında doktora mezun sayısı 2.664 olmuştur137.

Akademisyen; klasik bir devlet memuru olmaması yanında dünya görüşü ve

üretimi dar bir alana hapsolmuş olan birisi de olmamalıdır. Akademisyen; kültürlü, dünü, bugünü ve geleceği araştıran, bulunduğu konumda sinerji yaratan, ürettiği her türlü bilgiyi toplumla paylaşan veya o noktada toplumsal sorumluluğu olduğunu hisseden, zamana hapsolmadan tüm mesaisini öğrencilere ve genç akademisyenlere hasreden önder birisi olmalıdır.

Alfred North Whitehead, ‘’modern hayat şartlarında şu kural kesindir; egitilmiş

zekaya değer vermeyen milletler çökmeye mahkumdur. Bugün kendimizi ayakta tutuyoruz, yarın bilim bir adım daha ilerlemiş olacak ve eğitimsizler hakkında ifade edilecek hükümde bir yumuşama olmayacak’’ diyor.

Jean Monnet ‘’herşeyi yeniden yapma imkanım olsaydı eğitimden başlardım’’

diyor. O açıdan eğitimin önemi tüm diğer şeylerin önüne geçmektedir. İnsanların eğitimle şekillenmesi ve disipline olması gibi toplumlar da eğitimle şekillenmektedir. Eğitim insanları yarınlara hazırlarken toplumlarıda yarınlara hazırlamaktadır.

135 2002 Yılı Başında Milli Eğitim, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Başkanlığı, 4 Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara,2002, 154 136 Kennedyş,Paul; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken, Türkiye İş Bankası Yayınları ,s.234 137 ÖYSM TC. Yüksek Öğretim Kurulu Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi 2004-2005 Öğretim Yılı Yüksek Öğretim İstatistikleri, ÖSYM Yayınları No: 2005-2, Ankara, 2005,s.5



Üniversiteler bir ülkenin geleceğinin inşaa edildiği yerlerdir. Toplumun tüm

kesimlerinin önderlerini ve kaliteli insan gücünü yetiştiren okullar olması nedeniyle hayati öneme sahip bulunmaktadırlar. Bu açıdan üniversiteler hiçbir fedakarlıktan kaçınılmayacak ve en iyi şekilde donanımlı hale getirilmesi gereken alanlardır.

5.7.2. Yükseköğretim, Bilim, Teknoloji ve Üretim İlişkisi Çağımızda eğitim, çok fonksiyonlu yeniliklere adapte olabilecek insanların

eğitilmesi olarak görülmektedir. Esnek ve hızlı değişken piyasaların istihdam ettiği personel söz konusu yapıya uygun eğitim almış kişilerden oluşmak durumundadır. Çağa uygun insan yetiştirmeyen ülkelerin ekonomileri çağın hızlı ve esnek ekonomilerine ayak uyduramayacaklardır. 21. yüzyılda eğitim çok büyük önem taşımakta ve bir kişinin istihdam hayatı süresince bir kaç değişik alanda iş değiştirebilecektir. Bu açıdan öğrencilere çağın ihtiyacına uygun eğitimin verilmesi önem arz etmektedir.

Özellikle üniversite ve yüksek öğretim sisteminde vatandaşların eğitim taleplerini

karşılayacak kapasite yaratılamamış, alt eğitim basamaklarında gençleri meslek dallarına yöneltme süreçleri kurulamamış olduğundan, eğitim sistemimizde tahribatı çok yüksek olan bir üniversite seçme sınavı sistemini geliştirmek zorunda kalınmıştır.

Üniversiteler hem bilgi üreten hem de bilgiyi topluma yayan, bilginin bir kuşaktan

diğerine aktarılmasını sağlayan kurumlardır. Üretim ve aktarma sürecinin şu yada bu hesaba göre yönlendirilmemesi veya dar kalıplar içine hapsolmaması için, üniversitelerin sadece pratik ya da yaratıcı değil, aynı zamanda eleştirel olabilmeleri, farklı model ve vizyonlar sunabilmeleri gerekir.

Eğitim, sorma bilme dürtüsünü ve buna dayalı araştırıcılığı desteklemek,

geliştirmek amacını gütmektedir. Üniversitelerde soru sormayan, sınav korkusunun dışında özerk öğrenme ilgisi taşımayan, derslerde ve kitaplarda verilen bilgileri kendi özerk eleştiri, tartışma süzgecinden geçirmeyen, ezberci, aktarmacı, bir öğrenci ve öğretici topluluğunun oluşmasıdır. Üniversitelerimizde araştırmacılığın düşük oluşunun nedenlerini labaratuvar imkanlarının yetersizliğine, parasızlığa, yeterince rehberlik olmayışına ve benzeri faktörlere bağlamak yeterli bir sebep değildir. Sorma bilme dürtüsünün çocukluktaki serüvenine ve bu dürtünün toplumumuzda nasıl sürdürüldüğü konularına eğilmemiz gerekmektedir.138 Üniversitelerdeki bilim ve teknolojinin istenen seviyede üretilememesini bir şekilde çözümleyip bilgi ve teknoloji üreten üniversiteler haline getirmemiz gerekmektedir. Bunu gelişmiş ülkeler 19 ve 20. yüzyılda çözmüş ve gelişmelerini hızla sürdürmüş ve dünyada hegonomik güç haline gelmişlerdir.

Üniversiteler genellikle barış zamanlarında ulusal ihtiyaçların yönlendirmediği

ama genelde milli yükümlülükleri ve bazen de milli ihtiyaçları yansıtan temel araştırmalar gerçekleştirir. Deneysel ve kuramsal olarak, sorunların belirlenmesi ve seçimi, bu sorunların ele alınış biçimlerinin belirlenmesi ve yeni sorunlar ve teknikler bulunması amacıyla öğrenci yetiştirirler. Öğretim elemanı rotasyonu hızlı olmasa da, yeni öğrenciler ve araştırma elemanları sayesinde yıllık gençleşmeler olmaktadır. Bu, hem salt hem de uygulamalı bilimlerde yeni yaklaşımların, keşiflerin ve buluşların

138 Günce, Sorma-Bilme Dürtüsü ve Girişim Duygusu Nasıl Yok Ediliyor? TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003 , s.5-6



yatağıdır. Bu bireyler yalnızca eğitimli profesyoneller değildir. Aynı zamanda ülkenin milli entellektüel sermayesidirler ve geleceği de hazırlayacak esas güç kaynağı olacaklardır.139

Üniversiteler, toplumun verebileceklerine ulaşabilmeyi kolaylaştıracak yollardır.

Aynı zamanda, toplumun tanımlanmasına, bireylerin gerek toplumsal olarak, gerekse de uğraşılar açısından yetiştirilmesine katılırlar. Üniversiteler, bir bütün olarak topluma, hem bir dünya anlayışı, hem de geniş çaplı bir dünya görüşü sağlamak zorundadır.

İnsanlık, üniversitelere ve araştırma kurumlarına hem ihtiyaç duyar hem de onları

bağrına basar. Toplum onları desteklemiş, güçlendirmiş ve denetlemeye çalışmıştır. Ayrılıkları ve ayrılıkçıları dışarı atma girişimleri olmuştur. Daha sonra üniversiteler, önceleri bazen şiddetle reddedilen yeni fikirleri kabul edecek şekilde yenilenmiş ve reform görmüştür. Üniversitelere ek olarak, toplum gerekli olduğunda inandığı bilgi ve araştırmaları sağlamak üzere başka mekanizmaların peşinde koşmuştur.140

Üniversiteler, eğitim, öğretim, kültür, araştırma ve bilgi üretme açısından

vazgeçilmez kuruluşlardır. Üniversitelerde üretilen bilginin sanayide uygulamaya dönüşmesi ve üretim bilgisinin yayılması, ekonominin hızlı gelişmesi ve yeni istihdam imkanlarının sağlanması açısından Türk ekonomisine önemli katkılar sağlayabilir.

Üniversitelerde kalite ve zenginleştirme, çağın ihtiyacına uygun şekilde

sürdürülmeli araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle bilginin geliştirilmesi sağlanmalı, eğitim proğramlarında becerilerin, yeterliliğin, yaratıcılığın ve eleştirel analizin, bağımsız düşünmenin ve ekip çalışması yapılmasına imkan veren ortamlar ve yetişmiş insangücü yetiştirilmelidir.

Üniversiteler daha rekabetçi, pazar etkilerine daha açık ve mevcut kurallara daha

az bağlı, öğrenme çıktılarının daha çok önem kazanacağı, okulda harcanan zamanın daha az önemli olduğu bir süreç yaşamaktadır. Bu sürece uygun yeni bir yapılanma hazırlığı yapılırken öğrencilerin daha iyi eğitilmelerini sağlayacak ortamda hazırlanmalıdır.

Bilim ve teknoloji ekonomik gelişmenin, üretkenliğin, verimliliğin ve refah artışının

sağlanmasının ana unsurudur. Toplumdaki gelişme ancak eğitimle olabilmektedir. Eğitim tarihin tüm dönemlerinde toplumun gelişmesinde en etkin rolü üstlenmiştir.

Güncel sorunlara çözüm arayan bilim ve eğitim uygulamaları, gelecek yıllara

özgü sorunlara, gelişmelere ve değişim eğilimlerine yönelik kestirmeleri ve çalışmalarını da eşgüdüm ve etkileşim içinde başlatmak ve yürütmek durumundadır. Bilginin üretimi, geliştirilmesi, kullanımı, paylaşılması ve kontrolü ile denetimi eğitim ve bilim kurumlarına yeni boyutlar getirmektedir. Eğitim, aklın, düşünmenin gelişmesine imkan sağladığı gibi duyguların gelişmesine, zenginleşmesine de imkan ve ortam sağlamak durumundadır.

Temel bilimsel araştırmaların öğretim ile birlikte üniversitenin iki temel işlevinden

biri olduğu fikri ilk defa 1809-1810 yılları arasında Wilhelm von Humboldt tarafından ortaya atılmıştır. Humboldt’a göre üniversite, temel bilimsel araştırmalar ile birlikte, her

139 Wasserburg, Prof. Dr. G:J.Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve Büyüklüğe Giden Yol, 21. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, s39 140Wasserburg, Prof. Dr. G:J.Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve Büyüklüğe Giden Yol, 21. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002, ss.16-17



hangi bir mesleğe yönelik olmaksızın eğitim öğretim yapan, bu faaliyetlerin gerektirdiği masrafların tümü kamu kaynaklarından karşılanan, rektörün eşitler arasında birinci olduğu bir alimler ve öğrenciler topluluğudur.141

Toplum gelişmesinde teknolojinin rolü, problemlerin çözümü ve sosyal hayatın

gelişmesidir. Teknolojik gelişmeler, bazı meslek ve iş imkanlarının yok olmasına, yenilerinin doğmasına sebep olmaktadır. Bu değişime uyum sağlamak için eğitim sisteminde yenilik değişikliği gerekmektedir. Teknolojik gelişmenin bu zorlaması karşısında, eğitim sistemlerini bilime ve teknolojiye dayandırmayan ülkeler, dünyadaki gelişmişlik yarışında geride kalacaklardır.142

Eğitim birimleri, insanın çağını ve geleceğini algılayıp, insanca yaşamasına,

çevresini akıllıca kullanmasını öğrenmesini sağlayacak ve onu bilgi ile teçhiz edecek ve destek sağlayacak yerlerdir.

Bilimi model olarak inşa edeceği toplumsal faaliyetlerde, toplumsal planda akla

öncelik veren, paylaşılabilir ve sorgulanabilir kurallar öne çıkar. Bir anlamda bilim, günlük basit sağ duyunun, aklın sistemleştirilmiş şeklidir. Bu yüzden, eğitimle bilim arasında temel bir ilişki olmalıdır. Eğitim sistemi deyince kişilerin kendi başlarına öğrenmek istedikleri şeyleri değil, toplum açısından yararlı, toplumun maddi ve kültürel üretkenliğini amaçlayan toplumsal bir eğitim sistemi anlaşılmamalıdır. Toplumun paylaşabileceği ve bir içeriğe dayanan bir üretime dönüşebilecek, hem maddi planda hem kültürel planda birşeyler üretmeye yarayacak bir metod söz konusu olmalı. Yani, eğitimin modeli, düşünce modeli, bilim olmalı. Konuları da bilim gibi olmalı. Eğitim yalnızca bilim öğretmekten ibaret olamaz. Ama kültür konularını ele aldığı zaman, bunların da analiz edilebilir olması gerekir.

Üniversiteler, bir midyenin etine nüfuz etmiş olan küçük kum tanesine

benzemektedir. Bu rahatsız edici bir öğedir ancak uygun ortam oluştuğunda, midyenin güzelliğini ve değerini çok artıran değerli bir inci üretmesine neden olan bir uyarıcıdır.

Eğitimin hem düşünce modeli bilim olmalı hem de konusu genelleştirilmiş

anlamda bilim olmalıdır. Mesela sanat eğitimini, edebiyat eğitimini: bir edebi metni bütünüyle okuyup, onu tahlil etmek metne atıfla yorumlamak amaçlı olmalı. Sadece yazarları ve kısa pasajlarla edebiyat tarihini anlatmak, o işin özüne varmayı, okuduğunu insanlara öğretmiyor. Aynı şekilde, bütün sanat ürünlerinin, sanatı tamamen böyle açıklanmasa da mutlaka akla dayanan bi tarafı vardır. Sanatı algılamak, bir resme bakmak, bir müziği dinlemek de bir yanıyla analatik olarak yorumlanabilecek ve yorumu öğretebilecek bir şey.143

İyi yetişmiş bilim adamları ve teknisyenleri olmadan hiçbir ülke sağlıklı bir şekilde

gelişip kalkınmamaz. Bu ortaöğretimden temel araştırma safhasına kadarki bilimsel ve teknik egitimin her problemini kapsar. Uygarlık, üniversitelere ve araştırma kurumlarına

141 Gürüz , Prof. Dr,Kemal; Yükseköğretimde, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002; s97 142Kaymakçalan, Ömer; Bilimi Etkileyen Faktör Olarak Teknoloji, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002,s. 59 143 Alpar , Prof.Dr,M.Ali; Düşünce Tarzı ve Kültür Modeli Olarak Bilim;, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, ss.14-15



hem ihtiyaç duyar hem de onları bağrına basar.144 Bilim ve teknoloji üretmek için hem bilim adamlarına hem de bilimsel metodların geliştirilmesine ihtiyaç vardır. Deneysel yöntem 13’ncü yüzyılda, hatta XVI yüzyılda, kesinlikle bütün ayrıntıları içerisinde aydınlığa kavuşmamıştı. Bilim, insanlık tarihinde insanlarla birlikte sürekli gelişen bir süreç yaşamaktadır.

Bilim ve teknoloji ikilisinin iç içe girmesi, bilimin kaynağı olan üniversitelerin

yapısını da doğal olarak etkilemiştir. Üniversitelerden endüstriye bilgi aktarımının klasik mekanizması olan mezunlar ve yayınlara ilave olarak ikinci katagori olarak 1951’li yıllardan itibaren seminer, konferans ve kurslar ile danışmanlık hizmetleri eklenmiştir. Üniversitenin fakülteler ve bunlara bağlı bölümlerden oluşan klasik yapısına önce mezuniyet sonrası okullar daha sonrada araştırma merkezleri ve endüstriyel işbirliği programları irtibat büroları gibi yeni birimlerin eklenmesi gerektirmiştir. Bunun yanında, üniversite arazilerinin içinde veya hemen yakınında bilim parkları, yenilik merkezleri kurularak ünivesitelerdeki bilimsel gelişmelerin ticari uygulamaya dönüşümü hızlandırılmıştır.145

Dünyadaki teknolojik gelişmelerle birlikte çok hızlı değişimlerde yaşanmaktadır.

Özellikle gelişmiş batı ülkelerinde dünyadaki gelişmelere bağlı olarak yeniden yapılandırma çabaları diğer ülkelerden daha önce yapılmaya ve yeniden değişen dünyaya bir şekil vermede öncülük etmeye çalışmışlardır. Bu çerçevede 1970’li yıllarda batı kapitalist sisteminin içine düştüğü bunalımdan çıkmak amacıyla çalışmaya ve yeni bir dönüşüm için proğramlama uygulamaya koyup süreci hareketlendirmeye çalışmışlardır. Ekonomik bunalımdan çıkışın motor gücünü yine bilim ve teknolojinin yaptığını burada görüyoruz. Bu gelişim ve dönüşüm sürecinde sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçiş sağlamaya çalışılırken Fordist üretim yapısından esnek üretim yapısına uygun yapılanma seyretmekte ve süreç günümüzde de devam etmektedir.

Sanayi üretiminin ve toplumunun ulaştığı karmaşık yapının yeniden üretilmesi

için gerekli bilgi talebinin artışı, öte yandan 1970’li yılların sonundan itibaren bilim ve teknolojideki gelişmeler, sanayi toplumundan bilgi toplumuna doğru gelişmelerin oluşmaya başlaması toplumdaki bilginin anlamını ve işlevini değiştirmeye başlamıştır. Bilgiyi, emek sermaye ve teknolojinin ynında bir üretim faktörü haline getirmiştir. Bu süreç her geçen gün bilgi lehine gelişerek üretim süreci içinde yaratılan değerden gün geçtikçe daha büyük bir pay almaktadır. Sanayi toplumunda üretim aracı kas gücü iken bilgi toplumunda değişim göstererek beyin gücü haline gelmiştir.

Toplumdaki bu gelişmeler üniversiteleride etkileyerek bilginin türü, üretilme yeri

ve anlamındaki değişmeler yüzünden üniversitede üretilen kodlanmış bilginin tek meşru ve üstün bilgi olduğu inancında küreselleşmiş bilgi toplumuna geçerken önemli aşınmalar ortaya çıkmıştır. Kodlanamayan bilginin ekonomik yarışmayı sağlamaktaki önemi gün geçtikçe daha iyi anlaşılmaya başlanmıştır. Ekonomik gelişme bakımından kritik bilginin üretim sürecinden farklılaşmamış bir şekilde öğrenme süreci içinde üretildiği anlaşılmıştır. Bilgi büyük ölçüde ticari bir metaa haline gelmiştir.

Diğer taraftan küreselleşme ile birlikte üniversitelerin görevlerinde büyük

değişiklikler olmuştur. Üniversitelerdeki bilim adamlarının bilim için bilim üretme dönemi

144Wasserburg, G:J; Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve Büyuüklüğe Giden Yol. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, Tübitak Matbaası ,Ankara, 2002, ss,17,21 145 Gürüz , Prof. Dr.,Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s.98



kapanmış, talebi olan bilginin üretilmesi yani sanayiin ihtiyacı olan ona cevap verebilecek bilginin üretilmesi dönemine girilmiştir. Küreselleşme ile birlikte devletin üniversiteleri desteklemesi giderek azalması sonucu üniversitenin ihtiyacı olan mali kaynağın devlet yerine özel sektörün devreye girmesi rollerin değişmesine neden olmaktadır. Bu açıdan üniversitenin hayatiyetini devam ettirebilmesi müteşebbisin bilgi ihtiyacını karşılayacak araştırma ve geliştirme faliyetleri yoluyla oluşturacak projeleri üniversitelerin üretmesi gerçeğiyle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu nedenle üniversiteler hayatiyetlerini devam ettirebilmek için daha dinamik ve üretken bir yapı içine girmek zorunda kalacaklardır.

5.7.3. Yükseköğretimin Gelişme ve Kalkınmadaki Yeri Sanayileşmiş ülke toplumları ticaret sonrası toplumu haline gelmişlerdir. Artık

toplumda ilerlemenin asıl yolu ticaret değildir. Meslek hayatında yükselmek için bir üniversite diplomasına sahip olmak giderek daha fazla gerekli olmaktadır. Ağırlık merkezi bilgi işçiliğine doğru kaymıştır. Fikirlerini sözlü ve yazılı olarak iletme becerisi; diğer insanlarla birlikte çalışma becerisi; kişinin kendi çalışma düzenine, katkılarına ve mesleğine şekil verebilme ve bunları yönlendirebilme becerisi ile eğitilmiş kişi ticaret sonrası toplumun yeni numunesi olmak zorundadır.146

Wilhelm von Humboldt’un tasarladığı yükseköğretim 19’uncu yüzyılın sonlarından

ve 20’inci yüzyılın başlarına kadar, hiç bir ülkede uygulanamayıp ütopik olarak kalmıştır. Ancak, bundan sonra özellikle Amerikan üniversitelerinden başlayarak, araştırmayı üniversitenin temel işlevlerinden biri haline getirmesinin önemli bir ihtiyaç olduğunun farkına varılmıştır. Nitekim 19. yüzyılın sonlarından itibaren başlayan ve bugün ileri veya yüksek teknolojiler dediğimiz teknolojilerin de temelini oluşturan bilimsel gelişmelerin başlıca kaynağı üniversitelerdeki temel araştırmalar olmuştur.147

1940’lardaki gelişmelere parelel olarak üniversite sanayi ilişkileri yepyeni boyutlar

kazanmaya başlamıştır. Stanford Üniversitesi Sanayi Parkı 1951’de, Cambridge Bilim Parkı 1973’de kurulmuştur. Bilimsel gelişmelerin yeni ve ileri teknolojiler doğurduğu, başka bir deyişle bu teknolojilerin yeni bilimsel araştırma alanları açtığı, bunların da başka yeni ve ileri teknolojiler doğurduğu, diğer bir ifadeyle, bilim ve teknoloji arasında karşılıklı bir zincirleme bir etkileşimin oluştuğu yeni bir dönem başlamıştır. İnsanlığın tarım devrimi ve sanayi devriminden sonra halen yaşamakta olduğu bilgi toplumu aşamasına geçiş süreci bu ilişkinin sonucudur.148

19. yüzyılın ortalarına gelene kadar teknolojik gelişmeler üniversitelerden

bagımsız olarak gelişmiş ve sanayi devriminin gelişmesinde üniversitelerin bir katkısı olmamıştır. Ancak teknolojinin bilimden önemli ölçüde bağımsız gelişmesi bilimin gerçek anlamda temel oluşturduğu elektik enerjisinin üretimiyle devreye girmesiyle birlikte bilimsel gelişmeleri ticariye dönüştüren elektriğin bulunuşuyla sanayinin motorunu bilim ve teknoloji oluşturmaya başlamış ve Edison’un çalışmalarıyla artarak devam etmiştir. Temel bilimsel araştırmalarla teknolojik ve ticari amaçlı sınai araştırmaların etkileşimlerinin ilk kurumsal örnekleri, 1884’de Leiden Üniversitesi’nde kurulan soğutma

146Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000,s.6 147Gürüz , Prof. Dr.,Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim;, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s.97 148age, s.98



labaratuvarı, 1887’de ABD eyalet üniversitelerindeki tarımsal deney istasyonları ve 1911’de Almanya’da kurulan Kaiser Wilhem sınai araştırma enstitütüleri ve MIT’nin 1931 yılında şirket kurmayı amaçları arasına almasıdır.149

Ekonomik alanda son 30 yılda büyük hamleler yapan ülkelerin eğitim darboğazını

aştıkları göz önüne alınırsa, Türkiye kalite itibariyle modern teknolojiye uyum sağlayabilen ve hatta ona katkıda bulunan geniş tabana yayılmış bir eğitim yapılanmasını gerçekleştirdiği takdirde Kore ve Japonya’nın yaptığı türden bir ekonomik hamleyi gerçekleştirebilecektir. Türk ekonomisinin gelişmesinde ve Türkiye’deki hayat standardının yükselmesinde eğitim alanındaki olumlu gelişmeler önemli rol oynayacaktır150.

Üniversitelerde akademisyenler; günlük hayatın birtakım zorluklarını sürekli öne

çıkarmakta, dışarıdaki vatandaşlar kadar gündelik çok basit olayların içine girerek bu sorunlara takılıp kalmaktadır. Bundan dolayı da, yeteri kadar stratejik alanlara yoğunlaşamamakta ve sonuç itibariyle üretken olamamaktadır. Ülkemiz bilim ve teknoloji alanında son 20 yılda küçümsenmeyecek mesafeler katetmiştir. Ancak, gelişmiş ülkelerdeki bilim üretme düzeyiyle ülkemizdeki düzeyi karşılaştırdığımızda durum maalesef hiç de iç açıcı değildir. Evrensel bilimsel yayın üretmede ülke olarak Fen Bilimleri alanında 20. sırada olunsa da, 1000 kişiye düşen yayın itibariyle 73 milyona yakın nüfusuyla Türkiye, birçok gelişmekte olan ülkenin çok gerilerindedir.

Türk sanayinin bugünkü geleneksel düzeyinden küresel pazarlarda yer alabilecek

orta ve yüksek düzey teknoloji seviyesine yükseltilmesi noktasında üniversiteler; araştırma ve geliştirme çalışmaları ve sanayi projelerinin üretilmesi bakımından ne yazık ki çok gerilerde bulunmaktadır. Bugün birçok üniversitede hakemli sanayi projesi sayıları gelişmiş ülkelerle kıyaslanmayacak derecede yetersizdir. Sanayie katkıları itibariyle üniversiteler arzu edilen performansı gösterememektedir.

Bugün üniversitelerin birkaç ana sorunu vardır. Birincisi, öğretim üyelerinin daha

fazla üretici hale gelmelerini ve daha fazla araştırma yapmalarını sağlayacak yasal yaptırımların olmayışı ve ikinci olarak, fen ve mühendislik alanında laboratuv ar imkanları çok kısıtlı olmasıdır. Özellikle Anadolu üniversitelerinde bu daha yoğun yaşanmaktadır. Üçüncüsü, üniversite sanayi işbirliğini sağlıklı bir şekilde sağlayacak; YÖK, TOBB ve TÜBİTAK üçlüsü gibi üçlü saç ayağına sahip, bölgesel ihtiyaçları göz önüne alarak, bölgesel kalkınmayı sağlayacak, bilimsel ve teknolojik çalışmalarda tavsiyelerde bulunacak ve yol gösterecek önemli bir tepe organizasyonundan yoksundur. Öğretim üyeleri, böyle bir ortamda planlanmayan ve sistematik olmayan bir bilim ve teknoloji üretiminde kendi imkanlarına göre araştırma yapmakta ve çalışmalarında toplumsal hizmet ve katma değere dönüşme noktasını hesaba katmamaktadır. Üniversite öğretim üyeleri, akademik ünvan hedefli çalışmalarını sürdürmektedir. Ancak, bu noktada YÖK yasasında gözlenen bazı eksiklikler de akademisyenleri bu yönde çalışmaya itmektedir.

Fen ve mühendislik alanlarında doçent olmak için 3 adet uluslar arası yayın

yapma ön şartı vardır. Doçent adayı; isterse 3 adet uluslararası yayın üreterek başvursun, ama bunun yanısıra kendilerine iki seçenek daha verilebilir. Bir tane uluslar arası yayını olsun, Türk sanayine can verecek, toplumsal hizmetlere katkı sağlayacak 2

149Gürüz , Prof. Dr.,Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim;, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002; s,97 150 Türkiye’de Modernleşme, Sanayileşme ve Gelişme Göstergeleri Çeşitli Ülkelerle, Özellikle AT Üyeleriyle Bir Karşılaştırma TÜSİAD Yayınları, İstanbul,1988,



hakemli sanayi projesi sunabilmeli veya bir yayın iki patent alabilmelidir. Bunun için akademik yükseltme ve atama yönetmelikleri değiştirilerek sanayinin ihtiyacını karşılayacak bilgi üretme işlemleri öne çıkartılarak akademisyenler üniversite sanayi işbirliğine yöneltilmelidir.

Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik ve sosyal şartlar katmadeğeri yüksek

teknolojiyi sanayide kullanma ihtiyacı altyapısının ve yetişmiş insangücünün bulunduğu üniversitelerde belli bir proğram dahilinde ve güdümlü projeler çerçevesinde üretilerek sanayinin bilgi yoğun teknoloji ihtiyacı karşılanabilir. Türkiye’de bu kapasite ve yapabilme kabiliyeti mevcuttur. Bu kapasite ve yeteneğin kullanılması Türk insanının refahı, mutluluğu ve güvenliği için olmazsa olmazlar arasında yer almaktadır.

Üniversitelerin ekonomiye katkı sağlaması için gelişmiş üniversitelerin gelişmiş

bölümlerinde doktora programları uygulamaya konulmalı ve bu bölümlerde araştırma ve geliştirme altyapısı uluslar arası seviyede tamamlanarak buralar cazibe merkezi haline getirilmeli ve buralarda güdümlü araştırma ve geliştirme projeleri uygulanmalıdır.

Üniversiteler sanayi ile birlikte yaparak öğrenmeyi öğrenecekler sanayide

üniversitenin ürettiği yeni teknolojiyi üretecek sonuçta Türkiye, üretmeyi öğrenecektir. Üretmeyen bir toplum araştırma ve geliştirme yapmaya ihtiyaç duymayacak ve teknoloji geliştirme ihtiyacı da olmayacaktır. Bunun için bugün Türkiye’nin yaşadığı sıkıntı üretmeyi öğrenememe sıkıntısıdır, Türkiye üretmeyi en kısa zamanda öğrenmelidir

6. 21. YÜZYILDA YÖNETİM, ORGANİZASYON VE DEĞİŞİM SÜREÇLERİNİN ÜLKENİN GELİŞMESİNDE ETKİN KULLANILMASI

Çağımızda yönetim, üretimin belirleyici faktörü haline gelmiştir. Bilgi ve iletişimin

hızlanması ve gelişmesi yanında zamanında, kaynakların, üretim araçlarının ve müşterilerin bir araya getirilmesi doğru zamanda doğru kararın alınmasını gerekli kılmaktadır.

Doğru kararı alabilmek için yöneticilerin de kendilerini sürekli yenilemeleri

gerekmekte ve yöneticilerin, ihtiyaç duydukları bilgiyi sağlamayan verileri elemek ve veriyi analiz edip yorumlayarak bilgiye dönüştürdükten sonra harekete geçmeleri gerekmektedir. Bunun yanında bilginin amacı sadece bilim değildir. Önemli olan aynı zamanda harekete geçebilmektir151. Yeni teknolojilerin devreye girmesiyle karmaşıklaşan işletmeler ve bunları yönetmek her zamankinden biraz daha zorlaşmaktadır. Çağımızın karmaşık sistemlerini yönetmek zordur ancak işler zorlaştıkça yeni yönetim şekilleri bulunmaktadır.

21. yüzyılda yönetmesini öğrenemeyen bir girişimci başarılı olamayacaktır.

Yaratıcılığı öğrenemeyen bir yönetimde fazla uzun ömürlü olamaz. Bugün her türlü kuruluş düstur olarak değişim için tasarlanmalı ve değişime karşı olmaktansa değişimi yaratmalıdır.152

Bilgiye dayalı organizasyonun geleneksel emir ve komuta modelinden çok daha

düşük düzeylerde yönetimde yeniden yapılanma ile yürütüldüğü görülmektedir. Yarının 151 Drucker, Peter F; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri: İrfan Bahçivan-Gülenay Gorbon, Espilon Yayıncılık Hizmetleri Tic. San. Ltd. Şti. İstanbul, 1999, s. 145 152age, s.48



işletmeleri iki yeni kurala uyacaktır. Birincisi: insanları işin bulunduğu yere getirmek yerine işi insanların bulunduğu yere götürmek. İkincisi: oldukça üst düzeydeki yönetim ve meslek kademelerine yükselme fırsatı sağlamayan faaliyetleri mesela, büro işleri, bakım hizmetleri, brokerlik kuruluşlarının geri hizmetleri, büyük mimari firmalarındaki çizim odası, hastanelerdeki tıbbi labaratuvar gibi, dışarıdan bir firmaya yaptırmak şeklinde geliştirilebilir.153

Hem yaşamak hem de başkalarına yararlı olmak için, üniversiteler de yeni

buluşların nasıl yapılacağını öğrenmek zorundadır. Bundan 200 yıl önce J.B.Say isimli Fransız ekonomisti müteşebbislik kelimesini üretmişti; Say’ın düşünce sistemine göre, müteşebbis, düzeni sarsan, bozan kimseydi. Sonradan müteşebbisliği ciddiye alan tek modern ekonomist olarak Joseph Schumpeter, girişim sürecini yaratıcı tahripçilik olarak tarif etmiştir. Yeni ve daha iyi olanı elde etmek için, eskiyi, yıpranmışı, modası geçmişi, artık verimli olmayanı terk etmek; bunun yanı sıra, geçmişin hatalarından, başarısızlıklarından ve yanılgılarından da kurtulmak zorundasınız.154

Bir kurumda verimli olabilmek için, kişinin kendi değerlerinin kurumun değerleri ile

uyuşması gerekir. Bu değerler aynı olmak zorunda değildir. Ama orada var olabilecek kadar yakın olmalıdırlar. Aksi halde istihdam edilecek kişi bunalacaktır, ancak firma ile örtüşemeyen kişi sonuçta üretemeyecektir155.

Elli yıldır paranın tek başına çalışanların performansını artırmamakta olduğu

bilinmektedir. Para ile ilgili tatminsizlik motivasyonu büyük ölçüde azaltmaktadır. Gönüllülerin işlerinden ücretlilere oranla daha fazla zevk aldıklarını daha fazla tatmin oldukları bilinmektedir; çünkü bunun karşılığında bir ücret almazlar. Onların herşeyden çok kamçılayıcı birşeye ihtiyaçları var o da işletmenin misyonunu bilmeleri ve ona inanmaları gerekir. Devamlı egitime ve sonuçları görmeye ihtiyaç duyarlar.156

Ünlü psikanalist Franz Alexander (1891-1964) Savaş ve Barışın Psikiyatrik

Yönleri başlıklı makalesinde savaşların olmayacağı bir dünya hayal eden pasifizim, gerçeklere, insanın doğasına gözlerini kapayan nevrotik bir tutumdur. Aynı şekilde savaşın nedenini kitlelerin spesifik duygusal bozukluklarında ve kitle psikozunda arayanlarda yanılmaktadırlar. İnsanlık tarihine bakıldığında barış dönemlerinin savaşa hazırlık yapılan kısa zaman dilimleri olduğu potansiyel savaşların yanlışlıkla barış dönemleri olarak adlandırıldıkları görülecektir. Savaş sorununu ele alırken temel insan doğasını sabit faktör, diğer sosyolojik faktörleri ise değişkenler olarak ele almak gerekmektedir. Savaşta barışta insan doğasının bir parçasıdır. Organize grupların çıkarları çatışmadığı ya da birbirlerini tamamlayıcı nitelikte oldukları zaman barış içinde yaşama daha büyük bir imkan haline gelir.157

Dünya büyük bir dönüşüm yaşamaktadır. Günümüz dünyası sanayi toplumundan

bilgi toplumuna, Fordist üretimden esnek üretime, ulus devletler dünyasından küresel dünyaya, modernist düşünce çizgisinden postmodernist bir düşünce çizgisine geçişin sancılarını yaşamaktadır. 153Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000, s.21, 154age, ss.362-63, 155 Drucker, Peter F;21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri: İrfan Bahçivan-Gülenay Gorbon, Espilon Yayınevi, İstanbul, 1999 , ss. 192-3 156 age, ss. 28-29 157 Valerie Hudson, Christopher S. Vore; Çev. Erol Göka, Işık Kuşçu; Uluslararası İlişkilerin Psikolojisi, ASAM Yayınları, Ankara, 2002, s.xvıı-xvııı



Bu çağda teknoloji karşısında yenik düşmemek için sadece teknolojik bilginin

değil, beşeri ve sosyal bilimlerin de peşinde olmak gerekir. Beşeri ve sosyal bilimlerde belli bir seviyeye yükselmeden teknik bilgiyi çok yüksek seviyelere çıkarmak ve maharetle kullanmak mümkün olamaz. Ancak insanları ve toplumları iyi tanıyan toplumlar teknolojiyi idare edebilirler. Buna karşılık insanı, toplumu iyi tanımayan ve toplum hedefleri bulunmayan ülke ve idareler, teknolojinin hakimiyetine girerler.158

Sayıları giderek artan tam gün çalışanların hepsi gönüllüler gibi yönetilmelidirler.

Ücretleri tabiki ödenecektir. Fakat bilgi işçilerinin hareketliligi vardır ve işten ayrılabilirler, çünkü onların üretim araçları kendi bilgileridir.159

Bilgi işçisi verimliligi 21. yüzyıl yönetim mücadelelerinin en büyüğüdür. 20.

yüzyılda liderlik büyük ölçüde el işçisini verimli kılmaya dayanıyordu. Önümüzdeki dönemde gelişmiş ülkelerde el işlerinde çalışmaya uygun genç arzı hızla azalacaktır. Bu azalma Batı’da ve Japonya’da çok hızlı; ABD’da biraz daha yavaş olacaktır. Yeni ortaya çıkan ve gelişmekte olan ülkelerde, nüfus en azından otuz ya da kırk yıl daha hızla artacaktır. Gelişmiş ülkelerin ümit edebilecekleri tek avantaj, bilgi işi için hazır, eğitilmiş insan mevcududur. Bu konuda, gelişmiş ülkeler bir elli yıl daha hem kalite olarak önemli avantajlara sahip olmayı ümit edebilirler. Fakat, bu avantajın performansa çevrilip çevrilmeyeceği gelişmiş ülkelerin, bu ülkelerdeki her endüstrinin, her şirketin, her kurumun bilgi işçisinin verimliliğini artırma ve bunu geçen yüzyılda gelişmiş ülkelerin el işçisinin verimliliğini artırdığı hızda artırma yeteneklerine bağlıdır. Bundan sonra en fazla elli yıl içinde dünya ekonomisinde liderlik, bilgi işçisinin verimliliğini en sistematik ve en başarılı şekilde yükselten ülkelere ve endüstrilere kayacaktır.160

Organizasyon, birlikte çalışan insanları verimli kılan bir gereçtir. Belirli bir

organizasyon yapısı, belirli zamanlarda ve belirli durumlarda belirli görevlere uyar.161 Organizasyon amaca ulaşmak için çok önemli bir araç olup ihtiyaçlara uygun şekillendirilmelidir.

Stratejik yönetimin başlangıç noktası, düşünce düzeyinde geleceğin nasıl

şekillendirilmesi isteğiyle ilgili bir hareket tasarımının oluşturulmasıdır. Stratejide; ulaşılması istenilen amaçlar, bu amaçlara giden yol üzerinde iç ve dış ortamla karşılıklı etkileşimin beklenen nitelikler, amaçlar için kullanılabilecek iç ve dış kaynaklar, bunların hangi doğrultuda harekete geçirilebileceği, bu hareket tasarımını uygulamada hesaba katılacak öğeleri oluşturur. Strateji bu vizyon doğrultusunda amaçları ve hedefleri, plan proğram çerçevesinde araçları, politikaları, taktikleri, kuralları kapsayan bir bütündür.

Yöneticinin dün’ün şartlarına göre değil, yarın’ın şartlarına göre yönetmek için

ihtiyaç duyduğu anlayışın oluşturulması çağımızda önem taşımaktadır. Bu açıdan yeni fırsatları teşhis etmek; değişimin proses ve ürünler, politikalar, piyasalar, kuruluşların yapısı gibi alanların hangilerinde gerekli olabileceğini göstermek; nerede ve neyi yapmak, nerede ve neyi yapmaktan vazgeçmektir.162

158 Dülger, İlhan; Avrupa Topluluğunda Sosyal Politika, Geçiş Dönemi Özellikleri ve 21. Yüzyılda Hedef Alınan Toplum, DPT Yayınları, Ankara,1991, ss.27-8 159 Drucker, Peter F;21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri: İrfan Bahçivan-Gülenay Gorbon, Espilon Yayınevi, İstanbul, 1999, s. 28 160 Age, ss. 172-3,. 161Age, s. 18,. 162 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000, s.XI,



Günümüzde organizasyonların herhangi bir organizasyonunda herhangi bir işle

uğraşan herkes sürekli olarak birbiriyle sürekli iletişim içinde olmak zorundadır. Bu tür yoğun bilişim temelli işlerde bilişim teknolojileri asıl önemlerini göstermekte, klasik hesap yapan makina anlamındaki bilgisayar yerine birbirine bağlanmış koordinasyon amaçlı sistemler ağırlık kazanmaktadır.

Yeni dünyanın yapısına uygun vizyon, ihtiyaçlarını gözeten amaçlar, kendi

imkanları ve kısıtlarını gözeten politikalar, dış dünyadan yansıyan fırsatlar ve tehditler her aşamada göz önünde tutulmak üzere, ülke çapında düşünülmelidir.

Sanayileşme herşeyden önce bazı maddi ve gayri maddi şartların mevcudiyetine

bağlıdır. Maddi şartlar arasında işlenecek hammadde ve ara malları, girdi ve çıktıların kolayca taşınmasını sağlayacak ulaşım şebekesi, haberleşme tesisleri, sanayi kuruluşlarının sermaye ihtiyaçlarını karşılıyacak kredi müesseseleri, enerji ihtiyacını karşılayacak alt yapı tesisleri ve mamülleri, satılacağı pazarlar bulunmaktadır. Gayri maddi şartlara gelince, bunların başında sanayi tesislerinin kurulması ve işletilmesi için belli bir seviyede teknoloji, bilgi birikimi ve işletmecilik hizmetleri gelmektedir163.

Geleneksel üretim fonksiyonlarının odak noktasında, işçi, sermeye, enerji ve

meteryal bulunurken bilgi ve teknoloji üretime dışarıdan etki eden üretim araçlarından sayılıyordu. Şimdiki yeni yaklaşımda, bilginin üretime daha fazla direk etki yapan fonksiyonlardan olduğu kabul edilmektedir.

Bütün gelişmiş ülkelerde, liderliğin temelinde artık finansal egemenlik veya

geleneksel maliyet avantajları yoktur. Beyin gücünün egemenliği vardır. Bu şirketler, örgütlerini rekabete dayalı bir dünya ekonomisinde kendi mamüllerinin ürün ömrünü en etkin şekilde kısaltan yani kendi ürünlerini sistematik olarak terk etme işini en iyi organize eden firmaların galip sayılacağı varsayımına göre yeniden yapılandırmaktadır. Böylece sıfır hata yönetimine yönelmektedirler.164

Sermayenin, bilgi ve hizmet işlerinde emeğin yani yetişmiş insanın yerine ikame

edilemiyeceğidir. Birşeyin üretilmesi veya nakledilmesi işlerinde sermaye ile teknoloji üretim faktörleridir. Bilgi ve hizmet işlerinde ise, bunlar üretim araçlarıdır.165

Yeni teknoloji ürünlerinin üretim aracı olarak kullanılmaya başlamasından sonra

üretim ve nakletme işlerindeki verimlilik tırmanma seyrine geçebilmiştir. Verimliliğin artması için sürekli öğrenme gereklidir.

Japonlar liderliğin sadece iki şartı olduğunu kabul ederler. Birincisi, rütbenin

insana ayrıcalık vermeyip sorumluluklar yüklediğini kabul etmektir. Diğeri ise, kuruluştaki liderlerin, yaptıkları ile söylediklerini davranışları ile beyan ettikleri inançlar ve değerler arasındaki tutarlılığı yani namus dediğimiz şeyi önce bizzat kendilerinin yaşamayı kabul etmesidir.166

163 Önsoy, Prf.Dr.Rıfat; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politıkaları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti, Ankara, 1988, s.127 164 Drucker, F. Peter; Gelecek İçin Yönetim, 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan ,Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 2002. , s.187 165age, s.102 . 166 age, s.107



7. MEDYA VE İLETİŞİMİN SOSYO-EKONOMİK GELİŞMEYE ETKİSİ

7.1. Bilgi ve iletişimin Gelişimi Topluluklar olarak yaşayan insanlar arasında iletişim, toplumsal varoluşun ve

gelişmenin vazgeçilmez bir öğesi olmuştur. Toplumun organizasyonel yapısı nasıl olursa olsun, tarih boyunca her toplum kendi gelişmişlik seviyesine uygun bir iletişim sistemi geliştirmiştir. Sanayileşmenin gelişmeye başlamasıyla iletişim sisteminde de Batı’da gelişme hızlanmaya başlamıştır. Bugün de yeryüzünde bir küeresel sistem olma yolunda çabalarını sürdüren kapitalizmin geliştirdiği iletişim sistemi egemendir. Egemen olan bu sistemin değerlerine 17. yüzyıldan itibaren yavaş yavaş bir gelişme gösteren her türlü sınırın giderek kaldırılma düşüncesi eklenecektir. Kaldırılması gereken sınırlar önce düşünce, sonra kültürel sınırlardır. Bu süreç önce bireyciliği, sonra pazar ekonomisini, nihayet 18. yüzyıldan itibaren demokrasi ilkelerinin gelişimini güçlendirmiştir. İletişim bu gelişmenin güçlendiricisidir. İletişim gelişmenin destekleyicisi olmuştur. Kapalı dünyalar onun sayesinde açılmış, önce malların ve hizmetlerin sonra düşüncenin, sanat ve edebiyatın dolaşımı başlamıştır. Bu gelişmeleri 16. yüzyıldan itibaren geliştirilen posta, gazete, kara ve deniz ticareti, demiryolu daha sonra telefon, sinema, radyo, televizyon ve internet gibi iletişim imkanları sağlayacaktır. Anılan gelişmeler 20. yüzyıla iletişim çağı adının verilmesine yol açacak kadar etkileyici, demokratik toplumlarda dördüncü güç olarak nitelenen kitle iletişim araçlarının özellikle de televizyonun aslında daha da önemli bir güç olup olmadıkları sorgulamasını yaratacak kadar ürkütücüdür167.

İletişim ortak bir işe ve ortak bir mücadeleye odaklanmalıdır. İletişim ve bilişim

alanında gerçekleşen teknolojik devrim insan ve toplum hayatını çok köklü bir şekilde etkilemiş ve değişime neden olmuştur. Bu oluşum, hala son derece dinamik bir şekilde etkisini derinleşerek sürdürmektedir.

Dış dünyadan duyumlarla elde edilen ham veriler işlenerek önce enformasyona

daha sonra kavrama dönüştürülebilmesi için önce kodlanması yada sembolleştirilmesi gerekiyor. İnsanın dış dünya algısı bu yolla şekillenmektedir.168

Gutenberg’in taşınabilir matbaayı icat etmesiyle birlikte basılı kitap fiyatları çok

büyük bir düşüş yaşamıştır. 1400’lerin ortalarında Gutenberg’in icadından önce, kitaplar sadece zengin, eğitimli kişilerin alabildiği lüks şeylerdi. Matbaa sayesinde maliyetlerin ve buna bağlı fiyatların düşmesiyle en fakir kesimler bile kitap alabilir duruma gelmiştir. 1500’lere gelindiğinde sözlü pöpüler edebiyat yerini basılı edebiyata bırakmıştır.169 Yazılı bilgiler sözlü bilgilere göre daha yaygın, daha sağlıklı, daha ayrıntılı biçimde aktarılabilmektedir.170

167 Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim ‘’Sosyal Bilimler’’, Türk Bilimler Akademisi, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2001, s.4 168 Tekeli, İlhan; Bilgi Toplumuna Geçiş, TUBA Yayınları, Ankara, 2002, s.17 169Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tiç.San.Ltd.Şti, İstanbul, 1999, ss.116-117-118 170Diamond, Jared; Tüfek, Çelik, Mikrop, Çev TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2003, s.86



Matbaanın icadı ile bilginin geniş halk yığınlarına süratli bir şekilde

dağıtılmasında ve halkın bilgilenmesinde o dönemde çok büyük görevler üstlenmiştir. 15’inci yüzyılın ikinci yarısında basım sayesinde Hindistan’a yeni deniz yolu arayan Portekizli denizcilerin Batı Afrika kıyısındaki attıkları her adımı halk yakından takip edebilmiş ve halkın yeni gelişmelerden haberdar edilmesi onlarda heyecan uyandırmış ve gelişmenin motivasyonu olmuştur. Kolombus’a batı ufkunun ötesindeki, Marko Polo’nun Çin’i ve efsanevi gibi masal ülkelerinin ilk haritalarını sağladığında basım sayesinde, her yolculuğun sonuçlarını hemen kaydederek daha güvenilir haritalar yapmak mümkün olmuştur.171

Batı’da meydana gelen bu hızlı toplumsal değişmeler yanında Osmanlı

İmparatorluğu Batı’daki bilimsel ve teknolojik gelişmelerin dışında kalmış iletişim alanındaki geleneksel yapısını Tanzimat dönemine kadar korumuştur. Ancak matbaa 1727’de kurulmuş, ama hiç bir zaman uzun süre Osmanlı İmparatorluğu’nda bilginin yayılma aracı olamamıştır. Türkiye’de 1965 yılında Siyasal Bilgiler Fakultesi Basın Yayın Yüksek Okulu’nun kurulmasıyla iletişim ile ilgili akademik araştırma yapma imkanı doğmuştur172.

Lincoln 1859’da yaptığı bir konuşmada okumanın daha evvel çözülmüş

problemlerin bir anahtarı ve çözülmemiş olanların başarıyla çözülebilmesi için de bir sıçrama noktası olduğunu söyleyerek yazılı dökümanlara karşı duyduklarını ifade etmiştir.173

7.2. Yeni Dünya Oluşumunda Kitlesel İletişim Araçlarının İnsan Zihinleri Üzerine Etkisi

1950’de televizyon ABD’de ilk yayınlandığında, genellikle kitabın sonunun

geldiğine inanılmıştı. Ancak yayınlanan kitap sayısında artış olmasının yanında kitaba olan talepte bir düşme değil artış olmuştur. Teknolojik gelişmeler ve buna bağlı olarak toplumdaki değişme ve üretim ve iletişim araçlarınn boyutundaki gelişmeler basılı medyanın elektronik kanalları devralmasına neden olmuştur. Gelişen ve değişen bu süreçte basım, elektronik teknolojiyi, yayımlanmış bilgi için dağıtım kanalı olarak devralmaktadır. Yeni dağıtım kanalları her zaman dağıttıkları şeyi değiştirirler. Bununla beraber, kitap dağıtılsa da saklansa da basılı bir ürün olarak hükmünü sürdüreceğe benzemektedir174.

Medya düşünce ve kamuoyu oluşturur. Etki alanları insan zihinleridir. Dolayısıyle

eylemlere egemen olur. İnsanların davranışlarını, arzularını, inançlarını, hayat şekillerini, yaptıkları seçimleri etkisi altına alır. İnsanın ve toplumun düşünce yapısı ne şekilde ve hangi yönde oluşturulursa o şekilde ve o yönde hissedecek, heyecanlanacak ve hareket edecektir. Medyanın zihin ve vijdanlar üzerinde etki ettiğini herkes kabul eder; ancak etkinin ölçüsü hakkında görüşler farklıdır. 171 Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık HizmetleriTiç.San.Ltd.Şti, İstanbul, 1999, ss.119 172 Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim ‘’Sosyal Bilimler’’, Türk Bilimler Akademisi, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2001,s.7 173Özel, Tamer; Amerika Birleşik Devletleri: Madolyonun Öbür Yüzü, İnkilp Kitabevi, İstanbul, ss.135 174 Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tiç.San.Ltd.Şti, İstanbul, 1999, ss.124



Medyanın yaptığı etkinin asıl sonuçları kısa dönemde değil uzun dönemde

ortaya çıkar. Çünkü insanlar kitle iletişim araçlarına bütün ömürleri boyunca açıktırlar. Sinyaller, üst üste birikerek, sonunda kişilerin düşünce ve vijdan kalıplarına medyanın mesajlarına elverişli bir şekil verebilirler. Medya tek tek verdiği bilgilerin ötesinde uzun dönemde etkili olan küresel sunum özellikleriyle zihin ve davranışları yöneltmektedir.

Diğer taraftan bilgi ve iletişim teknolojilerindeki hızlı değişim ulaştırma ve iletişim

maliyetlerini önemsiz bir hale getirmiş olması ülkelerin uluslar arası ekonomiler ile etkileşimi daha kolay bir hale gelmiştir.

Radyo ve TV’nin etkisi dünyanın hertarafındaki insanlara özellikle genç nesillere

ulaşmaktadır. Bu araçlar enformasyon üzerindeki devlet tekellerini kırmaya, ülke sınırlarını geçilmez olmaktan çıkarmaya, başkalarının hayatta daha farklı şeyler yaptığını halkın duyup görmesini sağlamaya yönelmiştir. Aralarındaki uçurumun varlığını elli yıl önce bu kadar iyi göremeyen zengin ülkelerle fakir ülkelerin bu mesafenin bilincine varmalarını sağlamış ve hem yasal göçü ve hem de yasal olmayan göçü teşvik etmiştir175.

Bilgi toplumundan kastedilen enformasyon toplumudur. Bilginin, enformasyonun

insanlararası, toplumlararası iletişimi sağlayan, kuvvetli kitle iletişim araçlarıyla gelen degişim, daha öncekilerden bambaşkadır. Artık dünyanın öteki ucu anlamını yitirmiştir. Dünya evimizin içine girmiştir. İletişim ağındaki gelişmelerin yarattıgı birikim sınır tanımamaktadır. Dünya olabildiğince küçülmüştür.

Vatandaş sağlıklı fikir üretebileceği, sağlıklı karar verebileceği her türlü veriye,

bilgiye ulaşabilmelidir. Ancak, insanlar mükemmel bilgiye ne sahiptirler ne de onu aramaktadırlar. Bir anda iki yada üç altarnatifi düşünmek konusunda yetersiz görünmektedirler. Bilgiyi farklı yollarla rutin koşullar yerine stres altında işlerler. Bununda ötesinde herhangi bir durum, kullanılan tarihi örneklere göre birçok farklı şekilde yorumlanabileceginden, durumu yorumlayan insanların kişilikleri ve deneyimleri, sosyal ve kültürel konumları karar verme sürecinde önem kazanmaktadır.176

Bilgi toplumlarında ekonomik teknolojik güce dayanan enformasyon ağlarının,

yani gazete ve televizyonların gücü siyasi partilerinkini geçer hale gelmiştir. Bilgi toplumlarında maneviyat marjinalleşmiş, özellikle Amerika Birleşik Devletleri tarafından para temel değer haline getirilmiştir. İkinci Dünya Savaşının sonuçlarının belli olmaya başladığı 1944 yılında, Amerika’nın tek ekonomik güç olarak ayakta kaldığı o tarihlerde, Bretton Woods kararlarıyla Dünya Bankası ve Uluslararası Para Fonu’nun kurulması, uluslar arası mali birim olarak altının yerini doların alması, Amerika’nın bugünkü ekonomik egemenlik ve küresellik iddialarının temelini oluşturmuştur. 1980’lerin sonunda da Sovyet sisteminin çöküşünden sonra Amerika’nın küreselliğini iddia ettiği model, hiçbir manevi bağı kalmamış, toplumsal sorumluluk tanımayan tüketici bireydir. Bu model medya yoluyla özellikle dünyanın genç nüfusuna kabul ettirilmeye çalışılmaktadır.177

175 Kennedyş, Paul; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken, Türkiye İş Bankası Yayınları,Istanbul,1999, s.430, 176 Valerie Hudson, Christopher S. Vore; Çev. Erol Göka, Işık Kuşçu; Uluslararası İlişkilerin Psikolojisi, ASAM Yayınları, Ankara, 2002. s.4 177 Refiğ, Halit; Doğu Batı ve Türkiye 10 Yılda Nereden Başladık? Nereye Geldik ?, Çağlayan Matbaacılık, İstanbul, Mayıs 2002, s.119



1980’lerden sonra belirginleşen yeni küresel ekonomik sistem toplumlar

arasındaki ilişkileri ve toplumsal yaşantıyı yeniden şekillendirmektedir. Toplumsal değişimin klasik araçları arasında yer alan ekonomi, medya, uluslar arası ilişkiler ve siyaset günümüzde çok önemli bir kavramın etrafında şekillenmekte ve etkinliğini bu kavrama göre belirlemektedir.

İletişimin artan gücü beraberinde sorunlar da getirmiştir. Bunların başında iletişim

alanındaki çoğulculuğu tehlikeye atan tekelleşme gelmektedir. Ekonomik ve siyasi gücü ellerinde tutanlar iletişim ile zihinleri de denetim altına alabilecek konuma gelmektedirler. Sivil toplum kuruluşlarıyla belli ölçüde baskı gücüne sahip demokratik gelenekleri güçlü gelişmiş toplumlarda tekelleşmenin yarattığı sakıncaları sınırlayabilecek imkanlardan söz edilebilir. Ancak dünyanın pek çok ülkesi gelişmelerin yarattığı olumsuzluklara karşı koyacak mekanizmaklara sahip değildir178.

İletişim gücünün artması bir başka olumsuzluğu daha ortaya çıkarmıştır. Bu

dünyayı kitle iletişim araçları aracılığı ile algılama ve değerlendirme yönelimlerinin daha da güçlenmesidir. Günümüzde kimin ne düşündüğü ve ne yaptığından ziyade iletişim arçlarının bunları kamuoyuna aktarma şekliyle imaj yaratma ve bilinç oluşturma ön plana çıkmıştır. Farklı bilgilendirme kaynaklarının var olduğu toplumlarda bu özellik sanıldığı kadar olumsuzluk yaratmayabilir, ama kitle iletişim araçlarının kamuoyunu oluşturmada neredeyse tekel olduğu toplumlarda son derece önemlidir. Bu açıdan insanların kararlarını oluşturmak için ihtiyaç duydukları bilgilerin doğru güvenilir olması, yani iletişim araçlarının aktardıkları içeriklerin güvenilirliğinin sağlanması konusu kritik bir noktayı oluşturur.

İletişim araçlarının etkisini toplum üzerine olumlu yansıtabilmek için etkin bir

şekilde toplum değerleriyle uyumlu proğramların üretilmesi gerkmektedir. Bu açıdan genç nesillerin özellikle de çocukların iletişim araçlarında, şiddet, cinsellik ve istismar içeren, madde bağımlılığı, sigara kullanımı ve tüketimini özendiren yayınlar ve programların olumsuz etkisinden kurtarılması için toplumun daha olumlu yönde şekillendirerek proğramlar hazırlanıp yayınlanmalıdır.

8. KÜLTÜR, TEKNOLOJİ VE GELİŞME İLE İLİŞKİSİ

8.1. Kültürün Tanımı Kültürün bir çok tarifi olmakla beraber bunlardan bazılarını ifade edersek; Kültür; bir toplumun duyuş ve düşünüş birliğini sağlayan değerlerin tümüdür. Bu

toplumun bugüne kadar her türlü birikiminin tamamını teşkil eder. Kültür; Sosyal bakımdan öğrenilen ve bir toplumun bireyleri tarafından bölüşülen

heşeydir. Kültür; bir toplumun üyesi olarak insanoğlunun öğrendiği bilgi, sanat, gelenek-

görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütündür.

178 Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim ‘’Sosyal Bilimler- II’’, Türkiye Bilimler Akademisi, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2001, s.2



Kültür; bir milletin, din, ahlak, hukuk, estetik, dil, ekonomi, akıl ve teknikle ilgili

yaşayışlarının uyumlu bir bütünüdür. Kültürle ilgili başka bir kültür tanımı, duyuş, görüş ve dünyayı algılayış olarak da ifade edilebilir.

Gökalp kültürü; toplumun vijdanında yaşayan değer yargılarının tümüdür diye

tanımlıyor. Başka bir ifadeyle kültür; din, ahlak, zevk, dil gibi değer yargılarının bütünüdür.

Kültür, usulle yapılmayan ve taklit edilemeyen, değişmesi değil gelişmesi

sözkonusu olan duygulardır. Medeniyet ise, usülle yapılan ve taklitle bir milletin diğerine geçen mefhum ve tekniklerdir.

Kültür, bir toplumda, kişilerin uymaları beklenen davranış, düşünce ve duygu

biçimlerinin uyumlu bir bileşenidir179. Bozkurt Güvenç kültürü, bilimsel anlamda kültür, toplumun üyesi olarak insanın, yaşayarak, yaparak öğrendiği ve öğrettiği maddi manevi herşeyden oluşan karmaşık bütündür diye tanımlıyor.

İrfan: bilme, anlama ve kültürdür. Ayırt edici özellikler her milleti ve hedef

grubunu krakterize eder. Aydının halka telkin edeceği gelecekle ilgili ufuklar, halkın ruh ve vijdanından alınmış olmalıdır. Tarihi gelişmeleri dikkate almadan bugünlerin meselelerini idrak etmek mümkün değildir.

8. 2. Teknoloji, Gelişme ve Kültür İlişkisi Kültür ve medeniyet arasındaki farkın esas olarak amaç ve araç farkından ibaret

olduğu ve medeniyeti, insanın hayatı kontrol etmek üzere yarattığı herşey, sosyal organizasyon sistemleri teknikler ve araçlardır.

Kültür farklı anlamlarda kullanılan bir sözcüktür. Bunlar; bilim anlamında

uygarlıktır. Beşeri anlamda; eğitim sürecinin ürünüdür. Estetik anlamda güzel sanatlar. Maddi anlamda üretme, tarım, ekin, çoğaltma ve yetiştirme olarak ifade edilebilir.

Tarihsel olarak her insan özellikle dil aracılığıyla bağlandığı bir kültür ortamının

içinde doğar büyür, gelişir ve bu süreç içinde etkiler etkilenir. İnsan bir dil varlığı olarak, kültürle, kültürün kendisini sarıp kuşatan tüm öğeleriyle, yatay ve dikey kültürel ilişkiler içinde hayatını sürdürür.

Bilimsel düşünce, sorgulamayı gerçeği aramayı, ifade etmeyi ve tartışmayı

kapsar. Bu yaklaşım, akılcı ve verimli bir toplum için olduğu kadar, dürüst, adil ve uygar bir toplum içinde vazgeçilmezdir. Bilimsel düşünce, bilim ve kültür için olduğu gibi toplumsal hayatın tümü için de en temel ahlaki değer olmalıdır.180

Teknolojide, ekonomide küreselleşmeyi anlıyoruz; fakat kültürde küreselleşme

bizi bir prestij kültürün egemenliği, dünya bahçesinin bir tek çiçek çeşidiyle yeknesaklığa

179 Birsel, İsmet; Kültür Tanıtımı ve Türkiye- Avrupa İlişkileri, Tarihi Gelişmeler İçinde Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün Bugün Yarın), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve nkilap Tarihi EnstitüsüAnkara, Mart 1990, 8-9 180 Günce,TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş Bölümler,TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılıkve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004, s.20



düşmesi demektir.181 Bu açıdan güzelliklerin devam etmesi ve milli kültürün korunup geliştirilmesi gerekmektedir.

Küreselleşmenin temelinde ekonomik ilişkiler yatıyor. Pazar için oluşturulan yeni

ilişkiler, bir dil, kültür, tarih varlığı olarak insanı sürekli bir şekilde etki etmektedir. Küreselleşmenin akışkan yapısı, günümüzde ister istemez herkesi etkiliyor. Ancak milletlerin varlığını koruyabilmeleri kendi kültürlerini yani başkalarından farklılıklarını ortaya koyan ve adına da kültür denen şeylerini koruyup kollamaları ve bu süreç içinde yeni şeyler üretmeleri gerekmektedir.

Milli Kültürlerin devamı, doğal çevrelerin çeşitliliği ve korunması gibi, tüm insanlık

kültürünün zenginliği ve gelecek gelişim imkanlarının korunması demektir.182 Gerçek kültürün sağlam bir tarih bilincine bağlı olduğu gerçeğinden hareketle tarih bize sadece geçmişte neler olduğunu anlatmaz gelecekte de neler olabileceğini, ihtimallerini de daha gerçekçi ve sağlam bir şekilde ortaya koyar. Tarihi unutmaya ya da görmezden gelmeye çalışarak güvenli bir gelecek sağlamak mümkün değildir.183

Türk milleti tarihinde refahı ve rahatı için başka insan topluluklarını yok etmemiş,

gücünün erişebildiği yere can güvenliği ve adalet getirmeye çalışmıştır. Bu ilkeleri uğruna tarihin her döneminde kendisinden güçlü toplulukların karşısında direnmekten çekinmemiş ve gelişmiş bir tarih bilincinin ortaya çıkaracağı en büyük kültür özelliği bu.184

Türk toplumunu oluşturan kültürün diğer kültürlerde olmayan yaşatma özelliği

kendine has bir kültür özelliğidir. Türkler’de yaratılmışın yaşatılması özelliği başka kültürlerle örtüşmeyen bir özelliktir.

Kültür, bir cemiyetin hayat tarzıdır. Erol Güngör’e göre; bir milletin tarihi onun

hayatı, kültürü ise hayat tecrübesidir. Tarih, hayat içinde karşılaşılan ve başkalarınkinden farklı olan şartların ve bu şartlara getirilen cevapların anlatımıdır. Kültür ise; bu cevaplardan doğan inanç norm ve davranış özellikleridir.

Batı’da yaşanan sanayi devrimi ve buna bağlı olarak gelişen yeni hegonomik güç

kendi kültürünü de diğer ülkelere ihraç etmeye başlamıştır. Zayıflamaya başlayan Osmanlı İmparatorluğu da bu çerçevede bu gelişmelerden etkilenmiş ve Tanzimat’la başlayan Batı’yı benimseme hareketi Osmanlı’da; Tanzimat, sosyal, mali, siyasi ve idari yönleriyle oldukça geniş bir düzenlemeyi beraberinde getirmiştir. Tanzimat, Osmanlı Devleti’nde ve toplum hayatında yaklaşık iki yüzyıldan beri süregelen reform ya da ıslahat ihtiyacı, eğilim ve girişimlerinin tatbikata intikal etmiş önemli bir aşamasını oluşturmaktadır. Tanzimata gelindiğinde, Osmanlı reform hareketi, öncekilerden farklı olarak, nitelik, yön, hız ve kapsam bakımından büyük bir değişiklik göstermiştir. Bu reform hareketi, kendi dönemiyle sınırlı kalmış, I. ve II. Meşrutiyet rejimleri birçok fikri ve siyasi hareketi ortaya çıkardığı gibi Türkiye Cumhuriyeti’nin temelini oluşturan kurum ve fikirlere de kaynaklık etmiştir.185

181 İnalcık, Prof.Dr.Halil; 4 Mart 2003’te T.C. Kültür Bakanlığı Büyük Ödül Tevcihinde Yapılan Hitabe, TÜBA Yayınları, Günce, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003, s.18 182 age, s.18, 183 Refiğ, Halit; Doğu Batı veTürkiye, Çağlayan Matbaacılık, İstanbul, 2002, s.27 184age, s.28 185 Ökmen, Mustafa; Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Merkeziyetcilik-Ademi-I Merkeziyetçilik Pratiği Üzerine Notlar, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı, 9-10, s.10



Batı’nın tarım toplumundan sanayi toplumuna geçişi ile başlayan yeni dönem

diğer ülkelerin Batı’yı örnek almaya başlamalarının başlangıcı olmuştur. Aynı zamanda dünya üzerinde Batı’nın üstünlüğünün başlangıcı olarak da tarihe geçmiştir. Teknolojik, ekonomik, sosyal, kültürel, siyasi ve idari bütün yönleriyle Batı dinamiklerini ve kontrolünü kendisinin bir çerçeve içerisinde Batı dışı toplumlara fark atmış, bu farklılaşma ve öncülük pozisyonu nedeniyle Batı’lılaşma kavramı Batı dışı toplumların gündemine yerleşmiştir.

Tarım toplumundan sanayi toplumuna geçen Batı, yönlendiren ve kendisine

benzenilmeye çalışılan Batı dışı toplumlar da bu yeni duruma intibak etmeye çalışan konumunda olmuşlardır.186

Sanayi devrimi ile birlikte üretim araçlarındaki gelişme bir çok şeyi de

beraberinde değiştirmiştir. Buhar makinasının üretime uygulanması, üretimi sadece miktar olarak artırmakla kalmamış insanı ve toplumu da değiştirmiştir. Buhar enerjisi öncelikle su pompalarında yaygın bir şekilde kullanılmaya başlanılmıştır. Bu sayede kömür madenlerinin daha rahat ve ekonomik bir şekilde çıkarımı sağlanabilmiştir. Su pompalarının kullanımı sayesinde kömür madenindeki sular boşaltılmış ve kömür çıkarımı büyük boyutlara ulaşmıştır. Hızla gelişen kömür üretimi demir-çelik üretiminin artmasına neden olmuş, metalden inşa edilen buharlı gemiler ve özellikle demiryolları bu gelişmenin motoru olmuş ve böylece zincirleme reaksiyon içinde ekonomik gelişme sağlanmıştır. Sağlanan ekonomik gelişme işgücü talebi doğurmuş ve toplu yaşamanın getirdiği hızlı etkileşim toplumsal değişmeye, gelişmeye ve eğitimle birlikte ekonomik kalkınmaya sebep olmuş, kültürel değişim ve gelişim süreçlerini de beraberinde getirmiştir.

Küreselleşmede dikkate alınması gereken husus, yaşanılan değişim sürecinin

insanları kendi kültürlerinden yoksun kitleler haline getirilmesidir. Ulusal kimliklerin dejenerasyonu, anlamsız bir şekilde kimlik arama sorunu yaratmakta, bu da kültürlsüzleştirici moda söylemlerin yaygınlaşmasına zemin yaratmaktadır.187

Kültürlerin başkalaştığı olmaz, yoktur; kültür ölür. Yani başkalaştığı zaman, zaten

bir başka kültür tarafından asimile edilmiştir; o artık o olmaktan çıkmıştır. Kültür varsa devam edecekse, yeniden hayatiyet kazanacaksa bulacaksa kendisi olarak devam etmek zorundadır. Yani kendini yenilemek zorundadır, yeni açılımlara girmek zorundadır. Başkalaşma kültürde olmaz. Başkalaşan kültür biten kültürdür.

8.3. Kültürün Korunup Geliştirilmesi, Gelecek Nesillere Aktarılması ve Bilim Üretimi

Düşünce hayatımızın canlanması için önce onun yıkılan geleneğinin kurulması

lazımdır. Osmanlı bu geleneği geliştirmediği için fikri hayatını da geliştirememiştir.188

186Ökmen, Mustafa; Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Merkeziyetcilik-Ademi-I Merkeziyetçilik Pratiği Üzerine Notlar, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı, 9-10, s.10 187 Yıldız, Yavuz Gökalp, 21. Yüzyıla Doğru Sgtratejik Vizyon Arayışları, Koşulları ve Ortaya Çıkan Eğilimler, yavuzgokalp yahoo.com ve yyildiz istanbul.edu.tr. s. 3 188 Bolay, Prof.Dr. Hayri; bTürk Düşüncesi Nasıl Canlanabilir, Türk Yurdu, Cilt 14, Sayı 86, Ankara, Ekim 1994 , s.6



Felsefi düşüncenin ve genel olarak düşünce hayatının zemininin oluşmasında

hiçbir zaman dini tesirlerin dışında kaldığı görülmemiş ve bu düşünce hayatının bu önemli yerini tutar. Felsefi düşünce farklı fikirlerin ortaya çıkmasına imkan vermiyorsa, o kendi hayatiyetine kendisi son veriyor demektir.189

Birşeye hala hayranlıkla bakılırsa o her düşünceden ve kültürden faydalanılabilir.

Ama neticede o malzemeleri toplumun kendi kültür değerlerimiz kendi hamulemiz içinde yoğurabilmeliyiz. J.G. Herder; insan kendisini yapar, o kendi durumunu kendisi için daha iyi bildiği şeye göre kendisi kurar demektedir.

Kültür bir milletin inanışı, tavır, tutum ve hayat tarzıdır. Dil, din, tarih şuuru,

san’at, örf ve gelenek gibi kültür unsurları bir bütün olarak değerler sistemini oluşturmaktadır. Değerler sistemi ise, milli kimliğin açık bir göstergesidir.

Bilim ve teknoloji alanındaki hızlı gelişmelerin mesafeleri ve sınırları ortadan

kaldırması TV’ler yoluyla evde uydu alıcılarıyla tüm dünyanın kültür üretimlerini TV kumandasıyla dolaşmak mümkün olmuş bu ölçüde de etkileşim insan zihinleri üzerindeki etkileride özelliklede gelişmekte olan ülkelerin genç nesilleri üzerinde etki daha da hızlanmış ve bunun sonucu küçülen dünyada milli kültürün geliştirilerek korunması büyük önem arz eder olmuştur.

Bu açıdan milli birliği sağlayacak politikalar yoluyla toplum ve kültür mühendisliği

geliştirilerek, Türk bilim kültür ve düşünce tarihi ile ilgili araştırma ve geliştirme faaliyetleri artırılmalıdır. Bunun yanında, yurt dışında bulunan Türk kültür varlıkları korunmalıdır.

Bunun için; Türk kültür varlıklarının tespit ve tasnifi yapılarak Türk Kültürü Arşiv

ve Dokümantasyon Merkezi ile Ankara’da bir “Türk Cumhuriyetleri Daimi Kültür Merkezi” açılması ile ilgili çalışmalar yapılabilir.

Çocukların ve gençlerin serbest zamanlarını verimli bir şekilde değerlendirmeleri

amacına yönelik olarak erken yaşlarda geleneksel sanatlar ve güzel sanatlarla tanışmalarının sağlanması yanında bilim üretimi hususunda yönlendirici çalışmalar için Kültür Bakanlığı ve Milli Eğitim Bakanlığı’da çalışmalar yapılabilir.

Milli ve manevi değerlerin korunmasında ve milli bütünlüğün ve dayanışmanın

pekiştirilmesinde aile müessesine özel önem verilmektedir. Bu çerçevede aileye yapılan yardımlar artırılmalıdır.

Kültür oluşumuna etki eden iletişim araçları ile kurum ve kuruluşlar vasıtasıyla

sorumluluk duygusu gelişmiş yeni fikirlere açık milli kültürü özümseyen, ülkenin hedef ve imkanlarını bilen ve benimseyen kendine özgüveni olan gençlerin yetiştirilmesi sağlanmalıdır. Bu hedeflerin gerçekleştirilmesine imkan hazırlayacak başta çizgi filimler olmak üzere çeşitli filimler üretilmelidir.

Bu çerçevede Türk gençlerine zararlı alışkanlıklardan özellikle madde

bağımlılığından koruyucu ve caydırıcı tedbirleri alınmalıdır. Bu amaçla okullarda özel bilgilendirici proğramlar yapılması yanında polisiye tedbirler artırılmalıdır.

189 Bolay, Prof.Dr. Hayri; Türk Düşüncesi Nasıl Canlanabilir, Türk Yurdu, Cilt 14, Sayı 86, Ankara, Ekim 1994, s.6



Kültürel yozlaşmaya ve değer yargılarındaki aşınmaya fırsat vermemek amacıyla

milli kültürün temel belirleyiciliği çerçevesinde kent ve kentlilik kültürünün oluşturulmasına yönelik çalışmalar bilimsel boyutta artırılmalıdır.

Teknolojik ilerleme ile refaha ulaşmış batılı toplumlarda, giderek daha çok fert,

mekanikleşmiş dünyada yalnızlığa, çevresinden yabancılaşmaya itilmektedir. Bu ve benzer meselelerle karşı karşıya olan Türk toplumunun bireylerini techiz etmek için halen sahip olunan kültürel değerlerin korunmasına önem verilip görüntülü basın organlarından yararlanarak öne çıkarılmalıdır. Küreselleşen yeni dünyada Türk insanının sağlıklı kendine güvenen, diğerleriyle eşit ve katkı yapıcı bireyler olarak yer alabilmesi için eğitim ve öğretimin her düzeyinde Türk dili ve kültürünün etkin bir şekilde işlenmesi ön plana taşınmalıdır.

Milli değerlerin pekişmesi ve güçlü bir şekilde gelecek kuşaklara aktarılması için

her kademede verilen eğitimin mühtevasında tarih, sanat ve kültür birikimini ve bilincini geliştirici düzenlemelerin yapılması özendirilmelidir.

Milli kültürün korunmasına, geliştirilmesine giderek daha geniş kitlelere

ulaştırılmasına imkan sağlayacak ve küreselleşen dünyada etkileşim, tanıtım ve bilginin üretilip akışının sağlanması etkinlik açısından vazgeçilmez bir gereklilik olmaktadır.

9. TÜRKÇE KULLANIMININ BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİNE ETKİSİ

9.1. Dil, Anlatım ve Bilimsel Bilginin Üretimi Dil, insanların duyuş, düşünüş, kavrayış, algılayış ve sonra tüm bunların

kendince yorumlamasına, bilgi üretmesine ve hatta insanlarla iletişim kurmalarına ve bir toplum olarak yaşamalarına imkan sağlayan araçtır. Sesli olarak yaptığımız iletişim aracının kelimelerle ifade edilmesi işlemi dil ile yapılmaktadır. Her milletin kendine özgü bir dili bulunurken bu dil genellikle milletin ismini almaktadır.

İnsanda bilinç, algılama, yönelim, bellek, zeka, soyut düşünebilme, yargılama,

gerçeği değerlendirme, düşünme gibi yeteneklerini, kısaca düşünce ile işlevlerini ve dilin gelişmesi, kimi özel durumlar dışında birbirinden ayrılamaz. Dil, insana, eşyayı ve olayları adlandırma, niteleme, ilişki kurma, neden sonuç bağlantıları kurabilme imkanını sağlamaktadır. Dil, düşünceyi yalnızca taşıyan ve ileten bir araç olmayıp, düşünceyi yeniden yapılandıran, onu tamamlayan temel bir işlevsel yapıdır. Beynin gelişmesi çeşitli toplumsal biyolojik uyaran besileri ile gençlik çağına dek sürmektedir.

Beyin, dilin ve düşünce kabiliyetinin gelişmesi sürekli etkileşim içindedir. Dil

imkanlarını yeterince kullanamayan bir kişide beynin üst düzey işlevlerinin gelişmesi de olumsuz etkilenebilmektedir.190

Açık düşünmenin ve sindirerek öğrenmenin temeli anadiline dayanır ve dünyanın

sınırlarını dilimiz çizer. Dil aynı zamanda bir konuşma vasıtası değil düşünme vasıtası,

190 Öztürk ,Prof.Dr., M. Orhan; Bilim ve Eğitimde Dil, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, ss.19-20,



yaratma vasıtasıdır. Düşünce gücü, ancak ana dilde en üst seviyesine gelir. Ana dili düşünme dili için öğrenmeli, bilgiye ulaşmak için başka dillerde üretilmiş bilgiler için yabancı dil kullanılmalıdır. Düşünmek için bilgi üretmek için ana dili, üretilmiş başka dillerdeki bilgileri elde etmek için de yabancı dili kullanmak bugünkü küresel yapılar içerisinde verimliliğin ve etkinliğin önemli bir aracı olmaktadır.

Dil sadece düşünceyi taşıyan, ileten bir araç değil, aynı zamanda düşünceyi

yeniden yapılandıran, onu tamamlayan bir fonksiyona sahiptir. İnsanların bilim ve teknoloji üretebilmeleri için kendi ana dillerinin aydınlığına varabilmeleri gerekir. O aydınlıkta düşünebilmeleri ve dilin kelime, terim, deyim ve sözcüklerinin derinliklerine vakıf olmaları gerekir191.

VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda dünyadaki gelişmeler çerçevesinde Türk

dilinin önemi doğrultusunda dil ile ilgili olarak, eğitimin tüm kademelerinde müfradat proğramları, Türkçe’nin daha doğru ve güzel kullanımını özendirecek şekilde düzenlenecektir. Türk dili araştırmalarına öncelik verilecek ve Türkçe’nin bilim dili olarak geliştirilmesine özen gösterilecektir ifadesi yer almaktadır.

9.2. Türkçe’nin Geliştirilmesi, Bilim ve Teknoloji Üretimi Son dönemde küreselleşme ile birlikte gelişen İngilizcenin gelişmekte olan

ülkelerin eğitim dili haline getirilmesi projesi ülkelerin bilim üretmelerinde gecikmesine zemin hazırlamaktadır. Ana dilinde, anlama, kavrama, üretme gibi fonksiyonların yapılması işlevini görmektedir.

Türk kültürünün en güzel ifadesi olan Türkçe’nin güzel ve doğru kullanımı

sağlanmalı, ilim dili olarak Türkçe’nin yeterli olduğu dikkate alınarak yabancı dille eğitimden vazgeçilmelidir,

Türkçenin kulanımı anaokulundan ünivesiteye kadar tüm eğitim kurumlarında ve

toplumun her kesiminde özen gösterilmesi gereken bir konudur. Türkçenin anlama, yazma, konuşma gibi temel dil becerilerinin geliştirilmesi bireysel ve toplumsal gelişme açısından da gereklidir.

Türkçenin özensiz ve yanlış kullanılması, yabancı dillerin Türkçe üzerindeki

olumsuz etkileri, yabancı sözcüklerin görsel ve yazılı basında, iş alanında, akademik çevrelerde yoğun kullanımının sonuçları ve yabancı dilin eğitim dili olarak kullanımının olumsuzlukları Türk dili üzerinde zararlı olmaktadır.

Türkçenin sevdirilmesi ve geliştirilmesi açısından bireyin dinlediği ve okuduğunu

anlaması, yazılı ve sözlü olarak kendini etkin bir şekilde ifade etmesi olarak tanımlanan temel dil becerilerinin öğretilmesine öncelik verilmesi Türkçenin geliştirilmesi ve bilim üretimine açılım sağlaması açısından önemlidir.

Türkiye’de bilgiye ulaşabilmek için yeteri kadar Türkçe kaynak

bulunamamaktadır. Bu durum, ilgili kimselerin yabancı dillere başvurmasını zorunlu

191 TÜBA-TÜBİTAK-TTGV Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartışmaları Platformu 26 Mayıs 1995 Toplantısı, Ankara, Mart, 1996, s.29



kılmaktadır. Üniversitelerin bilhassa yeni kurulan vakıf üniversitelerinin eğitim dili olarak İngilizceyi tercih etmeleri Türkçenin bilim dili olarak gelişmesini engellemektedir192.

Yabancı dilin amaç değil, bir araç olduğu görüşü benimsenerek her düzeydeki

eğitim kurumunda yabancı dilin eğitim dili olarak kullanılmasına en yakın zamanda son verilmelidir. Yabancı dilin amaç değil, bilgi ve bilim için bir araç olduğu görüşünün benimsenmesi sağlanmalıdır193.

Bu açıdan; Türk dilinin bütün şive ve lehçelerini bilgisayar ortamında İstanbul

lehçesi ile kullanılabilmesini teminen projeler geliştirip uygulanmaya konulmasında yarar vardır.

Nitelikli Türk dili öğretmeni yetiştirilmesi ve tüm branş öğretmenlerinin Türkçeyi

özenle kullanmaları konularına önem verilmelidir.

10. TÜRKİYE’DE BİLİM VE TEKNOLOJİ ÜRETİMİ VE BİLGİ TOPLUMUNA GEÇİŞ

10.1. Bilgi Toplumunun Tanımı ve Toplumsal Değişimin Nirengi Noktaları Bilgi toplumu; yoğun bilimsel bilgi üreten, bilgiyi toplayıp tasnif eden, depo edilmiş

bilgiye en hızlı bir şekilde erişebilen, bilginin dağıtımında söz sahibi olan, bilgiyi işleyen ve yeni hizmet alanları oluşturacak şekilde dönüşüme uğratan toplum olarak tanımlanabilir.

Elektronik, elektromanyatik, mikroelektronik, optik, sayısal işaret işleme ve

yazılım teknolojilerinin biraraya gelerek sayısal bir ortamda her tür bilginin toplanıp, işlendiği, saklandığı, iletildiği ve erişilebildiği yani sanal bir ortamı gerçekleştiren bilgi teknolojilerini edinebilen toplumlar, bilgi teknolojilerinde araştırma ve geliştirme yapabilen ve bunun sonucunda özgün ve yenilikçi ürünler geliştirebilen ve bu ürünleri kullanarak kendilerini yeniden yapılandırabilen toplumlar bilgi toplumlarıdır. Bu toplumlar 21. yüzyılın baskın toplumları olacaktır.

Öteyandan, bilgi toplumu diye tanımlanan çağımızda, toplum hayatı çok köklü

değişikliklere uğramıştır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinde devrim niteliğinde yenilikler olurken, her yıl değişime uğrayan ama ucuzlayan bilgisayarlar insanın hayatına girmiştir. Bakır kablo yerine fiber kablo kullanan telekominikasyon ve ağ teknolojileri kullanılır hale gelirken kullanılan araçların yenilenmesi yanında bilginin edinme süresi ve ortamında da çok ciddi değişiklikler olmuştur. Tüm üretim ve ekonomik faaliyet alanlarında bilim ve teknolojinin rolü, dolayısıyla bilginin değeri giderek artmış ve bilgiye dayalı ekonomi ve bilginin yönetimi kavramları ortaya çıkmıştır.

Geniş ve yerel alan şebekeleri üzerinden insanlar ihtiyaçları olan bilgiye anında

ulaşmakta, bilgilerini başkalarıyla paylaşmakta, bilginin aktarılması için kağıt dosyalar yerine bilgisayar dosyalarını kullanmaktadırlar. Kişiler ve kurumlar, bilgisayar ortamında

192 Türk Dili ÖİK Raporu, 8.Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2001, s.23 193 Türk Dili ÖİK Raporu, 8.Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2001, ss.37-38



alışveriş ve başka işlem yapmakta ve bu işlemleri yaparken hiç tanımadıkları muhataplarının kimliklerinden emin olmaktadırlar.

Değişikliklerin sürdüğü bu süreçte bugünkü ekonomik yasalar alt üst edilmekte,

nakit para kullanımı azalmakta, alışveriş bilgisayar üzerinden yapılırken bankacılık işlemleri elektronik ortamda yapılmaktadır. Buna benzer birçok işlemin sanal ortamda yapıldığı bir toplumun oluşmaya başlaması, yeni çağın getirdikleri arasında yer alırken bilgi toplumunu oluşturan bilgi teknolojileri diğer sektörlere önemli girdiler sağlamış ve toplum yapısında hızlı değişikliklere neden olmaya başlamıştır.

10. 2. Bilgi Toplumuna Geçiş Süreci ve Türkiye’nin Çabaları 1970’li yılların sonrasında finanasal piyasalarda serbestleşme hareketleri ve

iletişim teknolojisindeki gelişmelerle başlayan, dış ticaretteki serbestleşme ve ivme kazanan teknolojik gelişme ile hızlanan ekonominin diğer alanlarını da etkileyen küreselleşme süreci, son yıllarda sosyal ve kültürel alanlarda da belirleyici olmaya başlamıştır.

Türkiye 24 Ocak 1980 kararlarıyla birlikte dünyadaki gelişmelere ayak uydurmak

için kendi yapısal uyumunu sağlamak amacıyla küresel gelişmelere parelel tedbirler alınmaya çalışmıştır.

Doğrudan yabancı sermaye yatırımları yoluyla dış ülkelerdeki üretim birimlerinin

yaygınlaşması yönetim bilimindeki ilerlemelerle hızlanmış, bu ise firmaların, dünyanın uzak bölgelerindeki birçok üretim birimini yönetebilecek yeteneğe sahip olmalarını sağlamıştır. Ancak, üretimin küreselleşmesinde en büyük rolü, bilişim ve mikroelektronik teknolojisindeki sıçramayla telekominikasyon sektöründeki teknik gelişmelerin birlikte uygulanması rol oynamıştır. Çok sayıda bilgiyi çok düşük maliyetlerle uzak mesafelere ulaştırabilen firmalar, yönetim etkinliğini yitirmeden üretimin çeşitli aşamalarını farklı coğrafi alanlarda örgütlenme imkanına kavuşmuşlardır.

20. yüzyılın son çeyreğindeki yıllarda bilgi toplumuna geçen ülkelerde ve onları

takip eden toplumlardaki hızlı toplumsal değişmeler sanayi devrimi ile birlikte yaşanan değişimlere benzemektedir. Sanayi devrimi ile başlayan baş döndürücü değişimin belirleyici değişkeni büyük bilimsel patlama ya da modern bilimin doğuşu olarak tanımlanan ve insan ve toplum alanında aydınlanma düşüncesinin doğuşuna yol açmıştır. Sanayi devrimi üretimde insan ya da hayvan yerine buhar makinesinin geçmesi ile gündeme gelmiştir. 21. yüzyılda bilgi toplumu diye adlandırılan dönüşümdeki kapsamlı değişim ise, bilişim ve iletişim teknolojilerinin ve biyoteknolojinin içinde bulunduğu gen teknolojisinin etkileşiminde ortaya çıkan hızlı gelişmenin tayin edici rol oynadığı gözlenmektedir.

Bilgi toplumunun oluşumunun ekonomik ve sosyal açılardan olumlu etkiler

yapması, bu çerçevede ekonomik büyümeyi hızlandırması, verimliliği artırması, yeni faaliyet ve istihdam alanları oluşturması, eğitim imkanlarını artırması ve yaygınlaştırması, sağlık ve sosyal alanlardaki diğer hizmetlerin sunumunu geliştirmesi ve bireylere kültürel imkanlardan daha kolay yararlanma imkanı sağlaması beklenmektedir.



Teknolojik alanda kaydedilen köklü ilerlemeler sadece basit işgücüne değil bir

ölçüye kadar beyin gücünü de ikame edebilme imkanı sağlamış, buna bağlı olarak teknolojik yenilikler ve verimlilik artışları sürekli hale gelmiştir.

Bilgi toplumunun oluşum sürecinde en önemli üretim faktörü bilgi olduğundan,

işgücünün niteliğinin yükseltilmesi ve gelişmiş bir iletişim altyapısına sahip olmanın önemi artmaktadır. Bu nedenle 21. yüzyılda gelişmekte olan ülkelerin gelişmesine en büyük katkıyı insan kaynaklarına yapılan yatırım ve altyapının geliştirilmesi sağlayacaktır.

Dünyadaki hızlı gelişmeye uyum sağlayabilen ve insanını bu yeni ortamın

gerektirdiği niteliklerle donatabilen, bilgiye erişebilen, bilgiyi üretebilen ve kullanabilen ülkeler, 21. yüzyılda karar vericiler arasında yer alabileceklerdir.

Bilgi toplumunun gerektirdiği temel dönüşümleri gerçekleştirmesi, küreselleşme

sürecinin ortaya çıkardığı imkanlardan en yüksek oranda yararlanabilmenin ve olumsuzlukları en düşük düzeyde tutabilmenin yanında ülkemizin geleceğe hazırlanmasında ve toplumun refahının artırılmasında kilit bir rol oynayacaktır.

10.3. Bilgi Toplumunda Üretimin Özellikleri Transistörün icadı ile başlayan yenilik sürecinde entegre devreler, mikro

prosesörler yani yarı iletkenlerin 194üretim sistemine girmesiyle hayatın her alanında olağanüstü etkileşimde bulunmuşlardır. 20. yüzyılın son çeyreğinde gerçekleştirilen elektronikteki büyük atılım ya da bir başka ifadeyle entegre devrelerle yarı iletken maddelerin bulunuşu bilgisayar çağının kapılarını aralamıştır.

Bu dönem mikroelektroniğin ve bilgisayarların üretime uygulanışı yanında bilgiyi

iletmeyi, bilgiyi toplamayı, depolamayı, bilgiyi işlemeyi ve uygulamayı otomatikleştirmek hem doğrudan üretim alanına hem de yönetim ve karar verme süreçlerinde kullanmaya başlamıştır. Bu yeni gelişme bilgi toplumunun süreçleri olarak algılanılmaktadır ve yeni bir dönemi ifade etmektedir. Her teknolojik gelişmenin arkasında insanın ürettiği yeni teknolojik bilgiler vardır ve gelişmenin, ilerlemenin başka bir şekilde olması da mümkün değildir.

Bilgi toplumunun temellerini oluşturan yeni ve ileri elektronik teknolojilerinin

Stanford, Berkeley, ve Calteech gibi üniversitelerin hemen yanındaki Silicon Valley adlı bölge ile MIT ve Harvard Üniversitesi civarında Route 128 üzerinde yoğunlaşan, birçoğu küçük ölçekli şirketlerde geliştirilerek ticari uygulamalara konulması ve örneğin transitörün Bell Labaratuvarlarında 1948’de geliştirilmesi bir raslantı olmayıp araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önemin doğal bir sonucudur.195

İnsanların giderek daha fazla üretken olması yani kişi başına verimlilik artışı

sermaye birikimini hızlandırmaktadır. Toplumların birbirine göre zenginliği ve geriligini belirleyen değişken araştırma ve geliştirmeye ayırdıkları kaynak olmaktadır.

194 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.113 195 . Gürüz , Prof. Dr, Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim;, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s.98



1920’li yılların tipik ürünü olan otomobildeki hammadde içeriği yaklaşık yüzde

60’tır; 1980’li yılların tipik ürünü olan yarı iletkeninki ise yüzde 1’dir. Cam elyafı bir kablonun hammadde ve enerji içeriği yüzde on iki kadardır; yerine geçtiği bakır kablonun hammadde ve enerji içeriği ise yaklaşık yüzde 50’dir.196 Bu hızlı değişimi araştırma ve geliştirmeye verilen önemin sonucu ortaya çıkarmıştır.

Üretici ülkelerin bugün içinde bulundığu kriz durumu, büyük ölçüde, dünya

piyasalarında hammadde ve gıda fiyatlarının çökmesinden kaynaklanmaktadır; bu çöküşün nedenleri, dünya gıda yetersizliğinden gıda fazlasına ve imalatta, hammadde yoğunluğundan bilgi yoğunluğuna dönüşüne bağlıdır.197

Ücretlerin toplam maliyet içindeki payı artık önemli bir faktör olmaktan çıkınca,

düşük ücretli işgücü verimliliğine dayalı ihracat vasıtasıyla ekonomik kalkınmanın gerçekleşmesi de bloke olmuştur. Böyle bir durumda yönetimin önemi artmakta, yönetimin katkısı, en çok, gelişme yolundaki fakir bir ülkenin en güç rekabet edebildiği alanlarda kendisini göstermektedir.198

Hammadde ekonomisi ilk defa sanayi ekonomisinden kopuk hale gelmiştir.

Hammadde sektörleri derin bir ekonomik deprasyon yaşamaktadır; oysa sanayi sektörlerindeki ekonomik gelişme patlama halindedir. Geçmişte, ticaretteki bütün dalgalanma devrelerinde gıda maddelerinde ve hammaddelerde bir düşüş oldumu, bunu 18 ay sonra, sanayi sektörlerindeki bir kriz takip ederdi. Oysa 21. yüzyılda teknolojinin getirmiş olduğu değişim sonucu eskiden olan ekonomik olaylar meydana gelmemektedir.

Az gelişmiş ülkelerde, tarımsal üretimdeki muazzam genişleme dolayısıyla tarım

ürünlerinin dünya çapında bir fazlası var. Bu fazlalık, 1984-87 yıllarında Amerika Birleşik Devletlerinde, tarımsal gelirin bazı bölgelerde üçte iki oranında düşmesine neden olurken, ekonominin toplam harcama gücü üzerinde pek az etkisi olmuştur; çünkü tarımsal kesimde çalışan kesimdeki nüfus önemsenmeyecek kadar azalmıştır.

Çağımızda teknolojik gelişmenin belirleyici özelliği, bizzat bilginin kendisinin odak

noktasında olması haline gelmesidir. Başka bir ifade ile teknoloji için ham madde bilgidir. Yeni teknolojiler, kendileride yeni bilgilere ve özellikle mikroelektronikteki buluşlardan kaynaklanmakla beraber esas olarak mal ve hizmet üretiminde, yönetimde, kısaca toplum hayatının her alanında ilgili bilgileri işlemeye dayanmaktadır. Bilgisayarlar eldeki problemleri toplayıp, işlemekte ve sonra iletişim alanında sağlanan büyük gelişmeler sonucu işlenmiş bilgi hızla yayılıp, istenen yerlere ulaştırılmaktadır.

19. yüzyıldaki teknojik gelişmelerle üretimin hızlanmasında elektriğin devreye

girmesi ve sonrasında kimya sanayinin ekonomide birçok ürünün üretimine ve toplumların hizmetine sunulmasıyla 20. yüzyılın son döneminde yeni teknolojik gelişmeler, yeni mal türlerinin piyasaya sunumundan ziyade üretim süreci üzerinde etkili olmuş ve bu süreci değiştirmiştir. Teknoloji alanındaki yeni gelişmeler üretim sürecini kökünden değiştirmiştir. Mikroelektronik bazlı gelişmelere dayalı bilişim ve iletişim daha çok, üretim, dağıtım, ulaşım ve yönetim süreçlerini radikal bir şekilde değiştirmiştir. Yani

196 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000 ,s.58 197Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000 , s.58, 198age,s.58,



bu son dönemin teknolojik gelişmeleri, üretim, dağıtım, ulaşım ve yönetim süreçlerini köklü bir şekilde değiştirmiştir. Bilişim ve iletişim alanındaki gelişmeler insanın düşünce sürecini etkileyip değiştirmiştir.

Bilişim ve iletişim teknolojileri üretim sürecine girmiş ve ortalama işgücünün

verimliliği önemli ölçekte onun üretim süreci ile ilgili bilgileri değerlendirmesine bağlı hale gelmiştir. Aynı olgu, üretim sonrası pazarlama ve yönetim içinde geçerlidir. Çalışanların bilgiyi işleme ve bilgiyi üretebilme kapasitesinin ekonomik gelişme yada büyümenin maddi kaynağı haline geldiği söylenebilir. İçinde yaşadığımız çağda artık emeğin doğrudan üreten makina kullanması değil, bilgiyi işleyen ve bilgi yaratan sistemi yürütmesi sözkonusu olmaktadır; ancak bu şekilde emek gücünün verimliliğini sürekli kılmak mümkün olabilmektedir.199

Bilişim ve iletişimin gelişmesine parelel olarak sanayi toplumundaki işgücünün,

araştırıcı, eğitici, tasarımcı, teknoloji üreticisi vb. mesleki formasyonlara sahip iyi eğitilmiş insanlar toplumun seçkinler elitini oluşturmaktadır. Hızlı teknolojik gelişme üretim sürecini bütünü ile etkileyip birkaç yönden değiştirmiş bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, dünyanın her yanında büyük küreselleşmiş şirketlerin etkinliğinin artıyor olmasıdır. İletişim imkanlarının olağanüstü bir hızla gelişmesi bu süreci güçlendirmektedir. İkincisi ise, bilim ve teknolojinin giderek ağırlıklı bir konuma gelmesidir. Üretim sürecinde hem emek hem de sermayenin verimliliği konusundaki önemi azalırken araştırma ve geliştirmenin verimliliği belirleyen birinci faktör haline gelmektedir. Bu bakımdan ekonomik yarışmanın bir araştırma ve geliştirme yarışmasına dönüştüğü söylenebilir.200

Mikroelektronik alanındaki baş döndürücü buluşlara dayalı yeni bilişim

teknolojileri üretim sürecini kapsamlı bir şekilde değiştirmiştir. Otomasyon ve robotlar, emeğin sosyo-politik örgütü olan sendikaların gücü ve etkinliği üzerinde ciddi bir baskı oluşturmuştur. Ayrıca üretim sürecinin makinalara dayalı otomasyona yönelmesi, sermayeyi emek maliyeti açısından önemli bir kalemde, sosyal güvenlik harcamalarında, belli ölçüde rahatlatmıştır. Otomasyon ve robot kullanımı sermayeye bir başka ifadesiyle yönetime çok geniş bir menavra alanı sağlamıştır. Sermayenin yönetim olarak menavra alanı hızla genişlerken sendikaların menavra alanı çok daralmıştır. Bilişim ve iletişim alanındaki büyük atılımda esas olarak savunma sanayiinde, ileri silah sistemleri üretiminde gerçekleşmiştir. Bilişim ve iletişim ya da mikroelektronik alanındaki gelişmeler silah sistemlerine uygulanmış ve yarış esas olarak yeni silah sistemleri ve türleri üzerinde değil bilişim iletişim alanında cerayan etmiştir.201

Jenerik teknolojilerin yayınımı ve kullanımını kolaylaştıracak tedbirlerin alınması

ve düzenlenmesi gerekir. Eğitim, öğretim, araştırma ve geliştirme sisteminde, araştırma ve geliştirmenin finansman ve teşvikinde, vergi sisteminde, mali mevzuatta, konu ile ilgili hukuk sistemi ve mevzuatında, devletin satınalma politikasında, devletin düzenleme alan ve kurallarında, akreditasyon sertifikalandırma kural ve sistemlerinde, kalite ve standartlar konusuna ilişkin kural ve mevzuatta, çalışma hayatının, işçi işveren ilişkilerine konu olan mevzuat ve kurumsal yapılanmalarda ve buna benzer pek çok alanda uygun düzenlemeler yapılmaksızın jenerik teknolojilerin yayılmasını ve

199 Şaylan,Gencay;Değişim Küreselleşme Ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara,Ocak 1995, s.115, 200age, s.120 201age, ss.124-25



yayınmasını, dolayısıyle de bunlardan beklenen ekonomik yararı sağlayabilmek mümkün değildir. Dahası, jenerik teknolojilerin, temelde, yeni bir yaşama şekli ve kültürünü tanımladığı unutulmamalıdır. Teknoloji mükemmel bir araçtır, ama son çözümlemede onu kullanacak olan insandır. Teknolojiyi kullanacak olan insan, o teknoloji ile barışık olmalıdır. Bunun içinde onun bilgi ve kültürünü edinmiş, hayat alanları ve bu alanlarla ilintili toplumsal kurumlar o teknolojinin gerekleriyle uyumlu hale getirilmiş olmalıdır.202

Bilgi merkezli üretim ve bölüşüm sistemlerini bilgi odaklı yönlendiren toplumlar,

yani bilgi toplumları, 21. yüzyılın yönlendirici gücü olacaktır. Ekonomik, siyasal ve uluslar arası alanlarda kazanacakları rekabet üstünlüğü belirleyici konumları, bu toplumların insiyatifiyle şekillenecek, bir küresel ağ yaratacak ve bu ağa entegre olmayan toplumlar bilgi çağının kazanımlarından yeterince pay alamayacaklardır.

Bu nedenle bilgi toplumunun temel yapı taşlarının oluşturulması ve bilgi

ekonomisine işlerlik kazandırılması için bir an evvel hızlı adımlar atmak bir gereklilik olarak görülmektedir. Çağımızda, emek sermaye ve doğal kaynaklar 20’nci yüzyılda olduğu gibi önemli üretim faktörlerinden sayılmamaktadır. Bunun yerine, bilgi üretim altyapısı ve dinamizmi ile teknoloji üretebilme ve yenilik oluşturma kabiliyetleri daha stratejik bir faktör olarak değerlendirilmektedir. Bu faktörler uzun vadeli rekabet gücünü temsil etmeye başlamıştır.

Bilgi artık doğrudan bir üretici güç olarak üretime girmiştir. Bilgi üretip, bilgiyi

üretimde kullanmadan uluslar arası piyasalarda rekabet gücü kazanmak mümkün görünmemektedir. Bilgi üretimi ile bilginin üretime dönüşümünü ifade eden bilim ve teknoloji arasındaki açıklık giderek kapanmaktadır.

Günümüzde verimlilik milletlerin zenginliği haline gelmiştir. Verimliliğin sürekli

kılınması için en son bilgileri takip edip öğrenmek gerekmektedir. Sahip olunan yeni bilginin üretime alınması, yeni üretim araçları ile ve çok az sayıda kalifiye istihdamla daha kaliteli ve daha fazla ürün elde edilmesi, uluslar arası pazarlarda rekabet üstünlüğünün sağlanması, bilgi seviyesinin yüksekliği sayesinde gerçekleşmektedir. Bilgi seviyesi yükseldikçe üretim tekniği de gelişmektedir. Rekabette en önemli sermaye bizzat bilginin kendisi olmaktadır.

Sanayi toplumunda, sermaye stratejik kaynağı oluştururken, bilgi toplumunda

sermayenin yerini bilgi almaktadır. Bilgiye dayalı bu yeni dönemde doğal kaynak ve sermayeden stratejik kaynak olarak bilgiye bir kayma olmuştur. Çok sayıda işçinin ve güçlü sendikaların söz sahibi olduğu büyük sanayilerin kütle üretim araçlarının ve sistemlerinin yerine, ağırlıklı olarak bilgisayarların üretip idare ettigi ileri teknoloji kullanan esnek üretime dayalı küçük ölçekli firmalar yer almaktadır.

Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişte, zamanın algılanmasında da

değişme olmuştur. Tarım toplumunda zaman geçmiştir. Geçmişten nasıl etkilendiğini, üretilen ürünlerin nasıl ekildiğini, biçildiğini ve saklandığını insanlık öğrenmiştir. Sanayi toplumunda ise, zamanın değerlendirilmesi o andaki zaman olmuştur. Bilgi toplumunda ise zaman mefhumu gelecektir. Burada, geleceği öğrenmek, gelecek için yeni bilgiler üretip çalışmak ve geleceği inşaa etmek amaçtır.

202 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995, s.35



Sanayi toplumundan bilgi toplumuna geçişi hazırlayan en önemli gelişme

enformasyon teknolojilerinin üretilip insanlığın hizmetine sunulmasıdır. Enformasyon teknolojilerinin gelişmesi ile PC’lerin kullanılması ve haberleşmenin kablodan bağımsız hale gelmesi önemli bir aşama olmuştur.

Çağlar boyu kabül gören zaman ve mekan tanımları yeni anlamlar kazanmaya

başlamıştır. Yeni bir dönemin içine girilmiştir. Bu yeni dönem bilgi çağı dönemidir. Ülke olarak bu çağı yakalayıp çağa yön verenlerden olmak gerekmektedir. Bu çağda herşey çok hızlı değişmektedir. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine gelişmiş ülkeler ve uluslar arası pazarlardan daha fazla pay alma iddiası olanlar çok sayıda yetişmiş insangücü kaynağı yanında büyük boyutlarda finansman kaynağı ayırmaktadırlar. Bunun için bu çağda esas olan bilgi üretimidir.

Maddi olan herşeyin bölüşüldükçe azalmasına karşın bilgi bölüşüldükçe

çoğalmakta ve kendini yenilemektedir. Jenerik teknolojiler olarak da adlandırılan enformasyon ve biyoteknoloji gibi bazı teknolojiler yoğun araştırma ve geliştirme faaliyetlerini gerekli kılmaktadır. Bu teknolojilerde üretilen yeni bir bilgi yeni bir bilginin hazırlayıcısı olmaktadır. Yeni bir buluş sonraki araştırma ve geliştirme faaliyetine ışık tutmakta yeni bir araştırma ve geliştirme faaliyetinin önünü açmakta ve sürekli gelişmeyi sağlamaktadır. Üretilen her yeni bilgi yeni bir bilginin oluşumunu hazırlamaktadır. Bilgi, üretilip dağıtımı yapıldıkça daha da artmakta, verim artışı refah artışına ve toplumun öz güveninin artmasına neden olmaktadır.

Mikroelektronik, telekominikasyon ve bilgisayar teknolojileri, yeni malzeme

teknolojileri ve biyoteknoloji uç teknolojileri oluşturmaktadır. Bu teknolojilerin üretimi ve kullanımı toplumsal, ekonomik, kurumsal düzenlemeleri, bu bazdaki yeniden yapılanmayı da başarabilmekten geçmektedir.

Günümüzün en yayılgan, en etkin jenerik teknoloji ise enformasyon ve

biyoteknoloji olarak yer alırken geleceğin teknolojisi olarak nano teknoloji hazırlığı yapılmaktadır. Bu teknolojiler yalnızca ekonominin değil, neredeyse hayatın bütün alanlarını etkileyerek son derece köklü değişikliklere neden olmaktadır. Bunun için Türkiye bu teknolojik alanların merkezinde yer almalıdır.

10.4. Bilgi Toplumunda Uluslar Arası Boyutta Yarar Sağlamanın Yollarının Bulunması ve Ülkemizdeki Refah Seviyesinin Artırılması

Küreselleşen dünyada bir çok ülke, 21. yüzyılın baskın yönelimi haline gelen bilgi

ekonomisine geçiş ve bilgi toplumuna dönüşüm için kendilerini hazırlamaktadır. Bu süreçte başarılı bir dönüşüm için tek bir model bulunmamaktadır. Ülkeler bu dönüşüme tarihleri, kültürleri, ulusal öncelikleri, ekonomik statüleri, ekonomik büyüklükleri, coğrafyaları ve nüfusları çerçevesinde farklı şekillerde cevap vermektedirler. Ancak, tüm ülkelerde karşılaşılan ortak bir sorun bulunmaktadır; bu da geçişin risklerini azaltıp, ekonomik ve sosyal yaraların nasıl azaltılabileceği sorusudur.

Bilgi toplumuna geçişte eğitim sosyal ve ekonomik kalkınmanın yolunu açacak en

önemli araç olmaktadır. Çağa uygun, bilgi temelli ekonomik değerleri yaratabilecek kapasitede, hayat boyu öğrenimin içinde yetenek geliştirmeye imkan tanıyan geniş ölçekli ve derinlikli bir insan kaynağının oluşturulması önem arz etmektedir. Gerek yerel gerekse uluslar arası düzeyde giderek yoğunlaşan rekabet ortamında, ülke ekonomisini



diğer ülkelerle eşit şanslarla donatmak için yetişmiş insangücü yanında bilgi iletişim altyapısının güçlendirilmesi de gerekmektedir.

Bilgi teknolojilerini sadece kullanan bir ülke olmaktan ziyade araştırma ve

geliştirme faaliyetleriyle teknoloji geliştirip ekonomik olarak uluslar arası piyasalarda pazar payını artırmak temel stratejilerden olmalıdır.

1980’lerde mikroelektronik alanındaki yoğun araştırma ve geliştirme bazlı

gelişmelerle yükselmeye başlayan, biyoteknoloji, yeni malzemeler ve uzay araştırmalarıyla öne çıkan bu dönem bilişim ve iletişim teknolojileri ile sürmektedir. Ancak gelişmeler bilişim ve iletişim teknolojilerine nano teknolojilerin öncülüğünde seyredecek gibi gözüküyor.

1980’lerden başlayarak devam eden bu çağın temel ekonomik belirleyicisi tarım

ve sanayi toplumunda olduğu gibi sermaye ve emek olmayıp bilgi olacaktır. Sanayi toplumunda üretim unsurları olarak yer alan emek, sermaye ve doğal kaynaklar ağırlıkta iken içinde bulunduğumuz 21. yüzyılda bilgi ve imaj, kültür ve değer gibi unsurlar öne çıkmaktadır. Bu açıdan sosyal bilimlerin çıktıları diğer bilim alanlarını da derinden etkileyecektir.

Üretim ve emek yapısı itibariyle incelendiğinde sanayi toplumunda kitle üretiminin

ve fiziksel emekle birlikte fabrikada tam zamanlı çalışma esas olmaktaydı. Bu çağın ekonomisinde daha esnek teknolojiler, sürekli yenilik ve ürün esnekliği sonucunda artan bireyselleşme ile birlikte bilgi işçiliği, yaratıcı emek, yarı zamanlı ve evde çalışma gibi konular önem kazanmaktadır. Sanayi toplumunda ölçek ekonomisi, kütle üretim, bilgi toplumunda uygun ölçek kavramları gelişirken sanayi toplumunun kütle üretiminde çalışan işçilerinin ön planda olan işçi sendikaları güçlerini bilgi toplumunda yitirmişlerdir. Bireysellik ön plana çıkmıştır. Toplumda oluşan yalnızlaşmayı tedavi etmek için sivil toplum kuruluşları insanların birlikte yaşama ihtiyacını gidermeye çalışmaktadır. Yalnızlaşmayı gidermek için yeni organizasyonlar ön plana çıkmaya başlamıştır.

Sanayide ekonomik altyapı, otobanlar, yollar, köprüler, limanlar gibi nakliye

ağırlıklı iken bilgi toplumu ekonomisinde iletişim ve ağlara dayalı elektronik sistem ağırlıklı bir altyapı önem kazanmıştır.

Bilgi toplumu yeni teknolojilerin sebep olduğu iktisadi ve sosyal değişimler

anlamına gelmektedir. Geçen yüzyılda yaşanan sanayi devriminin arkasındaki itici güç üretim ve nakliye ekonomisindeki gelişmelerdi. Bilişim teknolojileri bu süreçleri önemli ölçüde etkilemekle birlikte, günümüzde gerçekleşmekte olan devrimin sürükleyici gücü üretimdeki değişim değil koordinasyondaki degişim olmaktadır.

Sanayi toplumunda işletmeler kütle üretimi ve taşımacılık teknolojilerinden

avantaj sağlamak için örgütlenirken203, bilgi toplumunda işletmeler hem kendi işlerinde hem de dış çevreleriyle entegrasyon amaçlı koordinasyon teknolojilerine göre yeniden yapılanmaktadır. Dünyada gelişen yapısal değişimlere uygun yapılanmayı eğitimden başlayarak toplumun tüm kesimleriyle kendi çıkarlarını ön plana alarak bilgi temelli üretim ve toplumsal başarıyı sağlamak gerekmektedir.

203 Akın, H. Bahadır; Yeni Ekonomi Strateji Rekabet Teknoloji Yönetimi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2001, s. 22



11. TÜRKİYE’NİN EKONOMİK GÜCÜNÜN ARTIRILMASINA BİLİŞİM TEKNOLOJİLERİNİN KATKISI

Çağımızda cep telefonları haberleşmeyi kablodan bağımsız hale getirmiş ve

insanların ulaşılabilir ve ulaşabilir olmasını daha da kolaylaştırmıştır. Diğer taraftan bilgi ağlarının devreye girmesiyle bilgiye ulaşmanın kolaylaşması yanında pazarlamanın da sanal ortamda oluşmaya başlaması teknolojiyi iyi kullananlara artı fırsatlar sunmaktadır. Bilgi dağıtımı yapıldıkça verimlilik artmakta yeni atraştırma ve geliştirme faaliyetleriyle yeni teknoloji ürünleri üretilmekte, üretilen yeni teknoloji üretimde verim artışına yeni istihdam alanlarının açılmasına vesile olmaktadır.

Enformasyon, bir sistemin, kendi durumunu başka bir sisteme bildirmesi olarak

tanımlanabilir. Enformatik, enformasyonun belli amaçlar çerçevesinde, toplanmasını, iletilmesini, işlenmesini, saklanmasını, enformasyonu veren ve alan kaynaklar arasındaki iletişimi ve bu işlevleri yerine getirecek yöntem, aygıt ve sistemlerin gerekli yazılımlarıyla birlikte geliştirilmesini konu alan mesleki ve akademik disiplindir.

Enformasyon teknolojisi de enformatiğin kapsamındaki, enformasyonun

toplanması, iletilmesi, işlenmesi, saklanması, enformasyonu veren ve alan kaynak arasındaki iletişim teknolojilerinin toplamı ve biraraya getirilmesi olarak tanımlanabilir.204

İleri teknoloji ürünü araçların kullanımıyla çok hızlı ve büyük hacimli hassas veri

toplanabilmektedir. Veri temini mevcut bilimsel modellerin test edilmesine, yeni modeller kurulmasına fırsat hazırlamaktadır.

Mikroelektronik teknolojisinin bir ürünü olan bilgisayar bütün bilim dallarında

devrim sayılabilecek etkiler yaratmıştır. Bilgisayarlar geniş kapasiteleri ve yüksek hızları nedeniyle bol sayıda işlem gerektiren ve bu nedenle uzun bir süre ele alınmamış bulunan çok önemli birçok matamatik probleminin güncelleşmesine ve kesin çözüme kavuşmasına imkan sağlamıştır.

Enformasyon teknolojisinin değiştiği, özelliklede mikroelektronik, bilgi saklama ve

işleme teknolojileriyle, bunlara bağlı olarak gelişen uzaktan iletişim ve yayıncılık teknolojilerinin yeni ve kapsayıcı unsurlar olarak enformasyon teknolojilerine katılıp kaynaşmasıyla ve biraraya getirilmesiyle, çağımızda son derece hızlı bir dönüşüme uğradığı ve kendisiyle birlikte sayılan bütün bu teknolojileri de içerir hale geldiği gözardı edilemez bir gerçektir. Enformasyon teknolojilerinin 21. yüzyılın ilk çeyreğinde öneminin giderek artacağı konusunda kimsenin şüphesi olmamalıdır.

Bilişim teknolojileri, bilginin elektronik araçlarla üretilmesi, taşınması, tüketilmesi,

katma değerlere yönelik olarak yeniden organize edilmesi, depolanması, pazarlanması yanında bilginin yönetimi ve taşınmasıdır. Bilgi teknolojileri bu işlemlerin yapılması ile hayatın tüm boyutlarında yer almaktadır.

Bilişim teknolojileri bu etkin yapısı nedeniyle tüm diğer teknolojileri de

etkilemektedir. Esnek imalat, esnek üretim ve yönetim sistemleri yanında akıllı malzemeler ve yeni iş yeni organizasyon metodlarının hep merkezinde bilişim

204 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995,s. 7



teknolojileri yer almaktadır. Bilişim teknolojilerinin diğer bir alanı olan ve sistemi çalıştıran yazılım önem taşımaktadır. Türkiye’nin bu yüksek teknoloji alanına girebilecek insangücü bulunmaktadır. Bu fırsatın Türk insanının refahını artırmak için iyi organize olup uluslar arası piyasalara girip bu piyasalardan pay alması gerekmektedir. Yüksek teknolojinin üretilmesi yeteneğinin elde edilmesi yanında bunları uluslar arası pazarlarada diğer uluslar arası firmalarla boy ölçüşebilecek iş ve yönetim tekniklerinin geliştirilmesi gerekmektedir. Küreselleşen dünyadaki gelişen bu yeni oluşumlara uyum sağlamak, ancak işin içinde bulunarak öğrenilebilir ve yeni teknikler geliştirilebilir.

Enformasyon teknolojilerinin gelişmesiyle dünya büyük bir köy haline dönüşmüş

ve bu köyün bir mahallesindeki gelişmelerden anında diğer mahallesindekiler de haberdar olabilmektedir. Türkiye’nin ekonomik gelişmesini artırması için bu yeni gelişmelere uygun üretim ve rekabet kararları alıp uygulaması gerekmektedir.

1980’ler sonrasında enformasyon teknolojisi, malzeme teknolojisi ve

biyoteknolojinin sanayiinin hizmetine sunulması, bilgisayar destekli tasarım ve üretim süreçlerinin sanayi de yeni yönetim teknikleriyle birlikte kullanılması yaygınlaşmış esnek üretim sistemleri üretimde ağırlık kazanmıştır. Ülkemizde araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önemin yetersizliği, nitelikli insan gücü açığı ve finansman eksikliği nedeniyle ileri teknolojilerin yerine geleneksel teknolojilerin kullanılması ileri teknolojilerin sağlayacağı fırsatlardan yararlanmayı engellemiştir.

Türkiye’nin sanayi yapısının KOBİ mahiyetinde olması, çağın esnek üretim

sistemlerinin bu firmalara uyarlayacak bir organizasyonal yapının oluşturulması hızlı gelişmeye imkan hazırlayacaktır. Böylece kaybedilen zamanı, iyi organize olarak ve çağın tüm teknik ve yönetim imkanları kullanılarak sanayinin yeniden yapılandırılması ve bu konuda karar vericiler tarafından gereken irade beyanının sağlanması ile açık kapatılabilir.

Bilginin üretimi ve dağıtımı toplum kesimlerine hızlı bilgi ağlarıyla düzenli bir

şekilde ulaşabilecek bir ortamda yapıldıkça, verimlilik artmakta yeni programlanan araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle yeni teknoloji ürünleri üretilmekte, üretilen yeni teknoloji üretimde verim artışına neden olurken yeni istihdam alanlarının açılmasına vesile olmaktadır.

12. BİLGİ GÜVENLİĞİNİN SAĞLANMASI Tüm ekonomi ve sosyal faaliyetleri yönlendirerek ve değişime uğratarak

bulunduğumuz çağa damgasını vuran bilişim ve haberleşme teknolojileri; hemen hemen tüm ileri teknoloji alanları ile iç içe bulunmaktadır. Bu şekli ile tek bir teknoloji alanından ziyade bir teknoloji sistemi olarak kabül edilmektedir. Nano teknolojideki gelişmelere pararelel olarak mikro elektronik bazlı enformasyon teknolojileri ve özellikle bilgisayar bileşenlerinin boyutları küçülerek gelişmesini sürdürürken buna karşılık hafızaları ve işlevleri artacaktır. Yapay zeka, dil ve desen tanıyan sistemler, multi medya sistemleri, moleküler hesaplama, yatrı iletkenler, yazılım, güvenlik sistemleri, dijital TV, kişisel mobil telefon, yüksek peformanslı piller ve sanal gerçeklik vs. gibi geniş bir yelpazede gelişmeler ve araştırma ve geliştirme faaliyetleri, bağlı teknoloji üretimine yönelik olarak hızla sürecektir.

Dünyadaki araştırma ve geliştirme faaliyetlerine bağlı teknolojik gelişmeler

sonunda piyasaya sunulan ürünlerin çeşitliliği ve toplumsal hayatımızdaki gelişmelere



ve davranış değişikliklerine uygun olarak insan hayatında her türlü kolaylık sağlanır olmaya başlamıştır. Bunlar kamu ile olan ilişkilerden bankalar ile ilişkilere kadar her türlü alışveriş işlemlerine kadar sanal ortamda gerçekleştirilebilecek işlerden olmaya başlamıştır. İnsanları bağlayan bir çok işlem de sanal ortamda günlük hayatımıza girmeye başlamıştır. Sanal ortamda imza, günlük hayatımızın önümüzdeki döneminde çözülecek konularından biridir. Tüm bu işlemleri yaparken ve uluslar arası boyutta südürdürülecek birçok işlemin yanında internet vasıtasıyla oluşacak bilgi güvenliği konusu yine uluslar arası boyutta çözümlenecek bir konu olmaktadır.

Yüzyüze gelmeden yapılan bağlayıcı, hayatın içindeki bir çok işlem yanında açık

olmayan bilgilerin saklanması önem kazanmaktadır. Bunun için uluslar arası hukuk ve yazılımlar çağın konusu olacak. Bilgi aktarımının uluslar arası boyutta gerçekleşmesi nedeniyle bir ülkenin tek başına geliştireceği bir hukuki altyapı konuyu çözmekten uzak kalacaktır. O açıdan uluslar arası boyutta konunun ele alınıp çözümlenmesi gerekmektedir. Diğer taraftan güvenlik konusunda Türkiye açısından yazılımların ve bilgisayarların yabancı ülkelerden satın alınıyor olması ciddi güvenlik sıkıntılarını beraberinde getirmekte olup, önemle üzerinde durulması gereken bir konudur.

Bilgi güvenliği bilgi ve iletişim teknolojileri ekonomisi için birinci derecede önem

taşımaktadır. Bilgi güvenliğinin uluslar arası seviyede yer etmiş birçok uygulama ile iç içe yer alması, bu konuda tümüyle Türkiye’de geliştirilmiş sistemler için bir girişimde bulunulmasını geri plana atmaktadır. Ancak, ferdin bilgi güvenliğinin korunması yanında milli çıkarların ve bilgi güvenliğinin, bilgi güvenliği ürünleri sağlayan kuruluşlara karşı da sağlanabilmesi için, milli algoritmalar üreterek bunların kullanılması özendirilmelidir. Bir kısım uygulamalar için ise bilgi güvenliği ortamı yurt dışından sağlansa bile yerli algoritma kullanılması zorunlu tutulmalıdır205.

Konunun önemi dikkate alınarak hem Türk ekonomisini geliştirmek hem de

güvenlik problemlerini ortadan kaldırmak için milli bir yazılım programı geliştirip uygulamaya konulmalıdır.

13. ÇAĞIMIZIN GELİŞEN BİLGİ EKONOMİSİ FIRSATLARINDAN EKONOMİK KALKINMADA YARARLANILMASI

13.1. Bilgi Ekonomisinin Özellikleri Ekonomik Yönelimlerv ve Refahın Artırılması Gelişmiş ekonomilerde bilgi yoğun ürün temeline dayalı sanayi ve hizmetlerin yer

aldığı bilgi ekonomisine hızlı bir geçiş sürmektedir. Bu ekonomilerin başlıca özellikleri şöyle sıralanabilir:

1. Araştırma ve geliştirmeye dayalı teknolojik gelişme, 2. Hızla gelişen bilgi ve

bilişim yoğun faliyetler, 3.Yoğun araştırma ve geliştirme sonucu ürünün pazara girme süresinin kısalması, 4. İletişimin sağladığı kolaylıklar ve buna bağlı küreselleşme, 5. Ürünlerin iç içeliğinin artması.

205 Elektronik Sanayii ÖİK Raporu; Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları, Ankara, 2001,s.21



Enformasyon teknolojilerinin arz ve talep arzını hızlandırması ve artan teknolojik

ilerlemeler bilgi ve bilişim yoğun işlerin artmasına, pazara girme sürecinin kısalmasına, ürün ve hizmetlerin hayatta kalma sürelerinin azalmasına neden olmaktadır.206

Çağımızda işletmeler sürekli bir verimlilik arttırma, çevresel talebe tepki

verebilme, organizasyonel değişimi gerçekleştirme çabası içerisinde bulunmaktadırlar. Bilgi toplumunun oluşturduğu bilgi ekonomisinde kuruluşların en önemli kaynakları klasik üretim faktörleri değil beyin gücü olmaktadır. Bilginin üretilmesi ve paylaşılması görülmeyen faaliyetlerdir. Bu nedenle bilgi toplumunun ekonomik faaliyetlerinde çalışanların birikimliliği ve istekliliği önem arz etmektedir.

Küreselleşen uluslar arası pazarda artan rekabet ortamında işletmeler giderek

yoğunlaşan ölçülerde üretim bilgisinin bulunduğu yerlerde ürün geliştirme, en ucuz pazarlardan malzeme ve hammadde satın alma, dağıtım ve işgücü maliyetinin düşük olduğu yerlerde üretim yapma ve ürünleri uluslar arası pazarlarda satabilme çabasına girmektedirler.

Bilgi ekonomisinin kaynağı klasik ekonomilerde olduğu gibi toprak, sermaye

olmayıp yetişmiş insangücü ve yeni organizasyon yapıları olmaktadır. Bu kaynağın esas faktörünü iyi eğitilmiş insangücü teşkil etmektedir. Çağımızda bilgiyi kullanmaktan ziyade bilgiyi oluşturmak önem taşımaktadır. Bilgiyi oluşturmak için hayal gücü, sezgi ve içgüdüden yararlanmak gerekmektedir. Bunun için firmalarda yenilik oluşturmak sadece bir firmanın bir bölümünde değil tamamında yani yaşayan bir organizma şeklinde bilgi oluşturulmaktadır. Yeni bilginin kaynağı insandır. Bireysel bilgiyi firmanın tümüne mal edebilecek bir yapı oluşturulması gerekmektedir.

Bilgi ekonomisinin bilgileri elektronik ortamda internet ağları vasıtasıyla çok hızlı

bir şekilde ülkeden ülkeye, organizasyondan organizasyona veya daha değişik ihtiyaçlara uygun olarak insandan insana cep telefonundan taşınabilir bilgisayarlar ve belki çok kısa bir süre içerisinde insan hayatına geçeçek olan diğer tasşınabilir dijital araçlarla masaya bağlı olmadan bilgi aktarımı kullanımı ve işlenmesi hayatın bir parçası olacaktır.

Çağımızda iletişim teknolojileri ve ağları küçük ölçekli işletmelerede büyük ölçekli

işletmelerin sahip olduğu imkanlar sunarak büyük avantajlar sağlamaktadır. Büyük ölçekli işletmelerin sahip olduğu bürokrasi, hiyararşi ve değişim güçlüğü gibi dezavantajlarda bu küçük ölçekli işletmerde avantaj haline gelmektedir.

21. yüzyılda oluşan yeni ekonominin bilişim gücü olmaksızın işlemesi

imkansızlaşmıştır. Gelişmiş ülkelerde başta ABD olmak üzere araştırma ve geliştirme harcamalarında daha güçlü bilgisayar, daha hızlı bilgisayar ağları, daha sofistike yazılım geliştirme proğramları yer almaktadır.207

Ekonomi içerisinde yer alan aracılar, internet sayesinde ferdin veya işletmelerin

direk ağların sağladığı yeni imkanlar ortadan kalkacaktır. İnsanlar kendi işlerini ana işlevi yapan firma ile direk ağlar yoluyla kendisi kurarak sağlayabilmektedir.

206 Akın, H. Bahadır; Yeni Ekonomi Strateji Rekabet Teknoloji Yönetimi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2001, s.32-33 207age, s.39



Enformasyon teknolojilerinin gelişmesi medyanın etkinliklerini artırmasına ve

önemli bir sektör olarak ortaya çıkmasına imkan sağlamıştır. Medya; tüm sanat etkinliklerini, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini, eğitimi ve işletmeleri etkileyebilmektedir. İnsanların iş yapma, çalışma, eğlenme, yaşama ve düşünme yöntemleri değişmekte, en önemlisi bu yeni sektör, tüketim ve üretim faaliyetlerine ilişkin değerler üzerinde büyük bir etki yapmaktadır.

Rekabette önde olmak yenilik geliştirmede önde olmayı gerektirmektedir. Başarılı

bir rekabet piyasadaki mevcut malların demode olmasını sağlamak ve rekabet üstünlüğünü elde etmeye fırsat hazırlamak demektir. Hatta kendi ürününün modasını kendisinin yenilikleriyle geçirmesi artı rekabeti sürdürmesine neden olmaktadır. Firma kendi ürününün modasını kendisi geçirmezse bir başka firmanın piyasaya süreceği yeni ürün ile piyasayı ele geçirebilir düşüncesi ile kendi ürününün modasını firmalar kendileri geçirmektedir. Burada amaç, sürekli rekabet üstünlüğünü elde tutma politikasıdır. Bu rekabet firmaya sürekli yoğun araştırma ve geliştirme politikası uygulamasını getirmektedir.

Yeni ekonomide müşteri ile üretici birlikte ürün üretebilmekte yani müşterinin

zevklerine, ihtiyaçlarına uygun ürünler internet üzerinden hızlı bir şekilde alınıp dizaynı yapılıp üreticiden tüketiciye yine sanal ortamda fatura edilip teslim edilebilmektedir.

13.2. Bilginin İşlenip Dağıtılmasının Sağlanması Veri; ham olgular, rakamlar ve detayları, enformasyon; verilerin yararlı, anlamlı

ve organize edilmiş halidir. Bilgi ise bir enformasyon grubu ve bu enformasyonun en uygun şekilde nasıl kullanılabileceğinin anlaşılabilmesidir. Bilişim teknolojisi; ana sistemlerden mikro bilgisayarlara kadar bilgisayar temelli tüm bilişim sistemleridir.

Bilişim sistemi; bir örgüt içinde bilginin kişiler arasında iletilmesini sağladığından,

bu iş için kullanılan teknolojik araç ve gereçleri ifade etmektedir. Bilişim teknolojilerini bir bilginin toplanmasını, bu bilginin işlenmesini, bu bilginin saklanmasını ve gerektiğinde herhangi bir yere iletilmesi ya da herhangi bir yerden bu bilgiye erişilmesini bugün için elektronik, optik vb. tekniklerle otomatik olarak sağlayan teknolojiler olarak tanımlanabilir208.

Bilgisayar teknolojilerinin telekominikasyon ile bütünleştirilmesi, artan küresel

rekabet ortamında hem örgüt içi hem örgütler arası iletişimde çok büyük değişikliklere sebep olmaktadır.

Bilgisayar ağları, iletişim ve işbirliği engellerini ortadan kaldırarak işletmelerde

sinerji oluşumunu ve ortaklaşa girişimciliği destekleyeceklerdir. Artan ağlaşmanın sonucunda kontrol ve kumanda faaliyetleri kolaylaşıp azalacak, hiyerarşi zayıflayacak, kısacası bilgisayar ağları değişimin yapısal, teknolojik ve kültürel boyutlarını farklı ölçülerde etkileyeceklerdir209.

208 Akın, H. Bahadır; Yeni Ekonomi Strateji Rekabet teknoloji Yönetimi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2001, s.122 209 age, s.124



13.3. Bilgi Ekonomisi Sürecinde, Kütle Üretimden Esnek Üretime Geçiş 1980’lerde hizmetler alanında çalışan çok uluslu şirketlerin büyüdüğü ve aynı

zamanda hizmet dışı firmaların hizmetler sektörüne girdiği görülmektedir. Bilgi çağının önceki dönemden en önemli değişikliği enformasyon sektörünün,

hizmetler sektörü ile beraber, bireyleri müşteri konumuna sokmasıdır. Askeri ve sivil bürokrasinin yanında fertlerde yeni enformasyon teknolojilerini kullanan kesim olmuştur. Büyük çok uluslu şirketler, orta ölçekli işletmeler ve küçük boylu işletmeler bu hizmetleri kullanmaya başlamışlardır. 1980’lerde bilgisayarların kişiselleşmesi, bu sürecin başlangıcı olarak alınabilir. Bu çerçevede, iletişim bağlantılı mal ve hizmet satışlarının da arttığı görülmektedir.

Yeni gelişen bu sektörün uluslar arası piyasalarda hukuki alt yapıyı oluşturulması

açısından çeşitli çalışmalar yapılmış ve bu bağlamda; GATT Uruguay yuvarlak masa toplantıları sonucunda imzalanan anlaşmalar sonucunda, mal ticaretine ilişkin olarak gümrük duvarlarını düşürmüş ve çeşitli korumacılık yöntemlerini daha da zorlaştırmıştır. Gümrük duvarları düşürülürken, korumacılık uygulamalarına karşı sıkı bir izleme, değerlendirme ve disiplin getirmekte ve uluslar arası ticareti, anlaşmaya uygun olarak yürütebilmek için Dünya Ticaret Örgütü (WTO) kurulmuştur.

WTO ile devlet yardımı, yeni düzende oldukça güçleştirilmiş, ancak araştırma

geliştirme faaliyetlerinin devlet yardımına konu olması, bu tür araştırmaları yapan gelişmiş ülkelerin kendi sanayileri için yaptıkları bir korumacılık olarak tanımlanabilir.

Uzun çalışmalar ve devletler arası görüşmelerden sonra kabül edilen GATT

Uruguay Nihai anlaşmalarının önemli bir sonucu Hizmetler Ticareti Genel Anlaşmasıdır. Böylece ilk kez hizmetler sektörü uluslar arası bir ticaret anlaşmasına konu olmuştur.

Yeni jenerik teknolojiler, ekonomik faaliyet alanlarını bütünüyle değişime uğratma

ve hatta, daha önce var olmayan yeni ekonomik faaliyet alanlarını oluşturma yeteneği içeren teknolojilerdir. Bu son derece kapsayıcı ve yayılgan etkileriyle, bütün bir toplumsal hayata ve yaşadığımız çağa da damgasını vurma yolundaki bu teknolojiler, artık dünyadaki herkesin bildiği ve gerek siyaset gerekse ekonomi otoritelerinin de kabül ettiği gibi enformasyon teknolojileri, mikroelektronik, bilgisayar, süreç denetimi, telekonminikasyon ve telematik gibi alanları kapsamaktadır. Enformasyon teknolojilerinin bir türevi olan esnek üretim esnek otomasyon teknolojileri, tabanı enformasyon teknolojilerinin oluşturduğu yeni iş yeni organizasyon teknolojileri, ileri malzeme teknolojileri, yeni yarı iletkenler, süper iletkenlik ve kriyojenik malzemeler, süper iletken seramikler, optik lifler, elektronik, manyetik, optik özelliklere sahip polimerler, enformasyon taşıyıcısı polimerler gibi yeni malzemeler ve biyoteknoloji ve gen mühendisliği, uzay havacılık teknolojileri ve nükleer teknolojiler. Bu teknolojiler üretime alınabildiğinde anahtar konumdaki verimliliği yeterli hızda yükseltebilme problemi çözüme kavuşturulmuş olacaktır.210

210 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995,s.15



Dünya genelinde, mal ve hizmet üretim süreci, başta enformasyon teknolojisi

mikroelektronik, bilgisayar, süreç denetim, telekominikasyon ve telematik teknolojilerinin bir bileşiminden olmak üzere ileri malzeme teknolojileri ve gen mühendisliği gibi yeni jenerik teknolojiler tabanında yeniden şekillenmektedir. Oyunun kuralları yeniden düzenlenirken bundan yararlanmak gerekmektedir.

13.4. Bilgi Ekonomisi ve Türk Sayiinin Rekabet Gücünün Artırılması Çağımızda, özellikle bilişim ve iletişim teknolojilerindeki çarpıcı ilerlemeler ve

süratli yayılma eğilimi sonucunda oluşan ekonomik yapıya bilgi ekonomisi denilmeye başlanmıştır.

Bilgi toplumundaki en büyük özellik mal üretiminden hizmet üretimine doğru bir

kaymanın görülmesidir. Aslında hizmet sektörü zaten tüm ekonomilerde her zaman mevcuttur, ancak sanayi toplumunda hizmetlerin niteliği daha yerel ve mal üretimine yardımcı konumdadır. Bilgi toplumunda ise eğitim, sağlık, sosyal hizmetler ve bilgisayar, sistem analizi, araştırma ve geliştirme gibi mesleki hizmetler yoğunluk kazanmaktadır. Bu yeni toplumun üretimi bilgi etrafında yoğunlaşmaktadır.

Yeni toplumun temel ekonomik kaynağı, sanayi devriminde olduğu gibi üretim

araçları sermaye, emek ve doğal kaynaklar değil, bilgi olmaktadır. 21. yüzyılda hayatın her boyutu içerisinde yer alan mikro elekronik bazlı

enformasyon teknolojileri, günlük kullanılan ev eşyalarından iş yerindeki bilgi ağlarından ve evde oturulurken sanal ortamda banka işlemlerinin yapılabilmesi ve siparişi verilen ürünün elektronik ortamda alışveriş alışkanlığına kadar artık toplumların günlük alışkanlıkları arasında yer elde eden ürünler, bir piyasa hem de ağırlıklı bir ekonomik piyasa oluşturmuştur. Bu piyasa ürünleri araştırma ve geliştirme ağırlıklı yüksek teknoloji ürünleri olarak hayatımızın bir parçası olmaya devam edeceklerdir.

Bilgi ekonomisine geçmek için, küresel rekabet avantajlarını güçlendirmek,

verimliliği, kaliteyi ve stantandartları artırmak, milli geliri yükseltmek, kabul edilebilir bir bölüşüm sağlamak, sürdürülebilir bir istihdam imkanı oluşturmak, milli eğitim ve öğretim sistemimizi Türkiye’nin sürdürülebilir bir gelişme yapısına kavuşturulması ile gerçekleştirilebilir.

Bunun için bilgi temelli ekonomiyi kurmak ve kalıcı kılmak için tutarlı, çok yönlü

bir ulusal strateji geliştirilmelidir. Bilgi temelli ekonomiye geçişte, ekonominin anahtar sektörlerinin işbirliğine, koordinasyonuna ve dengeli gelişmesine bağlı olduğu göz önünde tutularak, ağ yapılanmasına ve bilgi dolaşımına uygun bir altyapıyı kapsayan yapılar ve ortam oluşturulmalıdır.

Bilişim teknolojilerinin ve bağlantı imkanlarının içerik geliştirme donanımı, bilgi

okur yazarlığı ve hayat boyu öğrenim fırsatlarını, yeni örgütlenme ve sosyal ilişki modellerini herkesin erişmesine imkan sağlayan bir ortamın oluşturulması gerekmektedir.

Bilgi ekonomisi, iş yapısı ortamının, kurumsal ve hukuksal altyapısının uluslar

arası standartlarda kurulması, bilgi ekonomisi ve bilgi toplumuna uygun kültürel donanıma sahip, eğitimli, yetenekli bireylerin yetiştirilmesini ve hayat boyu öğrenim



sisteminin yerleştirilmesi, makro ve mikro ölçekte etkili ve kapsamlı yenilik dinamiklerinin oluşturulması ve kalkınma ve ulusal kalkınmanın sürekliliğinin güvence altına alınması ile oluşabilir.

Türkiye’de araştırma ve geliştirmeye dayalı küresel pazarlarda lider olabilecek

ürün üretilmemesi ve üretimin lisans alarak üretme esasına göre sürdürülmesi nedeniyle rekabette liderliğe yol açacak yaratıcı fikirler ve yenilikçi uygulamaların önünü açmamaktadır. Ürün geliştirmede ulaşılması gereken seviye, temel teknolojilere, daha belirlenme safhasında iken vakıf olmak ve pazara ilk çıkanlar arasında yer almaktır. Bu gerçekleştirilebilirse, ürün içerisindeki yerli katma değerin büyük çoğunluğu fikri mülkiyette toplanacaktır. Sanayinin ucuz ya da devlet desteği ile ucuzlatılmış işgücüne dayanarak küresel rekabette bir varlık göstermesi mümkün değildir211.

İhracata yönelik, pazar sürekliliği sağlayan, artan oranlardaki katma değeri

ülkeye bırakan, yerel kaynakları harekete geçiren, ana yan sanayi bağlantıları güçlü, vasıflı işgücü kullanımı ve verimliliği sürekli artan, yöneldiği pazara uygun teknoloji seçebilen, sanayi bilgisinin işkolu tabanına yayılmasını sağlamış, işkolu ve sanayi odakları boyutunda küresel rekabete açılabilen, bu amaçla çağdaş işletmecilik anlayışıyla örgütlenmesini geliştiren ve giderek teknoloji üretebilen bir üretim yapısına ulaşılması önemli görülmektedir. Hizmetler ve sanayi politikalarının uyumlu ve eşzamanlı uygulamak üzere, uluslar arası ölçü ve politikalara uygun, faaliyet ve nokta odaklı teşvik politikalarıyla birlikte getirilmesi gerekmektedir.

Türkiye’nin ekonomik yapısını uluslar arası boyutta yeni ekonomik şartlara

uyarlamak için rekabet öncesi araştırma ve geliştirmeye özel teşvik verilmelidir. Birkaç rakip firma bir araya gelip ülke şartlarına ya da ihracata yönelik ortaklaşa herhangi bir araştırma ve geliştirme etkinliğinde bulunduğunda, sözkonusu araştırma ve geliştirme teşviklerini hızlı bir şekilde tahsil edebilmeli, ya da harcama belgelerini mahsup işlemi için saydırabilmelidir.

Yurtiçi kullanım ve özellikle ihracata dönük özgün ürünlerin tasarımı ayrı bir

mekanizma ile teşvik edilmesi gerekmektedir. Uluslar arası piyasalarda marka yerleştirebilmek amacı ile, ihracatçı birliklerince hazırlanacak bir mevzuat düzenlemesi kapsamında, firmaların yaptıkları tanıtım reklamları ve yurt dışında verilen bakım onarım hizmeti maliyetlerine fiilen destek te bulunulması sağlanmalıdır.

Uluslar arası sözleşmeler nedeniyle oluşturulan yeni kurallara uyulmak

zorunluluğu getirmekte ve sanayi üzerindeki devlet teşviklerini gittikçe kısıtlamaktadır. Şu anda kısıtlama olmayan teşvik araçlarının başında araştırma ve geliştirme destekleri gelmektedir. Batı ülkelerinin yoğunlukla kullandığı bu teşvik mekanizmasının Türkiye’de tam olarak kullanıldığı söylenemez. Batılı ülkeler özellikle AB devletleri önce ihtiyaç duyacağı ürünü aşırı destek vererek geliştirmektedir. Bunun sonucu olarak alım safhasına gelindiğinde geliştirme parası devlet tarafından daha önce karşılanmış ve ürün hazır duruma getirilmiş olduğu için kendi firmaları hem fiyat hem de zaman olarak yabancı rakiplere göre çok daha avantajlı duruma gelmektedir.

Ürün ihracatının önündeki en büyük engel devlet kredi mekanizmalarının

bulunmamasıdır. Bu sektörlerde Türkiye’nin ana pazarını oluşturan Ortadoğu ve Güneydoğu Asya pazarları bu tür alımların hemen hemen tümünü satıcı ülke devlet kredilerine dayalı olarak yapmaktadır. Türk firmaları girdikleri ihaleleri firmalara kredi




götüremedikleri için devlet kredisi ile gelen karşı rakipler karşısında kaybetmektedirler. Bu açıdan bankacılık sistemi yeniden gözden geçirilerek ekonominin çalışabilir yapısına uygun bir yapılanma sağlanmalıdır.

Türkiye üniversitelerinde araştırma ve geliştirme çoğunlukla kişisel akademik

ihtiyaçlarının sağlanması amacı ile ve bilimsel yayına yönelik olarak yapılmaktadır. Bu araştırmalar arasında ülke sanayinin meselelerinden kaynaklanmış olanların ya da sonunda ülke sanayine bir katkı yapmış olanların sayısı yok denecek kadar azdır.

Sayısal teknolojilerin gelişimi sonucu elektronik sanayi doğurgan bir nitelik

kazanmış, telekominikasyon, bilgisayar, TV teknolojilerinin birleşmesinin ötesinde otomotiv sektöründen beyaz eşya sektörüne, tıptan eğitime hemen her sektöre girdi verir olmuştur.

Türk elektronik sanayinde, teknolojik yaratıcılığı özendirip teşvik ederek rekabet

gücü yüksek, esnek, kaliteli, verimli, mali hizmet ve bilgi üretimi için üniversite kamu ve özel sektörün aynı amaç için işbirliği içinde çalışması gerekmektedir.

Kamu tedarik politikası ülkenin bilim teknoloji yeteneğini yükseltecek hedefleri

benimseyen bir politika yaklaşımı oluşturmalıdır. Sanayi kuruluşlarını araştırma ve geliştirmeyi yönlendirmede devlete önemli bir

rol düşmektedir. Devlet bu rolünü teşvik mekanizmaları ve tedarik politikası aracılığı ile yerine getirmelidir.

Kamunun uzun ve orta vadeli tedarik politikasına ilişkin düzenlemeler ve

araştırma ve geliştirmeye dayalı tedarik, bu amaçla, bütün kamu kuruluşlarının, savunma ihtiyaçlarının karşılanmasında olduğu gibi, uzun vadeli ihtiyaçların planlamasını yapmaları ve tedarik politikalarını bu planlamaya dayandırmaları gerekmektedir.

Bilgi teknolojilerine dayanan ürünler yoğun araştırma ve geliştirme çalışması

gerektirmektedir. Var olan araştırma ve geliştirme teşvikleri bu sektörün bir sıçrama yapabilmesi için yeterli olamamaktadır.

Bilgi ve iletişim teknolojileri 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaşanan

gelişmelerle ülkelerin ve firmaların rekabet üstünlüğü sağlamak amacıyla kullandıkları en önemli araç haline gelmiştir. Diğer tüm sektörleri etkilemesi ve değiştirmesi bilgi ve iletişim teknolojilerinin temel bir sektör olarak kabul edilmesi sonucunu ortaya çıkarmıştır.

Küresel seviyede rekabet edebilmek ancak, bu teknolojilerin sağladığı üstünlükle

mümkün olabilmektedir. Teknolojide özellikle elektronikteki gelişmelerin etkisiyle, üretim veya hizmet alanı ne olursa olsun, rekabet, sınır tanımayan bir şekilde dünyanın her yerinde hissedilir hale gelmiştir.

Elektronik sanayii, bu teknolojilerin üretiminde bilgi ve iletişim teknolojileri

sanayiine dönüşerek büyük gelişmeler göstermiştir. Elektronik tek başına değerlendirilen bir sanayii olmaktan çıkmış, tüm sektörlerin üretim aşamasından ürünlerinin son kullanıcıya ulaşmasına kadar etkin olarak kullanılan temel bir sanayi haline gelmiştir. Elektronik sanayinin, tüketim elektroniğine ve yüksek teknoloji kullanımına dayalı sektör tanımı büyük ölçüde değişmiştir.



Bilgi ve iletişim teknolojilerinin önemi bilgi toplumunu hayata geçirmek ve

enformasyon ekonomisinin hayatını sürdürmek üzere olacaktır. Bunu yaparken salt teknolojik ağırlıklı değil, sosyal, kültürel, ekonomik hatta etik, dini ve insani boyutları da ortaya koymak gerekecektir.

Türkiye’de tasarlanacak ürünlerin uygulama teknolojilerinin, ülkede üniversite

sanayi işbirliği ile üretilmesi gerekmektedir. Tümdevre tasarım mühendisliği ve donanım mühendisliği mesleklerinin önemi gün geçtikçe artmaktadır. Diğer yandan bilgi ekonomisinin temel taşı olan fikri mülkiyet, yaratıcı fikirleri ile bunların yenilikçi uygulamaları üzerine kurulduğundan ve yenilikçi yaratıcı unsurların büyük çoğunluğu da bilgi ve iletişim teknolojileri yazılımı üzerinde gerçekleştiğinden bu sektörün önemi bir kat daha artmaktadır. Yaratıcı fikirlerin gelişebilmesi için kullanıcı ihtiyaçlarını önceden tahmin edebilen, geniş vizyon sahibi, uluslar arası ortamlarda yoğun ilişkileri olan, yerli kökenli ve küresel boyutta şirketlerin oluşması özendirilmelidir212.

KOBİ niteliğindeki şirketlerin gelişip dışa açılabilmeleri için Sanayi ve Ticaret

Bakanlığı ve diğer ilgili kuruluşlar bir araya gelerek araştırma ve geliştirme ve yeniliğe dayalı uzun soluklu projeleri yeterli bir süre önceden tanımlayarak duyurmalıdır. KOBİ’ler, oluşturulacak fonlarla destekleyerek bunların araştırma ve geliştirme etkinliklerini yönlendirmelidir.

Stratejik ve ekonomik açıdan önemli belirli sektörler, mal grupları veya özellikli

projelerin büyük ölçekli ve yüksek teknoloji yatırımların özel muameleye tabi tutulması gerekmektedir. Fakat bu mal gruplarının belirlenmesinde, ülke yetenekleri ve ileriye yönelik hedefleri doğrultusunda bilimsel yöntemler esas alınmalıdır.

Küresel pazar avantajını yakalamaya yönelik olarak, pazarın ihtiyaçlarına cevap

verecek ve tüketici eğilimlerine paralel yeni ürün ve yüksek teknolojinin geliştirilmesi amaç olmalıdır.

Mevcut eğilimler ve tüketici talepleri irdelenmeden, katma değer oranı, teknolojik

seviyesi ve gelecek dönemdeki sürdürülebilirliği göz önünde bulundurulmadan, sadece üretim ve ihracat büyüklüğü esas alınarak ayrıcalıklı destek verilmesi, sektörde istenen büyümeyi sağlayamamaktadır.

14. BİLİM VE TEKNOLOJİ, EĞİTİM VE NÜFUS İLİŞKİSİ Nüfus artış hızı, nüfusun yaş grupları, nüfusun eğitim durumu ve eğitilmiş insan

gücünün kalitesi toplumun gelişme dinamiklerini göstermektedir. Bu dinamikler uluslar arası rekabette üstünlük sağlayan ana unsurlardır.

2005 yılında Türkiye’nin nüfusunun 72,8 milyona ulaşması beklenmektedir. 2004

yılı nüfus artış hızı yüzde 1,35 olarak tahmin edilmektedir. Nüfusun 0-14 yaş grubu yüzde 29,2, 15-64 yaş grubu yüzde 65,1, 65 artı yaş grubu yüzde 5,7 olacağı tahmin edilmektedir. Buna göre nüfusun yüzde 65,1’i üretim çağında olan genç nüfustan oluşmaktadır. Bu Türkiye ekonomisi için önemli bir fırsat olarak görülmektedir.




Bir ülkenin en önemli varlığı iyi yetişmiş insan gücüdür. İyi yetişmiş donanımlı

insan gücü 21. yüzyılda ülkelerin en stratejik varlığı haline gelmiştir. Bilgi çağı diye adlandırılan bu çağda yer altı ve üstü zenginliklerinden ziyade bilgiyi üretip kullanabilen onu uluslar arası piyasalarda ekonomik bir değer olarak piyasalara sürebilen toplumlar uluslar arası rekabette önde olmaktadırlar. Uluslar arası rekabette önde olan uluslar ise, lider ülkeler konumuna ulaşmaktadırlar

Bu çağda bilime dayalı katma değeri yüksek ürün üretebilen toplumların

oluşturulması bu toplumların refah seviyesini hızla artıracaktır. Bu, yapılanmada kalifiye işgücü istihdamı önem taşıyacak ve iyi eğitim görmüş kişiler istihdam edilecektir. Öte yandan gelir seviyesi yükselen kesimler hizmetler sektöründe yeni istihdamın oluşmasına imkan sağlayacaktır. Örneğin; sinema, tiyatro, banka, lokanta, market, ulaşım, sigortacılık, turizm vb. gibi alanlarda yeni grişimcilerin ve yeni firmaların kurulmasına ve yeni istihdam alanlarının açılmasına fırsat hazırlayacaktır.

Günümüzde, çağın şartlarına adepte olabilen iyi yetişmiş donanımlı bir insan

gücü oluşturmadan çağa uyum sağlayabilecek iyi bir sanayi sektörü oluşturulamaz. Sağlıklı bir hizmetler sektörü oluşmazken buna bağlı olarak sağlıklı bir turizm sektörü de oluşmayacaktır. Bu açıdan küreselleşen dünyanın dinamiklerine uyumlu insan gücünün yetiştirilmesi önemli olmaktadır. İyi yetişmiş insan gücü ile birlikte iyi bir sanayi yapısı geliştirmek ekonominin diğer sektörlerinin gelişmesine de imkan sağlayacaktır.

Bu çağda eğitim, ülkelerin en önemli konularından biri haline gelmiştir. Çağı

anlayacak, ileri teknolojik bilgileri anlayıp, kavrayıp kullanacak ve bu teknolojik bilgileri bir ileri aşamaya taşıyacak araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle yeniden üretecek ve toplam kaliteye ulaşacak bir toplum oluşturmak önem arz etmektedir.

Bunun için, çocuklara konuşmanın, tartışmanın, araştırmanın, düşünmenin ve

yaratmanın yöntemleri ve kuralları öğretilmelidir. Eğitim geleceğin iyi inşa edilmesidir. Eğitim bu açıdan en çok üzerinde durulması gereken bir konudur.

Üretim ve verimliliğin artırılması için toplumun genel eğitim seviyesinin

yükseltilmesi ve işgücünün niteliğinin geliştirilmesi önemli bir ihtiyaç haline gelmektedir. İleri teknoloji üreten bir ekonomi eğitilmiş daha kalifiye personel istihdamı talep etmektedir. Eğitim düzeyi yüksek toplumlar, ileri teknoloji düzeyine daha kısa zamanda ulaşmaktadırlar. Teknoloji kapasitesi ve verimlilik düzeyi yüksek toplumlar, uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü elde etmektedirler. Rekabet edebilme yeteneğini kazanan toplumların refahı, mutluluğu ve güvenliği artmaktadır.

Ülkelerin üretim gücünü sürdürülebilir bir yapıda tutabilmeleri genç yani kendini

yenileyebilen iyi eğitilmiş nesillerle rekabet üstünlüklerini sürdürebilir ve koruyabilirler. Avrupa Birliği üyelerini oluşturan bazı ülkelerin gelecekte karşı karşıya kalacakları problem yaşlanma konusudur. Bu ülkeler geleceklerini sürdürebilir kılmak için önemli nüfus artırma projeleri uygulamaya koymalarına rağmen başarılı olamamışlar ve artı çocuk başına devlet desteği vs. sağlamalarına rağmen istenen nüfus artışını sağlayamamışlardır. Sürdürülebilir nüfus yapısını korumak bu acıdan önemli görülmektedir.

İyi eğitim görmüş çok boyutlu kalifiye insan gücü 21. yüzyılın en önemli

kaynağıdır. Bilim ve teknoloji üretimini sağlayacak ve onun sürekliliğini koruyacak yetişmiş insan gücüdür. Türkiye küçümsenmeyecek bir ölçüde bilgi ve teknolojik



birikimine sahip bir ülke olmanın yanında uluslar arası piyasalarda rekabet tecrübesi de elde etmiş bir ülkedir. Uluslar arası ticaretteki bu birikim bilgi bazlı desteklerle artarak sürdürülmelidir.

Uzun vadede nüfusun kendi kendini yenileyebilmesi ve dinamik yapıya sahip

olması toplumun sağlıklı bir yapıyı da sürdürmesi açısından önem arz etmekte, nüfus artış ve doğurganlık hızının belli seviylerde istikrar kazanması toplumun geleceği açısından belirleyici olmaktadır.

İyi donanımlı olarak eğitilen, sürdürülebilir bir nüfus stratejik öneme sahiptir.

15. İSTİHDAM YAPISININ , EKONOMİK VE TEKNOLOJİK GELİŞMELERE ETKİSİ

15.1. İşgücü ve İstihdamdaki Gelişmeler İşgücü bir ülkenin gelişmesinin en önemli dinamiklerinden biri olduğu gibi

gelişmenin sürdürülebilir bir yapıda istikrar kazanması da önem taşımaktadır. Bu açıdan işgücünün niteliklerinin sürekli yükseltilmesi önemle üzerinde durulması gereken konulardan birini oluşturmaktadır.

Son yıllarda gençlerin özellikle eğitilmişlerin işsizliğinin yüzde 30’lar gibi

doruklarda olması, toplum istikrarı açısından üzerinde ciddiyetle durulması gereken bir konu olmaktadır. Sağlıklı bir ekonomik yapının oluşturulamaması nedeyle istihdamda da sürdürülebilir bir yapı oluşturulamamaktadır.

2004 yılında işgücünün yüzde 69,5’ini, istihdamın yüzde 70,8’ini ve işsizlerin

yüzde 58,1’ini lise altı eğitim seviyesindekiler ile okuma yazma bilmeyenlerden oluşmaktadır. Mevcut işgücü piyasasındakilerin eğitim seviyesinin düşüklüğü işgücü verimliliginin ve işgücü piyasasının etkinliğini azaltan faktörlerdendir. Diğer taraftan verimliliğin artırılması açısından işgücünün niteliğinin hızla yükseltilmesi ihtiyacını ortaya koymaktadır. Bilginin üretimde kullanıldığı günümüzde kalifiye eleman esas olmaktadır. Türkiye’de çalışan başına verimlilik AB ortalamasının üçte biri mertebesindedir213.

2004 yılında işgücüne katılma oranı yüzde 48,7 olmuş ve işgücüne erkeklerin

katılma oranı yüzde 72,3, kadınlarda ise yüzde 25,4 oranında gerçekleşmiştir. İşgücünün sektörler itibariyle dağılımına bakıldığında, sanayi sektörünün payı yüzde 18,3, hizmetler sektörünün payı yüzde 47,7 ve tarım sektörünün payı ise yüzde 34 olmuştur214.

15 artı yaş grubunda; 2004 yılı sivil işgücünün dağılımı; tarımda 7.400 bin,

sanayide 3.988 bin ve hizmetler sektöründe 10.403 bin, inşaatta 1.029 bin ve işsizlerin sayısı 2.498 olmuştur. Aynı yıl sivil iş gücü 23.095 bin kişi, sivil istihdam ise 20.896 bin kişi ve tarımsal istihdamın toplam istihdam içindeki payının yüzde 33,1, sanayinin yüzde 19,0, hizmetler sektörünün ise yüzde 47,9 olacağı beklenmektedir.

213 Elektronik Sanayii ÖİK Raporu; Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları, Ankara, 2001, s.11 214 2006 Yılı Programı, DPT Yayınları, Ankara,2005.ss.11-12



Türkiyenin işgücü yapısına bakıldığında, 2001 yılında işgücü 23. 491 bin iken 21.

528 bin kişi istihdam edilebilmiştir. 2002 yılında işgücü 23.818 bin ve istihdam edilebilen 21.354 bin kişi olmuştur. 2003 yılında işgücü 23.640 bin kişi iken istihdam edilen 21.147 bin kişi olmuştur. 2004 yılında ise işgücü 24. 289 bin kişi iken 21.791 kişi istihdam edilebilmiştir.

Bu açıdan bakıldığında 2001 yılında, yüzde 8,4 olan işsizlik oranı, 2002 yılında

yüzde 10,3’e 2003 yılında, 10,5’e ve 2004 yılında 10,3 olarak gerçekleşmiştir. Son yıllarda artan işsizlik ve düşen reel gelir düzeyleri nedeniyle, mutlak yoksul

sayısında da ciddi bir artış olduğu tahmin edilmektedir. 1999 depremi ve 2001 krizi sonrasında yaşanan olumsuz ekonomik gelişmeler, başta yoksul ve yoksunlar yanında, küçük esnaf ve sanatkarlar, çiftçiler, ücretli ve maaşlı kesim ile emekli, dar ve sabit gelirli kesimlerin hayat standartları üzerinde olumsuz etkilere yol açmıştır.

Kriz döneminde üretici kesimler üzerindeki vergi yükünün artmış olması, istihdam

imkanlarını daha da daraltıcı yönde etkide bulunmuştur. Bu dönemde reel gelirlerde gerileme yaşanırken, toplam vergi yükünün de artış göstermesi üretim yanında tüketim üzerinde de caydırıcı rol oynamış ve böylece gelir artırıcı mekanizmaları zayıflatmıştır.

İstihdam bakımından en büyük gerileme inşaat sektöründe meydana gelirken,

GSYİH açısından en büyük reel azalma mali kurumlar, madencilik, ticaret ve imalat sanayii sektörlerinde gerçekleşmiştir. 1999 depremi ve 2001 yılı ekonomik krizi sonrasında alınan ekonomik tedbirler sonrasında ekonomideki olumlu gelişmelere rağmen istihdamda istenen seviyede rahatlama sağlanamamıştır.

Tarım kesimindeki küçük üreticilere sağlanan sübvansiyonlar kentsel alanlardaki

işgücünü belli bir sınırda tutabilmiştir. Ancak, sübvansiyonların kalkmasıyla kırdan kente göçün ve kentsel alanlardaki işsizliğin absorbe edilmesi açısından ekonominin ciddi bir büyüme içerisine girmesi önem taşımaktadır.

Gelişmiş ülkelerde iş gücüne katılma oranları yüzde 70’lerin üzerinde

seyrederken ülkemizde bu oran yüzde 48,7’dir. Bu oran, erkeklerde yüzde 72,3, kadınlarda yüzde 25,4 olarak gerçekleşmiştir. Kent-kır ayırımında ise daha farklı bir durum ortaya çıkmaktadır.

Ülkemizde iş gücünün yüzde 69,6’ini, istihdamın yüzde 70,8’ini ve işsizlerin

yüzde 58,1’ini lise altı eğitim seviyesindekiler ile okuma yazma bilmeyenler oluşturmaktadır215. Bu durum, iş gücünün niteliğinin hızla yükseltilmesi ihtiyacını ortaya koymaktadır. Bilginin üretimde kullanıldığı günümüzde kalifiye eleman esas olmaktadır. OECD ülkelerindeki verimlilik sıralamasına bakıldığında, bu oranın ülkemizde olması gereken yerde olmadığını görüyoruz.

Gelişmiş ülkelerde zorunlu temel eğitim 10-12 yıla çıkarılmış ve yüzde 100

okullaşma oranı gerçekleştirilmiştir. Okul öncesi eğitimde yüzde 50-70, yüksek öğretimde yüzde 50-80 oranında okullaşma sağlanmıştır. Diğer taraftan AB ülkelerinde ortaöğretime devam eden öğrencilerin yüzde 70’ini mesleki ve teknik eğitim öğrencileri oluşturmaktadır. Bu ülkelerde eğitim şansa bırakılmayıp öğrencilerin yeteneği ve

215 2006 Yılı Programı, DPT Yayınları, Ankara,2005. s.11



ekonominin ihtiyaçları doğrultusunda yönlendirilmektedir. Verimliliğin artırılması için iş gücünün niteliğinin yükseltilmesi gerekmektedir.

15.2. İşgücünün Teknolojik Gelişmelerle Ekonomide Rekabete Sağladığı Katkı 1980’lerde başlayan dünyadaki hızlı gelişmeler sonrasında ülkemizde 1989’dan

itibaren rekabet edebilecek bir ekonomik gelişme sağlanmadan küreselleşmenin taleplerine uygun bir yapılanma süreci başlatılmıştır. Oysa, ekonominin ihtiyacı olan teknolojisini yerli üretebilecek ve böylece uluslar arası piyasalarda rekabet gücü kazandıktan sonra ekonominin uluslar arası rekabete açılması gerekmekteydi. Alt yapısı tamamlanmadan sanayisi uluslar arası firmalarla rekabette serbest bırakılan Türk ekonomisi, uluslar arası rekabette zorlanmış ve bunun sonucunda ekonomide meydana gelen düşük büyüme hızı ve giderek bozulan gelir dağılımı ülkede yaşanmaya başlanmıştır.

Ancak, bunun yanında Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plan’ında (1996-2000)

ağırlıklı olarak insan gücü yetiştirilmesine önem vermiştir. Bütün Anadolu sathına yayılmaya çalışılan üniversiteler ve yüksek okullar, kurulmaya çalışılan vakıf üniversiteleri, topyekün bir kalkınma sağlanmasına bilim ve teknolojinin üretilebilmesine yönelik çalışmalardan oluşmakta ve yeni çağa uyum yolunda harcanan gayretlerdendir.

Küreselleşmenin, gelişmekte olan ülkelere olumsuz etkisinin azaltılarak Türkiye

için bunu olumlu hale çevirme çabaları sürdürülmelidir. 21. yüzyılın insanı; çok iyi yetişmiş, yüksek vasıfta, çağın gerektirdiği yaratıcılıkla donatılmışlığın yanında, esnek yapıda ve yöneticilik niteliklerini taşır düzeyde olmalı ve üstün teknik becerilerle teçhiz edilmelidir. Bu çağda bireylerin sayıları değil nitelikleri öne çıkmaktadır.

Küreselleşme ile birlikte değişikliğe uğratılması istenen devletin ekonomiden elini

çekerek ya da sosyal yüklerden kurtularak küçülmesi dayatılmakta aynı zamanda merkezde toplanan siyasal erkin yetkileri de yerel yönetimlerle ve sivil toplum kuruluşlarıyla paylaşılmak istenmektedir.

Küreselleşmenin getirdiği teknolojik gelişmeler ve değişmeler, özelleştirmeler,

firma birleşmeleri, yeni firma örgütlenmeleri gibi yeniliklerle firmaların giderek vasıfsız işgücü talebinin azalması, önemli bir adımdır. Nedeni hızla artan nüfus karşısında hükümetlerin, devreye giren yeni insan sayılarına, ancak eski düzeyde nitelikleri sürdürmeyi sağlayacak yatırımları yapabilmeleri, nitelikleri yükseltmeye dönük kaynakları yaratmada güçlüklerin bulunmasıdır.

Büyüme hızı bir yandan yüksek katma değerli, bilgi çağı teknolojileriyle donanmış

sanayi alt dallarındaki gelişmelerle, yüksek nitelikli ve verimli işgücü istihtamı yoluyla yükseltilmelidir. Diger yandan da tarımdaki çok düşük verimli emek ve işsizlerin daha yüksek verimle istihdam edilebilecekleri yeni alanlar geliştirilmelidir. Bu alanlarla ilgili gelişmelere yönelik projeler hazırlanırken, bunun gerektirdiği eğitilmiş işgücünü yetiştirecek eğitim kurumları devreye alınmalıdır.

Ekonomi büyürken kişi başına gelirin reel anlamda artmasının en önemli kaynağı

işgücü verimindeki artıştır. Bunun başlıca kaynakları işğücü/sermaye oranında paydanın büyümesi, ihracatın artışı, işgücü vasıflarının iyileşmesi-beceri düzeyinin artması, teknolojik gelişme, atıl kapasitelerin kullanıma girmesi, sanayide artan getiri, işgücünün düşük verimli alanlardan daha yüksek verimli alanlara kayması gibi etkenlerdir.



İstihdamda ortalama yüzde 2’lik bir artış sağlamak için GSMH’nın yüzde 5

büyüme sağlamasına ihtiyaç bulunmaktadır. Yapılan çalışmalarda ülkemizin nüfus artış hızını, işsizleri ve eksik istihdam edilenleri istihdam edebilmek için GSMH’nın sürekli olarak yüzde 5’den daha fazla büyümesi gerektiğini göstermektedir.

Nüfus artışı nedeniyle iş hayatına yeni katılanlar ve tarımda iş gücünün yüksekliği

iş gücüne katılma baskısı ülkemizde ağırlığını sürdürmektedir. Diğer taraftan eksik istihdam nedeniyle issiz kalma süreci istihdam üzerindeki etkisini olumsuz yönde göstermektedir.

İşgücünün kalitesinin yükseltilmesi çalışmaları sürdürülürken sanayinin kendi

teknolojik bilgisini üretmesi, sağlıklı ve sürekli uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir ekonomik yapının oluşturulması ülkemiz açısından en önemli konulardan biri olmaktadır.

Nitelikli işgücünün istihdamını sağlayacak imkanların oluşturulması, ekonominin

ihtiyaç duyduğu kalifiye işgücünün yetiştirilmesi, çağın gerekleri doğrultusunda işgücünün niteliğini yükseltecek, işgücü piyasasının etkinliğini artıracak tedbirlerin alınması önemli görülmektedir. Üretim ve verimliliğin artırılması için toplumun genel eğitim seviyesinin yükseltilmesi ve işgücünün niteliğinin geliştirilmesi önemli bir ihtiyaç haline gelmektedir.

İleri teknoloji üreten bir ekonomi eğitilmiş daha kalifiye personel istihdamı talep

etmektedir. Eğitim düzeyi yüksek toplumlar, ileri teknoloji düzeyine daha çabuk ulaşmaktadırlar. Teknoloji kapasitesi ve verimlilik düzeyi yüksek toplumlar, uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü elde etmektedirler. Rekabet edebilme yeteneğini kazanan toplumların refahı, mutluluğu ve güvenliği artmaktadır.

Çağımız ekonomisinin taleplerine uygun işgücünün niteliğinin artırılması üst

düzeyde yetişmiş işgücü yanında işgücünü oluşturan örgün ve yaygın mesleki ve teknik eğitime, eğitim ile işgücü piyasası ilişkilerinin geliştirilmesine, eğitim ve istihdam kuruluşlarının yeniden yapılandırılmasına, uygulamalı mesleki teknik eğitimin artırılmasına olan ihtiyaç önemini korumaktadır.

Uluslar arası pazarlarda özellikle istihdam yoğun teknoloji kullanan Türk

müteşebbisini araştırma ve geliştirmeye dayalı yüksek teknolojik ürünlerle rekabet üstünlüğü sağlamaya yöneltilmesi gerekmektedir.

Türkiye gibi nüfus artış hızının pozitif ve işsizlik oranının yüksek olduğu ülkelerde,

yeni istihdam imkanlarının oluşturulması önemli bir politika hedefi olmaktadır. Bu nedenle teknolojik yeniliklerin istihdam üzerindeki etkileri kapsamlı çalışmalar yapılmalıdır.

Teknolojik değişmenin istihdam üzerindeki etkisi, öncelikle değişimin tipine

bağlıdır. Ürün yenilikleri daha çok talebi etkilerken, süreç yenilikleri maliyet yapısını ve böylece arzı etkilemektedir.

Ürün yeniliği, yeni ürünler için piyasalar geliştirerek, veya iyileştirilmiş ürünlere

olan talebi artırarak üretim düzeyinde bir artışa yol açabilir. Bu nedenle, firma ve sektör düzeyinde, ürün yeniliklerinin işgücü talebini ve istihdamı artırma eğiliminde olacağı söylenmektedir.



Teknolojik yenilik ve ekonomik performans arasında güçlü bir ilişki vardır.

Teknolojik yenilik gerçekleştiren firmaların, rekabet gücü, üretkenlik ve büyüme gibi performans açısından daha başarılı olmaktadırlar.

İstihdamın artırılmasında ve işsizliğin azaltılmasında önem taşıyan ve sanayi

sektörünün gelişmesine girdi vererek destek sağlayan KOBİ’lerin istihdam oluşturma potansiyellerinden maksimum seviyede yararlanılması amacıyla KOBİ’lerde bireysel seviyede girişime yönelik eğitim, proje, finansman, organizasyon, pazarlama ve teknoloji alanındaki desteklerin geliştirilme ihtiyacı sürmektedir.

İstihdam yapısının tarımdışı sektörler lehine değiştirilmesi, ekonominin ihtiyac

duyduğu işgücünün yetiştirilmesi, bilgi çağının gerekleri doğrultusunda niteliğin yükseltilmesi ve işgücü piyasasında etkinliğin artırılması ekonomiye katkı sağlayacağı gibi istihdam edilenlerin refah seviyelerinin yükselmesine imkan hazırlayacaktır.

Beyin göçünü önlemek amacıyla, nitelikli işgücünün yurt içinde istihdamın

sağlanması verimliliğin artırılması ve katma değer artışı elde edebilmesi açısından da önem taşımaktadır.

16. KÜÇÜK VE ORTA BOY İŞLETMELER VE TÜRKİYE’NİN EKONOMİK GÜCÜNÜN ARTIRILMASI

16.1. Küçük ve Orta Boy Ölçekli Sanayinin Görünümü Küçük ve orta boy ölçekli işletmeler (KOBİ), gerek istihdam imkanları gerekse

oluşturdukları katma değer ile ülkemizin sosyal ve ekonomik dokusunda önemli bir yer işgal etmektedir. KOBİ’ler, işletmelerin yüzde 99,8’ini oluştururken istihdamın da yüzde 76.7’sini sağlamakta, ihracatın yüzde 10’u ve toplam katma değerin yüzde 26.5’i oluşturmaktadır. Bu kesimin toplam banka kredilerinden yararlanma oranı yüzde 5’in altında bulunmaktadır216.

Türkiye’de KOBİ’lere mensup firmalar 1-2 kişi istihdam ederken gelişmiş

ülkelerde bu sayı 4-6 kişiden oluşmaktadır. Öte yandan gelişmiş ülkelerin firmaları araştırma ve geliştirme faaliyetlerini üretimin ve rekabet gücünün vazgeçilmez temel unsuru olarak görürken ülkemizde bu konu çok yetersiz ve önemsiz bir durumdadır.

Türkiye’de işletmeler genellikle çok küçük ölçekli, dağınık yapıda bulunmakta ve

düşük verimlilik, kalite, teknik bilgi, pazarlama ve finansman yetersizliği ile yüzyüzedir. Küçük ve orta boy ölçekli işletmeler tüm imalat sanayii işletmelerinin yüzde

99,2’sini kapsarken istihdamın da yüzde 55,6’ini, katma değerin yüzde 24’ünü meydana getirmektedir. Genellikle bu işletmelerin ekonomik ve mali büyüklüğü araştırma ve geliştirme faliyetlerine yönelik teknoloji bazlı üretim yapma fırsatı vermezken, müteşebbislerin de bu yönde pek fazla çabaları gözlenmemektedir.

Toplumumuzun temel direğini oluşturan esnaf ve sanatkarların sayısı 4 milyonu

aşmıştır. Aileleri ile birlikte 20 milyona yakın nüfusu beslemektedirler.

216 Kobi Stratejisi ve Eylem Planı, DPT Yayınları, Ankara, 2004, s.9



Türkiye’nin ekonomisinde önemli bir yer tutan KOBİ’ler ve ürettikleri ürünler

arasında ihracatta rekabet üstünlükleri olan alanlardan tekstil örneğinde olduğu gibi önümüzdeki dönemin ihtiyaçlarına uygun olarak yeniden organize olmalı ve sektörün rekabet gücü artırılmalıdır. Bu bağlamda her tür veri ve bilgi akışının elektronik ortamlarda sağlanması, üretimde otomasyona geçerek insan müdahalesi olmadan yapılabilmesi, bilgisayar destekli örme tasarımında, konfeksiyonda tekno terzilik ve kişiye özel üretimde yetkinlik kazanılması önem kazanmaktadır.

Bunun yanında, esnek üretimde kullanılacak makina ve teçhizatın yerli üretiminin

yapılması uluslar arası rekabette üstünlük sağlayacaktır. Jenerik olarak adlandırılan yeni yayılgan teknolojiler, teknoparklarda arkalarına

üniversitelerdeki bilgi birikimi ve altyapı desteğini alarak araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle teknoloji geliştirilmesi yolları araştırılıp uygulamaya konulmalıdır. Özellikle girişimci ruhuna sahip üniversilerdeki doktora öğrencileri üniversite çevresinde kurulan teknoparklardan yararlanmaları hususunda teşvik edilmelidir. Buralarda elde edilecek yüksek katma değerli yeni teknolojik bilgilerin ürün olarak uluslar arası piyasalara sürülmesi Türk ekonomisine büyük katkı sağlayacaktır.

Altyapısı büyük ölçüde oluşturulmuş bulunan TÜBİTAK-MAM içerisinde

geliştirilecek yeni teknoloji alanları, ODTÜ, İTÜ, Ankara Üniversitesi Biyoteknoloji Enstitüsü ve BİLKENT gibi teknolojiye yatkın gelişmiş üniversitelerin öncelikle çalışmalarını teknoloji üretip geliştirmeye teşvik etmek diğer üniversitelere öncülük yapılması açısından yararlı olacaktır.

Küçük ve orta boy işletmeler açısından önü açık bir sektör olan yüksek katma

değerli yazılım sektörünün yüksek eğitim görmüş nitelikli insangücünün bu sektörde küçük sermayelerle büyük katma değer sağlanabilecek alan olduğu değerlendirmesi yapılmaktadır. Bu sektörün iyi bir organizasyonla ve risk sermayesi ile desteklenip kamu alımlarıyla cesaretlendirilmesi sonucunda yüksek öğretim mezunu çok sayıda iş bulamayan iş gücüne de yeni iş imkanı sağlanmış olacaktır.

Çağımızda hızlı teknolojik gelişmeye bağlı olarak rekabet kavramı yeni bir boyut

kazanmış olup, ucuz işgücü ve doğal kaynaklara dayalı rekabet anlayışının yerine uluslar arası piyasalarda, ihtisaslaşma çerçevesinde üretim teknolojisini geliştirme önem arzetmektedir. Bu çerçevede tüketici tercihlerini gözeten yerel kaynakları ve yüksek nitelikli işgücünü kullanan, çağdaş işletmecilik anlayışını uygulayan, araştırma ve geliştirmeye önem verip, teknoloji üreten, özgün tasarım ve marka yaratan uluslar arası pazarlarda rekabet edebilen dinamik ve esnek bir sanayii oluşturmak gerekmektedir.

Yeni kuşak bilgisayarların, robotların, makineden fazla birşey olmaları ve giderek

insanın beyinsel işlevlerini de üslenmeleri sürecine üretim sibernasyonu deniyor. Bu yeni kuşak ileri teknoloji ürünlerin üretimde kullanılmaya başlamasıyla üretim de şekil değiştirmiştir. Bu açıdan teknoloji çok boyutlu alanlarda kullanılmaya başlanılmıştır.

Ekonominin önemli bir kısmını oluşturan küçük ve orta boy işletmeler esnek

yapılarıyla yenilik yaratma ve yönetim yapılarının geliştirilmesiyle Türk ekonomisine büyük katkılar sağlayabilecek yapıya dönüştürebilirler. Sağlanacak bu dönüşüm Türk dış ticaret hacminde önemli artışlar sağlayabilir. Küçük ve orta boy işletmelerde uygulanacak esnek üretim sayesinde ekonominin ana eksenini oluşturan imalat sanayinde teknolojik üstünlüğü sağlayan yapısal ve finansal düzenlemelere giderek



bilgisayar destekli tasarım, bilgisayar destekli üretim metodları uygulanabilir. Bu konuda sektörde eğitim yoğunlaştırılmalıdır. Bu çabaların sonunda KOBİ’ler canlandırılarak ülke ekonomisinin dinamikleri harekete geçirilerek ekonomik gelişme trendi yakalanabilir.

KOBİ’lere yönelik desteklerle verimlilik artırılabilir. Bu açıdan KOSGEB daha

geliştirilerek çağın teknik bilgileri uluslar arası seviyede verilebilir ve yenilikler uygulamaya alınabilir. Ayrıca üniversitelerde geliştirilecek yeni teknolojiler bu firmalarda uygulamaya konulabilir. Bu yöntem, Kamu-üniversite-sanayi işbirliği çerçevesinde gerçekleştirmek için çaba sarfedilmelidir.

Ayrıca, üniversite sanayii işbirliği çerçevesinde yapılan destekler yanında

KOBİ’lere araştırma ve geliştirme desteği KOSGEB vasıtasıyla sağlanıp bir proğram dahilinde rekabet gücü geliştirilmeli ve yeni istihdam ve üretim artışı imkanları oluşturulmaya çalışılmalıdır.

Özel sektörün istihdam, üretim, büyüme ve gelir üzerinde olumlu etkileri

yapabilmesi için olumlu bir ortamın bulunması gereklidir. Yatırım iklimi özel sektörün faaliyet gösterdiği ortamın ekonomiye olumlu sinerji yaratma potansiyelini artırır veya olumsuz bir ortam oluşturur.

İstihdama katkı, bölgelerarası dengeli büyümeye destek, esnek üretim

metodlarını uygulayabilme kabiliyeti, ileri teknolojileri adapte edebilme yeteneği gibi özelliklere sahip olması nedeniyle tüm gelişmiş ülkeler KOBİ’lerin doğması, büyümesi, gelişmesi ve korunabilmesi için elverişli ortamlar oluşturacak politikalar geliştirip uygulamaktadır.

Bir işin veya ülkenin ekonomik gelişmesini ucuz işçiliğe dayandırarak uluslar

arası piyasalarda rekabet edebilme yeteneği kazanması artık imkan dahilinde değildir. Ücretleri düşük olduğu halde bir işletmenin yerel bir restoran gibi çok küçük işletmeler hariç işgücü, hızlı bir şekilde endüstrinin dünyadaki liderlerinin verimliliğine erişmeye çalışmadıkça, refah artışı sağlaması bir yana ayakta kalması bile mucize olur. Bu özellikle imalat sanayii için çok daha önemlidir. Çünkü, gelişmiş dünyada imalat endüstrilerinin birçoğunda üretimde ileri esnek teknolojilrin kullanılması sebebiyle el işçiliği maliyeti hızla küçülen bir faktör haline gelmektedir. 1980’lerde KOBİ’lerde esnek üretim sistemleri ve esnek otomasyon yaygın bir şekilde kullanılmaya başladı. Bu yeni uygulamalar firmaların rekabet gücünde önemli artışlar sağladı.

1980 sonrası hızlı gelişerek mikro bazlı elektroniğin yer aldığı üretim araçları

sayesinde ölçek ekonomileri olarak ifade edilen Fordist üretim metodlarının yanında tüketicinin taleplerine cevap verecek daha esnek, spesifik, katma değeri yüksek sipariş üzerine çalışan bir ekonmik uygulama yeni teknolojiler sayesinde ortaya çıkmıştır217. Bu yeni teknolojileri uygulayabilen ve değişen piyasa koşullarına ayak uydurabilecek esnekliği bünyelerinde taşıyan KOBİ’ler öne çıkmaktadır.

217 Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tiç.San.Ltd.Şti, İstanbul, 1999, s.73



16.2. Küçük ve Orta Boy İşletmelerin Ekonomik KalkınmayaSağlayacağı Katkının Boyutu

İmalat sanayinin önemli bir kısmını oluşturan küçük ve orta boy ölçekli firmaların

ekonomi içindeki payı yüzde 98.2’dir. Türkiye, firmaların uluslar arası firmaların büyüklüğü ile kıyaslandığında çok küçük ölçekli olduğu görülür. Türkiye uluslar arası ölçekte firma geliştirememiştir. O açıdan küçük ölçekli firmalar araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunabilmek için sermaye yetersizliği bu firmalarda önemli bir kısıttır. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri çok pahalı ve sonucu uzun sürede alınabilen ve belli olmayan bir faaliyet olması sebebiyle büyük finansman imkanlarına sahip olunmasını gerekli kılar bu da sermaye birikimine sahip büyük firmaların araştırma ve geliştirme faaliyetlerine rahat girmelerine imkan hazırlar.

Türkiye’de araştırma ve geliştirme faaliyetlerine firmaların girmesine negatif etki

yapan önemli sebeplerden birinin 1980’li yıllardan itibaren reel faizlerin yüksek olması ve faizlerin tırmanma eğilimi göstermesi yanında risk sermayesinin yeterli işlerlikte uygulanamaması yanında finansman desteklerinin bu konuda sağlanamaması ve firmaların da araştırma ve geliştirme konusunda yeteri kadar istekli olmadıkları söylenebilir. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri uzun bir süreç isterken sonuçlarıda belli olmayan bir çalışmadır. Araştırma ve geliştirme çıktılarının uzun süre sonrasında teknolojiye dönüştürülüp üretim sürecine aktarılması büyük maliyetler gerektirmektedir . Bu açıdan araştırma ve geliştirme faaliyetleri büyük ve sürekli devlet desteğine ihtiyaç duyar.

Yeni üretim teknolojilerinin geliştirilmesiyle birlikte ülke rekabet gücünün

artırılması ve istihdamın temel kaynağını teşkil eden yeni iş fikirleri için gereken zemini üreten, girişimciliğe sevk eden temel etmen olan ve ülke ekonomisinin bel kemiğini oluşturan KOBİ’lerin dinamiklerinin harekete geçirilmesiyle yakından ilişkilidir. Gümrük Birliği’ne üye olan Türkiye’de KOBİ’ler iç piyasada ve Avrupa Birliği üyesi ülkelerdeki rakipleriyle rekabet etmek durumunda kalmıştır. Bu durum, orta vadede KOBİ’lerin ekonomik hayatlarına devam edebilmeleri için uluslar arası rakipleri kadar teknik destek sağlanarak eşit şartlarda rekabet etmeleri sağlanmalıdır. Bunun için özellikle teknolojik bilgi sağlandıktan sonra KOBİ’lerin girdi maliyetleri üzerinde çalışılması ve kredi desteklerinin artırılması gerekmektedir. Bu destekler arasında vergi, kredi ve enerji maliyetleri konusunda yapılabilecekler ön sıralarda gelmektedir.

Dinamik bir yapıya sahip olan KOBİ’ler risk sermayesi yoluyla desteklenmelidir.

Ayrıca, pazarlama, organizasyon araştırma ve geliştirme ve proje geliştirme faaliyetlerine destek verilmeli ve firmalar bu yönde cesaretlendirilmelidir.

KOBİ’lere yönelik çeşitli teşvik araçları bulunmakla beraber, yaygın faydalanma

için tanıtım yanında yönlendirme ve danışmanlık hizmetleri de yetersizdir. Türkiye’de KOBİ sahiplerinin eğitim seviyesinin yetersizliği bilgilendirme, üretim ve rekabet tekniklerini uluslar arası boyutta yönetmeleri için etkin bilgi desteğine ihtiyaçları olduğu görülmektedir. Bu eksikliğin bir şekilde giderilmesi yollarının bulunması gerkmektedir.

Aştırma ve geliştirme faaliyetini yapabilecek küçük işletmeler yeteri kadar

gelişmemişken bu faaliyeti yapabilecek çok az sayıdaki firmanın bir çoğu da teknoloji



geliştirmeyi işletmesinin rekabet gücünü belirleyici bir unsur olduğu hususunda yeterli değerlendirme yapamamaktadır.

Diğer taraftan Türkiye’de genellikle büyük firmalar şirket evlilikleri yoluyla yabancı

ortaklı işbirliğine gitmekte ancak, bu ortaklığın araştırma ve geliştirme kuruluşu yabancı ortakta yer almakta olduğu görülmektedir. Küçük sanayii ise, sermayesi yetersiz genellikle aile işletmelerinden oluşması araştırma ve geliştirme faaliyetini sürdüremeyecek ekonomik büyüklükteki firmalardan oluşmaktadır. Bu firmalar işletme politikalarının esasını araştırma ve geliştirme bazlı yeni teknoloji üreterek uluslar arası piyasalarda sürekli gelişmeye dayalı rekabet politikasını uygulayamamaları Türk ekonomisi için önemli bir kısıt olmaktadır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önemin Türkiye’de yetersizliği,

nitelikli insan gücü açığı ve finansman eksikliği nedeniyle ileri teknolojilerin yerine geleneksel teknolojilerin kullanılması ileri teknolojilerin sağlayacağı fırsatlardan yararlanmayı engellemiştir.

Gelişmiş ülkelerin firmaları araştırma ve geliştirme faaliyetlerini üretimin

vazgeçilmez temel unsuru olarak kullanırken Türkiye’de bu konu çok yetersiz kalmaktadır. KOBİ’lere yönelik kredi garantisi, yatırım ortaklığı, gayri menkul yatırım ortaklığı, finansman şirketleri, risk sermayesi, KOBİ Faktöring ve Leasing ve KOBİ borsası gibi bazı finansman kurumlarının geliştirilmesinde yetersiz kalınmıştır.

KOBİ’lerin finansman, istihdam, kalite ve standart alanlarındaki sorunlarının

çözümünde yardımcı olmak amacıyla KOBİ yatırımlarına kredi, vergi istisnası, yatırım indirimi, KDV desteği ve enerji desteği gibi yardım unsurlarından yararlanma imkanı getirilmesine rağmen bunların yeterli olduğu söylenemez.

KOBİ’lerin esnek yapısı müşteri taleplerine cevap verebilecek imkanlar

sağlamakla birlikte, çağın teknolojik imkanlarından yeteri derecede yararlanamamaları gelişmiş sanayii ülkelerinin ileri teknoloji araçları firmalarını öne çıkarmaktadır. Bunun için iyi organize olup ülkenin tüm kaynaklarını en iyi şekilde organize ederek ekonomiyi verimli kılacak ortamı oluşturmak gerekmektedir.

Teknoloji ve yenilik politikalarının uygulanmasında imalat sanayii önemli bir yer

tutmaktadır. Aaştıma ve geliştirme ve teknolojik yenilik faaliyetlerinin büyük bir kısmı imalat sanayiinde gerçekleştirilmektedir. Sanayi devrimi’nden günümüze, yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve tüm ekonomiye yayılmasında imalat sanayii çok önemli bir rol oynamıştır. Bu nedenle, teknoloji ve sanayi poltikalarının önemli bir amacı, teknolojik yenilikler yoluyla ekonominin gelişim potansiyelini artırmak için katma değeri yüksek üretkenliği ve gelişme hızı yüksek sektörlere doğru bir dönüşümü teşvik etmektir.

Bilgi ve teknoloji yoğun nitelik taşıyan savunma ve havacılık, makina imalat,

kimya, elektronik sanayilerinin geliştirilmesi, sanayide ileri teknoloji kullanımının yaygınlaştırılması, geleneksel sanayinin rekabet gücünün artırılarak ihracata dönük bir yapı kazandırılması Türk ekonomisini canlandıracak, rekabet üstünlüğü kazandırırken dışarıya bağımlılığı azaltacak ve istihdam imkanlarının olumlu gelişmesine fırsat hazırlaycaktır.

Küçük ve orta boy ölçekli işletmelerin rekabet gücünün geliştirilmesi için, teknoloji

seviyesinin ve ürün kalitesinin yükseltilmesi, verimliliğin artırılması, bilgiye erişimin kolaylaştırılması, rehberlik ve danışmanlık hizmetlerinin sağlanması, finansman kaynak



ve araçlarının geliştirilmesi, ana yan sanayi bütünleştirilmesi, ortak pazarlama organizasyonlarının oluşturulması, işletmeler arası işbirliği ve elektronik ticaret imkanlarının geliştirilmesi firmaların önünün açılması için önemli işbirliktelikleri olmaktadır.

İmalat sanayinde teknolojik gelişme sürecinin ve bu süreci belirleyen etkenlerin

belirlenmesi, ulusal yenilik sisteminin değerlendirilmesi ve gelişimi açısından son derece önemlidir. Ulusal yenilik sisteminin en önemli işlevlerinden biri, bilim ve teknolojinin sanayide kullanılmasıyla, üretim süreçlerinde ve ürünlerde yeniliklerin yapılmasını sağlamak, teknolojik yeniliklerin yaygınlaşmasıyla üretim sürecinin etkinliğini artırmaktır.

Türkiye’nin uzun dönemde ekonomik gelişmesini sürdürebilmesi ve rekabet

gücünü artırabilmesi için teknolojik yeteneğini hızla güçlendirmesi, teknolojik yenilikler ile üretkenlik artışı sağlaması ve teknoloji yoğun sanayilerin gelişmesiyle üretim ve ihracat yapısını teknoloji yoğun ürünlere dönüştürmesi gereklidir. Böyle bir dönüşüm kendiliğinden gerçekleşmeyecektir. İmalat sanayinin ve bir bütün olarak ekonominin teknoloji geliştirme ve özümleme kapasitesinin geliştirilebilmesi için net bir kalkınma stratejisine, kapsamlı sanayi, teknoloji ve yenilik politikalarına, etkin bir şekilde çalışan ulusal yenilik sistemine ihtiyacı vardır.

Diğer taraftan bankacılık sektörü reel sektörün üretimini destekleyecek ve onun

önünü açacak ucuz ve uzun vadeli üretim yapmayı destekleyecek yani yatırım bankacılığına dönüşecek bir yapıya kavuşturulması gerekmektedir. Gelişmiş ülkelerin tamamında üretimi destekleyen bankalar devlet eliyle yönlendirilmekte ve desteklenmektedir.

Diğer taraftan, küçük sanayi siteleri ve orgazine sanayi bölgelerinin finansman,

istihdam, kalite ve standart alanlarında problemlerine çözüm bulmak amacıyla kredi, vergi istisnası, yatırım indirimi, KDV ve enerji destekleri artırılarak sürdürülmelidir.

KOBİ’lerin esnek yapısı, müşteri taleplerine cevap verebilecek imkanlar

sağlamakla birlikte, çağın teknolojik imkanlarından yeteri derecede yararlanamamaları nedeniyle rekabette istenen başarı gösterilememektedir. Oysa, esnek üretim esnek otomasyon süreç ve teknolojilerine sahip olmak uluslar arası rekabette bu sektöre rekabet üstünlüğü fırsatı vermektedir. Uluslar arası piyasalardan büyük pay almak için iyi organize olup tüm kaynakları en iyi şekilde yöneterek ekonomiyi başarılı kılmak bu çağın olmazsa olmazlarındandır.

KOBİ’lerde kalite, standart ve verimliliğin artırılması rekabet gücünün

yükseltilmesi yanında üretici refahını da artıracaktır. Öte yandan, üretim yapan yan sanayi firmalarının kooperatifleşerek ekonomik ölçekte, verimliliği geliştirerek rekabet edebilir kalite ve fiyatta üretim yapmaları, ana sanayi ile daha yakın çalışmaları ekonomik gelişmeye de katkı sağlayacaktır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonrasında piyasaya sürülen yeni ürünlerin

tanıtımı ve pazarlanması yeni iletişim araçlarınında etkin kullanılmasıyla, oluşturulan yeni pazarlama teknikleri tüketiciye kısa zamanda ulaştırılabilmektedir. Günümüzde küreselleşen dünya ekonomisinde rekabet gücü yeni teknolojiler üretmek ve bu yeni teknolojileri hızla üretime dönüştürme yeteneğine dayanmaktadır.

Ürünlerin piyasa ömrü çok kısalmıştır. Bu nedenle, araştırma ve geliştirme

tasarım üretime hazırlama üretim süreçleri çok büyük bir hızla tamamlanmak



zorundadır. Firmaların bu hıza ayak uydurabilmesi ancak bilgisayar gözetiminde üretim sistemi çerçevesinde, bilgisayar destekli mühendislik, tasarım, imalat gibi modern yöntemler ile mümkündür.

Bilgi teknolojilerinde genelde araştırma ve geliştirme, tasarım, üretim ve hatta

pazarlama arasındaki sınırlar giderek belirsizleşmeye başlamıştır. Seri üretim ekonomik olmaktan çıkarak esnek üretime yani sipariş üzerine üretime yerini bırakmıştır. Müşteri taleplerine uygun üretim şekli ön plana çıkmıştır.

Sanayi, teknoloji üreten, araştırma ve geliştirmeye önem veren, yerel kaynakları

harekete geçiren, nitelikli işgücü kullanan, çağdaş işletmecilik anlayışını uygulayan, özgün tasarım ve marka yaratabilen bir yapıya kavuşturulması ile uluslar arası rekabet piyasasında önde olabilecektir.

Türk ekonomisinin hızlı kalkınmasını sağlamak ve yeni istihdam alanları

oluşturmak için kısa sürede yapılacak işlem olarak; KOBİ’lere kredi ve vergi indirimi gibi imkanlar hazırlanarak KOBİ’lerin varlıklarınını sürdürmesi için önce mali kaynak ihtiyacı karşılanmalıdır.

Ekonominin sürdürülebilir bir yapıya kavuşturulması için KOBİ’lerin ihtiyacı olan

yeni teknolojilerin araştırma ve geliştirme yolu ile üretilip küçük ve orta boy işletmelere başlangıçta kamu eliyle sağlanmalı, sonra da KOBİ’lerin kendi teknolojilerini üretme ve ürettirme imkanı geliştirilmelidir.

17. KÜRESELLEŞME, GELİŞME İLİŞKİLERİ VE BİLİM TEKNOLOJİ POLİTİKALARI

17.1. Küreselleşmenin, Tanımı ve Amacı Küreselleşme; iletişim, uzay ve elektronik teknolojisindeki gelişmelerin tabii ve

kaçınılmaz bir sonucu olarak ortaya çıkan bir olgudur. İletişimde artan hız faktörü ve sınırsızlık, zaman ve mekan kavramlarının değişmesi dünyanın küçülmesini kaçınılmaz bir sonuç haline getirmiştir.

Yirminci yüzyılın sonlarından başlayarak devam eden süreçte, bilgi üreten ve

bilgileri ışık hızıyla uzaya veren merkezler, dünyanın en uzak diye algılanılan yörelerindeki bir insanı etkileyerek harekete geçirebilmektedir. Küreselleşme ile birlikte, insanların bilimsel bilgilerinde de bir artışın meydana geldiği bir vakıadır. İnternet ve medyada dolaşan bilgilerin en azından bir kısmı bilimsel bilgidir. İnsanlar, fikri ve maddi üretimlerini bütün dünya ölçeğinde düşünebiliyorlarsa bu yeni algılama şekli küresel bir algılama şeklidir.

Küreselleşme sürecine ekonomik ilişkiler açısından bakıldığında; ulusal mal,

hizmet ve finans pazarlarının sebestleştirilmesi gözlenirken uluslar arası sermaye akımlarının önündeki idari ve yasal engellerin düzenlemelerin kaldırılarak ulusal pazarların uluslar arası pazarlar ile bütünleşmesi, ulusal ekonomilerin tek bir pazara dönüştürülmesi süreci yaşanmaktadır. Kurgulanmaya çalışılan küreselleşme, sermayenin serbestçe dolaştığı ve bağımsız bir şekilde uluslar ötesi bir yapı oluşturulması amacıdır.



Dünyada bugüne kadar olmadık bir şekilde oluşan hızlı değişimler yanında

sermaye sınıfının dünyanın her yerinde istediği gibi üretim yapabilmesi, mal ve hizmet satabilmesi, sermaye ve parasını en yüksek kazanç oranının olduğu ülkeye ulaştırabilmesi değişimlerin diğer bir başka örneğini teşkil etmektedir.

Küreselleşme, ilk açılımı ile, reel ve finansal sermayenin dünya cografyasında

kendine uygun gördüğü alanlara yayılması olarak ifade edilebilir. Günümüzde gelişmiş parçalı ve esnek üretim teknikleri yanında, hızlı haberleşme ve ulaşım imkanlarından da yararlanan sermaye karını hızlı artırmak için, mutlak bir serbestleştirme içinde, uygun gördüğü alanlara yayılmak istenmektedir. Finansal piyasaların hızla gelişmiş olmalarına bağlı olarak, finansal sermaye de, reel sermayeyi olağanüstü boyutlarda aşan miktarlarda dünya coğrafyasını dolaşmaktadır.

Batı değerleri ekonomiyi canlandırmak, karını artırmak için tüketimi ve rekabeti

alabildiğine iletişim araçları vasıtasıyla görsel yayınlarla yapılan reklamlarla teşvik edilmektedir. Bu ise, insanları daha çok kazanmaya, daha fazla şeye sahip olmaya, daha çok şey istemeye sevk etmekte, bunun sonucunda tüketim ekonomisi oluşmaktadır. Uluslar arası şirketler çağımızda daha da güçlenerek kendi aralarında birleşme yoluna girmişlerdir; havacılık sanayii ve hava taşıması, otomobil firmaları, finanans, medya, ilaç sanayi, dayanıklı tüketim malları sanayileri, uluslar arası pazarlama vb. alanlarda güçlü ulus devletlerin şirketleri birbirleriyle evlenerek dev boyutlara ulaşmaya başlamıştır, öyle ki, birçoğunun yıllık cirosu bir çok gelişmekte olan ülkenin GSMH’dan daha fazla olmaktadır.

Öte yandan uygarlık geliştikçe, ihtiyaçlar çoğalmış uluslar arası rekabet ön plana

çıkmış, ekonomik konulardaki başarı veya başarısızlıklar, devlet ve milletlerin en önemli meselelerini oluşturmuştur. Çağımızda oluşan hızlı gelişmeler sonrasındaki küreselleşme tüm toplumları etkilemekte ve süren baş döndürücü yarıştan etkilenmektedir. İletişim ve ulaştırmada ki hayal edilemeyecek gelişmeler de dünyayı eski anladığımız manadan ayrıştırarak hızla küçültmüştür.

Bu yeni iletişim teknolojilerinin sağladığı fırsat ve imkanlar sonrasındaki yapısal

değişimler sermayenin dünya coğrafyasında hareketliliğinin kolaylaşmasına ve dünya coğrafyasını kaplama hareketindeki inanılmaz değişim, sermayenin bileşimindeki büyük değişimin sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Sermayenin organik bileşimindeki söz konusu tarihsel dönüşüm, bir yandan sermayeyi emek karşısında üretim hakimiyetinde çok daha etkili ve güçlü kılarken, diğer yandan da birikimin temelini oluşturan işgücü alanlarının göreli olarak daralmasına neden olmuştur. Birikimin kaynağını oluşturan işgücü alanlarının daralması yanında, bilgi toplumunun üretim teknolojilerinin geliştirdiği yoğun üretim için pazar sıkıntısına girilmesi, kar hadlerinin sıkışması neticesini doğurarak, sermayenin kendisine yeni politikalar üretmesini tetiklemiştir.

Küreselleşme, kar hadlerinin sıkışması sonucunda faktör ve ürün piyasalarını

genişletmeye ve böylece kar hadlerini zorlamaya çalışan sermaye, aynı anda rakip sermayeyi de hedef alarak, faktör piyasalarında da ister istemez monopolist bir yapı kazanmayı hedeflemektedir. Firmaların bir diğerini satın alması yada birleşmelerinin mali ve ekonomik bünyelerini güçlendirme düşüncesinin arkasında, firmaların piyasalarda rakipsiz ve hakim konuma gelme amacı ön plana çıkmaktadır.



Küreselleşme olgusu geniş kapsamda, dünya insanlarının tek bir küresel

toplumda bütünleşmesi sürecidir. Küreselleşme, dünya çapında toplumsal bağların, ilişkilerin yaygınlaşması, yoğunlaşması, ülkelerin sahip oldukları maddi ve manevi değerlerin, bu değerler çerçevesinde oluşmuş birikimlerin ulusal sınırları aşarak dünyaya yayılması şeklinde ifade edilebilir. Küreselleşme, bilgi ve iletişim sistemlerine dayanan bilgi toplumunun ulusal sınırları aşarak dünya coğrafyasının her köşesini etkilediği post endüstriyel bilgi toplumunun oluşumu olarak da tanımlanmaktadır.218

Teknolojik kapasitenin halen büyük bölümünün gelişmiş ülkelerde yoğunlaşmış

bulunduğu ve gelişmekte olan ülkelerin teknoloji açısından yabancı kaynaklara bağımlı oldukları görülmektedir. Bu durum, üretimin küreselleşmesinin bu gelişmiş ülkeler grubuna önemli imkanlar sunduğu görülmektedir. Uluslar arası firmalar üretim ve araştırma ve geliştirme etkinlikleri teknolojinin, kapasitenin ve becerilerin yayılması açısından çok etkili araçlardır. Üretimin küreselleşmesi gelişmekte olan ülkelere ticaretlerini geliştirme açısından da büyük imkanlar sağlamaktadır. Bu imkan ancak gelişmekte olan ülkeler açısından iyi proğramlanmış araşrırma ve geliştirme faaliyetlerine dayalı iyi bir strateji üretilmesinin sonucunda gerçekleştirilebilir.

Ekonomik alanda küreselleşmeye karşılıklı etkileşim içinde bölgesel bütünleşme

hareketleri de gelişmektedir. Bu açıdan Doğu Asyada, Amerika’da ve Avrupa’da vb. olmak üzere çok sayıda bölgesel birlikler oluşturulmaya çalışılmaktadır.

Küreselleşme sürecinde dış ticaret, fikri haklar ve çevre gibi alanlarda yeni norm

ve standartlar geliştirilmekte ve bu alanlarda uluslar arası kuruluşların etkinliği giderek artmaktadır.

Küreselleşme sürecinin sunduğu önemli imkanların yanı sıra bazı olumsuz

gelişmelere de yol açmaktadır. Finansal piyasaların ileri düzeylerde serbestleştirilmesi ve sermaye hareketlerinin önündeki engellerin kaldırılmış olması, ülke ekonomilerinin finans piyasaları arasında ki bağımlılıkları güçlendirmiş ve ülkelerin makro ekonomik politika araçlarını dış piyasaları dikkate almaksızın kullanma imkanını sınırlandırmıştır.

Küreselleşme süreci ülkeler arasında ve ülke içinde gelir dağılımının

bozulmasına sebep olmuştur. Diğer taraftan küreselleşme hareketlerinin olumsuz taraflarından biri de talebin küreselleşmesi ve tüketici tercihleri ve hayat şekilleri arasında güçlü benzerlikler oluşması nedeniyle ortaya çıkan kültürel tekdüzelik eğilimlerinin hızla artmasıdır.

Küreselleşme, dünyanın ekonomik amaçlı yeniden paylaşılması amacıyla

yeryüzü coğrafyasının kaynaklarının paylaşımını ifade etmektedir. Bu nedenle Türkiye’nin küreselleşmeye karşı bilimsel boyutlarda, ciddi ve kararlı olarak uzun vadeli bir strateji geliştirip bu gelişmeyi kendi menfaatleri doğrultusunda yönlendirmeye çalışması gerekmektedir.

218Akgüç, Dr., Öztin, Küreselleşme Olgusunun Türk Ekonomisine Etkisi, Cumhuriyet ve Küreselleşme, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Sistem Ofset, Ankara, 2002, s. 1



17.2. Küreselleşmeyi Hazırlayan Gelişmeler Çağımızda yeni olarak ortaya çıkarılan teknolojik gelişmeler ve bunların

uygulanması ile gelişen yenilikler toplumun verimliliğini ve üretim kapasitesini olağanüstü boyutlarda genişletmiştir. Özellikle bilişim, iletişim ve ulaşım bunların en önemlileri olarak ortaya çıkmakta ve bunlar tüm toplumları etkileyen alanlar olmaktadır. Elektronik alanındaki gelişmenin çok güçlü ve merkezi iletişim sistemlerini üretmiş olması yanında ulaşım alanındaki teknolojik sıçrama toplumlar arasındaki fiziksel uzaklıkları kaldırarak toplumlararası etkileşimi artırmış ve dünya ölçeğinde bütünleşme sağlayarak küreselleşme sürecini gündeme getirmiştir.

Taşımacılık sektöründeki gelişmelerin yanında hızın artması, taşıma

maliyetlerinin düşmesi, üretim ve pazar arasındaki ulaşım zamanının kısalmasına imkan hazırlaması küreselleşmenin altyapısını hazırlayan sebeplerden olurken ekonominin tam serbest piyasa ekonomisiyle dünya ekonomisine katılması; mal hareketleri kadar sermaye hareketlerinin de serbestleşme sürecinde yerini almasıdır.

Teknolojik gelişme, üretim teknolojisinin yanısıra iletişim, bilgisayar teknolojisinin

gelişmesi ve hızla yayılması yanında iletişim teknolojisindeki gelişmeler sonucu piyasalar tek bir piyasa gibi çalışmaya başlamış, ekonomik bilgilere, tüketici eğilimlerine ilişkin verilere aynı anda dünyanın her yerinden ulaşılabilinir olmuştur.

Teknoljilerdeki gelişme sonucu, yeni ürün ve hizmetlerin ortaya çıkması, yeni

endüstrilerin oluşmasına neden olmuştur. Bunun yanında ortak girişim, lisans anlaşmaları ve uluslar arası ortaklıkların artması. Yeni ürün sunabilmek, yeni pazarlara girebilmek, maliyetleri düşürebilmek, örgütlenme ve faaliyet giderlerini azaltabilmek için esnek üretimin yayılması, üretimin uluslar arasılaştırılması olarak görülmektedir.

Eskiden uluslar arası ekonominin zenginliği büyük ölçüde ihracata yönelik olma

eğilimine bağlıydı. II’nci Dünya Savaşı sonrasındaki canlılık, dünya ticareti ve yerli daha az oranda da yabancı yatırımdaki büyük orandaki artışla açıklandı. Bu dönemin başlıca özelliği, dünya üretimindeki büyüme ile ihracatın büyümesi arasındaki ihracat fazlasını 1960 ile 1990 arasında ihracat üretimden çok daha hızlı artmıştır.219 Yeni dalga gelişmesi küreselleşmeyi de beraberinde getirmiştir.

Sanayi devrimiyle bereber dünyadaki gelişmeler uzun dalga teorisiyle

açıklanmaya çalışılmaktadır. Bunlar 1780-1830 yılları arası erken mekanizasyon, 1830-1880 yılları arasında buhar gücü ve demiryolları, 1880-1940 yılları arası elektrik ve ağır sanayi, 1940-1980 yılları arasında kitle üretim dönemleri olarak ifade edilmektedir. Bu ayrım sonrasında yaşanan döneme, daha esnek üretim modelleri ve dağınık talep türleri kitle üretimi döneminden çok daha farklı özelliklere sahiptir.220 Meydana gelen hızlı teknolojik gelişmeler toplumları ve üretimin şekil degiştirmesini sağlayarak küreselleşmenin hızla yayılması ortamını hazırlamıştır.

Diger taraftan, İkinci Dünya Savaşı sonrasında oluşturulan iki kutuplu dünya

dengesi, kutuplardan birinin çökmesi üzerine dağılmış ve ortaya çıkan tek kutuplu dünya 219 Paul Hırst, Grame Thompson; Küreselleşme Sorgulanıyor, Çev. Çağla Erdem,Elif Yücel,Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003, s.81, 220 Akın,H. Bahadır; Yeni Ekonomi Strateji Rekabet Teknoloji Yönetimi, Çizgi Kitabevi Yayınları, Konya, 2001,s. 17



merkezinde ABD’nin bulunduğu batı blokunun üstünlüğünde bir tek merkezli yeni bir dünya düzeni gündeme getirilmiştir. Kapitalist sistem ekonomik yollardan bütün dünyaya yayılmak istemiş ve bu doğrultuda küreselleşme olgusu belirli bir plan çerçevesinde ortaya konulmuştur. Küreselleşme dünya kapitalist sermaye birikimi sürecinde ortaya çıkan yeni bir aşamadır.221 Gelişmiş ülkelerin sermayedarlarının yeni oluşan dünya kojünktürünü kendi lehlerine kullanma arzusu ile oluşturulmak istenen küreselleşmeyi mötive etmektedirler.

17.3. Küreselleşmenin Hukuki ve Yapısal Boyuttaki Gelişimi İkinci Dünya Şavaşından sonra 1970’lerin sonuna kadar uluslar arası sistem de

bir değişiklik olmamış ekonomik kurallar milli devletlerde hükümetler tarafından belirlenirken uluslar arası ekonomi, başta uluslar arası kuruluşların katılımıyla yönlendirilmeye çalışılmıştır. Uluslar arası ticareti GATT, parasal konuları IMF, yatırım konularını da Dünya Bankası yönlendirmiştir. Bu üç kuruluş İkinci Dünya Savaşı sonrasında galipler tarafından dünya ekonomisini özellikle de Batı dünyası ekonomisini bir düzene koymak için oluşturulmuştu.

Uygulamada olan bu sistemde hizmetler sektörü ve mallar apayrı kalemler olarak

değerlendiriliyordu. Mallar uluslar arası düzeyde alınıp satılırken, hizmetler yerel olarak genelde milli hükümetler tarafından üretiliyor ve tüketiliyordu. Hizmetler sektörü, Genel Ticaret Tarifeler ve Anlaşması GATT içinde değildi222.

Özellikle II. Dünya Savaşı sonrasında zenginleşen ABD, Batı Avrupa kökenli çok

uluslu şirketlere Uzakdoğu ülkelerinden bazılarının da katılması ile, çok uluslu şirketlerin gelişmesi ve bu tür şirketlerin yabancı sermaye yatırımlarını artırmalarıdır.

1970’lerin sonlarından başlayarak Fordist üretim örgütlenmesi esnek üretim

sistemlerine dönüştürülmektedir. Bilgisayarlar, iletişim ağları, sayısal tabanlı tezgahlar ve robotların birarada kullanıldığı esnek üretim esnek yönetim sistemlerinin önceki dönemdeki yapılara eklenmesiyle ortaya çıkan melez üretim şekilleri, ölçek ekonomilerinin ve kitle üretimi üzerine kurulu yönetim şekillerinin değişmesine yol açmıştır.

Ticaretin ve küresel yatırımın önündeki son engellerin iyice azalmış gümrük

duvarları yanına tarife dışı engeller, yerli sanayilerin korunması anlayışı, milli devlet alımları, doğrudan yabancı sermaye yatırımlarındaki kısıtlamalar, parasal yardımlar gibi alışılması için baskılar yoğunlaştırılmıştır. Özellikle gelişmekte olan ulus devletlerin halen egemenliği altında olan hizmetler sektöründe ticaret serbestliğinin sağlanması, gelişmiş ülkelerin hedefleri olmuştur. Hiç kuşkusuz, üretici sermayeden kopan uluslar arası mali sermayenin girdiği devletlerin ekonomilerinin reformları da bu süreci desteklemektedir.

Önceki dönemdeki milli avantajlar anlayışının yerini küresel avantajlar anlayışına

bırakıyor. Küreselleşme süreciyle eşzamanlı olarak ulusal ikili ve bölgesel ekonomik

221 Çeçen ,Prof.Dr. Anıl, Küreselleşmenin Getirdiği Hukuk Karmaşası, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, ss.143-45 222 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995,s.9



örgütlenmeler oluşuyor. Kuzey Amerika NAFTA, Avrupa Birliği, Asya Pasifik, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Balkan Ekonomik İşbirliği, Orta Asya Ülkeleri, İran Türkiye ve Pakistan ve yeni Türk cumhuriyetleri ECO, bunlar arasında sayılabilir. Ortaya çıkan bu bölgesel bloklaşma da kendi aralarında ekonomik ilişkileri de standartlaştırmaktadır.

Uluslar arası kapitalizmin, önceki dönemin ekonomik rejiminde sözü edilmeyen

hizmetler sektörüne doğru genişlemesidir. Hizmetler sektörü içinde özellikle bilgi teknoloji üretimi ve araştırma ve geliştirme çalışmaları uluslar arası rekabetin itici gücünü oluşturmaktadır.

Hizmetler sektörü farklı alt sınıflar içinde değerlendirilebilir. Bilgi taşıyıcı

hizmetler, eğitim, danışmanlık, mesleki hizmetler avukatlık, mühendislik gibi sıralanabilir. Bağlantı hizmetleri, ulaşım, toptan ve perakende satış ağları, emlak gibi. İletişim hizmetleri, reklamcılık, tanıtım, telekominikasyon, radyo televizyon, sinema, video gibi. Bilgi hizmetleri, bilgi işleme bilgisayar hizmetleri, kütüphanecilik, haber ajansları ve bilgi bankalarının ve benzerleri şeklinde gruplandırılabilir223.

Hizmetler sektörü en hızlı büyüyüp gelişen bir sektör görünümünü

sürdürmektedir. 1980’lerde hizmetler alanında çalışan çokuluslu şirketlerin büyüdüğü ve aynı zamanda hizmet dışı firmaların hizmetler sektörüne girdiği görülmektedir.

Genel olarak bakılırsa GATT Uruguay yuvarlak masa toplantıları sonucunda

imzalanan anlaşmalar bütünü, mal ticaretine ilişkin olarak gümrük duvarlarını düşürmüş ve çeşitli korumacılık yöntemlerini daha da zorlaştırmıştır. Gümrük duvarları düşürülürken, korumacılık uygulamalarına karşı sıkı bir izleme, değerlendirme ve disiplin getirmekte ve uluslar arası ticareti anlaşmaya uygun olarak yürütebilmek için Dünya Ticaret Örgütü (WTO) kurulmuştur.

WTO ile devlet yardımı, yeni düzende oldukça güçleştirilmiş, ancak araştırma ve

geliştirme faaliyetlerinin devlet yardımına konu olması, bu tür araştırmaları yapan merkez ülkelerin kendi sanayileri için yaptıkları bir korumacılık olarak tanımlanabilir.

GATT Uruguay Nihai anlaşmalarının önemli bir sonucu Hizmetler Ticareti Genel

Anlaşmasıdır. Böylece ilk kez hizmetler sektörü uluslararası bir ticaret anlaşmasına konu olmuştur.

ABD Başkanı Clinton işbaşına geldiğinde yardımcısı Al Gore, üretkenliği

azalmakta olan ekonominin verimliliğini artırması için, tüm hayatı kökünden etkileyecek bir teknolojik planın uygulamaya konulacagını açıkladı. Bu teknolojik plan, elektriğin ışığa dönüştürülerek yani elekriksel olarak taşınan bilginin optik olarak taşınabilmesi sonucu çok büyük hızlarda bilginin işlenip, saklanıp, iletilip, anahtarlanabildiği optik bir iletişim ağının varolan telekominikasyon altyapısı üzerine kurulmasını amaçlamaktaydı.

O günlerde yapılan varsayımlarla, yeni iş alanları açarak otomasyon ve

özelleştirmenin de etkisi ile giderek artan işsizliğe çözüm getireceği, ekonomiyi etkin ve canlı kılarak toplumlara refah sağlayacağı düşünülüyordu.

223Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995, s.10



Uruguay Nihai Senedi ile oluşturulmak istenen yeni dünya düzeni, bu düzenin

omurgasını oluşturacak enformatik altyapılarını kurma yolunda atılan adımlar, hiç kuşkusuz gelişmiş ülkelerin üstünlüklerini perçinleyecek yöndedir.224

Uruguay Nihai Senedi devletçe yapılan yardımlarla ilgili anlaşması, bu tür

yardımları belli alanlarla sınırlı tutmaktadır. Bu anlaşmaya gore, ülkelerin gerice yörelerinin geliştirilmesi ve mevcut tesislerin çevre ile ilgili yeni beklentilere uyarlanması için sağlanacak desteklerle, araştırma ve geliştirmenin desteklenmesi dışındaki bütün devlet yardımları ya yasaklanmakta ya da dava edilebilir subvansiyon olarak görülmektedir. Bunun açık anlamı, gelişmekte olan ülkeler, ulusal sanayilerini geliştirmek için, bundan böyle, yatırım yada ihracat teşviki gibi, terşvik uygulamalarına gidemeyecekler yalnızca, tanımlanmış gerice yörelere yönelik yatırımlar, çevre dostu teknolojilere geçiş çalışmaları ve araştırma ve geliştirme faaliyetleri konusunda devlet yardımları yapabileceklerdir.

Küreselleşme olgusu, temelinde, birkaç ülkenin tek yönlü yönlendirmesi altında

işliyor olmakla birlikte toplumlar arasındaki gelir dağılımları da gelişmekte olan ülkeler aleyhine bozulmaktadır. Küreselleşmenin olumlu yönde gelişmesi ülkeler arasındaki ilişkilerin daha eşit, daha demokratik olmasına ve gelişmekte olan ülkelerin ihtiyaçlarının titizlikle göz önünde bulundurulmasına bağlıdır. Son zamanlarda bu konudaki söylemler İMF ve Dünya Bankası tarafından her ne kadar dillendiriliyor olsa da bu yetmemektedir. Çünkü bu iki kuruluşun kaynak aktarma politikası başta ABD olmak üzere güçlü ekonomileri olan ülkelerin elinde bulunmaktadır. Ancak dünyadaki gittikçe artan eşitsizlik durumu ilerde zengin ülkelere de büyük problemler getirebilir. Küreselleşme adı altında süren bu sistem dünya nüfusunun ancak altıda birinin yararına işleyen ve altıda beşini güçsüzleştiren bir sistem olarak sürdürülmektedir.225

Bu uygulamanın, sanayileşmiş ülkelerle henüz bu eşiği aşamamış ülkeler

arasında nasıl bir eşitsizlik yaratacağı çok açıktır. Üstün bir teknoloji yetenegine ve bu yetenegi destekleyen geniş bir araştırma ve geliştirme faaliyetine sahip gelişmiş ülkeleri, araştırma ve geliştirme harcamalarının yüzde 75’ine varan bir devlet yardımıyla, üstünlüklerini sürdürebilmenin güvencesini sağlamış olmaktadırlar. Üstelik araştırma ve geliştirme faaliyetinin sonuçlarıda fikri mülkiyet hakları anlaşmasıyla koruma altına alınmaktadır. Bilgiye ulaşmak güçleşmekte ve kaynakları az olan gelişmekte olan ülkelerin bütçelerine ek yükler yapacak duruma gelmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin en fazla rekabet güçleri olan üretim sektörlerinde bile örneğin tekstilde durum tersine dönebilir. Çünkü ürünlerin tasarımında, üretilmesinde, pazarlanmasında, dağıtılmasında yüksek rekabet gücü sağlayan hizmetler sektörü devreye girmektedir. Ürün ve yöntem yenileme, tasarım, reklam, tanıtım, pazarlama gibi çok sayıda yetişmiş insan gücü ve para gücü gerektiren yetenekler, önem kazanırken, bu yetenekleri üreten ve kullanan gelişmiş ülke firmalarının bu yetenekleri koruma altına alınmaktadır.

Gelişmekte olan ülkelerin rekabet gücü olduğu hizmet sektörlerinde bile ürünlerini

pazarlayabilmeleri, enformasyon ağlarına erişimlerini gerekli kılmaktadır. Çeşitli hizmetlerin gelişmiş ülkelerce kurulmaya başlanan gelişmiş enformasyon şebekeleri üzerinden sunulmasıyla, karşılaştırmalı üstünlüklerin yerini bütünüyle rekabet

224Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995, s.23 225 Kili,Prof.Dr., Suna; Cumhuriyet ve Küreselleşme, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Sistem Ofset, Ankara, 2002, s. xv



üstünlükleri dönemi alacaktır. Uluslar arası ekonominin yeniden yapılanmasında enformasyon, ekonomik üstünlüğün, rekabet üstünlüğünün sürdürülebilmesinde kilit konumuna gelmektedir. Gelecekte, toplumun sahip olduğu enformasyon kaynakları, belirleyici bir unsur olarak karşımıza çıkacaktır.

Türkiye, çok sayıda gelişmekte olan ülkeden daha iyi bir durumda olmakla

beraber belli bir duruma erişmiş olan sanayi alanındaki bilgi ve deneyim birikimine ve buna ilave olarak, bilim ve teknoloji alanında da çok daha küçümsenmemesi gereken yetişmiş ve yetişmeye açık genç insan potansiyeline sahiptir. Türkiye bu genç insan potansiyelini ve birikimini değişen dünya şartlarında iyi kullanabilirse bu Türkiye için yeni fırsatlar yaratacaktır.

İşsizliğin giderilmesi, yeni iş alanlarının açılmasını, milli gelirin artırılmasını kısaca

ekonomik kalkınmanın temel eksenini ileri teknolojilere yönelik yatırımlarda aramak gerekmektedir.

Küreselleşmenin temel ilkesi, her türlü korumadan arındırılmış, serbest piyasa

koşullarının geçerli olduğu rekabetçi bir ortamın oluşmasıdır. Ancak, ülkelerin değişik ya da dengesiz birikimlerinden dolayı bu ortam teknoloji yetenegini geliştirme yönünde çaba göstermeyen ülkeler için eşitlikçi bir ortam olmayacak, bu ülkelerin dünya nimetlerinden aldığı pay giderek azalacaktır.

Bilgisayar destekli tasarım ve üretim, sanayi toplumunun bir niteliği olan büyük

ölçeklerde kitlesel üretim yerini geniş bir çeşitlilik yelpazesi içinde esnek üretime bırakmaktadır. Esnek üretimin ürünün tariflenmesi, ürünün modellenmesi, üretim mühendisliği, üretim kontrol ve lojistik destek aşamalarında enformasyon teknolojilerinin kullanılması, üretimdeki yaygın standartlar olarak üretimde yer almaktadır.

Elektronik ticaret, gerek pazar bilgileri gerekse bu pazara sunulacak ürüne ilişkin

tüm para trasferleri elektronik olarak anında yapılabilmesi, mesela pazarlamadan gelen bir bilginin, anında ne tür bir ürünün üretilmesi gerektiğini söyleyerek, bu üretim için neyin nereden ve kaça alınacağı bilgileri elde bulundurulması, gerekli satıcıların stok durumu anında bilinmesi, sipariş verilirken ilgili firmaların çalıştıkları bankalar arası para transferlerinin anında yapılması olarak ifade edilebir.

Tüm bunların yanında iletişim teknolojisindeki gelişme ile birlikte sermaye

hareketlerinin serbestleştirilmesi, finansal pazarlarda küreselleşmeyi hızlandırmakta ve hızlı hareket eden, birbiriyle ilişkili, gün boyu aralıksız çalışan finansal pazarlar hızla gelişmektedir.

17.4. Küreselleşmenin Gelişmekte Olan Ülkelere Etkisi Sanayi toplumunun Fordist üretim yapısındaki belli işlerde uzmanlaşmış

makinelerle ölçek ekonomilerinden yararlanarak, Taylorist iş disiplini içinde, homojen nitelikte kitle üretim yapılırken üretim süreci basit, rutin, değişmez işlere ayrılmıştı. Bu işbölümü az hünerli işgücünün üretimde kullanılmasını rasyonalize ediyordu. Fordist üretim yapısında işgücünün sendikalaşmasına imkan tanıyor diğer taraftan da sanayileşmenin az hünerli işgücünün üretimde kullanılmasını rasyonalize ediyordu. Diğer taraftan sermayeleşmenin Fordist aşamasının kitlesel üretimi için gerekli alış gücünü sağlamak kayğısıyla devlet, toplumda yeniden dağıtım fonksiyonunu üstlenmiş ve Keynesçi politikalara sahip çıkan bir refah devleti oluşmuştu.



Ancak, Fordist üretim yapısının yerini teknolojik gelişmelerin sunduğu yeni üretim

imkanları nedeniyle esnek üretim şekli ikame olmaya başlamıştır. Teknolojik bilginin getirmiş olduğu yeni üretim imkanlarıyla beraber 21. yüzyılda makinelerle bilgisayar yardımıyla dizayn (CAD) ve bilgisayar yardımı ile üretim (CAM), küçük miktarlarda müşteri taleplerine duyarlı, anında etkin üretim yapmak imkanı doğmuştur. Bu yeni oluşan fonksiyonel esneklik iyi yetişmiş farklı alanlarda kabul edilebilir bir etkinlikle çalışan hünerli işgücü gerektirmektedir. Bu ise toplumda bu tür becerileri bulunmayan hünersiz işgücünü üretim süreci dışına itmekte ve üretim örgütlenmesinde hiyerarşik yönetim anlayışı yerine, yatay ilişkilere önem veren toplam kalite yönetimi anlayışı yerleşmektedir.

Esnek üretim tüm gelişmelere karşın toplumda başka bir dönüşüme de yol

açmaktadır. Bu da üretimin parçalara bölünmesi ve taşeronluk ilişkileri içinde gerçekleştirilmesidir. Bu üretimin örgütlenmesinde denetleyen sermayenin gücünü artırmakta, artı değerin bölüşülmesinde işgücünün payını düşürmekte, örgütlü bir güç olması imkanını sınırlamaktadır. Yeni yaklaşımlarla işgücünün verimliliği ayıramadığı gözlenmektedir. Bir anlamda yaratılan kaynakların daha büyük kesimi hızlı teknolojik gelişmelerle önemli ölçüde artmasına rağmen, toplumun refah devletini taşıyacak kaynakları gelişmenin maliyetine ve uluslar arası hareketliliği artmış parasal sermayenin üretimde artan payına gitmektedir226.

Küreselleşme, bilgi ve haber iletişim sistemlerindeki gelişmelerle, ulaşım ve

taşıma teknolojisindeki ilerlemeler nedeniyle her geçen gün yani dünyanın küçülmesini ifade ediyor, coğrafi uzaklıkların caydırıcı etkilerinin azalması, dünyanın çok uzak yerlerindeki gelişmelerin birbirini etkiler hale gelmesi anlamına geliyor. Küreselleşmenin başka bir boyutu da, milli devletlerin kendi coğrafi sınırları içerisinde ve halkı üzerindeki denetim imkanlarının aşınma göstermesi sonucunu getiriyor olmasıdır. Bu gelişmeler coğrafi sınırlarla, bilgi, mal ve sermaye akımlarının denetleme imkanının kayboluyor olmasıdır. Küreselleşme sadece teknolojik bir imkan olarak, ortaya çıkmıyor aynı zamanda bugüne kadar alışılagelmiş olan denetim sistemlerinide milli sınırlar dışında küresel boyutta yeniden algılanması sonucunu getiriyor227.

Yeni dönemde, her ülkenin yatırımcısı yatırımlarını planlarken kendi ülkesinin

pazar durumuna göre değil uluslar arası pazarın gelişimine göre pazarları inceleyip karar süreçlerinden geçirmesi gerekmektedir. Ekonomik başarının sürekliliğinin sağlanması için uluslar arası gelişmeleri yakından takip etmek gerekmektedir. Sermaye ve mal akımlarının farklılaşması nedeniyle devletlerin ekonomilerini Fordist dönemdeki gibi yönlendirmede kullandıkları araçlar büyük ölçüde değiştiği için devletler sürekli olarak eğemenliklerini yeni duruma göre yeniden revize etmek durumuyla karşı karşıya kalmaktadırlar.

Küreselleşme tanımlarında dünyanın bütünleşmesi, refahın yaygınlaşması gibi

iyimser ifadelerle süsleniyor olmakla birlikte yaşanmakta olan küreselleşme dünyayı bütünleştirmekten çok, alan ve nüfus açısından dünyanın büyük kesiminin dışlanması sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Küreselleşme gerçekte gelişmiş ülkeler arasında

226Tekeli, Prof.Dr., İlhan; Eğitim Üzerine Düşünmek, Türkiye Bilimler Akademisi yayınları, İmaj AŞ. Ankara, 2004. ss. 44-45 227 age, s. 45



gerçekleşmekte ve bu sürecin dışında kalanlarsa sürekli kaybedenler arasında yer almaktadır228.

Küreselleşme açılımı, birinci olarak; teknolojik atılım yapan gelişmiş ülke

sermayelerinin eskiyen teknolojiyi gelişmekte olan ülkelere atması ve gelişmekte olan ülkelerin sermayesinin de, elverdiği ölçüde, kendi dar çevresel dokusu içinde yayılabilmesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır. İkinci olarak da, emeğin küreselleşmesinin engellenmesi ve gelişmiş ülke ekonomilerindeki işsizliğin gelişmekte olan ülkelere yayılmasıdır. Beşeri sermaye olarak nitelenen vasıflı işgücünün, bazı sınırlamalarla, gelişmiş ülkelere doğru hareketine karşın, vasıfsız işgücü gelişmekte olan ülkelerde kalmakta, hatta gelişmiş ülkelerdeki işsizler gelişmekte olan ülkelere yönlendirilmektedir. Üretilen katma değerin niteliği açısından ele alındığında, bu sürecin, gelişmiş ülkelerde mutlak ve göreli iyileşme yaşanması karşısında, gelişmekte olan ülkelerde mutlak iyileşmenin fakat göreceli yoksullaşmanın yaşanmasına yol açtığı anlaşılmaktadır.229

Bu çağın önceki dönemden en önemli değişikliği enformasyon sektörünün,

hizmetler sektörü ile beraber, bireyleri müşteri konumuna sokmasıdır. Askeri ve sivil bürokrasinin yanında fertlerde yeni enformasyon teknolojilerini kullanan kesim olmuştur. Büyük çokuluslu şirketler, orta ölçekli işletmeler ve küçük ölçekli işletmeler bu hizmetleri kullanmaya başlamışlardır. 1980’lerde bilgisayarların kişiselleşmesi, bu sürecin hızlanmaya başladığı zaman olarak anılabilir. Bu çerçevede, iletişim bağlantılı mal ve hizmet satışlarının da arttığı görülmektedir.

Aynı derecede önemli bir diğer husus olarak, mamul mallar, eskiden olduğundan

çok daha az hammadde ihtiva etmektedir. Mesela 1920’lerde hammaddeler ve enerji, o zamanın kilit ürünü sayılan otomobil maliyetinin yüzde altmışını oluşturuyordu. Zamanımızın kilit ürünü olan mikroçipin hammadde ve enerji içeriği yüzde iki’den azdır. Japonya, 1965 ile 1985 yılları arasında, sınai üretimini iki buçuk kat artırmış, fakat hammadde ve enerji tüketimi hiç artmamıştır.230

İmalat sanayii, emekten de kopuk hale gelmektedir. 1988’de üretilen bir mal için

gerekli işçilik, adam/saat olarak 1973’te aynı miktar malı üretmek için gerekli olan işçiliğin sadece beşte ikisidir. Eskiden yatırım ticaretin ardından giderdi. Şimdi, yatırımcılar, kendi yurtlarında üretip ihraç etmek yerine, üretim tesislerini küresel boyuta geçen pazarın herhangi bir yerine yerleştiriyorlar. Dışarda ürettikten sonra şimdi kolaylıkla, yurda ithal edilebiliyorlar. Araştırmayı arştırmacıların olduğu yerde, tasarımı tasarımcıların olduğu yerde yapmaya başladılar.231

Ekonomik açıdan üretim ve yatırım süreçleri ile beraber finans piyasaları da

küreselleşmektedir. Üretimin küreselleşmesiyle uluslarüstü şirketlerin ve doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının önemi artmış mal ve hizmet ticareti önündeki engeller kaldırılarak dünya ticaretinde ciddi bir liberalizasyon ve genişleme sağlanmıştır.

228 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995, s. 46 229Önder,Prof.Dr., İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, ss.225-26 230 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000,ss.7-8 231age ,s.8



Ekonomik gelişmelerle beraber finansal gelişmelerde küreselleşme aşamasına gelmiş ve birbirine parelel gitmiştir.

Ekonomik birliklerde üretim faktörlerinin hareket yönü, niteliklerde gelişmiş

ülkelere doğru, niteliksizliklerde ise gelişmekte olan ülkelere doğrudur. Üretim faktörlerinin bu ters yöndeki bu hareketliliği sonucunda, olumlulukların gelişmiş ülkelerde toplanması, olumsuzlukların ise gelişmekte olan ülkelere yayılması şeklinde gerçekleşmektedir ancak bu uzun vadede kaybedenler arasında hoşnutsuzluklara sebeb olacaktır. Nitekim, küreselleşmenin hız kazandığı 1980’lerden sonra yeryüzünde fakirlerle zenginler arasındaki gelir farkının eskiye göre bir misli arttığının ifade ediliyor olması da böyle bir gelişmenin açık delilidir.232

Sermayenin teknolojik boyutu büyüdükçe, yaratılan katma değerin giderek büyük

bölümü sermaye getirisi olarak tahakkuk etmektedir. Bu süreç sonucunda, ekonomik varlıklar kutuplaşma etkisi altında şekillenme eğilimine girmektedir.

Yabancı sermaye girişlerinde 1990’lı yıllarda beklenen dolaysız yatırım özellikle

imalat sanayiine yapılacak yatırımlarla yeni ürünler, yeni teknoloji gelmesi beklenirken, geldiği kadarıyla yabancı dolaysız yatırım daha çok bankacılık, ticaret gibi çok karlı ve büyük sabit yatırım istemeyen alanlara yöneldi. Ayrıca alt yapı yatırımlarının özelleştirilmesi, böylece iç pazardaki tekel rantlarını ele geçirmeyi bekler oldu.

Gelişmiş ülkelerin büyüyen sermayesi kendine uygun yayılma alanlarını

seçerken, karı daha da artırmak arzusu yanında ülke riski vb. verileri de göz önüne alarak karar vermektedir. Bu kararda sermaye ortamına aşırı aykırılık taşıyan yöreler baştan elimine edilmekte; yani söz konusu yöreleri sermaye uygun görmeyerek oralara gitmemektedir. Bazı yörelere teknoloji yoğun sermayenin geliyor olmasına rağmen, bu yörelere getirilen teknolojinin sermaye alan ekonominin diğer alanlarına yayılması ve sermaye ile yaratılan katma değerin çok büyük bölümünün kar transferi olarak ekonomi dışına çıkması sozkonusu olmaktadır. Gelen bu tip yabancı sermayeden sadece küçük bir miktarda emek payı, belki de bir miktar vergi geliri elde ediliyor olmakla beraber, katma değerin büyük bölümünden mahrum kalmaktadır. Ekonominin genel kuralı geregi, katma değerin yaratıldığı yer değil, katma değerin tahakkuk ettiği ve kullanıldığı yer ekonomik varlığa kavuşmaktadır. Bu nedenle, küreselleşme ortamında da reel sermayenin hangi yönde hareket ettiğinde ya da nerede konuçlandığından daha önemli olan nokta, yaratılan katma değerin nerede harcandığıdır.233

Gelişmiş ülkelerin geliştirdiği hukuki düzenlemeler çerçevesinde çok uluslu

yatırım anlaşmaları, sermayenin önündeki tüm ulusal yasalar ve kurumlarla oluşan engelleri ortadan kaldırmaya yönelirken, aslında sermaye için en karlı alanları açmaktadır. Bu bağlamda doğanın ve çevrenin korunması, emeğin ve tüketici haklarının gözetilmesi ikinci sıraya itilmiştir234.

Ulus devletin güç ve otoritesinin giderek zayıflaması küreselleşmeyi hızlandıran

unsurlardan bir başka sebep olarak görülebilir.

232 Önder,Prof.Dr., İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.227 233age, s.229 234age, s.230



Denetimsiz küreselleşme bağlamında, gelişmekte olan bir ekonominin gelişmişler

dünyasına katılması, teknoloji yoğun sermaye yöreleri ile emek yoğun sermaye yörelerinin karşı karşıya gelmesi anlamına gelir. Sermaye yoğun üretim alanlarında verimlilik işçi yoğun alanlarınınkine göre çok daha yüksektir. Başka bir deyişle, küreselleşme olgusu farklı teknoloji verimlilik düzeyine sahip alanları birbirine açmaktadır. Bu durumda önce işgücü hareketine bakarsak, kaliteli ve nitelikli işgücü gelişmiş ülkelere doğru, kalitesiz ve niteliksiz işgücü ise gelişmekte olan ülkelere doğru hareket edecektir. Söz konusu hareketlilik, gelişmiş batı ülkelerinde faktör arzını artırıyor olacağından, çok büyük bir tahmini, reel sermaye hareketlerinin hız kesmesine de neden olacaktır. Sonuçta, görece geri ekonomik alanlara yeterli sermaye gelmiyor olacağı gibi kalifiye işgücü gelişmiş ülkelere çekilmiş olacağından gelişmekte olan ekonomilerde verim düşüşü ve maliyetlerde olumsuz gelişmeler görülecektir. Buna karşın, teknoloji yoğun gelişmiş ülke ekonomilerinde ise, artan işgücü arzı nedeniyle maliyetlerde önemli bir miktar tasarruf sağlanmış olacaktır:

Gelişmekte olan ülkeler fakirleşirken zenginler daha da zenginleşmekte burada

sermaye yetişmiş insangücü ve buna bağlı olarak organizasyon yapabilme kabiliyeti fakirler aleyhine gelişirken zenginler dünya kaynaklarından daha fazla pay almalarını sürdüreceklerdir. Bu durum gelişmekte olan ülkelerin kendi yetişmiş insangücünü ve çağın ihtiyaçlarına uygun organizasyon yapabildiklerinde diğerlerinin arasından sıyrılıp başat duruma geçebilirler. Buna karşılık gelişmekte olan ülkeler açısından bakıldığında bu ülkelerin yetişmiş insan gücünün iyi organizasyonunu yapıp kendi çıkarları doğrultusunda üretim organizasyonu ve araçlarını kullanabiliyor olması rekabet yarışını sürdürmelerine imkan hazırlayacaktır.

Günümüzün oluşumlarını net bir şekilde algılamak da, alınabilecek tedbirlerin ve

politikaların isabetle belirlenmesi açısından kaçınılmazdır. Şurası açık ki, küreselleşme olgusu, sıkışan gelişmiş batı ülkelerinin sermayedarları, sorunlarını aşmaya yönelik olarak, gelişmekte olan ülkelere yayılması ve uygun gördüğü tüm çevreyi gerek üretim gerekse tüketim merkezleri olarak, kendi kurallarıyla kendi kullanımına açma çalışmasıdır. Bu süreç içinde daimi olarak çevresel konumda kalmak zaman içinde eritilmek anlamına gelir235.

Küreselleşme olgusu ile bir anda kendi ürünlerinden daha kaliteli ve ucuz

ürünlerle karşılaşabilen gelişmekte olan ülkeler, bu durumu kesinlikle bir refah yükselişi olarak algılayarak, buna aldanmamalıdır. Bu durum gelişmiş ülke ekonomileri tarafından söz konusu gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinin üretici merkezlerinin tahrip edilerek tüketici piyasalarını işgal edilmesi anlamına gelir. Bu nedenle, gelişmekte olan ekonomiler açısından, kapitalist dünyada küreselleşme, eritilme olasılığı ile dezavantaj, rekabete açılarak akılcı politikalarla gelişmeye yöneltme dürtüsü ile de kısmen avantaj olarak görülebilir. Küreselleşme olgusundan süreç içinde olabildiğince avantaj sağlayabilmek için gelişmekte olan ülkeler kendi ekonomik güçlerini iyi bir organizasyonla kontrol altında ve bir plan çerçevesinde sürdürmeleri gerekir.

Gelişmiş ülkelerin dış ticareti genellikle en yoğun bir şekilde komşu ülkeler

arasında oluşur. Bunun başlıca nedeni mesafe yakınlığının ulaştırma giderlerini düşürmesi, sanki daha düşük gümrük vergisi alınıyormuş gibi bir etki yaratmasıdır. Gelişmekte olan ülkelerde ise iki etken bu imkanın kullanılmasını sınırlar: Birincisi yeterince sanayileşmemiş, üretimi çeşitlenmemiş ekonomik yapılardır. Çünkü dış ticaret 235Önder, Prof. Dr., İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Yayına hazırlayan ,Suna Kili,Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.237



ilişkilerini yoğunlaştıran başlıca öğeler sanayide üretim artışının getirdiği artan kazanç azalan maliyet ve aynı malların markalar, modeller vb. yoluyla farklılaşmasının getirdiği çeşitlilikten yararlanma arzusudur. Hammadde ya da benzer emek yoğun birkaç mamüle dayalı ticarette bu dürtü yoktur. İkincisi, sömürge yarı sömürge dönemlerinden kalma ticaret ağının, bu ülkeleri, gelişmiş ülke ekonomilerinde tamamlayıcı ilişkilere sokmuş olması sonucu, bu ülkelerin ağırlığının sürmesidir.

Uluslar arası ticaret bir denge gerektirir; diğer değişkenler sabit tutulduğunda, bir

ülkenin ithalatına devam edebilmesi için satacak malının olması gerekir. Mamul mallar gelişmiş ülkeler arasındaki ticaretin merkezidir, ayrıca gelişmekte olan dünyaya ticaretlerinde temel bir unsurdur.236

Küreselleşme ile birlikte uluslar arası rekabet yurt içi korumaların korunamaz hal

alması nedeniyle uluslar arası şartlarda yerli firmaların rekabet edebilmesi imkanının sağlanması ancak hızlı teknolojik gelişmelere uygun davranış şekli ile karşılık verilmesi ihtiyacını doğurmuştur. Bu nedenle bilim ve teknolojideki hızlı gelişmeler, şirketler ve ülkeler arasındaki aşırı rekabet; ileri teknoloji düzeyine ulaşılmasını, üretim ve verimliliğin artırılmasını, toplumun genel eğitim seviyesinin yükseltilmesini ve işgücünün niteliğinin yükseltilmesini zorunlu hale getirmektedir.

Bilimsel araştırma ve geliştirmeye önem veren ve eğitim düzeyi yüksek toplumlar,

ileri teknoloji düzeyine daha çabuk ulaşmaktadırlar. Bu toplumlar, yüksek teknoloji kapasitesi ve verimlilik düzeyi ile üretimlerini artırarak rekabet üstünlüğü sağlamakta ve ilave katma değer yaratarak refahtan daha fazla pay alma imkanına kavuşmaktadırlar.

Gelişmekte olan ülkeler açısından olayların değerlendirmesi yapıldığında yeni

oluşan şartlara uygun davranışı kendi bünyesine hızlı ve problemsiz bir geçişle sağlamaları gerekmektedir. Gelişmekte olan ülkelerin hem eğitim hem teknoloji üretiminde hem de kıt olan finansman kaynaklarının ülkenin yeni şartlara geçişi daha az zararla atlatmasında önemli çabalar göstermesini gerekli kılmaktadır. Öte yandan bu ülkeler uluslar arası finans ve ticaretteki küreselleşme ve buna bağlı olarak ortaya çıkan dalgalanmalar nedeniyle, gelişmekte olan ülkelerin kendi dışında meydana gelen krizlerden büyük boyutlarda etkilenebilmektedirler. Küresel krizler gelişmekte olan ülkelerin ekonomilerinde durgunluk yaratmakta ve işsizliğin ve yoksulluğun artmasına neden olmaktadır. 1997 yılında güneydoğu Asya ülkelerinde ortaya çıkan finansal kriz, bu ülkelerde ekonominin gerilemesine ve işsizliğin iki misli artmasına ve yoksulluğa neden olmuştur. Güneydoğu Asya ülkelerindeki kriz, bu ülkelerle sınırlı kalmayarak küresel bir nitelik kazanmış kısa sürede yaygınlaşarak gelişmiş ve gelişmekte olan tüm ülkeleri etkiler hale gelmiştir. Ekonomisi güçlü olan gelişmiş ülkeler krizden daha az etkilenirken, gelişmekte olan ülkeler, özellikle Rusya Federasyonu ve eski doğu bloku ülkeleri daha fazla etki altında kalmıştır. Türk ekonomiside bu krizden kendini koruyamamış olumsuz etkilenmiştir.

Muhtemel küresel krizlerin etkisini asgari düzeyde tutabilmek için gelişmekte olan

ülkeler ekonomik, sosyal ve kültürel yapılarını iyileştirmek durumundadırlar. Bu nedenle gelişmekte olan ülkeler uluslar arası krizlerin küresel dalgalanmalarından kendisini korumak için çok boyutlu tedbirler alma zarüretiyle karşı karşıya kalmaktadırlar. Bu açıdan gelişmekte olan ülkelerin yetişmiş insangücünü küresel etkilere karşı ülkesini nasıl koruyacağı konusunda da yetenekli ve esnek insanlar yetiştirmesi gerekmektedir. 236 Paul Hrst- Grahame, Thompson; Küreselleşme sorgulanıyor, çev.Çağla Erdem , Elif Yücel, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, Temmuz 2003,s. 13



17. 5. Küreselleşme, Yerelleşme ve Halkın Refahının Artırılması Ekonomik gelişme teknoloji transferi yolu ile sermaye yoğun yatırım gelmesi ile

sağlanamaz. Sermaye ile birlikte teknoloji trasferinin oluşabilmesi için, gelen teknolojinin o yöredeki diğer üretim ünitelerine de yatay veya dikey olarak yansıması gerekmektedir. Ekonomik olarak gelişmemiş bir bölgeye gelecek olan sermaye yatırımının o bölgeye teknoloji aktarımı, istihdam imkanlarının artırılması ve zenginlik oluşturabilmesi açılarından anlamlı sonuç verebilmesi, salt sermaye girişine değil, onunla ilgili geliştirilecek anlamlı ve bölgeye yararlı ekonomik ve sosyal politikalara bağlı bulunmaktadır.

Küresel idarelerin kendi çıkarları doğrultusunda politika oluşturma ve uygulama

serbestilerini sınırlaması yönünde gelişecektir. Güçlü sermaye hakimiyetinde yaşanan küreselleşmenin yerel sorunlara çözüm getirmesini beklemek fazla gerçekçi olamaz. Yerel meselelerin çözüme kavuşturulmasına yönelik politikaların üretilip uygulanması gelişmiş ülke sermayelerinin çıkarlarıyla örtüşemez.

Küreselleşme, zengin, gelişmiş ülkelerin yararına işleyen bir sistemdir. Bununla

birlikte gelişmiş ülkelerin, en azından bir kesiminde, adaletli dağılım sisteminin zayıflığı sağlanan zenginliğin halka akmaması sonucunu doğuruyor. Bu nedenle uygulanan küreselleşme politikalarına karşıtlık yalnızca yoksul ülkelerin insanlarından gelmemektedir. Bu durum çoğu zengin ülkelerin halk kesimi için de geçerlidir.

Küreselleşmeyi savunanalar, ekonomik risklerin ve sorunların ortaklaşa

paylaşılmasını ve bu paylaşma olgusunun sınırların ötesindeki öbür milletlerle de yaşanması gereğini öne sürüyor ve böylelikle daha sosyal ve demokratik bir dünyaya ulaşabiliriz deniyor. Ancak, Gelir ve zenginlik küresel değildir, daha yoksul ve daha zengin ülkeler ile yerler arsında ulusal ve bölgesel düzeyde dağılmıştır. İnsanlar büyük çoğunluğu için milli devletler, kalite ve fiyata göre tercih edilecek hizmetleri sağlayan yerel otoritelerle ya da belediyeler değildir.237

Küresel ekonomi var olduğu sürece uluslar arası firmalar tam rekabetin

gereklerine göre örgütlenmeyecek, oligopolistik şekilde örgütlenecektir. Başlıca ortak oyuncular, rekabet halindeki bazı firmaları kendi ağlarından dışlamak, diğerlerinide kendilerine sıkı sıkıya bağlamak için her türlü iş stratejisini kullandıkları acımasız bir rekabet oyunu içindedirler. Oligopolistler için ilk davranan olmanın büyük avantajı vardır. Eğer bir firma yarattığı endüstri standartını koruyabilirse, ölçek ve kapsam ekonomilerine ulaşmak amacıyla maliyet eğrisinde aşağıya doğru hareket ederek önemli potansiyel karlar elde edebilir.238

Gelişmiş ülkeler dünyayı kendi sermayelerinin çıkarlarına hizmet edecek şekilde

şekillendirirken, aynı zamanda bunların denetimini de kendi elinde tutmanın yollarını aramaktadırlar. Bu ülkelerin stratejik amaçları, kendi çıkarına göre yeniden şekillendirilmiş ve kendi denetimindeki kurumlarca kontrol altında tutulabilen bir dünya oluşturmaktır. Bunu özelleştirme yoluyla çok uluslu şirketlere bağımlılık arttıkça ekonomi kadar hukuk sistemi yoluyla da denetimin kolaylaşması; serbest sermaye hareketleri 237Paul Hrst- Grahame, Thompson; Küreselleşme sorgulanıyor, çev.Çağla Erdem , Elif Yücel, Dost KitabeviYayınları, Ankara, Temmuz 2003, s. 216 238age, s.87,



dolayısıyla sıklaşan ve şiddetlenen mali krizler arasında kamuya ait ve özel şirketlerin ve başta bankaların ölü fiyatlara yabancıların ele geçirilmesiyle de finans kesimin kontrol altına alınması sağlanmaktadır.239

Küreselleşen dünyada ürünler sürekli yenilenmekte ve sürekli üstünlüklerle

donatılmaktadır. Günümüzde, teknoloji yoğun üretim yapıldığı ve müşteriye çağın iletişim araçlarıyla görsel ortamda duyurulduğu için müşteri talepleri de hızla değişmekte, firmalar müşteri taleplerine cevap verecek bir esneklikte hareket etmek zorunda kalmakta ve talebe uygun davranış sergileyemeyen müteşebbisler yerlerini daha esnek firmalara bırakmaktadırlar.

Gelişen dünyada insanlara iş imkanı sağlamak işin sürekliliğini sağlamaktan

daha kolaydır. Yeni firmaların kurulması ve yeni istihdam imkanlarının oluşması uluslar arası piyasalarda müşteri taleplerini karşılayacak özelliklerde ürünün üretilmesini gerekli kılmaktadır. Firmalar tarafından üretilen ürün müşteri taleplerine cevap verecek kalite, standart, dizayn vb. özellikleri taşımıyorsa bir süre sonra firma piyasadan çekilmek zorunda kalmaktadır. Küreselleşen dünyada ürünler sürekli yenilenmekte ve sürekli üstünlüklerle donatılmaktadır. Teknoloji yoğun üretim yapıldığı ve müşteriye çağın yazılı özellikle görüntülü iletişim araçlarıyla duyurulduğu için müşteri talepleri de hızla değişmekte, firmalar müşteri taleplerine cevap verecek bir esneklikte hareket etmek zorunda kalmakta ve talebe uygun davranış sergileyemeyen müteşebbisler yerlerini korumakta zorlanmaktadırlar.

Küreselleşmede dikkate alınması gereken diğer bir husus, yaşanılan bu sürecin

insanları kendi kültürlerinden yoksun kitleler haline getirmesidir. Ulusal kimliklerin dejenerasyonu, anlamsız bir şekilde kimlik arama sorunu yaratmakta, bu da kültürlsüzleştirici moda söylemlerin yaygınlaşmasına zemin yaratmaktadır.240

Sürdürülebilir kalkınma yaklaşımı doğrultusunda, dünyayı etkisi altına alan

küreselleşmenin göz ardı ettiği insan sağlığı ve doğal dengeyi koruyarak sürekli ekonomik ve sosyal kalkınmaya imkan verecek, doğal kaynakların yönetimini sağlayacak, gelecek kuşaklara daha sağlıklı bir doğal, fiziki ve sosyal çevre bırakacak yönde bir gelişme sağlamak amacıyla çevre politikalarının yanında ekonomik, sosyal ve kültürel politikalar için çalışmalar etkinleştirilmelidir.

17.6. Küreselleşmenin Geleneksel Devlet Yapısı Üzerine Etkileri Küresel uygulamaların dünya coğrafyasında etkinliğini artırmak maksadıyla

devletin rolünün ve payının azaltılması, ulusal korumacılık mekanizmalarının ortadan kaldırılması gibi yöntemlerle ekonomide verimliliğin artacağı, dünyanın homojenleşeceği, refahın küreselleşeceği propogandası etkin bir şekilde her türlü iletişim araçlarıyla zihinler üzerine gönderilmektedir. Bu kamuoyu oluşturma çalışmalarının yanında 1980’lerle birlikte öne çıkan yeni liberal dalga, bankacılık, döviz ticareti, ulaşım, iletişim ve kamu hizmeti gibi geniş bir yelpazede yer alan sektörlerin devlet düzenlemelerinden, kayıt ve sınırlarından arındırılmasının yanısıra kamu

239 Kazgan,Prof.Dr., Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 370-371 240 Yıldız, Yavuz Gökalp, 21. Yüzyıla Doğru Sgtratejik Vizyon Arayışları, Koşulları ve Ortaya Çıkan Eğilimler, yavuzgokalp yahoo.com ve yyildiz istanbul.edu.tr. s. 3



harcamalarının kısıtlanması, sosyal güvenlik ve sosyal refah proğramlarının rafa kaldırılması, aşamalı vergilendirmede indirim, tam istihdam politikalarının terki yanında özelleştirme uygulamaları yaygınlaştırılmaya çalışıldı. Bu uygulamalarla az gelişmiş ülkelerde ulusal ekonomik politikalara darbe vurulurken, üretim rafa kaldırılmakta, tüketim körüklenmekte; finans piyasaları yeni mücadele alanı olmaktadır. Bu piyasaları kontrol altına alma gücüne sahip olmayan az gelişmiş ülkelerin dış bağımlılıkları daha da artmakta ve uygulanan finansal riberalizasyon poitikalarıyla ekonomik altyapısı güçlü olmayan ulusal ekonomilerin daha da zayıflamasına yıkılmasına zemin hazırlanmaktadır. İç ve dış borçlanma ve buna bağlı olarak sürekli artan faiz ödemeleri, azgelişmiş ülkelerde eğitim ve sağlık gibi toplumsal alanlarda yatırımları sekteye uğrattğı gibi, toplumsal siyasal krizleri daha da derinleştirmektedir. Devletin ekonomideki denetimini git gide yitirmesi, kayıt dışı ekonomik faaliyetlerin yanısıra hukuki olmayan ilişkilerin yayğınlaşmasına yol açılmaktadır. Tüm bu uygulamalar sonrasında toplumun iktisadi alanda denetim etkinliğini yitirmesinin de etkisiyle ulusal eğemenlikte tartışılır hale getirilmektedir.241

Küreselleşme çağı aynı zamanda bilgi çağıdır. Bilgi çağını oluşturan yeniliklerin

hayata geçirilmesi ile küreselleşme hayatiyet kazanmaya başlamıştır. Bilgi çağında rekabet artık heşeyin yenisini, farklısını yaparak rekabette üstünlük kazanmaya dayanır; rekabet şiddetlenirken yeniyi yaratma arzusu ve baskısı da artmıştır. Yenilikler alanındaki üstünlük büyümenin başlıca kaynaklarından biri olmuştur. Yenilikler bir yandan Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) kurallarına bağlanarak korunmuş ve yasal koruma altına alınmıştır; diğer taraftan Türkiye’nin AB ile Gümrük Birliği Anlaşması benzeri kurumları uygulamaya konulmuştur. Bu anlaşmalar sonucunda artık Türkiye’de kendi araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle geliştireceği teknoloji ürünleri dışında taklitle, kopyayla yenilik yapmaya kalkışmak hukuken engellenmiştir.

Küreselleşme olgusunun, güçlü merkez sermayenin kararları dogrultusunda

çevreye yayılması şeklinde gelişmesi kaçınılmaz bir süreçtir. Sermaye arasındaki teknoloji ve üretim sistemleri aktarımına bağlı olarak, gelişmiş ülke sermayeleri daima yeni teknolojiye yönelirken, eskiyen teknolojiler gelişmekte olan ülkelere doğru yayılmaktadır. Üretim teknolojilerine bağlı olarak, oluşturulan katma değer ve katma değerin üretim faktörleri arasındaki dağılımı da, birikimin gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere doğru yoğunlaşmasına neden olmaktadır. Zira, gelişmiş ülkeler yüksek teknolojiye geçtikçe hem görece daha fazla katma değer yaratma gücüne ulaşmakta, hem de yaratılan katma değerin daha büyük bölümü sermayeye atfedilmektedir. İleri teknoloji kullanan üretim ünitelerinde emek getiriside yüksek olmakla beraber, katma değerin sermayeye yönelen oranının yüksekliği, işgücü üzerindeki baskının algılanmasını ciddi olarak perdelemektedir. Böyle bir süreç içinde sermaye dışı kesimler mutlak zenginleşme yanında göreli yoksullaşma olgusu ile karşı karşıya gelmiş olmaktadır.

Küreselleşmenin amacı eski sömürge politikalarında olduğu gibi toprak elde

etmek değil, o ülkelerdeki zenginlikleri ele geçirmektir242. Uygulanan bu politikalara bağlı olarak dünya pazarının genişleyip bütünleşmesi, topluluklar arasındaki eşitsizliği azaltmayıp artırmış, uluslar arası sistem güçsüzün daha fazla ezildiği hiyerarşik bir yapı kazanmıştır. Bugün dünya ekonomisinde belirleyici güce sahip devletler kendi

241Yıldız, Yavuz Gökalp, 21. Yüzyıla Doğru Sgtratejik Vizyon Arayışları, Koşulları ve Ortaya Çıkan Eğilimler, yavuzgokalp yahoo.com ve yyildiz istanbul.edu.tr , s. 3 242Kili, Prof.Dr., Suna; Cumhuriyet ve Küreselleşme, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Sistem Ofset, Ankara, 2002, s. x



aralarında ekonomi ve ticareti liberalleştirirken diğer ülkelere de uluslar arası hukuk oluşturulmasında bunu onaylatarak uluslar arası hukukilik kazandırmışlardır. Bu durum az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülkelerin pazar kaynaklarının güçlü devletlerin politikalarına tümüyle açık ve korumasız bıraktığı bir yapıyı göstermektedir.

Sanayileşme sürecinde de büyük değişiklikler yaşanmaktadır. Ağır sanayi değil,

ileri teknolojiyi içeren yeni bir sanayi devrimi yaşanmaktadır. Bilim ve teknoloji alanında da son derece hızlı bir yenilenme oluşmaktadır. Bu yenilikleri sıralamak, yapıldığı anda eskiyecek bir işe girişmek anlamına gelebilmektedir. Yenilik eğilimleri nükleer enerji alanındaki gelişmeler ve füzyon alanındaki araştırmalar, otomasyon, düşünebilen bilgisayar ve nano teknoloji alanındaki gelişmeler, iletişim ve uzaktan iletişim tekniklerinin hızla hayatın her alanına girmesi ve bilgi akışında maddi, coğrafi, hatta siyasal sınırların ortadan kalkması, biyoteknoloji ve genetik alanındaki gelişmeler ve uzay araştırmaları geleceği belirleyici alanlar olarak görülenlerin önemlileridir. Bütün bunlar gelecege ilişkin planlamada, güçlü bir ekonomiye sahip olmak gerektiğini, üretim sürecinde zihinsel emek oranının arttığını ve araştırma geliştirme çalışmalarının daha büyük önem taşıdığını göstermektedir.

Karşılaşılan güçlükler nedeniyle oluşumun dışında kalmanın gerekli olduğu

sonucuna ulaşılamaz. Zira, bütünleşen bir dünyada yalnız olmak hem üretim hem de tüketim alanları itibariyle daralmak anlamına gelir. Bunun da ötesinde günümüz dünya şartlarında sistemin dışında kalmak ve yalnızlaşmakla eş anlamlıdır. Onun için yeni dünya resmini iyi okuyup anlayarak bu yeni şartlara uygun yeni strateji ve organizasyonlarla gelişmelerin içinde fırsatlardan yararlanmanın metodlarının bulunması gerekmektedir.

Sermayenin sıkışıklığını gidermede uygulamaya konulan küreselleşme

politikaları sürecinde ortaya çıkan bir başka sonuç da, devletin küçültülmesi adı altında kamunun bazı faaliyet alanlarının özel kesime terk edilmesi uygulamalarıdır. Böylece verimlilik düşüncesi ile perdelenerek girişilen devletin küçültülmesi politikalarının arkasındaki gerçek amaç sıkışan özel sermayeye yeni faaliyet alanları açmaktır. Özelleştirmenin dillendirilmesi altında geliştirilen bu politikalar sadece özel sermayeye yeni faaliyet ve kar alanlarının açılması olarak değil, onunla birlikte, gerek üretim faktörleri gerekse ürün piyasalarından kamu karar mekanizmasının ortadan kaldırılarak, üretim faktörlerini ve tüketicileri, korumasız bir şekilde, sermaye ile karşı karşıya getirmeyi amaçlamaktadır.

Batı ülkelerinin sömürgeci emperyalist politikalarının uygulandığı dönemlerde,

sömürgeleştirmenin genel görüntüsü, sömürge ülkelerinin yeraltı ve yerüstü zenginliklerinin işgal şekilleri devlet gücü ve silah zoruyla yapılıyordu. Kapitalizmin daha ileri aşamalarında ise, uluslar arası yatırımlara yönelen gelişmiş ülkelerin kapitalist sermayesi gittiği ülkelerin genel kurallarına ve onun hukuk sistemine tabi oluyordu. Buna karşın, günümüzün hakim uygulama şeklinde ise, artık uluslar arası yayılımlar askeri güçle değil, ticari ilişkiler, sermaye yatırımları ve finansal akımlar şeklinde belirmekte ve sermaye, gittiği ülkenin genel siyasetine ve hukuk kuralına uymak zorunluluğu altında bulunmamaktadır. Bu bakımdan, ekonomik bağlamda milli devlet yapıları zayıflatılmakta, milli çıkarların yerini uluslar arası sermaye çıkarı almakta ve milli hukuk uluslar arası tahkim sözleşmeleri yoluyla da gelişmiş ülkelerin çıkarları doğrultusunda geriletilmektedir.243

243Önder,Prof.Dr. İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, ss.221-22



Hazırlıksız ve denetimsiz dünya rekabetine açılan, diğer yandan da

polarizasyonun olumsuz sonuçlarını yaşayan gelişmekte olan ülke ekonomileri yoğun kamu desteğine ihtiyaç gösterirler. Uluslar ararası sözleşmelerin elverdiği ölçüde verği avantajları ve ucuz kamu kredisiyle işlerin sürdürülmeye çalışıldığı gelişmekte olan ekonomilerde büyük kamu açıkları ortaya çıkabilir.

Yükselen kamu borçlarının faiz hadleri üzerindeki baskısını hafifletebilmek için

reel kamu harcamalarında yapılan kısıntılar da sadece ekonomide gelir dağılımının hızla bozulmasına yol açmakla kalmaz, aynı zamanda temel kamu hizmetlerinin ve kamu alt yapı yatırımlarının aksatılmasına da neden olur. Kamu hizmetlerinin ve alt yapı yatırımlarının çökertilmesi maddi ve beşeri alt yapının eritilmesi anlamına gelir ki, bu durum ekonomideki genel verimlilik düzeyini olumsuz etkiler.244

Yabancı sermaye yatırımı getirisinin vergi dışı tutulması halinde yaratılan toplam

katma değerden devlet pay almamış olur. Sermaye payınında kar trasferi halinde yurtdışına çıkartıldığı varsayımı altında, yaratılan katma değerden sadece ücret payı olarak küçük bir miktar kalır. Yabancı sermayenin üretiminin girdilerini merkezden ithal ediliyor ve oluşturulan katma değerin önemli bir bölümü de kar trasferi olarak yurt dışına çıkartılıyorsa, ihracat yolu ile kazanılan gelirin önemli bölümünün sermayenin konuçlanmış olduğu yöreyi terk edeceği anlaşılır245.

II. Dünya Savaşının tahribatını ortadan kaldırmak ve yeniden inşa ederek milli

devlet temelinde yükselen Keynesçi politikalar uygulanmaya başlandığı dönemlerde kapitalizmin sıkışıklık sorununa çözüm sağlanmışken, daha sonraları ve yirminci yüzyıl sonuna doğru bu politikalar sermayenin sıkışıklığını çözmek bir yana, tam tersine sistemin önünü tıkamaya başladı. Zira, Keynesçi politikalar, açık veren bütçe uygulamaları sonunda giderek yükselen enflasyon ve faiz haddi meselesi yaratmaya başladı. Oysa sermayenin ihtiyacı, bir yandan girdi piyasalarında faktör arzını artırarak maliyetler üzerinde baskı oluşturmak, diğer taraftan da ürün piyasalarında faktör arzını artırarak maliyet üzerinde baskı oluşturmak, öteyandan da ürün piyasalarında nihai ürün talebini yükselterek satış hasılatını yükseltmek yönünde gelişme eğilimine girdi. Bu yönde ortaya çıkan sermaye ihtiyaçları çerçevesinde artık milli devletler içinde iç piyasaları genişletici sosyal politikaları yeniden şekillendirme ihtiyacı duymaz bir yapı sergilemeye başladılar.

Ekonomik birlikler içerisinde yer almak ya da küreselleşme akımı içinde otomatik

olarak bulunmak, kendiliğinden kalkınma ve varlık sahibi olmak koşulu değildir. Bu nedenle, ekonomilerin önce kendilerini dış koşullara hazırlaması ve kendi iç dinamiklerini sosyoekonomik ortamlarını güçlendirmeleri kaçınılmazdır. Çok güçsüz konumlarda birliğe dahil oluşun ilk anında elimine edilme ve dışlanma gerçekleşebileceği gibi, vasat konumlarda da sisteme dahil olduktan sonra dahi sistem içinde eritilme olgusu gözden uzak tutulmamalıdır. Bu tür olumsuzluklara karşı akılcı politikalar ve yönlendirmeler kaçınılmazdır.

Küreselleşme bir yandan milli devletin elinden ekonomi politikalarını alırken ve

etnik dinsel kökenli alt kimlikleri güçlendirip yerel özerklik eğilimlerini güçlendirirken, milli devletleri krizlerle durgunluğa düşürüp, güçsüzleştiriyor; bir yandan ihracat baskılarını

244Önder,Prof.Dr. İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.235 245age, s.232



artırırken bir yandan da uluslar arası pazarlardan yansıyan rizikolara çok açık hale getiriyor.

Küreselleşme akımı ise, milli devletleri tasfiye etmeye çalışırken azınlıkları esas

alıyor ve böylece azınlıkların korunması doğrultusunda geliştirilen uluslar arası hukuk ile milli hukuk düzenleri yavaş yavaş çok hukuklu bir yapıya doğru dönüştürülmüş oluyor. Farklı din ve etnik köken mensuplarının kendi yapılarından ileri gelen ayrı kurallara uygun olarak yaşayabilmeleri beraberinde çok hukuklu yapıyı getirmekte ve ulusal hukukları kendiliğinden ortadan kaldırmaktadır. Çok hukukluluğa doğru gidişin insan hakları kavramına farklı bir anlam kazandırmakta, farklı kökenden gelen her etnik, dinsel ya da kültürel azınlığa küresel insan hakları anlayışı çerçevesinde diğerlerinden farklı olma ve kendi özelliklerine uygun biçimde yaşama hakkı tanınmaktadır. Böylesine bir süreç insanların kafasını karıştırmakta, milli kimlikleri zedelemekte ve giderek alt kimliklerin ortaya çıkarılması insanların milli hukuktaki konumlarından uzaklaşmalarına yardımcı olmaktadır.

Geleneksel hukukun temel ilkelerinden birisi olan hukuk devleti ilkesi de

küreselleşme sürecinde terkedilmektedir. Bunun yerine hukukun üstünlüğü ilkesini gündeme getiren küreselleşme akımı devletsiz bir hukuk kavramı yaratmaya çaba göstermektedir.246

Küreselleşme sürecinde uluslar arası kuruluşları ve ekonomiyi etkin olarak

kullanarak istedikleri dönüşümü sağlamaya çalışmaktadırlar.247 Kapitalizmin milli kimlikten sıyrılarak dünyaya yayılması, gelir dağılımının bu nedenle eşitsizliğe düşmesi, siyasal anlamda batılı ülkelerin demokrasi, insan hakları, azınlık hakları gibi kavramları az gelişmiş ülkelerin iç işlerine müdahale için araç olarak açıkça kullanırken kendi ülkelerinde birlik beraberliğini artırıcı tedbir almaktadırlar. Küreselleşme süresince uluslar arası hukuk gelişirken, milli hukuklar gerileme ve çöküş sürecinde doğru sürüklenmektedir. Gelişmekte olan ülkeler bu gelişen tehditleri bertaraf edebilmek için küreselleşmenin tahrip ettiği sosyal devlet anlayışının yeniden hayata geçirilmesi yol ve yöntemleri bulunmalıdır.

Sosyal güvenlik açısından emek hareketine bakınca, görece yoksul olan bölge

işgücünün varlıklı gelişmiş ülkeler sosyal güvenlik sistemlerinden yararlanacağını düşünmek gerçekçi olmaz, zira küreselleşme eğilimi ile birlikte, sosyal güvenlik sistemleri kamusal fonksiyon olmaktan çıkartılıp, yani sosyal devlet olma özelliği yerine özel hizmet niteliğine dönüştürülmektedir. Siyasal niteliklerini koruyor olmakla beraber, ekonomik anlamda milli devletlerin tarih sahnesinden silinmesi ile milli devlet çerçevesinde kamusal hizmet olarak ihdas edilmiş olan sosyal güvenlik sistemleri yerine özel sigorta sistemi yerleştirilmeye çalışılmaktadır. Bu değişim sonucunda, emeklilik, işsizlik ya da hastalık koşullarında bireylerin, sosyal haklara kavuşma özgürlüğü kendi çaba ve birikimleri ile sınırlandırılmış olmaktadır. Niteliksiz ya da istihdam imkanlarından mahrum kalmış işgücünün gelişmiş batı ülkelerinin sermayedarlarından uzak tutabilmek için geliştirilen özel sigorta sistemi sonucunda, gelişmekte olan ülke ekonomilerinde bireylere topluluğun genel zenginlik düzeyinden bir yarar sağlanamayacağı ğibi, sosyal güvenlik gerekçesi ile bireylerin topluluk içindeki hareketliliği de engellenmiş olmaktadır.248

246Çeçen ,Prof.Dr. ,Anıl, Küreselleşmenin Getirdiği Hukuk Karmaşası, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.157 247age, s.161 248 Önder , Prof.Dr.,İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.234



GSMH artışının nüfus artışını aşması, böylece kişi başına gelirin artmasını

sağlamak ve halkın refahını yükseltmek amaçtır. 1980’li yıllarda başlayıp 1990’lı yıllarda iyice belirginleşen küreselleşme politikaları uygulaması, temel hedef büyüme ve bölüşümün iyileşmesi olmaktan çıkmış, yerini serbestleştirme özelleştirme devletin küçülmesi yoluyla küreselleşmeye bırakmıştır; nedeni özelleştirme devleti küçültme hedefinin öncelik almasıdır. Yöneticilerin mikro düzeyde kesimsel müdahalelerle piyasaları belirli hedeflere yöneltmeleri de sözkonusu olamazdı; çünkü iç ve diş ticaret alanlarına vergi fiyat düzenlemeleri getirmeleri ya da mali piyasaları denetim altında tutarak kaynakların dağılımına konulan hedeflere yöneltmeleri veya mali destek vermeleri serbestleşme hedefiyle örtüşemezdi. Artık serbest dış ticaret yoluyla uluslar arası pıyasadan yansıyan mal ve hizmet fiyatları, serbestleşen sermaye hareketlerinin belirleyeceği mali piyasalardaki anahtar fiyatlar, yani döviz kuru ve faiz haddi, yabancı sermaye yatırımları, hem makro hem mikro düzeyde, ekonominin gidişini belirleyen öğeler olmaktadır.

Milli egemenlikten vazgeçildiği noktada da milli devletin varlığını koruyabilmesi

düşünülemez. Küresel bir dünya düzeni oluşturmak isteyen finans kapital merkezleri, milli devletlerin hukuksal dayanağı olan milli eğemenliğin artık devredilmesi gerektiğini açıkça ileri sürebilmektedirler. Küreselleşme teorisine göre, milli devletler sahip oldukları milli eğemenliklerini, uluslar arası kuruluşlara, yerel yönetimlere ve sivil toplum kuruluşlarına zaman içinde terk edeceklerdir. Böylece, uluslar arası sermayenin önündeki en büyük engel olan milli eğemenliğe dayalı milli devleti eritilmeye yönelik tasarlanan proje gerçekleştirilmiş olacaktır249.

Küreselleşme hem ekonomiyi hem de siyasal alanı etkilediğinden, bu iki alanda

gelişmelerin hukuk sahasına yansıması doğrultusunda yeni hukuksal gelişmeleri de beraberinde getirmiştir.

Ekonomik alandan çıkarak siyasal ve toplumsal alana yönelen küreselleşme

olgusu, her toplumu sarstığı gibi uluslar arası alanda yeni bazı girişimlerin ve gelişmelerin ortaya çıkmasına giden yolu açmıştır. Birikmiş büyük sermaye kendi çıkarları doğrultusunda ait olduğu ülkenin sınırları dışına çıkarken, beraberinde kendi istediği düzeni kurma girişimlerini de gündeme getirmiştir. Sınır dışına çıkan büyük sermaye gittiği ülkelerde yeterli bir düzen ve güven aramış, bu doğrultuda ulusal devlet düzenlerinin yetersiz kalması üzerine, bu devlet yapılarının üzerinde bir uluslar arası yeni yapılanmayı savunmaya başlamıştır. Bu kapitalizmi kendi bölgesinde kurduğu düzeni bütün dünyaya taşıyarak dünya ülkelerini kendi egemenliği altında bir disiplin altına almak istediği noktada, küreselleşme olgusu dünyanın gündemine girmiştir.

Milli devletin sınırları içinde piyasaların genişletilmesi amacıyla uygulanmış olan

sosyal devlet politikalarına sermayenin sıcak bakması küreselleşme aşamasında artık sözkonusu değildir. Zira, sermayenin yeni ihtiyacı ve bu ihtiyaçlar doğrultusunda geliştirdiği politikalar sosyal devlet uygulamalarını gereksiz kıldığı ğibi, sermaye kamu desteğini de zorunlu hale getirmektedir.

Sermayeye kamu desteği gereksiniminin ortaya çıkardığı arz yanlı ekonomi

politikalarının temel amacı, bu felsefeler doğrultusunda, sermaye üzerindeki yüklerin

249Çeçen , Prof.Dr. ,Anıl, Küreselleşmenin Getirdiği Hukuk Karmaşası, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, s.153



hafifletilmesine yöneliktir. Bu bağlamda vergi indirimleri, şirket birleşmelerine olumlu ve onaylayıcı yaklaşımlarla da emek üzerinde ve sosyal haklar üzerinde baskılayıcı politikalar gibi sermaye yüklerinin hafifletilmesine yönelik politikalar gündeme gelmektedir.

Bu açıdan gelişmekte olan ülkelerin karar vericileri, küreselleşme sürecindeki

gelişmeleri iyi okuyup anlamalı ve uzun vadeli strateji geliştirip uygulamaya koymalıdırlar. Küreselleşmeden zarar görmeyip karlı çıkabilmek için Türkiye’nin birkaç tane uluslar arası boyutta araştırma ve geliştirme bazlı yüksek teknolojiye dayalı marka olan firma oluşturması gerekmektedir.

Türkiye’nin yeniden yapılanma proğramını dünyadaki gelişmeleri okuyarak

yeniden yapması gerekmekterdir. Hedefi belirlenmiş iyi bir pragramlama sonrası sosyo ekonomik bazlı eğitim ve teknoloji ağırlıklı bir yeniden yapılanma ile Türkiye, önümüzdeki on yılda bir dünya teknoloji ülkesi olmayı hedefleyebilir. Bu büyük projenin hayata geçirilebilmesi için iyi hazırlanmış güdümlü araştırma projelerinin uygulamaya konması gerekmektedir. Araştırma sonuçlandığında başarılan projenin prototip üretiminin başarıyla tamamlanması projelerin sanayi üretimine geçişi sağlanmalıdır.

18. BİLİM VE TEKNOLOJİ POLİTİKALARININ TÜRKİYE AÇISINDAN ÖNEMİ

18.1. Bilim ve Teknoloji Politikaları Bilim ve teknoloji, iktisadi gelişmenin odak noktasında yer almaktadır. Bilim ve

teknoloji milletlerin geleceklerine yön verilmesinde en önemli unsurlardan biri olarak görülmektedir. Bilim ve teknoloji politikaları, ülkenin bütün sektörlerini etki alanı içinde tutan araçlardan biridir uluslar arası rekabetin belirleyici unsuru olan bilim ve teknolojinin etkin politikalar olarak uygulanması, toplumun gelişmesini toplumun refahını ve mutluluğunu artırırken güvenliğin de sağlayacaktır.

Günümüzde bilim ve teknoloji, doğrudan bir üretici güç haline dönüşmüş ve

klasik iktisadın saydığı dört ana üretim faktörünün yanında, teknoloji doğrudan bir üretim faktörü olarak yer almaktadır.

Türk aydını, dünyada yirminci yüzyılın özellikle de ikinci yarısından sonra

yaşanan önemli dönüşümleri ve bu dönüşümlerin doğuracağı sosyal, kültürel ve iktisadi gelişmeleri önceden görüp Türk ekonomisinin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alamamıştır. Oysa bu yüzyılda hızlı gelişme ve dönüşümler yaşanmış bu hızlı gelişmeler Türk halkının refahını artıracak dönüşümlere vesile olamamıştır.

Çağımızda bilim ve teknolojinin genişleyen etkisi yalnızca sanayi alanıyla sınırlı

kalmamış ve ekonominin başka sektörleri, hayatın başka alanları aynı etki alanı içinde hızlı bir değişim sürecine girmiştir.

Bilim ve teknoloji çağımızın en etkin gücüdür. Bu etkinlik doğrudan ekonominin

ihtiyaçlarından özelliklede sanayinin güçlü taleplerinden kaynaklanmaktadır. Bilgi toplumunda geleneksel üretim faktörleri yerine yaratıcı insangücü potansiyeli kritik unsur haline gelmiştir. Ekonomik ve sosyal kalkınmayı bilim ve yeni teknolojik gelişmeler derinden etkilemiştir. Bunun da en önemli aracı araştırma ve geliştirme faaliyetleri olmuştur.



Uluslar arası kriterlere göre bir ülkede on bin çalışana tam zamana eşdeğer

(TZE) araştırmacı sayısı onbeş ise, bu ülkede araştırma ve geliştirme yapılabilir yetişmiş insangücü var olarak kabul edilmektedir. Aynı şekilde bir ülkenin GSYİH’dan araştırma ve geliştirmeye ayrılan kaynağın en az yüzde bir olması gerekmektedir. Bu kriterlere ulaşılamamışsa o ülke araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunabilecek ve teknolojik bilgi üretebilecek bir yapı henüz yakalanamamış olarak görülmektedir.

Türkiye’de 2002 yılında yapılan istatistik sonuçlarına göre on bin çalışana TZE

araştırmacı sayısı 11,2 ve GSYİH’dan ayrılan finansman kaynağının payı da yüzde 0,67 olduğu hesaplanmıştır250.

Bu göstergeler henüz Türkiye’nin araştırma ve geliştirme yapmada uluslar arası

belirlenen kriterlere ulaşamadığını göstermektedir. Oysa gelişmiş ülkelerde on bin çalışana düşen TZE araştırmacı sayısı yüzün çok üzerinde iken, GSYİH’dan araştırma ve geliştirmeye ayırdıkları finansman da yüzde ikinin çok üzerlerinde seyretmektedir.

AB ülkeleri, 2000 yılında Lizbon’da yaptığı toplantıda, istihdam, ekonomik reform

ve toplumsal uyum konularındaki hedeflerini belirlemiştir. Bu hedeflere ulaşmak için gerekli büyümenin bilgiye dayalı, rekabetçi ve dinamik bir ekonomi olmaktan geçtiği önemle vurgulanmış ve 10 yıl içerisinde araştırma ve geliştirmeye GSYİH’dan yüzde 3 pay ayrılması kararlaştırılmıştır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine gelişmiş ülkelerin ayırdıkları kaynaklar

ülkemizin 5 katından, araştırmacı personel sayısının da 10 katından fazla olduğu bilinmektedir. Ülkemizin bilgi açığını kapatmak ve uluslar arası rekabete güçlü girmek için araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan kaynakların hızla artırılması gerekmektedir. Ülkemizde her ne kadar araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin ve araştırmacı personelin artırılmasına yönelik 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda önemli tedbirler yer almakla birlikte uluslar arası gelişmeler karşısında verilen önemin uygulamada yetersiz kaldığı görülmektedir.

Uluslar arası rekabet kurallarının belirlenmesinde daha çok gelişmiş ülkelerin

kendi şartlarına uygun kurallar getirilmekte ve gelişmekte olan ülkelerin rekabet avantajlarını olumsuza çevirecek teknolojik kriterler genellikle çevre kriterleri öne sürülerek kabul edilmektedir. Bu açıdan hem verimlilik sağlanması hem de rekabette uluslar arası rekabet kurallarının üzerinde teknik özelliklere sahip ürün üretebilmek açısından araştırma ve geliştirme faaliyetlerine hayati önem verilmesi gerektiği görülmektedir.

Uruguay Raund nihai senedi kurallarına göre devlet sübvansiyonlarına ilişkin

hükümleri sanayi teşviklerini kaldırmakta ve sadece araştırma ve geliştirme faaliyetlerine destek getirmektedir.

Çağımızda dünya, bilim teknolojiyi üretenler, bilim teknolojiyi ithal edenler ve

bilim teknolojinin dışında kalan milletler olarak sınıflandırılmaktadır. Türkiye bilim ve teknoloji üreten ve önde olan bir ülke olabilme yeteneğine sahip bulunmaktadır. Türkiye’nin bugünkü resmine bakınca sanayisiyle ve Türkiye’nin her yerine yayılmış 78 üniversitesiyle ve mevcut kamu araştırma merkezlerinin ortaklaşa çabalarıyla kendi teknolojisini üretmeyi başarabilecek kapasitededir. Ancak bilim ve teknolojinin üretimi

250 http://w.w.w.die.gov.tr./TURKIŞH/SONIST/ARGE.060904/kapak.html.2004.s.1/2



için üniversite ve sanayinin ortaklaşa çaba sarfetmeden yabancı ülkelerden teknoloji transferi yaparak bir ekonomi oluşturulmaya çalışılmış ne varki bu ekonomi sağlıklı bir şekilde sürdürülebilecek bir yapıya kavuşamamış ve sürekli ekonomik krizlerle yüzyüze kalmıştır.

Kendi üretim teknolojisini üretmeden uluslar arası piyasalarda rekabet edebilmek

ve sağlıklı bir gelişmenin sürekliliğinin sağlanamayacağı görülmektedir. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonucunda bilimsel bir buluş ortaya çıkmakta

ve bu buluştan belli bir süre sonra teknolojik gelişmeyle sanayide yeni bir ürün veya üretim yöntemi uygulamaya konulmaktadır. Teknolojik gelişme milli gelirin artmasına vesile olmaktadır ve artan milli gelir bilim ve teknolojiye, arkasından araştırma ve geliştirmeye daha fazla kaynak ayrılmasına imkan hazırlamaktadır. Bu gelişmeler birbirini destekleyen ve tamamlayan bir gelişme sürecine dönüşmektedir.

Kamu satın alımları; uzun soluklu hedeflerle ve araştırma ve geliştirmeyi

geliştirecek, yerli teknolojiyi destekleyip sanayinin hızlı kalkınmasının sağlayacak şekilde proğramlanmalıdır.

Türkiye çağın hızlı değişen ve gelişen şartlarına uygun bilim ve teknoloji

stratejileri ve uzun vadeli planlar geliştirmeli ve kendi teknolojisini üretecek yöntemleri uygulamaya koymalıdır.

Bilim ve teknoloji tarih boyunca insanlığın ilerlemesi ve gelişmesinin itici gücünü

oluşturmuş ve teknoloji üretenler diğerlerinin hep önünde yer almışlardır. Bilimin yayılmasını, gelişmesini ve üretilmesini etkileyen iki önemli teknolojik

gelişme, matbaa ve elektroniktir. Matbaa ile bilgilerin yaygınlaştırılması ve bilimsel faaliyetlere katılımın artması sağlanmıştır. Bugün internet gibi elektronik ağlar ve elektronik bilgi bankaları bilim adamlarının çok büyük hacimli bilgilere çok kısa sürelerde erişme imkanı tanımaktadır.251

Ülkede bilimsel faaliyetler ve bunun bir sonucu olarak ortaya çıkan bilimsel bilinç

seviyesi yeterli değilse, hiçbir politika kısa sürede etkili olamayacaktır. İleri teknoloji, çok uzun ve sürekli bilimsel çalışmaların ürünü olarak ortaya çıkan, bilimsel bir altyapı gerektiren, gizlilikleri bulunan ve kısa sürede her isteyenin elde edemeyeceği türden bir teknolojik birikimdir.

İleri teknoloji spesifik bilime dayalı ve bilgi yoğun olarak üretildiği için pahalıdır.

Belli bir bilimsel birikimi elde etmeyen ülkelerin, bu teknolojilere ulaşması, yararlanması ve hatta bunları kavraması mümkün değildir. Bu açıdan bilimin üretilmesi uzun ve sürekli çabaların bir ürünü olarak ortaya çıkmakta ve sahiplerine çok önemli ayrıcalıklar tanımaktadır.

Bilim ve teknoloji politikaları toplumun bilgi seviyesini, kültürünü ve refahını

doğrudan etkileyen sosyal ve siyasi gelişmelere şekil veren ve toplumdaki dinamikleri harekete geçiren politikalar olması açısından vazgeçilmez özellikler arz etmektedir. Bu nedenle doğrudan üretici güç olarak üretimde yerini alan bilgiyi üretimde kullanmadan küreselleşen dünyada rekabet üstünlüğü sağlanamamaktadır. Bu açıdan toplumun 251 Kaymakçalan, Ömer; Bilimi Etkileyen Faktör Olarak Teknoloji, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s. 58



refahını ve mutluluğunu sürekli kılmak için ekonomik ve sosyal alanlarda daha yoğun çaba sarfetmek ve organize olmak gerekmektedir.

Türkiye’de bilim ve teknoloji politikalarına önem verip yetişmiş insan gücünü,

araştırma ve geliştirme alt yapısını, üniversitelerini dünya ölçeğinde geliştirirken, güdümlü araştırma projelerine önem verip üretmek ve tüm bunları hayata geçirmek iyi bir organizasyonun ülkede oluşturulmasına gerek görülmektedir.

Ülkenin gelişmesinde belirleyici faktör olan bilim ve teknoloji politikaları, başta

üniversiteler ve bilimsel araştırma kurumları olmak üzere, siyaset kurumu ve devletin diğer organları ile uyum içinde ortak bir hedefe yogunlaşarak gerçekleştirilebilir. Siyaset kurumunun ve bilim ve teknolojinin üretilmesinden sorumlu üniversitelerin sorumluluklarının farkındalığı ile uzak görüşlü ve vizyon sahibi olmaları gerekmektedir.

Ekonominin araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile teknolojisini üretebilir bir yapıya

kavuşması gerekmektedir. Rekabet edebilir bir ekonomik yapı kendi teknolojisini üreten bir ekonomidir. Teknoloji üretmeden ekonomiyi suni yollardan ayakta tutmaya çalışmak artık mümkün değildir. Sanayinin üniversite ile geliştireceği işbirliği rekabet üstünlüğü sağlayacak ve elde edilecek gelir orta vadede sanayinin araştırma ve geliştirme birimlerini kurmasına imkan verecektir. İstikrarlı ekonomik büyüme sürdürülebilir bir istihdam artışını sağlayacaktır. Bu potansiyeli çalışır hale getirmek önem arz etmektedir.

Bilimsel düşünce, sorgulamayı, gerçeği aramayı, ifade etmeyi ve tartışmayı içerir.

Bu yaklaşım, akılcı ve verimli bir toplum için olduğu kadar uygar bir toplum için de vazgeçilmezdir. Bilimsel düşünce, bilim ve kültür için olduğu gibi toplumsal hayatın tümü için de en temel ahlaki değer olmalıdır.252

XVI. yüzyılda Bilim Rönesansı, XVII. Yüzyıl sonlarına doğru da endüstri devrimini

gerçekleştirmiş olan Batı ülkeleri, dünya üzerindeki hakimiyetlerini bilim, teknoloji ve endüstrideki güçleriyle sağlamışlardır. Batıdaki bu gelişmelere Osmanlı ayak uyduramamış, bilim ve teknolojik bilgi, ayrıca yeni bilgilere dayalı geliştirilen ileri teknolojiler ve yenilik kapasitesi bugün dünyada 5-6 lider ülke olmak üzere 15-16 ülkenin tekelinde yer almakta ve bu çok stratejik değerdeki kaynaklara hükmetmektedirler. Bu stratejik kaynaklar, ülkelerin sadece refahı, sağlığı ve ekonomik gelişmesi için değil, politik ve askeri amaçlarla da kullanılmıştır ve bugünde kullanılmaktadır253.

1970’li yıllara kadar ekonomik göstergelerde genellikle kişi başına enerji tüketimi

gelişmişlik göstergesi olarak kabul edilirdi. Gelişmiş ülkelerin GSMH’larının artışı ile toplam enerji tüketiminin artışına parelel olması gelişmişliğin bir göstergesi olarak savunulurdu. Oysa yeni teknolojik gelişmeler bu savunmayı tamamen değiştirmiştir. 1900’ların başında dönemin ileri teknoloji ürünlerinden olan otomobilin maliyetinin hammadde ve enerji kısmı otomobilin yüzde 60’ının üzerinde bir paya sahip olurken buğünün ileri teknoloji ürünü olan elektronikte hammadde ve enerjinin payı yüde 5’i geçmemektedir. Buna karşılık araştırma ve geliştirmenin yani bilginin payı giderek artmaktadır. Bilgi çağına doğru giden 21. yüzyılda hammadde ve enerji bolluğu gelişme ve kalkınma için yeter sebep olmamaktadır.

252 Günce,TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş Bölümler,TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılıkve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004, s.20 253 Özdaş,Prof.Dr., M.Nimet; Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji Politikası,Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Şenol Matbacılık Ltd. Şti, Ankara,2005, s.23-24



Bunun en iyi örneğini japonya sergilemektedir. Japonya, enerji, demir ve kömürü

dışarıdan alan ve enerji, demir ve kömür hammaddesi olan Amerika Birleşik Devletlerine demir-çelik ürretip satabilmektedir. Bu rekabet gücünün iyi bir organizasyonla yeni teknoloji üretip ve maliyetleri düşürüp kaliteyi artırarak rekabette yeni fırsatlar sağlanabileceğini göstermektedir.

Bilim ve teknolojide iyi bir planlama yapılması ile sanayileşme yeteneğinin baz

alındığı bir planlama ile Türkiye’nin hızlı ve kalıcı bir gelişme sağlayabileceği gerçeğini göstermekte ve Türkiye’nin ekonomik sıkıntılarını kısa sürede aşabilme fırsatının var olduğunu göstermektedir.

Türk sanayicisinin elindeki teknolojiler genelde ithal teknolojilerden oluşmaktadır.

Ancak sanayicinin birikimini azımsamak da doğru değildir. 1990’lı yıllardan sonra Türkiye!de teknoloji kavramının anlamının anlaşılır olması hususunda ciddi bir gelişme gözlemlenmektedir. Bu teknolojinin esasına yönelik algılama değişimi Türkiye’nin sanayii kültürünün gelişmesinde önem taşımaktadır. Bu algılama değişikliği uluslar arası seviyelerin ve uluslar arası belirlenen kriterlerin çok altında olan Türkiye’nin araştırma ve geliştirme kaynaklarının ve araştırmacı personel sayılarının artırılmasına imkan hazırlaması açısından ümit vermektedir.

1970’li yılların sonlarından itibaren yeni teknolojilerin gelişmesiyle bu teknolojileri

üretimlerine uygulayan firmalar uluslar arası pazarlarda rekabet üstünlüğü elde ettiler. Bu firmalar maliyetlerini düşürerek elde edilen rekabet üstünlüğü, sağlanan düşük maliyet üstünlüğü rekabet avantajı sağlayarak araştırma ve geliştirmeye firmalarca daha fazla kaynak ayırmasına imkan sağlamıştır. Bu da yeni teknolojilerin üretimini tetikleyerek daha fazla araştırma ve geliştirme yatırımına kaynak ayrılmama ve artarak süren yeni bir tür yarışa götürmüştür.

1980’ler öncesi üretim üstünlüğü, kalite üretim teknolojisi ile sağlanırken maliyet

üstünlüğü üretimde kullanılan girdi maliyetlerini olabildiğince düşürmek ve verimliliği ve etkinliği artırmak şeklinde yapılıyordu. Üretilen yeni teknolojilerle üretimde kullanılan bu teknolojiler rekabet üstünlüğünü artırarak pazarların genişlemesi ve yeni ürün ve hizmetlerin ortaya çıkması, firmaların yabancı rakiplere kıyasla daha fazla pazar payı elde etme ve uluslar arası ticarette ortaya çıkan getirilerden daha fazla yararlanmak için stratejik bir şekilde davranmaya başlamasına yol açmıştır. Stratejik yönetim anlayışının önem kazandığı ürün pazar genişlemesine dayalı rekabet evresinde firmalar belirli alan ve pazarlarda rekabette üstünlük elde etmek ve bu üstünlüğü sürdürmek için bir yandan yurtiçinde kamusal desteklerden yararlanma, öte yandan, uluslar arası piyasalarda ise rakiplerin davranış ve taktiklerine karşılık vermeye dayalı stratejik rekabet politikası uygulamaya başladılar254.

Tarih boyunca bilim ve teknoloji üretimi dünyadaki ilerleme ve gelişmelerin itici

gücünü oluşturmuş ve ülkelerin geleceklerine etki eden en önemli faktörlerden olmuştur. Rönesansla başlayan ve endüstri devrimiyle 17. yüzyılda hızlanmaya başlayan sanayi devrimiyle büyük değişim ve gelişim yaşayan Batı ülkeleri dünya başarısını bilim ve teknoloji ile gerçekleştirmişlerdir. 21. yüzyılda da araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle elde edilen bilgi ve bu yeni bilgilere dayalı olarak elde edilen yeni teknolojik bilgiler dünyada birkaç gelişmiş ülkenin tekelinde devam etmektedir. Bu stratejik kaynak,

254Coşkun Can, Prof. Dr., Aktan;Yrd.Doç Dr.İstiklal Y. Vural; Rekabet Gücü ve Rekabet Stratejileri, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, Ajans Türk Basın ve Basım A.Ş.Ankara, 2004.s.26



ülkelerin sadece refahı, sağlığı ve ekonomik gelişmesi için değil, politik ve askeri amaçlarla da kullanılmış ve bugünde kullanılmaktadır255.

18.2. Bilim ve Teknoloji Politikaları ve Gelişmeyi Tetikleyici Araçlar II. Dünya Savaşı sırasında bilim ve teknoloji politikalarının savaşın süresini

belirlemede gösterdiği etkinlik bilim ve teknoloji politikalarının öneminin kavranmasına vesile olmuştur. Savaş sonrasında ülke ekonomisine bilim ve teknolojinin sağlamış olduğu katkı devletin bilim ve teknoloji politikaları alanındaki sorumluluğununda bir dönüm noktası olmuştur256.

Bilim ve teknoloji politikası dünyada önde olma isteği çerçevesinde oluşturulan

bir siyasi irade ile beyin gücünün seferber edilmesi yanında etkin ve sürekli olan bir mali kaynak ve organizasyondan oluşmaktadır.

Bunun için ülkenin hedef ve gelişme stratejileri küresel çerçevede düşünülerek

insan ve maddi kaynaklar bir plan çerçevesinde yönetilmelidir. Bilim ve teknoloji politikası, devletin sorumluluğu altında yapılırken, hukuki ve idari tedbirleri kapsar ve bir sistem yaklaşımı ve devletin katılımı ile hazırlanır, uzun vadeli hedef ve uygulama esastır. Ayrıca bilim ve teknoloji politikaları milli olmak zorundadır, siyasi irade ve kararlılık gerekirken bilim ve teknoloji sistemi gelişmelere göre zaman içinde esnek bir yapıda yeniden değerlendirilmeli ve şartlara uygun olarak revize edilmelidir. Bilim ve teknoloji politikası dinamik bir yapı arz eder ve buna uygun davranılması gerekir.

1980 sonrası bilgi çağı döneminin başladığı dönemde bilim ve teknoloji

politikalarında benimsenen amaç rekabet gücünü geliştirmek olmuştur. Bu dönemin rekabet gücü ileri teknolojiye eşdeğer tutulmuş ve organize araştırma ve geliştirme faaliyetleri ön plana çıkarılarak teknolojik gelişme tetiklenmiş ve bu büyük organizasyonun bir parçası olarakta ABD’nin başı çektiği gelişmiş ülkelerin tüm teknoloji geliştirme potansiyeli de bu işin içine çekilmiş ve üniversite sanayi işbirliği etkin bir şekilde kullanılmıştır.

1980 sonrası ileri teknolojilerin en yaygın olarak mikro elektronik, bilgi işlem ve

yapay zeka, telekominikasyon, üretim ve ofis otomasyonu, yeni sınai malzemeler, nükleer teknoloji, uzay teknolojisi, yeni enerji kaynakları, biyoteknoloji ve lazer alanlarının kapsadığı, ayrıca hibrit teknolojileri olarakda tanımlanan, bilgisayar yardımı ile tasarım (CAD), bilgisayar yardımı ile imalat(CAM) ve robotik, fiber optik ve seramik malzemeler ön plana çıkmıştır.

Ekonomi için kaynakların daha verimli kullanılmasını sağlamak üzere esnek

üretim sistemi ve bilgisayara bağımlı üretim sistemleri gibi yeni üretim sistemleri ve teknolojisinin üretim felsefesinde yeni bir çığır açmıştır. Bu yepyeni teknoloji ve üretim felsefesi, rekabete yeni bir boyut kazandırmış, sipariş üzerine üretim fikri yeni sıfır hata yani kalite, standart rekabet ön plana çıkmıştır. Bu yeni üretim teknolojileri yeni endüsri ve hizmetlerin oluşturulması yanında eski sektörlere de hayatiyet ve rekabet gücü kazandırmıştır.

255Özdaş, Prof.Dr., Nimet;Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji Politikaları, Türkiye Bilimler Akademisi YayınlarıŞenol matbaacılık Ltd. Şt. Ankara, 2005, s.24 256 Kennedy, Paul; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken, Türkiye İş Bankası Yayınları .Ankara, 1997 s.26



Dünyadaki rekabetin baş döndürücü bir hızla sürmesi sonucunda iki kutuplu

dünyadan tek kutuplu bir dünyaya geçilmiş ancak askeri güç kullanımında süren rekabet azalmasına rağmen ekonomideki rekabet hızını hiç kesmeden artarak devam etmeyi sürdürmüştür. 1980’lerde ABD’nin yıldız savaşları adı altında başlattığı stratejik teknolojik atılım ABD’ye uluslar arası teknolojik yarışta bir adım daha öne geçme fırsatı sağlamıştır. Bunun sonucunda bu dönemde ekonomik rekabet gücü bilim ve teknoloji politikalarının temel amaçlarından biri olarak kalmış ve sınai kuruluşları yoğun rekabet nedeniyle yenilik büyük öncelikli ve gittikçe artan alanlar haline gelmiştir.

Ekonomik gelişmeyi sağlayacak, toplumun refahını artıracak ve onun sürekliliğini

koruyacak araçlar, ileri seviyede öğrenim görmüş bilim adamları, mühendisler ve ayrıca teknik destek personelinden oluşan stratejik beşeri kaynak yanında araştırma ve geliştirme çalışanlarının yürütülebilmesine elverişli organizasyonel yapılar, araştırma ve geliştirme hedef ve stratejileri, labaratuvar ve alltyapı, kütüphane ve dökümantasyon merkezleri, uluslar arası enformasyon sistemine erişmeyi sağlayacak iletişim ağı ve yaratıcı faaliyetleri destekleyecek kültürel ortamdır.

Rekabet gücünün sürekliliği sadece en yeni teknolojileri kullanarak ve bunları

sürekli geliştirerek ve gelecek nesil terknolojiler için çalışmalar yapılarak sağlanır. Teknolojiyi geliştirmek için ana kaynak iyi yetişmiş insangücüdür. Yetişmiş insangücü ise, eğitimde yaratıcılığı ortaya çıkarır. 21. yüzyılda entellektüel sermaye en önemli kaynak olmuştur. Kaynakların organizasyonunu yapacak yönetim sistemi verimliliği artırırken zaman kaybını da önlemektedir

2. Dünya Savaşı içinde tank, uçak, roketlerle ilgili atış kontrol sistemleri alanında

kazanılan bilgi, geliştirilen teknolojiler, savaştan sonra da sanayi ülkelerinin bir çoğunda elektronik, bilgisayar, nükleer enerji ve uzay alanlarındaki rekabet ve böylece geliştirilmiş olan teknolojilerin üretim sistemlerine uygulanması ile 1950 başlarında otomasyon çağı olarak adlandırılan yeni bir sanayi dönemi ortaya çıkmış ve ekonomik gelişme hızları da, klasik değer yüzde 1’in çok üstüne çıkmaya başlamıştır. Bunun sonucu olarak yüzde 10 ile kalkınan bir ülker 7 yıl sonra ikiye katlanırken; 21 yılda da 8 kat büyüyebilmektedir. Teknolojinin bu etkisinin tam anlaşılması kolay olmamıştır, zaman almıştır257. Bunun en yakın örneği Japonya ve Almanya’nın 2. Dünya Savaşı’ndan sonraki gelişmeleridir.

Sanayici, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini rekabet gücünü artırmak için yapar.

Belirli bir ürünü veya üretim sürecini geliştirmek veya pazarın beklentisini daha iyi karşılayabilecek yeni ürünler ortaya çıkarmaktır. İyi hazırlanmış bir proje ile yola çıkan sanayici araştırma ve geliştirme projesinin sonucunu 4-5 yıl sonra görecektir. Bunun için sanayici 4-5 yıl sonrasının gelişmelerini de tahmin edebilecek bir birikime sahip olmak zorundadır. Türkiye gibi sanayisinin çok büyük bir bölümü KOBİ’lerden oluşan bir ülkede sanayiciye özellikle KOBİ mahiyetinde olan sanayiciye öngörü yardımı sağlayacak kuruluşlar hayati önemde olmaktadır.

Hızlı ve sürdürülebilir bir gelişme sağlayabilmek için sosyo ekonomik politikalara

uygun bir bilim ve teknoloji politikasının olması yanında teknolojik faaliyetlerin sonuçlarının sosyal ve ekonomik faaliyetlerle bir şekilde bütünleşmesi gerekmektedir.

257 Özdaş, Prof.Dr, Nimet;Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji Politikaları, Türkiye Bilimler Akademisi YayınlarıŞenol matbaacılık Ltd. Şt. Ankara, 2005, s.38



Bilim ve teknoloji sisteminin misyonunu belirlemek gerekmektedir. Nerede olmak

hayal ediyorsa o vizyonun oluşturulması gerekmektedir. Buna adım adım yaklaşmak için stratejik amaçlarımızı tespit etmemiz gerekmektedir.

Ekonomik performans kıstası olarak kişi başına düşen gelir seviyesi ve istihdam

oranı esas alındığında, AB kıstaslarını yakalayabilmemiz için gelişmiş ülkelere kıyasla Türkiye’nin daha çok yenilikçi ve üretken olması gerekmektedir. Bunun içinde araştırma ve geliştirmeye daha çok kaynak ayırmak gerekmektedir.

Son yıllarda ülke ekonomisini sarsan krizler, araştırma ve geliştirme

yatırımlarında kaynak sınırlamasını da beraberinde getirmiştir. Çağ nüfusunun eğitim oranının yükseltilmesi hedefi çerçevesinde öğretim elemanlarının önemli bir bölümünün araştırmadan ziyade eğitime yönlendirilmesi, açılan çok sayıdaki vakıf üniversitesinin öğretim elemanı ihtiyaçlarının devlet üniversitelerinden karşılanmaları ve bunların ağırlıklı olarak eğitim alanında istihdam edilmeleri, kurumların araştırma kapasitelerini daralmıştır. Endüstriyel taleplerin sınırlı düzeyde kalması, kurumlararası sinerji yaratacak araştırma işbirliği kültürünün henüz yeterince kökleşmemesi, üniversiteler, kamu ve sanayi arası ortak büyük araştırma ve geliştirme projelerinin üretimi ve geliştirilmesi işbirliğinin gelişmemiş olması ve yukarda sayılan diğer nedenlerden dolayı Türkiye’de teknoloji üretimine dayalı sanayide istenen seviyelere ulaşılamamıştır.

Teknoloji üretiminde hem üniversitelerin, hem de sanayi kesiminin kendilerine

özgü işlevleri vardır. Teknolojinin tabanı olan bilim üretimi, diğer bir deyişle temel bilim araştırmaları, üniversitelerin asli görevleri arasındadır. Buna karşılık sanayi labaratuvarları ve araştırma birimleri, bu temel bilimsel gelişmeleri değerlendirerek, katma değer yaratıcı bir süreci işletmek zorundadır. Bu tür çalışmalar sanayide teknolojik fırsatların odak noktası olarak kabul edilmektedir.

Türkiye’de 1920’lerde başlayan çağın teknolojisini yakalama hedefi ve buna bağlı

çabaları gelişmiş sanayi ülkelerinin teknolojideki büyük bir ivme ile sürdürdükleri planlı proğramlı ve işin felsefesine uygun politikalarının uygulanması sonucu olarak hızlı gelişmelerini başarıyla sürdürmelerine karşın Türkiye’nin başlangıçta belirlenen hedeflerindeki flüğlaşma Türk ekonomisinin teknolojik yapısındaki bilgi birikimi istenen noktalara ulaşarak muasır medeniyet seviyesi olarak tanımlanan çağın teknolojisi öğrenilip hazmedilip tekrar yorumlanarak üretilme başarısı yeterince gösterilememiştir.

1980’lere kadar Türk ekonomisinin üretim araçlarında tedarik ettiği üretim araçları

teknolojik olarak transferi yapılan eski teknolojiler ile yapılabiliyordu. Bu eski teknolojik üretim araçlarının ithalatında da önemli bir problem yaşanmamaktaydı. İthal edilen bu teknolojik üretim araçları yeni bir araştırma ve geliştirme faaliyetine de ihtiyaç duymuyordu. Bu nedenle de pratikte araştırma ve geliştirme faliyetlerine sanayicinin hayati derecede ihtiyacı olmuyordu. Sanayinin araştırma ve geliştirme faaliyetine ihtiyaç duymaması üniversitelerin bir araştırma ve geliştirme faliyeti ihtiyacı olmayışı nedeniyle bilgi üretme faaliyetleri sınırlı ölçülerde ve kavramsal düzeyi geçmiyordu.

Ancak, 24 Ocak 1980 kararlarıyla iç piyasanın dışarıya açılması ve üreticilerin dış

pazarlarla karşılıklı biraraya gelmesi yeni bir yüzleşmeyle karşı karşıya gelinmesine vesile olmuştur. Dışarıda ve içeride karşı karşıya gelinen rekabet ortamı teknolojinin güncel tutulmasının gerekli olduğu gerçegiyle sanayiciyi yüz yüze getirmiştir. Ürünlerin güncel teknolojiyi içeren teknolojik özelliklerde olması ve küresel rekabet için gerekli kalite, dizayn ve maliyet düzeylerini sağlayacak güncel teknoloji ile üretilmeleri gereği



ortaya çıkmıştır. Türk sanayinin bu yeni rekabet ortamında ihtiyaç duyduğu teknolojinin trasferinin sağlanması sanayimiz için zorlaşmış ve hatta bazı alanlarda imkansız hale gelmiştir. Gelişmiş ülkelerin 1990’larda bir araya gelerek gelişmekte olan ülkelere yeni nesil teknolojileri gelişmekte olan ülkelere etmeme kararı almaları gelişmekte olan ülkeleri teknoloji tedariki konusunda biraz daha zora sokmuştur.

Türkiye çağı iyi yorumlayıp, çağın değerlerine uygun düşünce sistemi

oluşturmamış bunun sonucunda da çağa uygun olarak bilim ve teknoloji politikalarını gelişmiş ülkelerle yarışmak üzere oluşturamamıştır. Böylece, gelişme politikaları sadece fiziki büyüklüklerle ölçülmüş, büyüklükleri oluşturan üç boyutlu cisimleri şekillendiren bilgiye yeteri kadar önem verilememiştir. Oysa çağın değeri bilği oluşturma esasına dayalı olduğu gerçeğini fark etmede geç kalınmıştır. Sanayie; sanayisini teknoloji transferi yaparak oluşturup sürdüreceğini düşünerek araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin alt yapısını inşaa edip araştırma ve geliştirme yapmak ihtiyacını duymamıştır. Bu sonuç Türk insanının GSMH’nın fert başına düşen 20 bin doları aşması gerekirken 3-4 bin dolarlarda kalmıştır.

Türk sanayisi Tenolojisini kendi araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile üretmeye

alışmamış ve yetişmiş insan gücü ile uygun finansman yapısıyla böyle bir araştırma ve geliştirme organizasyonunu gerçekleştirememiştir. Dünya Ticaret Örgütü’nün getirdiği yeni kurallar ve sanayide uygulanacak sübvansiyonların önemli ölçüde azaltılması ve artan rekabet türk sanayini tedbirler almaya zorlamaktadır. Sanayinin fedakarlıklarla elde ettiği dış pazarlardaki kazanımlarını koruyabilmesi ve rakiplerinde üstünlük sağlayabilmesi; artan rekabet şartları ve uygun bir araştırma ve geliştirme altyapısını acil bir şekilde geliştirmesi ile süreklilik sağlayabilir.

Yeni teknolojileri edinebilmek, öğrenip özümsemek ve özümsenen teknolojiyi

ekonomiye yayarak kullanılır hale getirebilmek, elde edilen bu teknolojiyi bir üst seviyede yeniden üretebilme becerisini kazanmak ve elde edilen teknolojinin kaynağı olan bilimi üretebilme yeteneğini kazanma yönünde derinleştirebilmek ve bütün bunları düzenli ve sistemli bir temel üzerine oturtabilmek için eğitim ve öğretim sistemi bu yapıya uygun hale getirilmelidir.

Türkiye, stratejik bilgi brikimini oluşturan enformasyon teknolojileri, yazılım ve çip

üretimine ve bilgisine sahip olmalıdır. Bu bilgiler yurt içi ve yurt dışı pazar paylarından artan oranda pay almayı gerekli kılmaktadır. Bunun için, özgün bilgi üretimi ve satışı önem taşımaktadır. Biyoteknoloji ve jenerik diye adlandırılan ve çağa damğasını vuran yoğun araştırma ve geliştirme faaliyetlerine dayalı bir program dahilinde yatırımlar yapılmalıdır.

Bu açıdan eğitmek yeterli değildir, bu öğrenmenin başladığı andır, öğrenme hiç

sona ermez. Çağımızda anahtar bilgidir. Dünya artık emek yoğun, malzeme yoğun, enerji yoğun değildir, bilgi yoğun olmaktadır. Bilgili kimseler uzmanlığın da ötesine geçme eğilimi taşırlar, çünkü bilginin sonu yoktur. Bilgi beraberinde gücün yetki ve sorumluluğunu da getirir. Bilgi ve bilgili insanlar sorumluluklarını da bilmek zorundadır.258

Muhtemel küresel krizlerin etkisini asgari düzeyde tutabilmek için ekonomik,

sosyal ve kültürel yapıyı iyileştirmek gerekmektedir. Diğer taraftan, krizlere karşı teknolojide atılım yapmak, verimliliği artırmak gerekmektedir. Bu ise, teknoloji yeteneğinin ve işgücünün niteliğinin artırılmasına bağlı bulunmaktadır. Teknoloji 258 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası,s.356, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000



kapasitesinin yükseltilmesi güdümlü araştırma ve geliştirme projelerinin hayata geçirilmesiyle olmaktadır. Uluslar arası piyasalar için ürün üretip pazarlayamadan ekonomide büyüme sağlamak kolay olmamaktadır. Ekonominin krizlerden uzak kalması için iyi bir organizasyon yapısına ve çağın teknolojik bilgisine haiz olması gerekmektedir.

Enformasyon teknolojileri, biyoteknoloji, yeni malzemeler ve yazılım gibi katma

değeri yüksek ürünlerin üretilmesi ekonomiye dinamizim getirirken ihracatını destekleyecek ve ekonominin hızlı büyümesine vesile olacaktır.

Teknoloji tabanlı işletmelerin desteklenmesi, üniversite sanayi işbirliğinin

geliştirilmesi ve teknolojinin yayınımının kolaylaştırılması amacıyla Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu yürürlüğe girmiştir. Teknoloji Geliştirme Bölgelerindeki işletmeler KOBİ ölçeğinde ve bu işletmelerin özellikle bilişim, savunma sanayii ve elektronik sektöründe faaliyet gösterdikleri görülmektedir.

KOBİ’ler, gelişmiş ülkeler standartlarında bir finansman piyasasına, kuruluş

aşamasından başlayan modern destek imkanlarına ve faaliyetlerini kolaylaştıracak çalışma ortamına kavuşturulamamıştır.

Araştırma ve geliştirme kaynaklarını belli amaçlara ulaşmak için kullanan

gelişmiş ülkeler çok başarılı uygulamaları gerçekleştirmektedirler, özellikle de ABD bu konuda örnektir. Her ülke kendisinin milli araştırma ve geliştirme hedefini belirlemiştir. Mesela Japonya 1980’de beşinci nesil çipleri üreteceğiz diye on yıllık hedef koymuş ve bu hedefe zamanından önce ulaşmıştır. ABD’nin 1960 yılında aya on yılda ulaşacağız dediği hedefe yedi yılda ulaşma başarısını göstermiştir.

Araştırmacıların ve teknoloji eğitimi ve yetiştirilmesi, belirli araştırma sorunlarının

incelenmesi, belirli gelişme sorunları için eldeki bilğinin uygulanması, uluslar arası haberleşme, yeniliği benimseyecek bir istekliliğin geliştirilmesi ve buna benzer diğer değişik alanlarda çeşitli oranlarda ekonomi ve insangücü kaynaklarının tahsisi gerekmektedir. Diğer bir ifade ile, gelişme alanında bilim ve teknolojinin uygulanması, planlanması, ekonomik ve sosyal kalkınma yönündeki uygulama sorununun ayrılmaz bir parçasıdır. Bilim ve teknolojinin masrafları ve faydaları arasındaki dengeyi öğrenen kararlar en akıllıca sayılır.259

Türkiye cografi büyüklügüne ve yerleşim yerlerine ulaşımda daha ekonomik ve

hızlı çağın şartlarına uygun ulaşım altyapısını geliştirmek durumundadır. Bunu yaparken hem kendi altyapısını oluşturacak yapılanmayı gerçekleştirirken hemde uluslar arası pazarlarda ürün üretip uluslar arası pazarlarda rekabet edebilecek bir yapıyı hazırlayacak projelerede yer vermelidir. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine dayalı bir güdümlü proje ile bunu en kısa zamanda en ekonomik şekilde gerçekleştirebilir.

Türkiye’nin iyi bir gelişme performansı yakalayamamasının nedeni sürekli

teknoloji yenilemeye dayalı yeni ekonomi modelinin lokomotifi olan araştırma ve geliştirme bazlı teknoloji üretimini Türkiye’nin stratejik bir politika olarak benimseyip uygulayamamasıdır.

259 Kalkınma İçin Bilim Teknoloji; TÜBİTAK Yayınları, Ankara, Ocak 1967, s,2,



Türkiye tüm tarihi gelişimlerin birikiminden de yararlanarak dünyadaki gelişmeleri

dikkatlice inceleyerek kendi şartlarına ve imkanlarına uygun yeniden bir yapılanma gerçekleştirerek gelişmesini sağlamalıdır.

Ülkeye transferi yapılan teknolojinin bir an önce özümsenip yeniden üretilip

difüzyonu yapılarak ülkeye kazandırılması esas olmalıdır. Teknolojiye bilimi de katarak dünya bilim seviyesine katkıda bulunarak ulusar arası pazarlardan payı artırmak hedef olmalıdır. Uluslar arası sanayi evliliklerinin hızla arttığı ortamda önümüzdeki yıllarda teknoloji transferi yapmak imkansızlaşacak, çok büyük sermaye birikimlerine gidecek olan bu firnmalar araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayıracağı kaynaklarda artacağı için bu firmalarla rekabet etme şansıda azalacaktır.

Türkiye bilim ve teknoloji üretmenin kendisi için hayati bir öneme sahip olduğunu

kabul etmeli teknoloji üreten stratejik bir poliitka olarak benimsemeli ve değişmeyen politika olarak önümüzdeki on yılı bilim teknoloji on yılı ilan etmeli ve bundan hiçbir şekilde taviz verilmemelidir. Bu politikaların hayata geçirilmesi sonrasında Türkiye küreselleşen dünyanın nimetlerinden yararlanan ülkelerinden biri olduğunu görecektir.

Günümüze kadar kendi milli kurumlarının imkanlarına başvurmadan sadece

teknoloji transferi ve dış ortaklı yatırımlar yapan, ucuz işgücünden faydalanılarak üretim ve ihracatı gerçekleştiren Türk sanayinin, teknolojik rekabetin tüm öteki unsurların önüne geçtiği bir dönemde, sağlanan araştırma ve geliştirme desteklerinden de faydalanarak araştırma ve geliştirme kaynaklı yeni teknolojileri yaratmaları onların rekabet gücünü artıracaktır.

Çağımızda bilgi yoğun teknoloji tabanlı üretimler, ekonomik rekabetin can damarı

haline gelmişlerdir. Üniversite-sanayi-kamu işbirliği çerçevesinde geliştirilecek teknolojik bilgi üretimine yöneltilerek yeni ürünlerin piyasaya sürülmesini sağlayacak ve uluslar arası pazarlarda yeni pazarların elde edilmesine imkan hazırlanmalıdır. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonrasında elde edilecek üretim bilgisi sanayide kullanıldığında yeni iş işmkaları açarken yeni istihdam talebi de oluşturacaktır.

18.3. Rekabet Gücünün Etkinleştirilmesinde Bilim ve Teknoloji Politikalarının Sağlayacağı Fayda

1980’li yıllar toplam kalite felsefesinin önem kazandığı ve hızla yaygınlaştığı yıllar

olmuştur. Bu yıllar kalite üstünlüğü ile rekabetin geçerli olduğu dönem olurken 1990’lı yıllarda kalitenin yanında tasarım ön plana çıkmaya başlamış ve yeni ürünleri en kısa sürede piyasaya süren firmalar rekabet güçlerini artırmaya başlamış kendi ürününü kendisi eskiterek rekabette yeni bir çığır açılmıştır. Bu sloganla piyasalar hep önde olan firmaların önderliği altında ekonomik rekabet sürdürülmeye çalışılmıştır. Bu dönemde hız rekabeti önemli bir unsuru haline gelmiştir. Daha sonra toplam kalite ve hizmet rekabetin belirleyen unsurları arasına girmiştir.

Bir firmanın ürettiği ürünün maliyeti, fiyatı ve kalitesi o firmanın uluslar arası

düzeyde diğer firmalar karşısında rekabet gücünü ortaya koymaktadır. Rekabet gücünü belirleyen diğer faktörler ise; firmanın yer aldığı sektördeki rekabet yoğunluğu, fiyat tespitinde firmanın etkinliği, işgücünün verimliliği, firmanın organizasyon ve yönetim şekli, kapasite kullanım oranı, sermaye piyasasındaki finansmanın durumu ve diğer faktörler sayılabilir.



Çağımızdaki rekabet ücret farklılıkları üzerine kurulu bir rekabet değil, yönetim

becerisini bilgiye dayalı çalışmanın verimi, paranın üretkenliği, proses teknolojisi, kur riski yönetimi, kalite, tasarım, yeni buluşlar, hizmet ve pazarlamayı esas alan bir rekabet olacaktır. Ayrıca ürün toplulaştırma veya ürün çeşitlendirme yerine belli bir konuda konsatre olma ihtiyacı doğacak, bunun için herkesin kendi teknolojisini, pazarını ve müşterilerini tanımasının önemi gittikçe artacaktır.260

Çağın gelişen ve değişen şartları çerçevesinde firmalar müşterilerine yeni

teknolojik ürünler sunmalıdırlar. Bu yeni teknoloji ürünleri araştırma ve geliştirme faliyetleri sonucunda ortaya çıkarılmış yeni ürünlerin, müşterilerin sahip olduklarından daha fazla müşteriye fayda sağlayan ürünler olma anlamı çıkmaktadır.

Rekabet gücünü belirleyen faktörler firma içi ve firma dışı faktörlerden

oluşmaktadır. Firma içi faktörlerde, firmanın ürettiği ürünlerin kalitesi, maliyeti ve fiyatı önem taşımaktadır. Maliyetler arasında da işgücü maliyeti, sermayenin maliyeti, vergi maliyeti, sosyal güvenlik maliyeti, ithalatın maliyeti ve diğer maliyet faktörleri yer almaktadır. Maliyeti ilgilendiren verimlilik, firmada kullanılan yeni teknolojiler yanında firmanın organizasyon ve yönetim yapısı, kaynakların etkin kullanımı, firma yönetiminin yeniliklere açık olup olmaması yanında yaratıcılık gibi birçok faktörde firma içi rekabet gücünü etkileyen faktörler arasında yer almaktadır.

Firma dışı rekabet gücünü etkileyen birçok faktör bulunmaktadır; bunlar devletin

ekonomideki yeri ve ekonomiye devletin müdahaleleri yanında işgücü piyasasındaki esneklik, ülkenin yeraltı ve yer üstü zenginlikleri, hukuk sitemi, mali piyasaların etkinliği, fiziki altyapı ve ulaştırma sistemleri yanında uluslar arası hukuk gibi birçok faktör de firma dışı faktörler olarak rekabet gücüne etki etmektedir.

Teknolojinin ekonomideki başarısı, eğitim ve teknikteki becerilerine, yüksek

tasarruf oranlarına, devlet güdümlü uzun vadeli sanayi ve pazar hedefleri seçmesine ve dünya pazarlarına girip rekabet etme azmine dayalıdır261.

18.4. Bilim ve Teknoloji Politikalarının Oluşturulmasında Yetişmiş İnsan Gücünün Önemi

Bir ülkede araştırma ve geliştirme faaliyetinde bulunabilmek için yetişmiş insan

gücüne ihtiyaç bulunmaktadır. Bu yetişmiş insan gücü iyi eğitim görmüş insan gücü olarak algılanılmaktadır.

Bu çerçevede ülkenin araştırma ve eliştirme faaliyetlerinin ürün üretebilecek bir

yapıya ulaşması için on bin çalışana tam zamana eşdeğer on beş araştırmacının araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde çalışıyor olması bilgi üretebilmek için gerekli sayı olarak kabül gören kriterlerdendir.

Bilim adamı, merak eden, gözleyen, araştıran, deney yapan, bulguları inceleyen,

sorgulayan, genel kuralları, temel yasaları ortaya çıkarmaya çalışan kişidir. Ayrıca, bim adamı, araştırıcı, merak eden, olanla yetinmeyen, soruşturan, açıklama, kavrama ve 260 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000, s.56 261 Kennedy, Paul; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, s.257,



yorumlama kaygıları taşıyan oluşumların ilkelerini kavramak, ilkelerle oluşumları önceden görmek isteyen bir kimse olarak bilimsel etkinliğin ve o ortamın içindedir, o ortamı etkilemekte ve ondan etkilenmektedir.262

Bu açıdan kendi bilimcileri ve teknisyenleri olmadan hiçbir ülke başarılı ve

sürekliliği olan bir ekonomik yapı oluşturamaz. Bu ilköğretimden üniversiteye ve temel araştırma safhasına kadarki bilimsel ve teknik eğitimin her problemini kapsamaktadır. Bilimi üretmeden yarınları üretmek mümkün olmaz, ancak yarınlar sağlam bilim teknoloji temelleri üzerine oluşturulan sanayi yapısı ile sağlanabilir.

Bilimsel düşünce, gerçeği aramayı, sorgulamayı, tartışmayı ve ifade etmeyi

kapsar. Bilimsel düşünce, bilim ve kültür için olduğu gibi toplumsal hayatın bütünü için de temel değerdir. Bilim ulaştığı sonuçları sürekli sorgular, kesinlik elde edemediği noktalarda gerekirse değişiklik yapar, ulaşamadığı sonuçlarla ilğili olarak da kesin vurgulamalar yapmaz263.

Bu açıdan bilim adamının ruh halini açmak için ona biraz bakmakta belki yarar

vardır. Bilim adamının aklında bir fikir vardır. Üzerinde düşündükçe, fikre anlam kazandırmaya başlar. Bilimsel yazılara baş vurur. Bilim adamı okudukça, fikirde daha fazla umut vaat eder hale gelir. Böylece ön hazırlığını yapmış olarak labaratuvara gider ve fikrini denemek için bir test hazırlar. Deney aşaması çok zorludur. Birçok olasılık tek tek denenir. Ölçümün hassaslığı artırıldıkça hata çubukları da küçülür. Deneyi gittiği yere kadar sürdürür. Tek ilğilendiği deneyden ögrenecekleridir. Dikkatli deneylerden sonra, fikri işe yaramaz oldugu anlaşılır. Bilim adamı onu aklından çıkarır, kendini hata kıskacından kurtarır ve başka bir fikre doğru yola çıkar264.

Bilimsel kapasite; iyi yetişmiş insan gücünü, kurumsal altyapıyı, modern bilime

dayalı bilgi üretmeyi, bu bilgiyi yüksek teknolojiye ve ekonomik faydaya dönüştürmeyi ifade etmektedir. İnsan gücü; ulusal ve uluslar arası seviyede bilim ve fikir hayatına katkı yapan araştırmacılardan, yönetim ve organizasyonda bulunan insanlardan oluşur. Kurumsal alt yapı ise, bilimsel çalışmalar için gerekli labaratuvarları, teçhizatı, bilgiye erişim imkanlarını, yönetim ve organizasyon mekanizmalarını ihtiva eder. Ülkedeki kurumsal altyapı ne kadar iyi olursa olsun, bu altyapıyı kullanacak yetişmiş insan gücü yoksa, bilimsel kapasiteden sonuç almak amacı bakımından hiçbir anlam ifade etmez.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri paranın belirlenen önceliklere göre tahsisinden

ibaret bir iş değildir. Esas mesele, yeterli beyin gücünün öncelikli alanlarda yoğunlaştırılabilmesi ve bu alanlar için yeterince araştırmacı personel yetiştirilebilmesi ile iyi bir organizasyondan geçer. Yönelinen araştırma ve geliştirme sadece araştırmacı sayısını artırmak yetmez, sayısal artışın yanında aynı ya da birbirini tamamlayan disiplinlerden araştırmacıların belirlenen öncelikli alanlarda işbirliğini yapmalarını sağlamak da gerekir. Sağlanacak işbirliği, mevcut ya da kurulacak araştırma labaratuvarları ve teknolojik kolaylık birimlerinden ortak olarak yararlanmaktan başlayıp ortak araştırmalara kadar varan geniş bir yelpaze içerisinde olması gerekir.

262 Özoğlu, Prof.Dr, Süleyman Çetin; Bilim ve Eğitim İlişkileri, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 ,s.75 263Günce, TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş Bölümler, TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılıkve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004, s.21 264 Sagan, Carl; Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı, Çev: Miyase Göktepe, Pro Matbaası Basın Yayın, TÜBİTAK Popüler Bilim Yayıncılıkİstanbul, 1998 , ss.29-30



Aaştırma ve geliştirme harcamalarını çogaltmak, araştırmacı ve mühendis

sayısını artırmaktan daha kolaydır. Çünkü araştırmacı insangücü yetiştirmek için uzun bir tahsil ve olgunlaşma süresi yanında uzun bir zaman dilimine ihtiyaç vardır.

Yalnızca bilimsel araştırmalarda bilgi birikimi sağlanması değil, Türkiye’nin

kalkınma hedefleri doğrultusunda, bilimin ekonomik ve toplumsal bir faydaya dönüştürülebilmesi önem taşımaktadır.

Halbert ve Ackoff’un birlikte yaptıkları bilginin yayılması konusundaki yöneylem

araştırmasının uluslar arası bilimsel enformasyon konferansında sundukları neticelerinde, bir araştırmacının ortalama olarak toplam zamanının yarısını bilimsel ve teknik kominikasyona harcadığını ortaya koymuşlardır.

Diğer araştımacılar da bir profesyonelin toplam zamanının yaklaşık yüzde

25’inden yüzde 75’ine kadar olan bölümünü sadece konusunda yeni gelişmeleri öğrenmek, güncel kalabilmek için harcadığını göstermiştir. Bilim adamı zamanının üçte birine kadar olan kısmını bilgi arayarak geçirir ve bu aşamanın maliyeti bilime ayrılan tüm paranın beşte biridir.265

1986 yılında bilimsel üretkenlikle ilgili bir gösterge olan Fen Bilimleri Yayın

Endeksi’ne dahil olan dergilerde Türk bilim adamları toplam 520 makale yayınladılar ve Türkiye 72 ülke içinde 43’üncü sırada yer aldı. 1998 yılına gelindiğinde bu sayı 3901 makaleye ulaştı ve Türkiye dünyada 27’nci sıraya yükseldi. 2002’de büyük bir artışla 9303 makale yayınıyla dünyada 22’nci sırada yer aldı266. 2003 yılında bu sayı 11672 ile 21. sıraya ve 2004 yılında da 13 770 makale 20. sıraya yükselmiştir267. Bu istatistiki göstergeler Türkiye’de bilimin hızlı bir araştırma ve geliştirme destegiyle ivme kazandığını gösteriyor.

Ancak, Avrupa Birliği milyon nüfus başına düşen yayın sayısı 2002’de 673

olmuştur. Bu sayı Türkiye’de 103 olmuştur. İsveç’te 1598, Fillandiya’da 1309 olmuştur268. Ancak Türkiye’nin yayın sayısı diğer ülkelerle kıyaslandığında yeterli ve sanayinin problemini yeteri kadar çözmeye yönelik olmadığı gözlenmektedir.

Araştırma ve geliştirmede çalışan insangücünün istihdam edilen 10.000 nüfus

başına düşen araştırmacı sayısı tam zamana eşdeğer olarak 2001 yılında Avrupa Birliği ortalaması 56.8’dir. 2002 yılında bu sayı Türkiye’de 11,2 olmuştur. Gelişmiş ülkelere baktığımızda araştırma ve geliştirme personeli Fillandiya’da 187.7, İsveç’te 101 olmuştur. OECD ülkelerinde araştırmacı sayısı ortalaması 66.6’dır269. Oysa gelişmiş ülkelerin ortalaması ise 100’ün çok üzerindedir.

Türkiye’de araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önemin yetersizliği,

nitelikli insan gücü açığı ve finansman eksikliği nedeniyle ileri teknolojilerin yerine geleneksel teknolojilerin kullanılması, ileri teknolojilerin sağlayacağı fırsatlardan yararlanmayı engellemiştir.

265Özel, Tamer; Amerika Birleşik Devletleri: Madolyonun Öbür Yüzü, , İnkilp Kitabevi, İstanbul, ss.125-126 266 Günce, İslam, Sosyal Bilimler ve Türkiye, TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003, s.7 267 http:// arama.ulakbim. gov.tr /Wos/index.php?Yil=2003&Tip 268 age 269 2006 Yılı Proğramı, DPT Yayınları, Ankara, 2005. s.166



Üretim bilgisi araştırma ve geliştirme yaparak öğrenilir. Öğrenilen teknolojik bilgiyi

yenilemek, ürün kalitesini yükseltmek, ürüne ek özellikler kazandırmak, yeni ve sofistike sanayilerde daha kaliteli ve farklı özelliklerde, katma değeri yüksek ürünler üretmek gerekmektedir. Bu yüksek katma değer yaratan özelliklerde ürün üretebilmek, toplumun refah seviyesini yükseltirken yeni istihdam imkanları oluşturacaktır.

20. yüzyılın ortalarına kadar emek yoğun teknolojiler ön planda iken, yüzyılın

sonuna doğru sanayide bilgi yoğun teknoloji kullanımı giderek artmıştır. 21. yüzyıla girerken bilgi tabanlı yoğun teknolojilerin tüm hayat sistemine hakim konum kazanmaları, onların kaynağı olan araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin stratejik mahiyette öneminin daha da artacağına işaret etmektedir. Bu gerçeği zamanında farkeden ülkeler, araştırma ve geliştirme alanındaki faaliyetlerde yoğun şekilde yer alabilecek personeli yetiştirebilmek için eğitim öğretim sistemlerinde köklü değişiklikler yapmaktadırlar.270

Zaman ve mekan kavramlarının değiştiği günümüz dünyasında üretici güç olarak

üretimde bilginin kullanılması, uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlamaktadır. Ekonominin canlılığını sürekli kılmak için, çağın üretim araçlarını daha yoğun kullanmak ve yeni dünya yapısına uygun bir şekilde organize olmak gerekmektedir. Bu organizasyonun en önemli aktörü olan yetişmiş insangücünü yetiştirmek önem arz etmektedir.

Türkiye’de istihdamın sürekliliğinin sağlanması genç nüfusa sahip olan ülkemiz

açısından önem arz etmektedir. Çağımızda teknoloji üretimine dayalı esnek bir sanayinin oluşturulması hedef olmalıdır. Bunun için küreselleşen dünyadaki gelişmeleri iyi okuyup anlamak ihtiyaçlara uygun, doğru, hızlı çözümler üretmek gerekmektedir.

Uluslar arası piyasalarda rekabet edebilen bir ekonomiye sahip olmak, kalkınmış

ülkelerin gelişmişlik düzeyine ulaşmak ve rekabet üstünlüğünü sağlamak için bilimsel ve teknolojik gelişmede atılım yapmak ve üretiminde verimliliğini artırmak gerekmektedir. Bu ise, eğitim seviyesinin yükseltilmesi, bilim ve teknoloji yeteneğinin ve işgücünün niteliğinin artırılmasına bağlı bulunmaktadır.

Bilim ve teknoloji kapasitesinin yükseltilmesi için yeterli sayı ve nitelikte

araştırmacı personel yetiştirilmesi, araştırmacılar için uygun ortam ve imkanların hazırlanması ve araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan kaynakların artırılması araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin eğitim öğretim ve sanayi politikaları ile uyumlu olarak desteklenmesi gerekmektedir.

İleri teknolojide gelişme sağlayan ülkeler araştırma ve geliştirme faaliyetlerini ve

araştırmacı personel yetiştirilmesini desteklemekte ve bu alana milli gelirden önemli kaynaklar aktarmaktadırlar. Gelişmiş ülkelerle Türkiye arasındaki bilim ve teknoloji açığını kapatmak ve bilim ve teknoloji faaliyetlerinde istenen seviyeye ulaşabilmek için VIII. Beş Yıllık Kalkınma Planında araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan insangücünün belli bir plan dahilinde 20’ye çıkarılacağı ifade edilmektedir.

270 Ayhan, Prof.Dr., Ahmet.Dünden Buğüne Türkiye’de Bilim Teknoloji ve Geleceğin Teknolojileri,Beta Basım Yayım Dğıtım A.Ş., İstanbul, 2002 s.166



Çağımızda her ülke giderek araştırma ve geliştirme yoluyla kendi modellerini,

desenlerini, teknolojilerini oluşturmak için çaba sarfetmektedirler. Uluslar arası anlaşmalar da devlet teşviklerini ancak bu alanlar için serbest bırakmaktadır. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonrasında üretilen teknolojik bilgi sanayie uyarlanmaktadır.Yeni teknolojik ürün üretmekle kalmayıp bunu sanayiye uyarlanması yanında geliştirilen yeniliklerin kendi sanayinizde kullanabilir ürün ve hizmetler uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlamaktadır.

Teknolojik gelişme sadece üretim sürecini ve üretilen ürünün yapısını

değiştirmekle kalmamakta, sürecin içindeki insan emeğinden başlayarak değiştirmektedir. Teknolojik gelişme, yeni bilgi ve becerilerin üretim sürecine uygulanması demektir. İşgücünün niteliğinin yükselmesi anlamını taşımaktadır. Burada daha iyi eğitilmiş, daha kalifiye işgüçü ihtiyacı gündeme gelmektedir. Süreklilik gösteren teknolojik gelişme, üretim, ulaşım, dolaşım, yönetim, organizasyon vb. tplumsal alanlarda sürekli olarak yeni teknolojiler, eskisinin yerini alması, çalışan insanların daha eğitimli olması ihtiyacını ortaya çıkarmaktadır.

Ülkelerin çabası rekabet gücüne sahip bir ekonomi oluşturmak ve uluslar arası

camianın saygın seçkin ve sözü dinlenir bir üyesi olmaktır. Bilim ve teknolojinin gelişmesini sağlayacak bir araştırma ve geliştirme kapasitesi ve kalifiye insangücü ülkenin rekabet gücünü belirleyen ana unsurlarının en önemlilerindendir.

Yaratıcılığa dayalı bilgi üretme kapasitesine sahip elit bir insangücü tabakası ile

birlikte, üretilen bilğiyi katma değer yaratma yönünde uygulayabilecek, çeşitli bilgi ve beceri düzeylerindeki geniş bir orta düzey insangücünü ve uluslar arası standartlardaki milli araştırma ve geliştirme sistemini hızla oluşturmak önem taşımaktadır.271

Teknolojisini kendisi üretemeyen bir sanayiin varlığını sürdürebilmesi mümkün

değildir. Ürünün dizaynından kalitesine, standardına ve müşteri memnuniyetine kadar süren bir süreçte iyi bir araştırma ve geliştirme altyapısıyla desteklenmeyen sanayi kuruluşlarının hayatiyetini uluslararası pazarlarda sürdürme şansı bulunmaktadır.

Gelişmiş ülkelerdeki iktisatçıların ve iktisat tarihçilerinin son otuz yılda yaptıkları

araştırmalar gösteriyorki, iktisadi büyümede, toplumların kişi başına milli gelirlerinin artışında, bilim ve teknik çok önemli rol oynamaktadır.272

Bu açıdan gelişmiş ülkelerin uluslar arası firmaları cirolarının önemli bir kısmını

araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ana girdi olarak kullanmakta ve firmalar uluslar arası piyasalarda rekabetlerini başarılı bir şekilde sürdürebilmektedir.

271 Gürüz, Prof. Dr. Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim; Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s.101 272Pamuk, Prof. Dr. Şevkrt; Bilimi Etkileyen Föktörler Olarak Ekonomi, Bilim ve Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002, s.54,



18.5. Bilim ve Teknoloji Politikalarının Oluşturulmasında Araştırma Altyapısının Önemi

Araştırma ve geliştirme faaliyeti, bilimsel ve teknik bilgi birikimini artırmak

amacıyla sistematik bir temele dayalı olarak yürütülen yaratıcı çaba ve bilgi birikiminin yeni uygulamalarda kullanımıdır.

Araştırma; bilinmeyeni bilmeye, öğrenmeye yönelik yapılan tüm bilimsel ve

teknolojik faaliyetleri kapsamaktadır. Geliştirme; mevcut bilginin veya yeni teknolojinin, yeniden düzenlenerek daha iyiye doğru yönlendirilmesi faaliyetidir.

Araştırma niteliklerine göre iki kısma ayrılmaktadır: Bunlardan birincisi temel araştırma; herhangi bir uygulama kaygısı olmadan

bilimsel bilginin geliştirilmesi için gerçekleştirilen çalışmalardır. İkincisi ise uygulamalı araştırma; belirli bir uygulama hedeflenerek bilimsel bilginin geliştirilmesi için yürütülen çalışmalardır. Hem araştırma hem geliştirme faaliyeti iyi bir araştırma altyapısı ile yapılabilir. Bu açıdan araştırma ve geliştirme altyapısı önem taşımaktadır.Çağımızda hiç bir araştırma ve geliştirme faaliyeti bir amaç olmaksızın yürütülmemektedir.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri, yeni bir ürünün üretilmesi, ürün kalitesi veya

standardının yükseltilmesi, maliyet düşürücü ve standart yükseltici mahiyyette yeni tekniklerin uygulanması, yeni üretim teknolojilerinin geliştirilmesi, yeni bir teknolojinin ülke koşullarına uyumunun sağlanması, mevcut teknolojilerin iyileştirilmesi ve bunlara yenilerinin uyarlanması amacıyla yapılan, bilimsel esaslara uygun olarak yürütülen ve her aşaması belirlenmiş çalışmaları ve bunların sonuçlarını kapsamaktadır. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri, ülkenin gelişmesinin ve kalkınmasının esasını teşkil eden ekonomik faaliyetlerin ve sosyal gelişmenin sürdürülebilirliğinin ifadesidir.

Ekonomik ve sosyal gelişmede çağın gerisinde kalmamak ve uluslar arası

rekabette daha fazla pay alabilmek için araştırma ve geliştirme hayati öneme sahip olmaktadır. Bunun için araştırma ve geliştirme faliyetlerinin önemli unsurlarını oluşturan araştırmacı insan gücü, araştırma alt yapısı ve araştırma projeleri ciddi organizasyonları gerektirmektedir Bu organizasyonu başarıyla yapıp sürdürebilen ülkeler her yönüyle uluslar arası toplumun önünde yer almaktadırlar.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri bütün gelişmiş ülkelerde vazgeçilmez gelişme

dinamiği olarak kabul edilmekte ve devlet destekleri verilen öneme uygun yer almaktadır. En önemli devlet desteği parasal olarak verilen teşviklerdir. Bütçeden doğrudan doğruya firmaların araştırma ve geliştirme projelerini değişen oranlarda desteklemek amacıyla parasal yardım yapılmaktadır. Gelişmiş ülkerin bir çoğunda araştırma ve geliştirme faaliyetlerine düşük yada sıfır faizli kredi verilmektedir. 1990’lı yıllarda ileri teknoloji malzemeleri, optoelektronik, yüksek tanımlı görüntüleme sistemleri, biyoteknoloji ve otomasyon gibi sistem özelliği taşıyan ve teknolojik altyapıyı güçlendirecek teknoloji alanları büyük ölçüde desteklenen alanlar olmuştur.273

273 Ayhan, Prof.Dr., Ahmet.Dünden Buğüne Türkiye’de Bilim Teknoloji ve Geleceğin Teknolojileri,Beta Basım Yayım Dğıtım A.Ş., İstanbul, 2002 s.175



Üniversitelerde araştırma ve geliştirme faaliyetlerini geliştirmek amacıyla 1989

yılı Yatırım Programı ile Devlet Planlama Teşkilatı tarafından verilmeye başlanan araştırma ve geliştirme proje destekleri, üniversitelerde araştırmacı bilim adamı yetiştirilmesine, hem araştırma ve geliştirme altyapısının gelişmesine hem de azımsanmayacak araştırma projeleri ve uygulamaları yapabilme birikimine sahip olmuşlardır.

Araştırma alt yapısı olmadan araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunmak

mümkün görülmemektedir. Uluslar arası kriterlere göre bir ülkenin GSYİH’nın yüzde biri araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılmıyorsa o ülkede araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin kritik noktaya ulaşmadığı varsayılmaktadır. Bu ülkede araştırma ve geliştirme faaliyetlerinden ürüne yönelik sonuçların alınamayacağı belirtilmektedir. Araştırma ve geliştirme altyapısının oluşturulması için ülke kaynaklarından araştırma ve geliştirme’ye bir program dahilinde kaynak ayrılması gerekli görülmektedir.

Avrupa Birliği ülkelerinin araştırma ve geliştirme harcamalarının oranı ortalaması

GSYİH’ya oranı 2002 yılında yüzde 1.98, Türkiye’de ise bu oran yüzde 0.67 olmuştur. Bu oran İsveç’te yüzde 4.27 ve Fillandiya’da yüzde 3.49 olmuştur. Macaristan da ise yüzde 0.95’dir.

Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine gelişmiş ülkelerin ayırdıkları kaynaklar

ülkemizin 5 katından fazla olduğu bilinmektedir. Ülkemizin bilgi açığını kapatmak ve uluslar arası rekabete güçlü girmek için araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan kaynakların hızla artırılması gerekmektedir.

Avrupa Birliği’nin 2000 yılında Lizbon’da yapmış olduğu zirvede vizyonunu, 2010

yılında dünyanın rekabet gücü en yüksek ve en dinamik bilgi ekonomisi haline gelmek olarak belirlemiştir. Bu zirvede üyelerin belirlenen hedefe ulaşabilmesi için GSYİH’dan araştırma ve geliştirme’ye yüzde 3 kaynak ayırmasını kararlaştırmıştır.

Avrupa Birliği’ne girme yönünde çaba sarfeden Türkiye’nin orada eşit ve saygın

bir üye olabilmesi için bilim ve teknoloji politikalarını AB’nin almış olduğu kararlar çerçevesinde yeniden gözden geçirmesi gerekmektedir. Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikalarını hazırlarken uluslar arası gelişmeleri dikkate alarak uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir ekonomik yapının inşaa edilmesi gerekli görülmektedir.

Gelişmiş ülkelerde üniversitelerin araştırma alt yapısı, sanayinin araştırma alt

yapısı ve kamu araştırma kurumlarının alt yapısı gibi kuruluşlarda yoğunlaşmaktadır. Üniversite araştırma alt yapısının güçlü olmasıyla buralarda başlayan temel bilimlerdeki araştırmalar Batı toplumlarının gelişmesine ve sanayi toplumu olmalarına imkan sağlamıştır. Sanayinin gelişmesiyle birlikte sağlanan yüksek sermaye birikimi sağlaması sonrasında bu kuruluşlar kendi araştırma ve geliştirme merkezlerini kurarak kendi sanayilerinin ihtiyacı olan teknolojik bilgiyi üretmeye başlamıştır. Gelişmiş ülkelerde araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonrasında üretilen teknolojik bilgiler patent alınarak uluslar arası korumaya tabi tutulurken bilgi toplumuna geçişle ve teknolojinin çok spesifikleşmesi akabinde bazı teknolojik bilgiler bu ülkelerde patentleri dahi alınmadan sır olarak saklandığı bilimsel çevrelerce tahmin edilmektedir.

Türkiye’de araştırma alt yapısı Batı ülkelerindeki gibi yapılanma göstermekle

birlikte araştıma ve geliştirme zihni yapısının Türkiye’nin kalkınmasında olmazsa olmazlar arasında yeterince anlaşılamadığı için üniversitelerde araştırma ve geliştirme



faaliyeti eğitim faaliyetinden sonra gelen bir faaliyet olarak görülmekte ve bu nedenle bilgi birikimine gidilememekte ve yeni teknolojik bilgi yeterince her boyutuyla üretilememektedir.

Sanayi kesiminde araştırma ve geliştirme faaliyetleri sanayinin küçük ve orta boy

işletmeler şeklinde olması nedeniyle yeterince sermaye birikimine sahip olmaması dolayısıyla ve araştırma ve geliştirme faliyetinin hem uzun bir süreç hemde sonu bilinmeyen bir yatırım olması sanayiciyi daha kolay olan teknoloji transferi yolunu seçmeye sevketmektedir. Kamu araştırma ve geliştirme kurumlarıda yeterince konunun önemi üzerinde durmaması ve teknolojik gelişme keyfiyetinin bir devlet politikası haline dönüşmemesi sonucunda üretilmesi gereken araştırma ve geliştirme projeleri üretilip uygulamaya konulamamaktadır.

1960’larda planlı döneme geçilmesiyle birlikte satır aralarında yer alan teknoloji

ekonomik gelişmelere parelel olarak giderek artan şiddetlerde Beş Yıllık Kalkınma Planlarında yer bulur olmuş ve Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda araştırmacı personel sayısının iki katına çıkarılması suretiyle onbin kişiye düşen araştırmacı sayısının onbeş kişiye ulaştırılması yanında araştırma ve geliştirme harcamalarının GSMH’nın yüzde birine çıkarılması hedeflenmiştir. Ancak bu hedefe uygulamada ulaşılamamıştır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin temel unsurlarından olan araştırmacı

personel ve mali kaynak ilk defa söz konusu kalkınma planında sayılarla yer alırken biyoteknoloji, enformasyon teknolojisi, mikroelektronik, telekominikasyon, uydu teknolojisi, nükleer teknolojisi, yeni malzemeler gibi spesifik alanlarda geliştirilmesi gereken alanlar olarak işaret edilmesine rağmen uygulamada istenen sonuçlara ulaşılamamıştır.

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı dönemi ile

ilgili durum değerlendirmesinde bilim ve teknoloji politikaları; diğer sektör politikalarıyla uyumlu olarak belirlenememiş, mal ve hizmet üretimini geliştirmeye yönelik ulusal stratejilerin, politikaların ve kalkınma planlarının ana ekseni olarak ele alınmamıştır. Böylece bilimsel gelişme, teknoloji yeteneğinin artırılması ve eğitim-öğretim sistemi ile teknolojinin entegrasyonu mümkün olamamıştır. Bunun sonucu olarak, araştırma ve geliştirmede kritik noktayı oluşturan araştırma ve geliştirme faaliyetlerine GSYİH’dan ayrılan payın yüzde 1’e ve iktisaden faal 10 bin kişiye düşen tam zaman eşdeğeri araştırmacı personel sayısının 15 kişiye çıkarılmasında başarılı olunamamıştır” denilmektedir.

Türk sanayiinin 21. yüzyıla teknoloji üretebilen ve dünya tüketicilerine mal ve

hizmet sunan bir yapıya kavuşması araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önem kadar olacaktır. Ülkemiz onbin iktisaden faal nüfusa düşen tam zamana eşdeğer 11,2 araştırmacı personel sayısı ile dünyadaki bilgi toplumu olmayı hedefleyen ülkelerin çok gerisinde bulunmaktadır. Gelişmiş ülkelerde onbin iktisaden faal nüfusa düşen tam zamana eşdeğer araştırmacı personel sayısı 100’ün çok üzerinde bulunmaktadır.

İşletmelerde yeni teknolojiyle birlikte üretim organizasyonunun değişikliği, eğitim

ile becerinin arttırılması, yeni teknolojinin öğrenilmesi önemli verimlilik artışları sağlamaktadır. İşletmelerde ileri teknolojinin üretimde yer almasıyla birlikte iyi eğitim görmüş kaliteli yüksek eğitimli personel istihdam edilir olmuştur. Yine bu işletmelerde sıfır hatayla, sıfır arızayla, sıfır kayıp zamanla, sıfır envanterle en yüksek kalite



güvenirliğiyle ürün üretme önem taşır olmuştur. Enformasyon ve telokominikasyon teknolojileri çağımızda kaçınılmaz bir noktaya doğru yönelmişlerdir274.

Bilim ve teknolojideki gelişmeler, ekonomik gelişmeye daha geniş ve yeni ufuklar

açmaktadır. Teknolojik gelişme ile elde edilen üretim metodlarının sanayiye uygulanmasıyla elde edilen yeni ürünün sağladığı fayda, üretimde yeni metodlar için araştırma ve geliştirme faaliyetlerine yapılan harcamalardan daha büyük olmaktadır. Bununla birlikte araştırma ve geliştirme yapmak amacıyla yapılan ufak çaptaki yatırımların büyük çaptaki yatırımlardan elde edilen karları uzun vadede artıracak çözüm yollarının bulunmasında yararlı sonuçlar doğurduğu da bir gerçektir. Ekonomik gelişme masrafları finanse edilmeden yapılacak sanayi yatırımı uzun vadede sanayinin kendisini yenileyemeyeceği için yeni ve geliştirilmiş üretim metodlarının transferi sanayiciye sürdürülebilirlik sağlayamayacaktır.

Çok az sayıda insanla çok daha kaliteli ve fazla üretim elde edilmesi bilgi

seviyesinin yüksekliği sayesinde gerçekleşmektedir. Bilgi seviyesi geliştikçe yeni üretim araçlarının bilgisayar yardımıyla dizayn ve bilgisayar yardımıyla üretim CAD/CAM gibi üretimde kullanılması ve bunun yanında üretim tekniğinin de gelişmesi çok daha az sayıda istihdam edilen kalifiye işgücü ile çok daha fazla ürün elde edilebilmektedir. Onun için rekabette en önemli sermaye bizzat bilginin kendisi olmaktadır. Üretimin verimliliğini bilgi belirlemektedir. Gelişmiş ülkelerde insanlar çağımızda üretime daha az zaman ayırıp daha çok bilgi edinmeye ve daha çok bilgi üretmeye çalışmaktadırlar.

Devletin rolü, bilimsel altyapının sorumluluğunu yüklenmesiyle sınırlı değildir.

Kamunun araştırma ve geliştirme faaliyetlerini desteklemesi, firmalar aracılığıyla doğrudan veya dolaylı olarak bilimsel ve teknik sistemin yapısını şekillendirmektedir.275

19. BEYİN GÖÇÜNÜN TERSİNE ÇEVRİLEREK TÜRKİYE’NİN HIZLI GELİŞMESİNE KATKI SAĞLAMASININ İMKANLARININ GELİŞTİRİLMESİ

Beyin göçü, yetişmiş insan gücü açısından sıkıntı çeken gelişmekte olan tüm

ülkeler gibi Türkiye’nin de çözmesi gereken önemli bir konudur. Gelişmekte olan ülkeler hem kaynak yetersizliğinden hemde kaynaklarını iyi kullanamamaktan özelliklede organizasyon yetersizliginden kaynaklanan sıkıntılar yaşamaktadır. Var olan yetişmiş insangücünü çalışabileceği yeteri kadar sofistike teknoloji alanları olmaması nedeniyle yetişmiş insan gücünü istihdam edememekte böylece kendisinin kullanamadığı yetiştişmiş insangücü de gelişmiş ülkelere kaptırmakta ve o ülkelerde istihdam edilmekte, sonuçta da kendisi için büyük maliyetlerle yetiştirdiği beyinler gelişmiş ülkelerin daha da gelişmesine katkı sağlamaktadırlar. Bu gelişmekte olan ülkelerde genel bir uygulama olarak görülmektedir.

Türkiye yurt dışına gitmiş yetişmiş insan gücünü geriye getirmek veya olmuyorsa

onları bir proğram dahilinde Türkiye’ye zaman zaman getirip faydalanmak amacıyla TÜBİTAK vasıtasıyla TOKTEN projesi adı altında bir proje uygulamaya koymuştur. Ancak bu proje ile şimdiye kadar, daha çok bu insanlardan konferanslar ve tebliğ

274Advenced Technology Assesment System. Information Technology for Development, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Genova, 1995. s.17. 275Bilgi Toplumuna Geçiş, TUBA Yayınları Ankara, 2002, s.253,



sunmak şeklinde yararlanılabilmiş ve olması gereken teknoloji transferi yapılması yönünde arzu edilen başarı sağlanamamıştır.

Beyin göçü gelişmekte olan ülkelerden gelişmiş ülkelere doğru işleyen genellikle

tek taraflı bir süreç olarak görülmektedir. Gelişmenin dinamiğini oluşturan ve çağımızın en değerli kaynağı olan yetişmiş insan gücünü gelişmekte olan ülkeler yeterince kullanamamakta ve bu değerli kaynaklarını gelişmiş ülkelere kaçırmaktadırlar. Aslına bakılırsa gelişmişlikle gelişmemişlik arasındaki farkı iyi organizasyon yapabilmek veya yapamamak olarak değerlendirmek gerekmektedir. Kaynaklarını iyi organize eden ülkeler gelişmiş, iyi organize edemeyen ülkeler de gelişmemiş diye nitelendirilmektedir.

Gelişmekte olan ülkelerin sahip olduğu üstün beyin gücü kendi ülkesinin

okullarında eğitildikten sonra master ve doktora için gelişmiş ülkelerin önemli, önde olan okullarına eğitime gitmekte genellikle teknik olan bu bölümleri bitirdiğinde kendi ülkesinde çalışacağı bir alan olmadığı için ülkesine dönse de orada iş bulamadığı için geri dönüp o ülkede kalmakta ve o ülkenin kalkınmasına katkıda bulunmaktadırlar. Gelişmiş ülkeler o insanın yetişmesine zaman ve herhangi bir kaynak ödemeden yani sıfır maliyet ile eğitilmiş insangücü sahibi olmaktadırlar. Gelişmekte olan ülkeler ise insan yetiştirmek için yeterli olmayan kaynaklarını kendi insanı için harcayıp kendisi yararlanamamaktadır.

Bunun için Türkiye, kalifiye yetişmiş insangücünün çalışabileceği altyapısı uluslar

arası seviyede geliştirilmiş üniversiteleri daha fazla destekleyerek buralarda kalkınma için öncelikli güdümlü proje uygulamaları geliştirmelidir. Diğer taraftan master ve doktora programları bu geliştirilmiş ve geliştirmeye uygun hale gelen üniversite bölümlerinde altyapısı gelişmiş ülkeler üniversiteleri seviyesinde tamamlanarak araştırma ve geliştirme çalışmaları yapılmalı ve uluslar arası seviyede master ve doktora proğramları uygulanmalıdır. Bu programın bir ileri aşaması olarak da ileri teknolojilerin araştırma ve geliştirme yoluyla üretilip, sanayiye aktarılması ile yeni sanayii ve öncelikli teknoloji alanları oluşturulmalıdır. Diğer taraftan bu projeleri destekleyecek kamu alımları beş yıl önceden açıklanarak proje için araştırma ve geliştirme desteği verilerek firmaların rekabete hazırlanmaları sağlanmalıdır.

20. GÜDÜMLÜ ARAŞTIRMA VE GELİŞTİRME PROJELERİ YOLUYLA HIZLI KALKINMANIN SAĞLANMASI

Hızlı kalkınma ve gelişmenin sağlanması kaynakların verimli bir şekilde

kullanılmasına bağlıdır. Bu iyi bir organizasyon yaparak sağlanabilir. Türkiye gibi kaynakları yeterli olmayan bir ülke için maksimum faydayı sağlayacak organizasyonlara gidilerek ulaşılmak istenen teknolojiye en hızlı yoldan ulaşmanın yolu güdümlü araştırma ve geliştirme projelerini uygulamaya koymaktan geçmektedir. Bu açıdan gelişmiş ülkelerle aradaki teknolojik bilgi açığını gidermek için katma değeri yüksek ileri teknoloji ürünleri üretmek gerekmektedir. Bunun için güdümlü araştırma ve geliştirme projeleri üretilip uygulamaya konmalıdır.

Tariflenip tanımlanıp bir prototipi üretilecek şekilde hazırlanan projelere kısaca

güdümlü proje adı verilmektedir. Kaynaklar; dağınık projelere değil, birleştirici, bir bütünün parçaları olabilecek projeler üretecek şekilde bir amaca yönelik dağıtılmalıdır. Güdümlü proje, ülkenin elde etmiş olduğu bilgi birikimleri çerçevesinde, bilgilerini iyi bir organizasyonla bir araya getirerek sahip olmadığı teknolojik ürünleri üretebilmek için çaba sağlama yönteminin geliştirilmesidir. Güdümlü proje, mevcut kaynaklar, insangücü



ve altyapı bir araya getirilerek ülkede olmayan bir ürünün üretilmesi organizasyonu olarakda ifadelendirilbilir.

Türkiye’nin teknolojik gelişmesini bir plan dahilinde gerçekleştirirken uluslar arası

rekabet gücünü kısa sürede sağlayacak programlanmış projeler üreterek hayata geçirmesi gerekir. Bu alanda üretilecek projeler yeni teknolojik buluşlara imkan hazırlarken sanayinin gelişmesine ve sıçrama yapmasına sebep olacaktır. Ekonomik kalkınmanın sağlanması ve gelişmenin sürekliliğinin hayata geçirilmesi güdümlü proje geliştirerek ekonomide uygulanması ile sağlanabilmektedir.

Güdümlü proje uygulamalarını gelişmiş ülkeler çok daha etkin uygulamaktadırlar.

Bunun en iyi örneği ABD’nin II.Dünya Savaşı sırasında nükleer silah yapmak için uygulamaya koyduğu projeyi savaş sırasında çok kısa denecek bir zaman diliminde gerçekleştirebilmesi ve savaşın sona erdirilmesi yanında 1960 yılında Başkan Kennedy’nin 10 yılda uzaya gideceğiz hedefi ile 7 yılda uzaya gidebilmeleri gösterilebilir.

Türk ekonomisinin uluslar arası rekabet için ihtiyacını hissettiği teknolojileri

ülkenin var olan kaynaklarını iyi bir organizasyon ile bir araya getirerek üretmesi ekonomik gelişmesinde sıçrama yapmasını sağlayacak güdümlü projeler hayata geçirilmelidir. Bu açıdan Türkiye kendi güdümlü projelerini amaçları doğrultusunda belirleyip uluslar arası rekabette önemli yer elde edebilir. Türkiye’nin bu konuda birikimi ve gücü bulunmaktadır.

Yüksek teknolojik ürün ihracatının toplam ihracat içindeki payı 2001 yılında

Türkiye’nin yüzde 3.2 iken Avrupa Birliği’nin yüzde 19.8 olmuştur. Bazı diğer ülkelerde; İrlanda yüzde 40.8, İngiltere yüzde 26.4, Fillandiya yüzde 21.1, isveç yüzde 14.2 olmuştur.

Enformasyon teknolojileri, biyoteknoloji, yeni malzemeler ve yazılım gibi katma

değeri yüksek ürünlerin tariflenip tanımlanan güdümlü projelerle belirli amaçlar için üretilmesi, Türkiye’nin ekonomik büyümesine hız katacaktır. Bu alandaki büyük projeler Türkiye’yi uluslar arasılaştırırken ekonomiye dinamizm getirecek, ihracatı destekleyecek ve ekonominin hızlı büyümesine vesile olurken refah artışı sağlayacaktır.

21. ÜNİVERSİTE SANAYİİ İŞBİRLİĞİNİN EKONOMİK GELİŞMEYE KATKISININ ARTIRILMASI YOLLARININ BULUNMASI

Türkiye coğrafyasına yayılmış 78 üniversite ve bu üniversitelerde görev alan 82

bin bilimsel boyutta çalışan bilim adamı yer almaktadır. Bunların yanlarında master ve doktora seviyesinde eğitim yapan öğrencilerin de araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bulunmaktadır. Bu azımsanmayacak seviyedeki bilim adamı potansiyeli ekonominin teknoloji ihtiyaçları çerçevesinde yönlendirilmesi halinde önemli sayı ve kalitede teknolojik bilgi üretilerek sanayinin kullanımına aktarılabilir. Bu potansiyel Türk ekonomisinin atılım yapmasına imkan hazırlayabilir.

Üniversite ve sanayi işbirliği arzu edilen ölçülerde geliştirilerek üretimin hizmetine

verilememiş ve Türkiye’nin hızlı sanayileşmesini sağlayacak bir ortam oluşturulamamıştır. Oysa gelişmiş sanayi ülkeleri bu organizasyonu yüzyıl öncesinden geliştirerek uygulamaya koymuşlar ve sanayilerine atılım sağlayıp başarılı olmuşlardır.



Teknoloji tabanlı işletmelerin desteklenerek var olan kaynakların verimli bir

şekilde ekonomiye aktarılmasının metodlarının üniversite sanayi işbirliği çerçevesinde geliştirilmesi ve teknolojinin yayınımının kolaylaştırılması gerekmektedir.

Sanayinin üniversite ile geliştireceği işbirliği bilim ve teknolojinin ekonominin

etkinliğini ve verimliliğinin artmasına katkı sağlarken rekabet üstünlüğü elde edilecek gelir orta vadede sanayinin araştırma ve geliştirme birimlerini kurmasına imkan verecektir. Yapılacak bu işbirliği sanayinin, araştırma ve geliştirme faliyetleriyle yerli teknoloji üretimi, yeni ürün geliştirme gibi birçok gelişmenin yerli yapılabiileceğine inanmasının yanında yaparak öğrenmeyi de başaracaktır. Bu başarı Türk sanayicisine güven verecektir. İstikrarlı ekonomik büyüme sürdürülebilir bir istihdam artışını sağlayacaktır. Bu potansiyeli çalışır hale getirmek Türk ekonomisi için önem arz etmektedir.

Teknoloji üretiminde hem üniversitelerin hem de sanayi kesiminin kendilerine

özgü görevleri vardır. Teknolojinin tabanı olan bilim üretimi, diğer bir ifadeyle temel bilimsel araştırmalar, üniversitelerin asli görevleri arasındadır. Buna karşılık sanayi labaratuvarları, temel bilimsel gelişmeleri değerlendirerek katma değer yaratıcı bir süreç işletmek zorundadır. Bu tür çalışmalar sanayide teknolojik fırsatların odak noktası olarak kabül edilmektedir.

Üniversite sanayii işbirliği, üniversite ve özel sektörün temsilcilerinin bir araya

gelerek sanayinin problemlerine çözüm üretilebilir. Bunun yanında teknoparklarla yenilik merkezleri vasıtasıyla bu ilişkiler geliştirilebilir. Bu merkezler üniversite çatısı altında iyi yetişmiş insangücünün birikiminin ekonomiye katkı sağlaması, yüksek katma değerli ürün üretilmesinin sağlanmasının önünü açacaktır.

YÖK, üniversitelerin bağlı olduğu bir tepe kuruluşudur. TÜBİTAK, Türkiye’nin

bilim ve teknoloji politikalarını hazırlayan, bilimsel ve teknolojik çalışmaları teşvik eden bir kamu kuruluşudur. TOBB, sanayici ve üretici kesimin temsilcisidir. Böyle bir sistem, ya bir üçlü sistem olarak veya üçlü bir zincir olarak nitelendirebilir. Üçünün birlikte, bugünkü Türkiye koşullarını değerlendirerek proje oluşturmaları veya genel ihtiyaçları birlikte tespit ederek üniversitelere duyurmaları, birçok akademisyeni, ülkemizin ihtiyaçlarına yönelik araştırmalara teşvik edecektir. Üniversiteler özerktir, ancak üniversitelerin de toplumsal görevleri, sorumlulukları vardır ve bu sorumluluk bilincinin pekiştirilmesi ve sorumlulukların yerine getirilmesi bakımından böyle bir üst organizasyon başlangıçta yararlı olacaktır.

Ekonomik gelişmeyi hızlandırıp uluslar arası rekabette yeni mevziler elde

edebilmek, ancak ülkenin tüm kaynaklarını ve toplum dinamiklerini harekete geçirmekle başarılı olunabilir.



22. TÜRKİYE’NİN DİNAMİKLERİNİ HAREKETE GEÇİRMEK İÇİN ULUSAL YENİLİK SİSTEMİNİN GELİŞTİRİLMESİ

Teknolojik yenilik sürecinde belirsizlik ve tesadüfi etkenler önemli olduğu için,

farklı teknolojileri, farklı yetenekleri, farklı örgütlenme yapıları, farklı davranış kuralları olan firmalar ile diğer ekonomik aktörlerin oluşturduğu bir sistemdir. Firmalar arasındaki farklılık ve çeşitlilik, teknolojik yenilik yoluyla rekabetçi üstünlük ve tekelci kâr elde edilmesini sağlarken, teknolojik yenilikler de bu çeşitliliği artırmaktadır.

Teknolojik gelişme sürecini, buluş, yenilik, yayılma şeklinde basit bir doğrusal

süreç olarak değil, her aşamanın iç içe geçtiği karmaşık bir süreç olarak değerlendirmek gerekmektedir.

Yenilik politikaları, yenilik sürecinin hangi aşamasına yönelik olduğuna göre

sınıflandırılabilir; ilk olarak bilim sisteminin geliştirilmesi, temel araştırma ve eğitim etkinliklerinin desteklenmesine yönelik politikalardır. İkinci olarak, teknolojik yenilik sürecinin en önemli girdilerinden biri olan araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi gelmektedir. Üçüncü aşamada, teknolojik yeniliklerin yaygınlaşmasına yönelik politikalar gelmektedir. Bu teknolojilerin kullanılması, yani talep yaratmaya yönelik politikalar da teknoloji ve yenilik politikalarının önemli bir unsurudur. Teknolojik gelişme sürecinin bu aşamaları firmaların organizasyonu ve istihdam süreçlerinin organizasyonu da teknolojik yeteneklerin geliştirilmesi açısından önem kazanmaktadır.

Teknolojik yenilik sürecinde, araştırma ve geliştirme faaliyetleri teknolojik yenilik

sürecinin en önemli girdilerinden biri olarak kabul edilmektedir. Fakat, teknolojik yenilikler, üretim süreci içerisinde yaparak öğrenme ve hatta kullanım sorunlarına çözüm aranırken de kullanırken öğrenme gerçekleşebilmektedir.

Teknolojik gelişme sürecindeki farklı aşamaların iç içe geçmesine paralel olarak,

teknolojik yenilik de firmaların artan oranda sunileşen sınırlarına sığmamaktadır. Belirli bir teknolojinin geliştirilmesi firmanın diğer firmalar, tüketiciler, araştırma ve geliştirme merkezleri vb kuruluşlarla yoğun etkileşimi sonucu gerçekleşmektedir. Teknolojik yenilik süreci firmalar, firmalar arası, tüketiciler, araştırma ve geliştirme kuruluşları vb etkileşim sonucu oluşmaktadır. Bu etkileşim, ortak araştırma ve geliştirme projeleri yürütmekten, patent ve lisans anlaşmalarına, üretim, pazarlama vb çeşitli konularda işbirliğinden bilgi alışverişine, personel temin edilmesinden yeni teknolojileri kapsayan ekipman kullanımına, teknik meselelerin ve isteklerin aktarılmasından taklide kadar çok çeşitli şekillerde olabilmektedir. Bu etkileşim ve bilgi aktarımı sürecinde piyasa dışı mekanizmalar da yoğun olarak kullanılmaktadır. Ulusal yenilik sistemi yaklaşımı ulusal düzeydeki öğrenme süreçlerini ve bu süreçleri besleyen ulusal kurumsal ilişkiler ağını ön plana çıkarmaktadır.

Yeni çağın toplumunu oluşturmak için, beşikten mezara kadar aklı, bilgiyi

kullanmaktan ve girişimciyi yetiştirmekten, üretken, yaratıcı, yenilikçi bireylerden oluşan bir toplum oluşturmak gerekmektedir.

Yeni bir fikre sahip olan ya da yeni bir ürün geliştiren küçük girişimcileri

desteklemek ve böylece onları ekonomiye kazandırmak için dünyada yaygın olarak kullanılan risk sermayesi veya girişim sermayesi yatırım ortaklığı geliştirilmelidir.



Ülkede yenilikçiliğin desteklenmesi, girişimcilere yeterli finans kaynağı

sağlanması, insan kaynaklarının doğru yönde geliştirilmesi ve hemen uygulama imkanı olmasa da, temel bilimin desteklenmesi genelde devletin görevleri arasındadır. Dolayısıyla, hem devletin, hemde sanayi ve hizmetler sektörünün katılımıyla bilim ve teknoloji politikaları oluşturmak, bu politikaları izlemek ve gereken değişiklikleri zamanında yapmak, mutlaka gereklidir276. Bilginin giderek, ekonomik alanda en önemli aktivite olmaya başlaması çağımızda, bilim ve teknoloji politikalarını daha etkin kılmaya başlamıştır.

Bilim ve teknoloji politikaları bir ülkenin ekonomik ve toplumsal gelişme

politikalarının bir parçasıdır. Bu nedenle, yenilik bu politikaların olumlu uygulanması, bilgi, araştırma ve geliştirme sonuçlarının ekonomik ve toplumsal faydaya dönüşmesi başarıyı getirmektedir.

Rekabet gücünün artırılması araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin yanında

yeniliğin teşvik edilmesi ile insana yatırım yapmak ve bilgiye dayalı bir ekonomik toplumsal yapıya geçişi hızlandırmak olarak ortaya konulmuştur.

Bilim teknoloji ve yenilik, bilgi toplumunda değer yaratmanın en önemli süreci

olduğunun toplumun tüm kesimlerince algılanması ve benimsenmesi sağlanmalıdır. Yenilik sisteminin tüm tarafların koordinasyonunu sağlayacak bir siyasi sahiplenme için en üst seviyede bir organinasyonel yapıya gidilmelidir.

Yeniliğe dayalı, rekabeti artıran aynı zamanda ortak araştırmaları kolaylaştıran

politikalar, ihtiyacı duyulan kalifiye insangücünü sağlayacak öğretim ve eğitim politikaları, küçük ve orta boy işletmelere sermaye akışını sağlayan finansman politikaları, bilim ve teknoloji politikalarıyla beraber ele alınması gerekmektedir. Bu nedenle, araştırma ve geliştirme, eğitim ve öğretimin yanısıra, girişimcilik, yönetim, iş organizasyonu, finansman, işgücü pazarı gibi alanlarla ilgili tüm kuruluşlar iyi bir organizasyonla yürütülmelidir. Bilim ve teknoloji politikaları, Türkiye’nin, bilim ve teknolojik yenilik temelinde büyük bir sosyo ekonomik atılım çerçevesinde değerlendirilmelidir.

Yenilik için uygun bir ortam oluşturmak, kurumlar arası işbirliğini teşvik etmek,

tüketicilerin yeni ürünlere yönelmesini sağlamak gerekmektedir. Firmalarda teknolojik yenilik kültürü geliştirmek, yeni ürün, süreç ve hizmet geliştirilmesine yönelik yaratıcı düşünceyi özendirmek, dış bilgiden en üst düzeyde yararlanabilecek özümleme kapasitesini geliştirmek, projelerden piyasaya kadar başarılı bir şekilde sürdürebilme yeteneğini geliştirmek, risk almayı teşvik etmek önem taşımaktadır.

Firmaların ihtiyaç duydukları finansal destekler ve araçlar, teknoloji hizmetlerinin

geliştirilmesi, teknoloji transferinin özendirilmesi firmalara cesaret verecektir. Teknoloji ve bilgi akışı için piyasa dışı mekanizmalara işlerlik kazandırmak bilginin aktarımını sağlarken firmaların hızlı gelişmesine katkı sağlayacaktır. Kurumsal yapının geliştirilmesi, yeni kurumların kurulmasını desteklemek teknolojik gelişmenin oluşmasını sağlarken teknolojinin yayılımınıda hızlandıracak ve ekonomik gelişmeye çarpan etkisi yapmaktadır.

276 Terzioğlu, Prof.Dr. Tosun; Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji Politikaları, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları Şenol Matbaacılık Ltd. Şt. Ankara, 2005. s. 64



Her ülkenin kendi sosyo ekonomik yapısına uygun bir yenilik sistemini

oluşturması gerekmektedir. Türkiye’deki sanayinin araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin yüksek olmaması nedeniyle yenilik aktivitelerini tetikleyecek katalizör kuruluşların başlangıçta üniversite destekli geliştirilmesi önem arz etmektedir.

Üniversitelerin lisans düzeyindeki müfredatlarında çok yoğun bir program uygulanmaktadır. Son yıllarda bu proğramlar aza indirilse de, mezun edilen öğrencinin gelecekte mesleki olarak kullanabileceği öğrenciler çok fazla bilgi yüklendiği halde, mezun olduktan sonra meslek hayatında sıkıntı yaşamaktadırlar. Bunun nedenlerinin yeterince analizinin yapılması ve çözümü gerekmektedir. Sosyal alanda ve üretim alanlarında öğrencilere yeteri kadar çağdaş bilgiler verilememektedir. Bu yüzden, lisans eğitiminde 3. sınıftan itibaren öğrencilere mutlaka girişimcilik dersi verilmelidir. Üniversite eğitiminde özellikle mühendisliklerde, öğrencinin girişimcilik yönünü ortaya çıkararak çağdaş bilgilerle donatılmalıdır. Ülkemizde yüzde 25 gibi çok yüksek bir orana sahip olan üniversite mezunu işsiz gençler; araştırma ve geliştirme yapabilecek şekilde yeteneklerini geliştirebildiği takdirde, büyük bir potansiyel oluşturulmuş olacaktır.

Lisans düzeyinde işlenmesi gereken bir dersde yenilik dersi olmalıdır. Teknoloji

üretiminin en önemli unsuru yeniliktir, inovasyondur. Bilimi teknolojiye dönüştürürken, teknolojiyi de toplumsal hizmete ve katma değere dönüştürülmelidir. Bu sürece yenilik denilmektedir. Konunun ulusal bazda ele alınmasına da ulusal yenilik sistemi denilmektedir. Yenilik dersinin verilmesiyle lisans düzeyindeki öğrenciye yeni ufuklar açarak kendi ayakları üzerinde duracak imkan oluşturulmuş olacak ve öğrenci; ben mezun olduktan sonra mutlaka kendi işimi kuracağım ve şimdiden bununla ilgili hangi projeleri yapmalıyım şeklinde düşünmesinin altyapısı oluşturulacak ve öğrencinin öğrenci iken kendi projelerini üretmesine destek verilmiş olacaktır. Böylece öğrencinin hayata erkenden hazırlanması sağlanmış olacaktır.

Üniversiteler özerktir, ancak kamu hizmeti ve topluma toplum tarafından verilenin

geri dönüşünün yapılması gerekir. Gelişmiş ülkelerde üniversite sanayi ilişkileri yüksek seviyelerde yapılmaktadır. Özellikle küreselleşme ile birlikte üniversitelerin de görevlerinde büyük değişiklikler olmuştur. Üniversitelerdeki bilim adamlarının bilim için bilim üretme dönemi kapanmış talebi olan bilginin üretilmesi yani sanayinin ihtiyaçlarına cevap verecek bilginin üretilmesi dönemine girilmiştir. Küreselleşme ile birlikte devletin üniversiteleri desteklemesi diğer alanlarada olduğu gibi giderek azalması sonucu üniversite ihtiyacı olan finansmanı devletin yerine özel sektörden karşılaması gerekmektedir. Bu açıdan üniversitelerin hayatiyetlerini devam ettirebilmeleri müteşebbisin ihtiyacı olan teknolojik bilgiyi araştırma ve geliştirmeyi yaparak karşılaması kuruluşlar arasında karşılıklı işbirliğinin ortaya çıkmasına sebep olacaktır.

Gelişmiş ülkelerde sosyal yenilik kavramı yoğun biçimde kullanılmaktadır.

Araştırma va geliştirme kültürünün topluma yayılabilmesi ve toplumsal bir anlayış haline gelebilmesi için, sosyal boyutlarının da ön plana çıkması lazımdır. Sosyal bilimlerin bu noktada itici gücü vardır. Toplumu bilim ve teknoloji hedeflerine yönlendirmek için her türlü aracı kullanmak gerekmektedir. Bu da sosyal yenilik kavramı içerisinde yer almaktadır. Türkiye ancak yoğun teknoloji üretimiyle Gayri Safi Milli Hasıla’sını yükseltebilir. Bu bilinç, maalesef halkımıza maledilememiş ve halkımız, her şeyin sadece siyasetle halledileceğini düşünmüştür.



Bugün Türk gencini ve insanımızı motive edecek büyük projeler Atatürk dönemi

dışında üretilememiştir. Türkiye uzun vadeli bu tür büyük hedefleri ancak sosyal bilimler yoluyla ön plana çıkarabilir ve topluma mal edebilir. Bu açıdan sosyal bilimlar konusuna da önem verilip bu konuda dünya çapında bilim adamı yetiştirilmeli ve Türkiye’nin önünü açacak sosyal boyutta bilgilerin üretilmesi gerekmektedir.

Aslında sadece genç akademisyenlere değil toplumun tüm fertlerine çok önemli

yükümlülükler düşmektedir.. Bir ülkenin tüm kurum ve kuruluşlarıyla bir arada uyum içerisinde çalışabileceği bir sistemin geliştirilmesi gerekmekte ve ancak böyle bir sistem sayesinde arzu edilen uzun dönemli hedeflere ulaşılması mümkündür. İnsan kaynağının yetiştirilmesi noktası önemli bir konudur.

Bireysel buluşlar, bireysel çalışmalar yerini bilgi üretmenin katlanarak arttığı bir

çağda multi disipliner çalışmalarla büyük projelerin üretilebildiği büyük çıktılar elde edilebildiği ekip çalışmasına bırakmıştır. Ekip çalışmasına önem vermek gerekmektedir.

Üniversiteleri ülkenin bilim ve teknoloji üretimine katkı sağlayacak bir yapıya

kavuşturarak ekonomik kalkınmada üniversitelerde oluşan sinerjiyi üretim olarak uluslar arası piyasalara aktarmanın yolu bulunmalıdır.

23. TÜRKİYE’DE GELECEĞİN TEKNOLOJİLERİNİ ÜRETMENİN SAĞLAYACAĞI FIRSATLAR

Bilgi toplumu çağının yaşandığı belirtilen bazı gelişmiş ülkelerde özellikle 1980’li

yıllardan itibaren bariz bir şekilde görülmeye başlanan mikro elektronik bazlı enformasyon teknolojilerinin hayatın her alanında uygulanmaya başlamasıyla dünya ekonomisinde gerçekleşen yapısal dönüşümler bilgi ekonomisinin ne yönde gelişeceği konusunda ip uçları da vermmeye başlamıştır. Önümüzdeki dönemde bilgi üretiminin daha da hızlanacağı ve çevre dostu teknolojilerle üretilmiş sanayi ürünlerinin uluslar arası piyasalarda dolaşımda yer alacağı tahmin edilmektedir. Çevre konusunda yapılan ve Kyoto Protokolu olarak adlandırılan dünya çevre sözleşmesi ileriki dönemde ticari işlemlerde kısıt olarak etkin bir şekilde dünya çevre koruma kuralları çerçevesinde uygulamada yer alacaktır.

21. yüzyıl boyunca büyük araştırma ve geliştirme faliyetleri sonucunda üretilerek

piyasalarda ve insanoğlunun tüm hayatında yer alacak teknoloji ürünleri bilgi çağının yaşandığı bu dönemde bilişim ve iletişim sektörlerinin dünya ticaretinin önemli bir payını oluşturacağı tahmin edilmektedir. Araştırma ve geliştirme yoğun niteliği ile sürekli değişime uğrayan iletişim sektörünün işletme ve iç donanım ve yazılım konusu sektörün en fazla araştırma ve geliştirme faaliyetiyle üretilip pazarlarda pay alacak alanlardan biri olarak görülmektedir.

Dünya genelinde, mal ve hizmet üretim süreci, başta enformasyon teknolojisi

mikroelektronik, bilgisayar, süreç denetim, telekominikasyon ve telematik teknolojilerinin bir bileşiminden olmak üzere ileri malzeme teknolojileri ve gen mühendisliği gibi yeni jenerik teknolojiler tabanında yeniden şekillenmektedir. Oyunun kuralları yeniden düzenlenirken Türkiye bu yeni gelişmelerin içerisinde yer alacak yeni imkanlardan yararlanması gerekmektedir.



Yeni jenerik teknolojiler, ekonomik faaliyet alanlarını bütünüyle değişime

uğratmakta ve hatta, daha önce var olmayan yeni ekonomik faaliyet alanlarını oluşturma yeteneği içeren teknolojilerdir. Bu son derece kapsayıcı ve yayılgan etkileriyle, bütün bir toplumsal hayata ve yaşadığımız çağa da damgasını vurma yolundaki bu teknolojiler, artık dünyadaki herkesin bildiği ve gerek siyaset gerekse ekonomi otoritelerinin de kabül ettiği gibi enformasyon teknolojileri, mikroelektronik, bilgisayar, süreç denetimi, telekonminikasyon ve telematik gibi alanlarda gelişmektedir. Enformasyon teknolojilerinin bir türevi olan esnek üretim esnek otomasyon teknolojileri, tabanı enformasyon teknolojilerinin oluşturduğu yeni iş ve yeni organizasyon teknolojileri olarak görülmektedir. İleri malzeme teknolojileri, yeni yarı iletkenler, super iletkenlik ve kriyojenik malzemeler, süper iletken seramikler, optik lifler, elektronik, manyetik, optik özelliklere sahip polimerler, enformasyon taşıyıcısı polimerler gibi yeni malzemeler. Biyoteknoloji ve gen mühendisliği, uzay havacılık teknolojileri ve nükleer teknolojiler yer almaktadır. Bu teknolojiler üretime alınabildiğinde anahtar konumdaki verimliliği yeterli hızda yükseltebilme problemi çözüme kavuşturulmuş olacaktır.277

Üretimin her alanında yeralmasının yanında sosyal ve kültürel hayatta da

kullanılarak günlük hayatın vazgeçilmezleri arasında kendini gösteren internet önümüzdeki dönemde işyerlerinin dışında evlerde de vazgeçilmez bir araç olma özelliği taşımaktadır. Bu açıdan internet önemli bir pazar payına sahip olacaktır.

Türkiye taşıt araçları konusunda yerli marka olarak bütünüyle üretilmiş bir araca

sahip olmaktan ziyade yan sanayini üreten ve ana firmaya bağımlı bir yapı sergileyen büyük bir pazar konumunu sürdürmektedir. Türkiyenin ulaşım politikası karayolu ağırlıklı olarak 1950’lerden itibaren belirlenmiştir. Bu politika ulaştırma araçlarının da taşıt araçlarının yerli olarak üretilmesi fikrini de beraber getirmiştir. Ancak taşıt araçlarını yerli üretimle üretmek için yapılan girişimler cılız kalmış ve etkin bir devlet politikası ile girişimci desteklenip yönlendirilememiştir.

1000 kişiye düşen otomobil sahipliğinde dünya ortalamasının 91 olduğu

günümüzde Türkiye’de bu sayı 76’dır. ABD’de bu sayı 516’dır. Buna göre Türkiye iç pazarının hala doyum noktasının çok uzağında bulunduğu gözlenmektedir. Türkiye 73 milyon nüfusu ve nüfus artış hızı pozitif seyreden bir büyük pazar görünümünde bulunmaktadır. Böyle büyük bir ülkenin uluslar arası firmaların pazarı konumunda olması üzerinde ciddiyetle durulması gereken bir konu olarak değerlendirilmelidir. Türkiye gibi büyük bir pazarın kendi sanayisini geliştirmesi ve ihracatı esas alan kendi tasarımı ile tüm teknolojik yapılarıyla üretilecek taşıt araçlarını üreterek uluslar arası piyasalarda rekabet edebilme yeteneğini kazanması şarttır.

Türkiye taşıt araçları konusunda ciddi sayılacak birikime sahip bulunmaktadır. Bu

birikimin iyi bir organizasyonla ürüne dönüştürülmesi Türkiye’nin gelişmesi açısından önem taşımaktadır. Diğer taraftan büyük bir pazar olmanın yanında teknolojik olarak Türkiye’nin çok parçalı ürün üretme, yani kompenentlerini birleştirerek ürün geliştirme tecrübesi elde etme ihtiyacı bulunmaktadır. Marka oluşturmak uluslar arası piyasalardan daha fazla pay alma imkanı sağlamaktadır. Hem iç piyasa açısından hem de uluslar arası piyasalar açısından Türkiye’nin kendi markasıyla piyasaya sürebileceği uluslar arası standartta araştırma ve geliştirme yoğunluklu taşıt araçları sanayi geliştirmelidir. Küreselleşen dünyada uluslar arası boyutta üretim yapacak firmalar geliştiremeyen 277 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995,s.15



ülkeler uluslar arası piyasalardan pay almak şöyle dursun ancak pazar olabilmektedirler. Türkiye bu konuyu yeniden değerlendirip üst seviyede yeni politikalar oluşturmalıdır. Yeni pazar alanları istihdam alanları açısından konuyu devlet politikası haline getirip tüm imkanlarını kullanarak bu konuda ürünler üretme başarısını gerçekleştirmelidir.

Elektrikli ve elektonik sanayi konusunda Türkiye’nin ciddi birikimi olmuştur. Bu

birikim özellikle TV üretimi ve elektronik sanayinde gerçekleşmiştir. ASELSAN gibi firmaların tecrübelerini geliştirerek yeni ve daha kaliteli ürünler üretmek için teşvik edilmeli ve bu teşvik araştırma ve geliştirme imkanlarıyla ve kamu alımlarıyla desteklenmelidir. Yeni teknolojik bilgi üretiminin araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde üniversitelerin insangücü ve altyapı imkanlarından yararlanılmalıdır. ASELSAN’ın birikimlerini özel sektör ürünleri olarak yeni oluşturulacak firmalarla uluslar arası ürün üretip pazarlama yolları etkinleştirilerek daha geniş pazarlara açılınmalıdır.

Enerji ve enerji kaynakları her gelişmiş ülkenin vazgeçemeyeceği önemli bir

sektördür. Türkiye’nin kendi enerji üretim teknolojilerini geliştirip uygulamaya koyması gerekmektedir. Yeterli petrol kaynaklarına sahip olmayan Türkiye, petrol dağıtım kanallarının üzerinde bulunmaktadır. Ancak, bunların yanında kendi kaynaklarını enerjiye çevirecek ve bunu dünyada pazarlayacak organizasyonları da gerçekleştirmelidir.

Bunların en önemlisi konumunda olan toryum ve benzeri madenleri enerji

üretiminde kullanabilecek teknolojik gelişmeyi Türkiye güdümlü projelerle hayata geçirmenin yollarını bulmalıdır. Enerjinin stratejik bir ürün olma durumu 21. yüzyılda da devam edecektir. Uluslar arası piyasalarda rekabet edebilmek için üretim içerisinde önemli girdilerden bir tanesi enerji olmaktadır. Çevreye duyarlı yeni ve yenilenebilir enerji teknolojilerini üretmek ve sürdürülebilir enerjiye sahip olmak stratejik öneme haizdir. Bu açıdan araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bu sektörde güdümlü projelerin uygulanması önem arz etmektedir.

Yüksek katma değerli ilaç ve kimya sanayinde önemli bilgi açığı olan Türkiye

stratejik bir alan olması nedeniyle tüm yoğunluğuyla bu alanda da gelişme elde etmek için bir taraftan insangücü altyapısını inşa ederken diğer taraftan da bu sahanın öncelikli alanlarını belirleyip önüne alacak alanda güdümlü projeler geliştirmelidir. Belli bir program dahilinde ülkenin tüm altyapı ve araştırmacı insangücü dahil edilerek girilmelidir. Uzun zaman ve çok yüksek araştırma ve geliştirme faaliyeti isteyen bu konularda devlet desteği ve güdümünde ve üniversitelerle yapılacak araştırma ve geliştirme programlarıyla güdümlü projeler üretilerek bu iki alanda Türkiye’nin en kısa zamanda söz sahibi olması sağlanmalıdır.

Raylı sistem hızlı tren sanayinin geliştirilmesi teknolojik oarak yerli üretilmesi

çalışmaları güdümlü projelerle başarılmalı ve Türkiye’nin ve komşularının hızlı tren ağlarıyla örülmesi ve ulaşımın kolaylaştırılması sağlamanın yolları bulunmalıdır. Bu çalışma Türkiye’nin ticaretinin artmasını sağlayacaktır.

Diğer taraftan deniz araçları sanayinin geliştirilip uluslar arası deniz ticaretinden

yeterli pay alınması üç tarafı denizlerle çevrili Türkiye’nin en önemli hedeflerinden biri olmalıdır. Deniz araçları üretiminde sağlanan başarı daha da desteklenerek ve yönlendirilerek sanayi üretimi hem sivil hem de askeri olarak uluslar arası rekabette öncülerden olunması hedeflenmelidir. Bu açıdan bankacılık sektörünün yatırımlara ve ihracata destek olması yönünde politikalar geliştirilmelidir.



Ülkemiz cam ve türevleri ile ilgili üretimde önemli bir birikime sahip

bulunmaktadır. Bu birikimi teknoloji yoğun daha fazla araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle destekleyerek uluslar arası piyasalarda söz sahibi yapacak tedbirler alınmalı ve dünyanın önde gelen marka ülkelerinden biri haline gelinmeli ve bu piyasadan daha fazla pay alma yolları araştırılmalıdır.

Büyük bilgin ve devlet adamı Uluğ Beğ gök biliminde ilerleyemeyenler büyük

millet olamaz diyor. Türkiye, bulunduğu coğrafi yapı ve tarihi birikimi ile uzay ve havacılık konusunda 10 yıllık bir proğram uygulayarak ABD’nin 1960’larda uyğuladığı yöntemlerden de yararlanarak uzaya araç gönderebilme ve havacılıkla ilgili taşıt ve araçları üretebilme kabiliyetini ve birikimini elde etme kararlılığını göstermelidir. Bu alanda elde edilecek teknolojik bilgi birikiminin çıktıları tüm diğer sektörlere de aktarılarak çok hızlı bir ekonomik gelişme süreci başlatılarak ekonomik sıçramanın yolları bulunmalıdır.

Savunma sanayinin yerli araştırma ve geliştirme faliyetleriyle geliştirilmesi

sağlanmalı ve buradan çıkan ikincil teknolojik bilgilerin sanayinin rekabet gücünün geliştirilmesi yönünde kullanılmasının yolları bulunmalıdır. Ayrıca güdümlü proje uygulaması savunma sanayinde uygulamaya konulmalı ve burada kamu satın alımları etkin şekilde kullanılmalı ve savunma sanayinin yerli teknoloji ile üretilmesine ilişkin tedbirler alınarak araştırma ve geliştirme maliyetleri kamu kaynaklarından karşılanılmalıdır. Diger taraftan özel sektörün geliştirilmesinde ve araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde rekabetin artırılmsında bu alan teşvik edilmelidir.

Tarım dünyanın en stratejik alanını oluşturmaktadır. Tarım olmadan insanın

düzenli yaşamasını ve yarınından emin olarak sürdürmesi imkan dahilinde değildir. Türkiye’nın bulunduğu coğrafya tarımın Türk insanını besleyecek ve dünyanın diğer insanlarına da katkıda bulunacak imkanlara sahip bulunmaktadır. Ancak, gelişmiş ülkelerde yüzde 4-5 civarında bir tarım nüfusu ile yapılan tarım üretimi Türkiye’de toplumun yüzde otuzluk bir bölümü ile gerçekleştirilmektedir. Tarımda yer alan atıl nüfusun yeniden eğitimden geçirilerek verimli kılınması ve yeni istihdam alanlarında yararlanılması sağlanmalıdır. Entansif tarım uygulamaları hayata geçirilerek verimlilik hızla artırılmalıdır. Burada atıl durumda bulunan ziraat mühendislerinden iyi bir organizasyonla yararlanılabilir. Bu açıdan tarımın her alanını başta kaliteli tohum geliştirilmesi olmak üzere teknolojik bilgi aktarımı ve verimlilik sağlanırken biyoteknoloji imkanlarından yararlanarak tarım teknolojilerini iyi kullanarak yüksek katmadeğer artışı mutlaka sağlanmalıdır.

Türkiye’nin birikimi olan başka bir sektörü tekstil sektörüdür. Bu sektörde elde

edilen birikimlerden yararlanarak marka ve dizayn gibi katma değeri yüksek ürünlere geçilmesi yanında tekstilin ihtiyacı olan makina üretim araçlarının yerli üretimi sağlanmalı ve uluslar arası pazarlarda bu alanda başarı gösterilmelidir. Bu konudaki araştırma ve geliştirme faaliyetlerine tekstil firmaları katılırken risk sermayesi etkin bir şekilde teknoloji üretimiyle destek sağlamalıdır.

Teknolojinin çok hızlı gelişmesi nedeniyle kullanılan malzemelerin boyutu

küçülmekte buna karşılık, yetenek ve kapasitesi artmaktadır. Araştırma ve geliştirme faliyetleri artık milimetrenin milyonda birini ifade eden nano metre boyutlu malzeme üretimi üzerinde yoğun bir şekilde sürdürülmektedir. Bu malzemeler ilaç yapımından insan sağlığına ve savunma sanayine kadar geniş bir yelpazede kullanım alanı bulabilecek kapasiteye sahip gelişme göstermektedir.



Çağımız teknolojisinin kaynağı bilimsel bilgidir. Bu tek yönlü bir süreç değidir,

teknolojide kaydedilen ilerlemelerin de bilimsel bilginin sınırlarını genişletmede büyük bir etken olduğu bilinen bir gerçektir. Bilim ve teknolojideki hızlı gelişmeler, belirli konularda, yani temel bilimlerle uygulamalı bilimleri birbirine son derece yaklaştırmış, biyoteknoloji, gen mühendisliği, doku mühendisliği, enformasyon teknolojileri, nano teknoloji gibi bilim ve teknolojinin iç içe geçtiği, yeni bilim ve teknoloji alanları ortaya çıkmıştır. Türkiye bu alanlarda programlı ve etkin bir politika ile iddialı bir atılım yapabilir. Jenerik teknoloji olarak da adlandırılan bu alanlar her ülke için yeni olduğundan Türkiye iyi bir planlama ile rekabet üstünlüğü sağlayarak öne geçebilir.

Cilt altı mikrocipler, küçük elektonik aletler pirinç büyüklügünde ve insanın cildinin

altına yerleştirilebiliyor. Bu alet bir çok amaç için kullanılabilecek özellige sahiptir. Öncelikle yalnızlaşan insanın takip edilmesi gereken hastalığında merkeze bağlı vücut fonksiyonları uzaktan tıbbi birim tarafından sürekli ferdi kontrol altında tutabilecektir. Diğer taraftan bu insanın fişlenmesi anlamına gelebilir, etik olmadığı düşünülebilir, çünkü mikroçipi taşıyan kişinin yerini, nerede ve ne zaman bulunduğunu anlayabilecek bir yapıda olacakdır. Aslında mikroçip, hangi amaçla hangi yazılım yüklenirse o amaçla veya birçok amaçla kullanılabilecek bir araç olarak görülmektedir.

Nano teknoloji son yılların en önemli bilim ve teknoloji alanı olarak ortaya

çıkmaktadır. Bu açıdan Türkiye bu alanda bir taraftan yoğun ve disiplinli bir şekilde araştırma ve geliştirme faaliyetinde bulunabilecek insangücünü yetiştirirken, diğer taraftan da güdümlü araştırma projeleri hayata geçirilmelidir. Türkiye enformasyon teknolojilerinin geliştirilmesinde geç kaldığı 1980’lerde olduğu gibi bu alanda geç kalmamalı ve geleceğin teknolojisi olacak olan nano teknoloji alanına şimdiden yönelerek bu fırsatı kaçırmamalıdır.

Önümüzdeki 10-15 yıllık bir sürede nano teknolojilerle ilgili olarak önemli

gelişmeler sağlanacağı tahmin edilmektedir. Çok amaçlı ve çok yönlü kullanım sahaları olacak olan nano teknolojilere önemli ölçüde araştırma ve geliştirme yatırım fırsatı kaçırılmamalıdır. Piyasada oluşacak yeni ürünler ancak çok önceden projeler hazırlanarak elde edilebilmekte ve pazar payını da pazara önce girenler almaktadır.

Gelecek ancak bugünlerden çalışmaya başlanarak inşa edilebilir. Türkiye’nin

geleceğinin inşaası ise bugünlerden itibaren bir proğram dahilinde çalışmaya başlanırsa istenen yönde tamamlanabilir.

24. TEKNOLOJİ TRANSFERİNİN EKONOMİK GELİŞMEYE ETKİSİ

Teknoloji transferi gelişmekte olan ülkeler için teknoloji transferi bir üretim tesisinin kurulması ile doğrudan sanayileşme ile de genelde ilişkilidir278.

Bilim ve teknoloji konusunda belli bir seviyeye gelen, tarımsal ve zanaata yönelik

üretimden sanayi malları üretimine geçen, sınai ve ticari alanda çalışma ve faaliyet özgürlüğünü tanıyan her ülkenin, teknik ve sanayi alanında ilerlemesi sırasında, sınai hakları koruyup kolladığı, gözlenen bir olgudur. Bundan dolayı araştırma ve geliştirme sistemi içerisinde, patent, marka, fikir ve sanat eserleri, sınai resim ve modeller yanında,

278 Bilim Araştırma Teknoloji ÖİK, DPT Yayınları, Ankara, 1998,s.159



teknoloji transferi mekanizmaları ve know-how gibi konularda da yeni poitikalar oluşturulması gözönünde tutulması gereği önem arzetmektedir279.

Bir teknoloji transfer vasıtası olarak, lisans alma yalnız kendi başına

uygulanabildiği gibi dış yatırım, makine, dış alımı veya teknisyen kiralanması ile kombine olarak da uygulanabilir.

Teknoloji transferi, genel olarak, firmalar tarafından ya da üniversitelerce

geliştirilen bir teknolojinin aktarımı anlamına gelmektedir. Teknoloji trasferi başarılı bir araştırma ve geliştirme faaliyetinin ilk çıktılarından, nihai ürüne kadar sürecin herhangi bir aşamasında gerçekleştirilebilir. Teknoloji trasferi, bir lisans anlaşması, üretim anlaşması veya teknik desteği kapsayan ticari bir anlaşma şeklinde olabilir.

Teknoloji transferi, firmaların kısa dönemli rekabet güçlerini artırmak için en

kolay, hızlı ve az maliyetle etkinliklerini artırmak için uyguladıkları bir üretim yöntemidir. Firmaların küresel rekabette ayakta kalabilmek için orta vadede araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonucunda kendi özgün teknolojilerini üretmek esas hedefleri olsa da üretim için başlangıçta teknoloji trasferi gerekli olmaktadır.

Bu nedenle yerli olarak üretilemeyen ancak elde edilip sanayinin kullanması

gereken teknolojiler yabancı ülkelerden transfer edilmelidir. Bu süreç değişik vesilelerle tüm ülkeler arasında yapılmaktadır.

Teknoloji transferinin yurt içi boyutu ise yurt dışından trasferi yapılan veya yurt

içinde belli bir bölgede geliştirilen teknolojinin diğer bölgelere dağıtımının yapılmasıdır. Çağımızda verimlilik refah artışının esasını oluşturmaktadır. Bilgiye dayalı katma

değeri yüksek ürün üreterek uluslar arası piyasalarda rekabet etmek toplumlara zenginlik sağlamaktadır. Böyle bir ürün yapısı araştırma ve geliştirme faaliyetlerine dayanmaktadır.

Ancak sürekli teknoloji transferi yaparak uluslar arası piyasalara ürün satmak

veya buradan refah artışı beklemek günümüz şartlarında ham hayal olmaktadır. Hızlı teknolojik yarış sonrasında çağımızda transfer edilen teknoloji üretime geçemeden yeni üretilen teknoloji ürünü piyasaya sürülmekte ve transfer edilen teknolojinin rekabet şansı ortadan kalkmaktadır

25. YENİLİKLERİN EKONOMİK GELİŞMEYE KATILMASINDA RİSK SERMAYESİNİN ETKİNLİĞİ

Yüksek teknoloji tabanlı küçük ve orta boy firmaların araştırma ve geliştirme

faaliyetlerini desteklemek ve yeni teklojilerin üretilmesini hızlandırmak amacıyla risk sermayesi uygulaması yapılmaktadır. Risk sermayesi uygulaması bütün gelişmiş ülkelerde uygulanan bir işlemdir. Özellikle sermaye yetersizliği içerisinde olan küçük ve orta boy işletmelerde yürütülen risk sermayesi uygulaması, öncelikle araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin uygulanması ve arkasından geliştirilen yeni bir ürün veya yeniliğin üretime uyarlanmasında müteşebbisin ihtiyacı olan ilk sermayenin kendisine sağlanması şeklinde olmaktadır. Bu firmalar kendi yapılarından kaynaklanan sermaye yetersizliği nedeniyle ihtiyaçları olan ticari krediyi kolaylıkla ticari bankalardan

279Bilim Araştırma Teknoloji ÖİK, DPT Yayınları, Ankara, 1998, s. 7



bulamamaktadırlar. Bu girişimci firmalara veya firma sahiplerine ihtiyaç duydukları kaynak kredi veya hibe olarak oluşturulacak risk sermayesinden karşılanabilir.

İspatlanmamış teknoloji, ürün ve süreçlere yatırım yapmaya ve yüksek risk

üstlenmeye hazır risk sermayedarları yoluyla işlerlik kazandırılmaktadır. Risk sermayesi finansman modeli, yeni ve yaratıcı düşüncelerin uç teknolojiler şeklinde günlük hayata yansıtılmasını sağlayan önemli araçlardan biri haline gelmiştir. Risk sermayesi modelinin başarı ile uygulandığı ülkelerde sistemin başarı ile işletilmesi için, bankalar ve sigorta şirketlerinin kaynakları ile şahsi fonları, bağışlar ve emeklilik fonları kullanılmaktadır. Genel olarak büyük firmalar kendi faaliyet alanlarında gelişmeleri hızlandırmak, ilerde piyasaya süreceği ürün ve teknolojileri geliştirmek üzere yeni şirketlere doğrudan veya risk sermayesi fonu ile yatırım yaparlar.280

Risk sermayesi yeni ve yaratıcı düşüncelerin günlük hayata uyarlanmasını

hızlandıran önemli ve etkin bir uygulama olarak Batı ülkelerinde ve Japonya’da uygulanmaktadır. Türkiye gibi ekonomisinin yüzde 99.8’i küçük ve orta boy ölçekli işletmelerden oluşan sanayi yapısı içerisinde sermaye yetersizliği, yeni teknolojik bilgi elde edebilmesinde araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin önündeki en önemli engellerden biri olarak görülmektedir. Bu açıdan risk sermayesi ekonomik yapıyı göz önünde bulundurarak sanayinin önünü açacak ve uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir ekonomik yapı oluşturmasında önemli bir rol oynayabilir.

Türkiye’de risk sermayesi uygulaması ile ilgili mevzuat çıkarılmış olmasına

rağmen firmaların araştırma ve geliştirme faaliyetlerini önemli ölçüde teşvik edecek noktaya ulaşamamıştır.

Kendi teknolojisini üretip uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir sanayi

oluşumu açısından risk sermayesinin yapısı Türkiye’nin ekonomik şartlarına uygun olarak yeniden düzenlenmeye alınmalıdır. Risk ve güvence birbirine zıt değil pareleldir.

Risk sermayesi uygulaması araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde teknolojik

yenilik faaliyetlerine dolaysız araştırma ve geliştirme hacamaları aracılığıyla ve dolaylı etkilerinin önemli olduğu söylenebilir. Destek alan firmalar, diğer göstergelerde de görüldüğü gibi, teknolojik yenilik eğilimi yüksek olan firmalardır. Araştırma ve geliştirme destek programları bu eğilimi daha da güçlendirmiştir.

Araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin risk sermayesi ile desteklenmesi ile

araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin etkileri aşamalı olarak ortaya çıkmaktadır. Bu destekler firmaların mevcut araştırma ve geliştirme yatırımlarını nicelik ve nitelik olarak artırma yönünde etkilemesi gerekmektedir. Araştırma ve geliştirme yapan firmaların daha kapsamlı teknolojik yenilik üretmeleri mümkün olacaktır. Ayrıca teknolojik yeniliklerin firma, sektör ve ülke düzeyinde ekonomik performansı geliştirmesi beklenmektedir.

Teknoloji ve yenilik politikası araçlarının başında, yasal ve kurumsal

düzenlemeler içerisinde fikri mülkiyet hakları, rekabetin düzenlenmesi, standartlar, vb. gelmektedir. Devletin satınalma politikası, özellikle askeri teknolojilerin geliştirilmesinde kullanılan bir araçtır. Kamu araştırma ve geliştirme kuruluşlarında ve üniversitelerde araştırma yapılması, özellikle belirsizliğin fazla olduğu ve araştırmacıların piyasa

280Ayhan, Prof.Dr., Ahmet. Dünden Buğüne Türkiye’de Bilim Teknoloji ve Geleceğin Teknolojileri, Beta Basım Yayım Dğıtım A.Ş., İstanbul, 2002 s.184



koşullarında kâr elde edemeyeceği konularda temel araştırma vb. gündeme gelmektedir.

En çok kullanılan teknoloji politikası araçlarından biri özel araştırma ve geliştirme

faaliyetlerinin desteklenmesidir. Teknolojik yenilik faaliyetinde bulunan kuruluşlara destek hizmetlerinin sağlanması teknoparklar, kuluçkalıklar, vb. eğitim ve danışmanlık hizmetlerinin sunulması, teknoloji transferinin sağlanmasına yönelik çeşitli araçlar da kullanılabilmektedir. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde eşgüdümün sağlanması da önemli bir politika aracıdır. Devlet, bizzat teknoloji ve yenilik politikası öncelikleri ile araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde bir eşgüdüm sağlayabileceği gibi, rekabet öncesi araştırma ortaklıkları, ortak araştırma merkezleri vb. araçlarla da eşgüdüm sağlayabilir.

Dünya Bankası ile Türkiye’nin 1 Haziran 1991 yılında imzaladığı anlaşma

doğrultusunda Teknoloji Geliştirme Projesi kapsamında, Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı (TTGV) kurulmuştur. TTGV’nin kuruluş amaçları ülkenin bilimsel ve teknolojik altyapısını güçlendirmek, sınai kuruluşların araştırma ve geliştirme faaliyetlerine kaynak ayırmasını teşvik etmek ve desteklemek,Türkiye’nin uluslar arası pazarlardaki rekabet gücünü artırma potansiyeli taşıyan öncelikli bilimsel ve teknolojik araştırma ve geliştirme alanlarını tespit etmek, izlemek, bu alanlardaki çalışmaları teşvik etmek ve özel sektör-üniversite-kamu kuruluşları arasındaki bağları güçlendirmek, olarak belirlenmiştir.

Risk sermayesi uygulaması ile araştırma ve geliştirme harcamalarına önemli bir

etkide bulunulmaktadır. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine sağlanan finansal destekler firma açısından araştırmanın maliyetini düşürmekte ve firmalar reel olarak daha fazla araştırma ve geliştirme yatırımı yapma fırsatı bulmaktadır. Destek alan firmalar, destek programı sonucu, daha fazla araştırma ve geliştirme yaptığı zaman, faaliyet gösterdikleri sektördeki diğer firmalar da araştırma ve geliştirme harcamalarını artırmaktadır. Böylece, sektörel ve ulusal düzeyde araştırma ve geliştirme yatırımlarında bir artış gözlenecektir. Rekabeti artırmak için birbirini etkileyen bir çarpan faktörü olmaktadır. Ancak, Türkiye’de araştırma ve geliştirme faaliyetleri gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça yetersiz düzeydedir.

26. SINAİ MÜLKİYET HAKLARI 19. yüzyıl sonlarında sanayi devrimindeki gelişmeler sonrasında ortaya çıkmış

olan sınai haklar, özel hukukla ilişkili bir alan olup kendi içinde iki gruba ayrılabilir. İlki, marka ve diğer tanıtım işaretleri, ikincisi buluşlar patent ve faydalı model belgesi, endüstriyel tasarımlar, yeni bitki çeşitleri ile yarı iletken ürünlerin entegre devre topografyaları.

Teorik olarak koruma, buluş yapanın, tasarımcının ya da bitki yetiştiricisinin elde

ettiği işin sonucuna yönelik ise de, aslında koruma, yenileştirme ve bu sürecin sonuçlarıyla ilgilidir. Başka bir ifade ile, yenileştirme amacıyla araştırma ve geliştirme faaliyetinde bulunan bir girişimcinin ödüllendirilmesi ve özendirilmesi hukuki korumaya alınması çalışmasıdır.

Sınai hakların korunması 18. yüzyılın sonları 19. yüzyılın başlarında sanayi

devrimi ile başlayan değişme ve gelişmelerle meydana gelen sanat ve ticaret alanındaki özgürlüklerin tanınmış olmasıyla güncelliğini kazanmış olduğu söylenebilir. Sanat ve ticaret özgürlüğünün kötüye kullanımının önlenmesi amacıyla özellikle teknik buluşların korunması ihtiyacını duyan ülkeler 19. yüzyılda bugünkü patent yasalarının temelini



atmışlardır. 1870’de ABD, 1871’de Fransa ve 1877’de Almanya’daki patent yasaları örnek olarak verilebilir. Osmanlı İmparatorluğu’nda hukuki kuruluşunu kurmakta geç kalmamış ve 1879 yılında İhtira Beratı Kanunu hayata geçirmiştir. Ancak ülkede araştırma ve geliştirme faaliyeti olmadığı için yerli teknolojik bilgiler üretilmediğinden için o günlerde Batı ülkelerinin patentlerini korumaya almıştır.

Sınai hakların korunması konusundaki gelişme bu konuya özgü ulusal yasaların

çıkartılması suretiyle öncelikle ulusal alanlarda olmuş ve ulusal ekonomik çıkarları göz önünde bulundurularak koruma ulusal sınırlar içerisinde sağlanmıştır.

Bilgiye sahip olma günümüzün gelişmişlik seviyesinin bir göstergesi olarak kabül

edilmektedir. Sosyal, kültürel ve ekonomik yönden gelişmiş kabül edilen ve dünyada söz sahibi olan ülkelerin bu seviyeye gelmelerinde en önemli etkenlerin başında, bilgiye verdikleri önem gelmektedir.

Avrupa Patent Ofisine milyon nüfus başına yapılan başvuru sayısı 2000 yılında

Avrupa Birliği ortalaması 128.4 iken, Türkiye’de bu sayı 0.3 olmuştur. Almanya’da 259.4, Fillandiya’da ise 258.6 olmuştur. 2004 yılında da Türk Patent Enstitüsünce 633 yerli patent başvurusundan 53’ü kabül edilmiştir281.

AB ile rekabet edebilmek açısından üretilen bilgi açısından bakıldığında Avrupa

Birliği üyelerinin araştırma ve geliştirmeye verdiği önemle Türkiye’nin verdiği önem karşımıza patent çıktısı olarak gelmektedir. Bu da bize araştırma ve geliştirmeye ayrılan kaynaklar açısından Avrupa birliği üyeleri gibi hem insangücü açısından hem de mali kaynak açısından yüksek kaynaklar ayırmamızın gerekli olduğunu göstermektedir.

Günümüzde, teknolojik gelişmelerin sonucu olarak üretim şekilleri değişmiştir.

Üretim ham maddeye değil bilgiye, fiziki performansa değil beyin gücüne dayanmakta ve ancak bilgiye dayanan bir üretim şeklini gerçekleştirebilen toplumlar uluslar arası başarıyı sürdürebilmektedirler.

Türkiye bilgi çağını oluşturan 21. yüzyılın başlarında, bilgi üreten ve ihraç eden

bir ülke olma başarısını elde edebilmelidir. Bunun için araştırma ve geliştirme faaliyetlerine gerekli desteği vermelidir.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri sonucunda elde edilecek yeni teknolojik bilgi,

yeni ürün geliştirilmesi ve buluş bilgilerinin uluslar arası hukuk açısından koruma altına alınması verilen patentlerle sağlanmaktadır. Bu işlemi her ülkenin kendi patent enstitüsü yapmakla görevlendirilmiştir. İdari bakımdan özerk bir yapıya sahip olan Türk Patent Estitüsü 1994 yılında çıkan bir kanunla Sanayi ve Ticaret Bakanlığına bağlı bir kuruluş olarak düzenlenmiş ve sınai haklar altyapısı günün şartlarına uygun olarak yapılandırılmıştır. Bu tarihe kadar patentlerle ilgili hukuki işlem 1879 tarihli Osmanlı İhtira Beratı Kanunu ile yürütülmekteydi. Uluslar arası fikri mülkiyet haklarıyla Dünya Fikri Mülkiyet Teşkilatı WIPO ilgilenmektedir.

Avrupa Birliği’nde sınai haklar artık yalnızca uzmanların ilgi alanına giren

karmaşık bir konu olarak görülmekte, topluluk içinde büyüme açısından önemli olan stratejik bir konu olarak algılanılmaktadır. Avrupa birliğinde tek pazar stratejisi ile yenilik getiren ürün ve hizmetler alanında tek pazarın potansiyel gücünü maksimum seviyeye

281 2006 Yılı Programı, DPT Yayınları, Ankara, 2005, s.166



yükseltmek amacıyla sınai hakların daha etkili ve kolayca kullanılabilir bir hale getirilmesi için çaba sarfetmektedirler.

Topluluk, sınai haklar alanındaki çalışmalarıyla, yenilik, büyüme ve istihdamın

oluşturulması arasındaki bağlantının önemini çok iyi algılamakta olduğunu ortaya koymuştur282.

Avrupa Birliği ükeleri ortaya koyduğu gelişme planı çerçevesinde büyük oranda

araştırma ve geliştirme için ayrılan fonlarla 6.Çerçeve Proğramı planı ile araştırma ve geliştirme faaliyetlerini artırmayı amaçlamaktadır.

Sınai haklar yeniliğin hem korunması hem de teşvik edilmesinde verilen hizmetin

önemli bir aracı olduğundan ulusal ofisler aynı zamanda bu konuda bilgi dağıtımında ve kişileri yeni buluşlara yönlendirmede de katkı sağlamaktadır

Türkiye araştırma ve geliştirme alt yapısı olarak birçok altyapıyı gerçekleştirmekle

birlikte; araştırma ve geliştirme faliyetleri ile elde edilecek teknolojik bilgi olmadan sanayinin sürdürülebilir bir yapıya ulaşamayacağı ve hep dışarıya bağımlı olacağı ve buna bağlı olarak da katma değeri yüksek ürün üretemeyeceği ve refah seviyesini artıramayacağı düşüncesini zihninde geliştirip teknolojiye istenen ölçüde yoğunlaşması gerektiğini göstermelidir.

Bilim ve faydalı sanatların gelişmesini sağlamak ana hedef ve sadece bu gaye ile

mucidin mükafatlandırılması ikinci hedeftir. Patentler icat etmeyi, araştırma ve geliştirme yatırımını ve öğretmeyi tahrik etmektedir.

27. TÜRKİYE’DE BİLİM TEKNOLOJİ POLİTİKALARI VE İKTİSADİ GELİŞME

27.1. 1920-1950 Dönemindeki Gelişmeler Yirminci yüzyıla girerken Osmanlı ekonomisi ard arda gelen savaşlar nedeniyle

bir çöküntü haline gelmişti. Sanayi alanında bir atılım yapamamış üreticilik niteliği hemen hemen kalmamış olan İmparatorluk insan kaynaklarını da savaşlar nedeniyle önemli ölçüde kaybetmişti. Diğer taraftan büyük bir dış borç devriyle, gelişmemiş bir tarım ekonomisi, tamamı yabancı sermaye kontrolünde bulunan hizmet, ulaştırma ve madencilik sektörleri ile el sanatları düzeyinde tekstil, gıda, seramik, ağaç işleri ve basit kimyasallar üreten işyerlerinden oluşmaktaydı. Tüm bu olumsuzluklara rağmen yeni Türkiye Cumhuriyeti Devleti muasır medeniyet seviyesine ulaşmak için büyük bir şevk ve heyecanla yola koyulmuştur.

1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımında Türkiye’nin 13.648 bin nüfusu olduğu

tespit edilmiştir. 1923-1924 öğretim döneminde ülkemizde sadece bir üniversite mevcut olup, 307 öğretim elemanı ile 2.914 üniversite öğrencisine eğitim veriliyordu. Bir üniversiteye sahip olan ülkede tabiki tüm diğer gelişmeler gibi teknolojik gelişim için de gerekli olan kültürel, bilimsel ve ekonomik alt yapının çok zayıf olduğu cumhuriyet döneminin ilk yıllarında ilerleme oldukça yavaş olmuştur.

282 Fikri Haklar ÖİK, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, ŞAFAK Matbaacılık Ltd. Şti. Ankara ,2000, s. 111



Gelişmenin yavaş olmasında toplumun eğitim seviyesinin çok yetersiz olmasının

önemli payı olmuştur. Yeni kurulan Türk Cumhuriyeti’nin önderi Mustafa Kemal Atatürk Osmanlı Devleti’nin çöküşünün önemli sebeplerinin biri olarak bilimde geride olmanın yattığını yaşamış ve fark etmiş akıl ve ilmi rehber kabul ederek ‘’hayatta en hakiki mürşit ilimdir’’ diyerek bilimin, eğitim ve öğretimin önemini vurgulamıştır.

Ekonomisini, yetişmiş insangücünü savaşlarda telef ederek tarihe geçen Osmanlı

İmparatorluğu; arkasında yeni bir hürriyet ve bağımsızlık mücadelesi verecek Anadolu Türk insanını bırakıyordu. Her bakımdan yokluklar ve sıkıntılar içerisinde sürdürülen bağımsızlık mücadelesi sonrasında, ilk kurulan cumhuriyet hükümeti ekonomiye dinamizm kazandırmak amacı ile 1923 yılında I. İzmir İktisat Kongresini düzenlemiştir.

1927 yılında yapılan nüfus sayımına göre Türkiye’nin nüfusu, yarıdan çoğu

kadın, kalan yarısınında önemli bölümü yaşlı, çocuk ve sakat olmak üzere ancak 14 milyon kadardı; bunun yüzde 80’den fazlası köylerde, yüzde 20’den azı da şehirlerde yaşıyordu. Kişi başına gelir, dönemin dolar kuru üzerinden 50 doları bile bulmuyordu. Okur yazar oranı ise sadece yüzde 11’di.283

Kurtuluş Şavaşının başarıyla tamamlanması sonrasında ülkenin imar işleri ve

halkın refahını artırma çalışmalarına yönelen Türk hükümeti yabancı şirketlerin elinde bulunan demiryollarını 1924 tarihinde millileştirdi.284 1924 yılında İş Bankası kuruldu. Ziraat Bankası devlet bankası olmaktan çıkartılıp anonim şirkete dönüştürüldü; 1925’te Sanayi ve Maadin Bankası kurulup, Türk sanayici ve madencilerine kredi açmak, Osmanlı’dan devralınan devlet teşebbüslerini anonim şirket haline dönüştürüp, yüzde 51’ini bankanın ve Türklerin elinde tutmakla görevlendirildi. 1927 yılında Teşvik-i Sanayi Kanunu çıkarıldı ve girişimcilere geniş teşvikler ve yararlar sağlandı.285

1924 yılında toplumsal ve ekonomik gelişmenin ivme kazanacağı yeni bir

yapılanma, eğitim düzenine olağan üstü önem vermeyi gerektiriyordu. Bunun için eğitimin birleştirilmesi Tevhid-i Tedrisat yasası yürürlüğe konuldu.

İstanbul Ticaret ve Sanayi Odası 1924 yılında hükümete sunduğu raporda,

mevcut imalat sanayinin geliştirilebilmesi için, yönetici ve becerikli işçi yetiştirilmesi üzerinde durmuştur.286

Türkiye Osmanlı sonrası ekonomide atılım gerçekleştirecek kendi girişimcilerini

istenen hızda yetiştiremedi, girişimcilerin kabuğunu kırması daha uzun yıllar alacaktır. Görevi asker yetiştirmek ve savaşlarda şehit veya gazi olmak olan Türkler eğitimden veya zenatkarlıktan uzak kalmışlardır. Özellikle de Osmanlı’nın son döneminde sürekli savaşların yapılması eğitime yönelecek politikaların uygulamaya konmasına fırsat bırakmamıştır. Osmanlı İmparatorluğu döneminde eğitim düzeyi düşük Türkler, azınlıklardan sadece girişimcilik yeteneğinden yoksun olmakla ayrılmıyor aynı zamanda,

283Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.44 284 Ergün, Prof.Dr. İsmet; Dünden Bugüne Türkiye Ekonomisi ve İki binli Yıllara Bir Bakış; Tarihi Gelişim İçinde Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün- Bugün-Yarın), Hacrttepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü, 8-9 Mart 1990 Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara ,1995, s.259 285 Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.56 286 Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi, Sempozyum, Atatürk’ün 100. Yıldönümü Dönümü Anısına, İTÜ Yayınları, İnşaat Fak.Matbaası İstanbul, 23-26 Kasım 1981, s.4



hertürlü zanaat becerisinden de yoksundu, terzilik, mobilyacılık, ayakkabıcılık gibi el becerisine dayanan en basit üretim faaliyetleri de azınlıkların elindeydi. Savaş sonrası Türk olmayan unsurların göç etmesi sonucu bu işleri yapacak insan gücünü de yeni Türk devleti yetiştirmek zorunda kalmıştır.

1923-1929 yıllarında Türkiye dünya ekonomisine, ham madde ihraç edip, sınai

tüketim malları ithal ederek katılmaktaydı. Bu dönemde de Anadolu’nun büyük kentlerinin beslenme yeteneğinin arttığı gözlenmektedir. 1926’da toplam ithalatın yüzde 2,6’sının tahıllardan oluşması bunu teyit etmektedir.287 1923-1929 yılları arasında, çok olumsuz şartlara rağmen, sabit fiyatlarla GSMH, 2,9 milyardan 5,3 milyar TL’ye çıkmıştır288.

1929 Dünya Ekonomik Bunalımı, yeni politika arayışları açısından Türkiye için

yeni bir dönüm noktası olmuştur. Her ne kadar bu bunalım Batı ülkelerindeki kadar Türkiye’de keskin olmadıysa da dolaylı olarak ekonomide önemli darboğazlar yaratmıştır. Diğer taraftan Lozan Antlaşması’nda yer alan ve 1929 yılına kadar yürürlükte kalan bir geçici madde uyarınca da hükümetler ekonomiye ciddi müdahale edememişlerdir.

Bağımsızlığını elde etmek için kurtuluş şavaşı yapmak zorunda kalan Türk

toplumu’nun önderi Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Osmanlı dönemi ve savaşlarında yaşadığı tecrübeler ve o dönem ona milli ekonominin ne denli önemli olduğunu öğretmişti. Buna kurtuluş savaşı boyunca yaşanan deneyimler ve Lozan’da verilen mücadele eklendi; konferans boyunca en şiddetli çekişmelerin yoğunlaştığı alan yine yeni Türk Devletinin ekonomik egemenliğini ele almak istemesiyle bağlantılı konularda olmuştu. Bu milli ekonominin yaşanarak öğrenilen boyutuydu. Lozan Anlaşması’nda büyük mücadeleler sonunda kapitülasyonlar kaldırıldı. Ancak, Türkiye 1929’a kadar gümrük vergilerini artırma yetkisine sahip olamamış, sadece savaş içinde Osmanlı’nın lüks mallardan aldığı gümrük vergilerini muhafaza edebilmişti. Bu tarihten itibaren Türkiye Cumhuriyeti dış ticaret rejimini, bir yandan Osmanlı borçlarının ödenmesi, bir yandan sermaye birikimi ve ülkeyi kalkındırma imkanını ele geçirmişti.

Bağımsızlığın elde edilmesiyle birlikte Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Türk

milletinin tarihini ve kültürünü bilimsel metodlarla ortaya çıkarmaya ve bunları kalıcı kılmayı arzu ediyordu. Bu maksatla 1932 yılında Türk Tarih ve Dil Kurumu’nu kurdu. Gazi, bu kurumlarla yeniden oluşturduğu bir milletin insan tipini inşa edecek özgün bir Türk kültürünü öngörüyordu.

17 Şubat - 4 Mart 1923 tarihlerinde Lozan Barış Antlaşmasının görüşmelerinin

kesintiye uğradığı bir dönemde ülkenin her yöresinden ve her kesiminden 1135 temsilcinin katılımı ile İzmir İktisat Kongresi’nin yapılması, Kurtuluş Savaşı sonrası ekonomik bağımlılıktan kurtuluşun ve ulusal ekonomiye geçişin simgesi olmuştur.

Göstergeler, ister kuruluş ister üretim teknolojisi olarak ne kadar önemli sayılırsa

sayılsın, onları yürütecek veya uygulayacak insan föktörü ve zihniyetiyle birleşmedikçe fazlaca önem arz etmemektedir.

287 Boratay, Prof.Dr., Korkut; Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003,s.50 288 Ergün, Prof.Dr., İsmet; Dünden Bugüne Türkiye Ekonomisi ve İkibinli Yıllara Bir Bakış; Tarihi Gelişim İçindeTürkiye’nin SorunlarıSempozyumu (Dün- Bugün-Yarın), Hacrttepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü, 8-9 Mart 1990 Ankara, TürkTarih Kurumu Basımevi, Ankara ,1995, s.259



Türkiye 1930’dan itibaren dış ticaret fazlası vermeyi başardı. İkinci Dünya savaşı

yıllarında dış ticaret hadlerindeki iyileşme sayesinde bu fazlalık 1946 yılı sonuna kadar sürdü. 1924’ten II.Dünya Savaşına kadar geçen sürede bütçe sadece birkaç kez açık verdi. Bütçe denkliğinin, devletçiliğin 1930’lu yıllarda artırdığı kamu yatırımlarına, millileştirmelere ve Osmanlı borçlarının taksit ve faizlerini ödemenin gerektirdiği ek harcamalara rağmen sürdürülmesi, geçmişte Osmanlı’nın yaşadığı tecrübelerin ne denli önemsendiğinin bir işaretidir.289

1923-1929 arasında 34, 1930-1935 arası da 5 tane milli özel kamusal banka

kurulmuştu. Ekonominin özellikle sanayinin finansman ihtiyacını karşılamak amacıyla kurulan bankalar o dönemde önemli fonksiyonlar icra etmişlerdir.

1920’li yılların başında tarım GSMH’nın yarısını ve ihracatın yüzde 90’ını

sağlıyor, faal nüfusun dörtte üçünden fazlasını çalıştırıyor, ama ekonominin en geri kalmış kesimini oluşturuyordu. Nüfusun yüzde 77’si tarımda çalışırken geri kalan yüzde 20-25’in dışındakiler ancak kendilerini besliyor demekti. 1924 yılında ithalatın yüzde 25’ini de gıda maddeleri oluşturuyordu.290 Verim düşüklüğü ve doğal şartların yıldan yıla getirdiği değişkenlik, ulaşım ağının sınırlılığı ve taşımanın yüksek maliyeti, üretimin hayvan ve emek gücüne dayalı ilkel teknolojiyle yapılıyor olması, çalışanların bilgi eksikliği adeta birbirini bütünleyerek pazara kapalı ekonomiyi besleyen başlıca nedenlerdi. Tüm bunlara rağmen,1924’te tarım devlet bütçesinde gelirin yüzde 28.5’ini aşar, yüzde 3.1’ni hayvanlar vergisi ve yüzde 2.6’sı arazi vergisi olmak üzere yüzde 35’ine yakın kısmını sağlıyordu.291

1923-1929 döneminde tarım üretimindeki artış hızı yıllık ortalama yüzde 15,

1929-1935 arasında ise dünya büyük ekonomik krızi nedeniyle eksi 1.3’e geriledi. Ancak 1935-1939 yılları arasında tarımda gelişme hızı yüzde 15.6’yı bulmuştur. Sanayi ise, II. Dünya Savaşı ve onu izleyen üç yılda 1939-1948’de tümüyle duraklarken yılda eksi 0.9 diğer dönemlerde yine olağanüstü sayılabilecek büyüme hızları göstermiştir. 1923-1929 arası yılda ortalama yüzde 8.5, 1929-1935 arası yüzde 17.1 ve 1935-1939 arası yüzde 11 olmuştur. Dünya ekonomik bunalımı ve savaş yılları dışında kişi başına yıllık ortalama gelir artışının yüzde 9-10 kadar olması, uygulanan ekonomik politikanın başarısını gösterir.292

1929 Dünya Ekonomik Bunalımından sonra kalkınmayı hızlandırmak için Türkiye

iktisadi bünyesine özel teşebbüs yanında devletin iktisadi faaliyetlere katılması fikri ağır basmaya başlamıştır. Bu çerçevede hükümet, devletçilik anlayışı içinde, iktisadi kalkınmayı gerçekleştirmek için beş yıllık proğramlar hazırlamak suretiyle ekonomik faaliyetleri planlamak istemiştir. Bu amaçla 1934 yılında ilk beş yıllık iktisadi kalkınma planı hazırlanmıştır. Plan daha ziyade sanayi kesimi ve özellikle devlet işletmelerini kapsıyordu. Plan başarı ile uygulanmış ve bu plan çerçevesinde;

289 Kazgan , Prof.Dr.,Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.66 290age, s.67 291age, s.67 292age, s.74



Temel hammadde sanayileri kurulmuş, küçük çapta da olsa baraj ve silolar

kurulmuş, 1930-1940 yılları arasında 2500 km uzunluğunda demiryolları döşenmiş ve madencilik, kağıt ve cam sanayinin gelişmesi için yatırımlar yapılmıştır.

Ayrıca, Osmanlı İmparatorluğu’ndan miras kalan dış borçların tasfiyesi yoluna

gidilmiştir. Bu durum ödemeler dengesine ağır bir yük getirmiştir. Diğer taraftan yabancı sermayenin istenmemesi ve tasarruf birikiminin de hemen hemen olmaması nedeni ile uzun vadeli yatırımlar demiryolu gibi iç borçlanma yolu ile finanse edilmiştir. Tüm bu olumsuzluklara rağmen mensucat fabrikalarının kurulması ve Karabük Demir Çelik Fabrikasının tesisi için İngiltere’den 13 milyon sterlin, Sovyetler Birliğinden de 8 milyon dolar borç alınmıştır293.

Bu dönemde fiyat istikrarını sağlamak amacı ile denk bütçe politikasına özel bir

önem verilmiştir. Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı başarı ile uygulandıktan sonra 1939 yılından itibaren uygulanmak üzere ikinci bir beş yıllık sanayi planı hazırlanmıştır. II. Dünya Savaşının patlak vermesi ile bu plan yürürlüge konamamış ve ülkede savaş ekonomisi uygulanmaya başlanmış ve genel nüfusun büyük bölümü askere alınmış, iç tüketim çok azalmış, 1938 yılında yapılan 150 milyon liralık ithalat 75 milyon liraya düşmüş ve bazı tüketim malları vesikaya bağlanmıştır.294

Türkiye’nin II.Dünya savaşı’na girmemesine rağmen ülkeye büyük bir mali külfet

getirmiştir. Savaş nedeniyle çok büyük oranda askerin silah altında tutulma ihtiyacı devletin bir yandan nakit ihtiyacını had safhaya ulaştırmış, devlet bu ihtiyacını karşılamak için dolaylı vergi oranlarını artırmış, milli müdafaa vergisi koymuş, varlık vergisi çıkarmış ayrıca kısa vadeli hazine bonoları çıkartılarak hazine halka borçlandırılmıştır. Bonoların ödenmesinde güçlülükler ortaya çıkmış, ülkede bazı tüketim malları vesikaya bağlanmış ve Türk lirası sürekli değer kaybetmiştir. Savaş ekonomisi bir yandan hayatı gittikçe ağırlaştırırken bir yandan da ekonomik yatırımlar gerçekleştirilememiştir.

Ekonomik gelişmeleri organizasyon boyutunda hızlandırmak amacıyla 1932

yılından başlayarak bir dizi yapılanmalara gidilmiştir. Bunlar, tarımın geliştirilmesi çerçevesinde Ziraat Bankası vasıtasıyla oluşturulan bir fonla buğday fiyatı desteklenmeye çalışılmış; 1935’ten itibaren de tarım kredi ve tarım satış kooperaiflerinin örgütlenmesine geçilmiştir. 1937 yılında Ziraat Bankası bir kamu kurumuna dönüştürülmüş, Devlet Su İşleri’nin temeli atılmış; ormanlar üzerindeki özel mülkiyet sınırlandırılmış, 1938’de Toprak Mahsülleri Ofisi tarımı desteklemek üzere kurulmuştur. 1925-1940 arasında üretim miktarı artışı yüzde 100 olmuştur. Yıllık nüfus artış hızının yüzde 1.7 kadar olduğu bu dönemde, köylerden şehirlere doğru göç olayı önemli olmamıştır.295

1939-1945 döneminde tarımdaki kurumlaşma sürmüş ve Zirai Donatım

Kurumu’nun kurulması üretim artışının bir boyutunu, yatılı köy okulları ve Köy

293Ergün, Prof.Dr. İsmet; Dünden Bugüne Türkiye Ekonomisi ve İkibinli Yıllara Bir Bakış; Tarihi Gelişim İçinde Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün- Bugün-Yarın), Hacrttepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü, 8-9 Mart 1990 Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara ,1995, s.257 294age, s.258 295 Kazgan, Prof.Dr. Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.68



Enstitüleri’nin kurulmasıyla yetişmiş insangücü kaynağının sağlanması amacıyla çalışmalar hızlı sürdürülmüştür.

Ekonomik kalkınma ve devletin güçlenmesi açısından sanayileşmenin baskın

rolünün 18. yüzyılın başından itibaren anlaşıldığı, Osmanlı’nın kurmaya çalıştığı fabrikalardan anlaşılmaktadır. Bunu İttihat ve Terakki’nin milli şirket milli bankacılık girişimleri izlemiştir. Cumhuriyet yönetimi de aynı anlayışı 1920’lerden başlayarak sürdürmüştür. Ne varki ekonominin dışa açık ve zayıf yapısı, özel kesimin ithalat finansal oyunlarda karlı olabilmesi, sanayi için gereken sermaye ve bilgi donanımından yoksunluğuna eklenince, sermayeleşme alanında atılımlar gerçekleşememiştir.

1927 yılında yapılan sanayi sayımı’na göre toplam 65.3 bin sanayi kuruluşunda

266.9 bin işçi çalışıyordu; bunların yüzde 79’u sadece üç veya daha az kişi çalıştıran esnaftan ibaretti; 10’dan fazla işçi çalıştıranlar ise toplamın sadece yüzde üçüydü. Var olan sanayinin de yüzde 60’ı dokuma ve gıda sanayilerinde yoğunlaşmıştı. Buna rağmen Türkiye şekerden pamuklu dokumaya, pamuk ipliğinden yünlü dokumaya kadar tüketim mallarını ithal ediyordu. Aramalları ve yatırım malları toplam ithalatın sadece yüzde 30’unu oluştururken tüketim malları yüzde 70’ini oluşturmaktaydı.

1930’lu yılların getirdiği yeni koşullarla birlikte, devletçilik, dışa göreli kapalı bir

ekonomik yapıda büyük ölçüde iç kaynaklarla finanse edilen sanayileşme girişiminin motoru oldu. 1933 yılında Sümerbank’ın kurulmasıyla sanayi işletmeleri kurma yanında kendi alanında ticaret ve banka faaliyetlerinide yürütmekle görevlendirildi. 1935’te Etibank, enerji ve maden sektöründe üretim, ticaret ve finansman işlerini yürütme amacıyla kurulurken, yeraltı doğal kaynaklarını araştırıp bulmak ve işletmek amacına yönelik Maden Tetkik ve Arama Enstitüsü ve yine aynı yıl Elektrik İşleri Etüd İdaresi Türkiye’nin su kaynaklarını araştırma ve elektrik enerjisi üretimi için değerlendirme amacıyla kurulmuştur.296

Türkiye İş Bankası 1924 yılında kurulmuş olmasına rağmen 1922 yılında

çıkarılan Sanayi Teşvik Kanunu hükümlerine paralel bir kredi politikasından ziyade iştirakçilik yoluyla imalat sanayi desteklenmiştir. Bunun sonucunda 1923-33 yılları arasında imalat sanayinde katma değer üç kat artmıştır. Bu dönemde teknoloji transferi yoluyla şeker ve çimento sanayinin kurulması ile Türk ekonomisi iki önemli ürüne kavuşmuştur.297

1947 yılına kadar dışarıdan önemli miktarda borç almadan hem kalkınmasını

hem de Osmanlı borçlarını Türkiye ödeyebilmiştir. 1947’den sonra ABD yönetiminde sürdürülen dünya kredi sisteminden borçlanma başlamıştır. Osmanlı borçlarının son taksiti 1954 yılında ödenmesiyle Tanzimat reformları ekonomi mirasının ödemeleri tarihe karışmıştır.

1920’li yıllarda Merkez Bankası görevini yerine getirecek, devletin senyoraj

hakkını kullanmasını sağlayacak bir banka kurulamadı. Banknot ihraç tekeline sahip,

296 Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.70 297 Önsoy, R; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti. Ankara, 1988. s.321



sermayesinin yarıdan fazlası devlete ve KİT’lere ait, özel hukuk hükümlerine bağlı bir anonim ortaklık olarak Merkez Bankası 1930 yılında 1715 sayılı yasayla kuruldu.298

Ekonomik kalkınmayı hızlı gerçekleştirmek amacıyla 1933 yılında Beş Yıllık

Kalkınma proğramları uygulamaya konuldu. Bu planlar özel sektöre yol gösterici kamu sektörüne emredici yeni bir anlayışı Türk ekonomisine getiriyordu. Bu anlayış 1980’lere kadar kısa aralarla neredeyse kesintisiz sürdü. 1930’lu yıllarla birlikte başlayan ekonomi politikası dönüşümü, izleyen yarım yüzyıl boyunca, gerek dünya gerek iç şartlarda uyumlu olabildiği ölçüde, Türkiye’nin genel politikasını oluşturdu.

1927 yılında sanayi sayımı yapılmış, bu sayımdan ülkede sanayi kuruluşu

denebilecek 322 tesisin var olduğu ve hepsinde toplam çalışan işçi sayısının 17.000 olduğu tespit edilmiştir. Söz konusu kuruluşların yüzde 70’inde gıda ve dokuma üretildiği ve ortalama işçi sayısının 30’u geçmediği tespit edilmiştir. Ayrıca bu sayımdan ülkenin önemli 94 işletmesinin yabancı sermayenin denetimi altında olduğu ve bunlardan 7’sinin demiryolu şirketi, 6’sının maden işletmesi, 23’ünün banka, 12’sinin sanayi işletmesi, 35’inin ticaret şirketi ve 11’inin de belediyelerden imtiyaz almış kuruluşlar olduğu anlaşılmıştır.299

1930-1939 dönemi, Osmanlı borçlarının ödendiği, dolayısıyla dış borç stokunun

GSMH’ya oranının giderek düştüğü yıllardır; nitekim bu yıllarda ihracatın ithalatı karşılama oranı yüzde 110’dur.300

1933-1939 döneminde sanayiye 3 Haziran 1933’te 2262 sayılı kanunla

Sümerbank kurularak mevcut devlet imalat sanayii bu kuruluşun yönetimine verilmiştir. Bu arada 1933-8 yıllarını kapsayan Beş Yıllık Kalkınma Planı dokuma, maden özellikle demir, kağıt, seramik, cam, kimya sanayinde yatırımları düzenleme şeklinde ele alınmıştır. Bu yatırımların finansmanında iç kaynaklar tümüyle kamusal kaynaklar olarak düşünülmüşse de bunu halkın dolaylı iştiraki şeklinde anlamak gerekir. Devlet vergi ve kamu mal ve hizmetleri fiyatları aracılığı ile halkı bu planın finansmanına dolaylı tasarruf ile iştirak ettirmiştir. Aslında bu ilk sanayileşme planı doğrudan doğruya Türk halkının katkısı ile finanse edilmiş denebilir. Böylece Türk tarihinde ilk defa olarak Türk halkının çalışarak oluşturduğu gelir kendi öz kalkınmasının finansmanında kullanılmıştır. Bu dönemde tarım ve tarım dışı sektörlerde ve hatta devlet memuriyetlerinden elde edilen gelirlerin 1914’deki tüketim düzeyinin üstünde bir tüketim imkanı vermiş olmasına rağmen bunun tasarrufa dönüştürülmesinin verilmiş en olumlu karar olarak kabul edilmesi gerekir.301

1929 dünya ekonomik krizi bütün ülkeleri etkilediği yıllarda Planlı Kalkınma

modeli uygulamaya konulmuş ve 1933-38 yıllarını kapsayan Beş Yıllık Kalkınma Planı; maden, kağıt, seramik, cam ve kimya sanayiinde yatırımların yapıldığı yıllar olmuştur. Aynı yıllarda Batı’da yoğun bir şekilde yaşanan siyasi huzursuzluklardan dolayı rahatsız olan birçok bilim adamı Türkiye’ye gelerek Türk bilimine katkıda bulunmuşlardır. Özellikle 1933 yılı yabancı bilim adamlarının yoğun bir şekilde Türk üniversitelerinde eğitime ve bilime katkıda bulunmak için istihdam edildikleri yıl olmuştur. Üniversitelerde 298Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.50 299 Özdeş,G; Atatürk ve Ankara Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi, İstanbul,1981 300 Kazgan, Prof.Dr. Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 386 301 Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi, Sempozyum, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yıl Dönümü Anısına, İTÜ Yayınları, İnşaat Fak.Matbaası, İstanbul, 23-26 Kasım 1981. s.6



istihdam edilen yabancı bilim adamları yeni kurulan üniversitelerin gelişmesine ve bilimsel düşüncenin üniversitelerde yerleşmesine yardımcı olmuştur.

İmalat sanayinde başlanan yatırımlara 1939’da çıkan İkinci Dünya Savaşı

sonrasında devam edilememiştir. Türkiye savaşın dışında kalmayı başarmasına rağmen bu dönemde teknoloji transferi araştırma ve geliştirme faaliyetleriyle sanayisini geliştirmeyi başaramamıştır. Ayrıca, söz konusu yıllarda uygulamaya konulan varlık ve muamele vergisi gibi vergiler, sermaye birikimi ve teknoloji üretme kabiliyeti olmayan daha emekleme çağında olan sanayinin gelişmesini olumsuz yönde etkileyen faktörlerden olmuştur.

0smalı’nın son döneminde çeşitli şekillerde sanayinin yerli üretimine geçiş

çabaları bir sonuç vermemiş tarihin sayfalarında yer alan Osmanlı İmparatorluğu sonrasında Anadolu’da kurulan yeni Türk Cumhuriyeti Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün önderliğinde Osmanlı tecrübelerinden de yararlanarak yeni Türk Devletinin varlığının süreklliliğini sağlamanın ancak güçlü toplum dinamiklerine dayanarak oluşturulacağı çağın gerekleriyle teçhiz edilmiş bir sanayi yapısını inşa etmeyi amaç edinmiştir.

Bunun için de ilk olarak İzmirde bir iktisat kongresi düzenlenmiştir. Bu kongreye

ülkenin her yerinden ve her türdeki girişimcisi davet edilerek ekonominin geliştirilmesinde ve uluslar arası seviyedeki bilgi açığını nasıl en kısa zamanda gidererek muhasır medeniyet seviyesini yakalamak için toplumsal ortak aklı kullanılarak çözüm bulmaya çalışılmıştır. Cumhuriyetin kuruluşundan itibaren Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün yönetimi süresince yetişmiş insan gücünün eksikliği ve sermaye eksikliklerine rağmen ülkedeki büyüme hızı süreklilik arz etmiştir.

Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün vefatı ve ardından dünya konjonktüründe gelişen

bunalımlı dönem Türk sanayisinin hızlı ve gelişmesi gereken doğru çizgiyi sürdürememiş II.Dünya Savaşı ve ardından oluşan soğuk savaş Türkiye’nin yeni oluşumların dışında kalamamasına ve bağımsız bir sanayi politikası geliştirmesine elverişli bir uluslar arası ortam bulamamasına ve günün uluslar arası stratejik yapısı içerisinde Gazi Mustafa Kemal Atatürk’ün sürdürdüğü çizgide ekonomik gelişmenin sürdürülebilirliği gerçekleştirilememiştir.

27.2. 1950-1960 Dönemindeki Gelişmeler 1950 yılında Türkiye’de siyasi iktidar değişikliği olmuş ve yeni iktidara gelenler

yürütülmekte olan devletçilik politikasından libarel poliitkaları uygulamaya OECD’nin dış ticarette yüzde 70 liberasyon teklifini kabul ederek liberal görüşü benimsemiştir. Kore savaşı nedeniyle dünya ham madde ve tarım ürünleri fiyatları ve talebi artmış, Türkiye bundan faydalanarak ihracatını önemli ölçüde artırmıştır.

Bu dönemde daha çok yol, baraj, liman gibi altyapı yatırımlarına devlet tarafından

ağırlık verilirken, teknoloji transferi ağırlıklı yatırımların özel sektörün üstlenmesi şeklinde bir teşvik politikası uygulamaya konulmuştur. Bu politikalara rağmen kamu iktisadi kuruluşları gelişmelerine devam etmiştir. Kamu iktisadi kuruluşlarının yatırımlarının devam etmesinin arkasında gelişmeyi hızlandırma arzusu yanında özel sektörün yatırım yapacak sermaye birikimine sahip olmamasının önemi de büyük olmuştur.



Altyapı yatırımlarına parelel olarak tarımsal kalkınmaya da büyük önem

verilmiştir. Köylüye kolaylıklar sağlanmış ürünlerine iyi fiyat verilmiş, uygun şartlarda krediler sağlanmış ve tarımda makineleşmeye imkan hazırlanmış, gübreleme ve sulama gibi yöntemlerin kullanılması yönünde köylü yönlendirilmiştir. Türk tarımındaki teknolojik değişim traktör kullanımındaki genişlemeyle 1948 yılında başlamıştır. 1948 yılına kadar, ülkede en fazla 2000 dolayında olan traktör sayısı 1950 yılında 24 bin’e, 1960’da 42.136’ya ulaşmıştır302.

Karayolundaki gelişmeler ve tarım kesiminde sağlanan gelişmeler Türkiye’nin

ekonomik gelişmesinde önemli katkı sağlamıştır. Yerel pazarlar birbirine bağlanarak köy ekonomisinden pazar ekonomisine geçiş sağlanmış, böylece ülkede kır şehir entegrasyonu başlamış, köylünün ekonomik ve siyasal ufku genişlemiştir. Ulaşım sisteminin gelişmesi ile kendi ihtiyacı için üretim yapan çifçi tipi yerini piyasa ile ilişkilerini artıran çifçi tipine bırakmıştır303.

Uygulanan liberal ekonomi politikası ile kredilerde, yatırım harcamalarında ve

emisyon hacmindeki artışların sonucu olarak toplam talepde büyük artış olmuş ve buna bağlı olarak fiyatlar genel seviyesi de artmıştır. Bu dönemde izlenen genişletici politikaların etkileri 1954 yılından itibaren görülmeye başlamıştır. Liberal dış ticaret rejimi döviz rezervlerini eritmiş ve ciddi boyutlarda bir döviz darboğazı ortaya çıkmıştır. Sonuç olarak ithalat duraklamış ve buna bağlı olarak üretim kısılmış ve bunu çifte döviz kuru, mal darlığı, kaçakçılık ve karaborsa izlemiştir.

Ekonomide uygulanan liberal sistemin Türkiye’nin şartlarında istenen sonuçları

vermemesi ve bunun sürdürülebilirliğinin olmamasının hükümetçe anlaşılması sonrasında başlangıçta devletçiliği reddeden hükümet 1956 yılında, II. Dünya Savaşı yıllarında yürürlüğe konulan Milli Koruma Kanununu yürürlüğe yeniden koymak zorunda kalmıştır. Bu yeni uygulama sonrasında iktisadi hayat geniş ölçüde kontrol altına alınmıştır. Ancak bu olumsuz şartlar altında açık finansman ile hızlı kalkınma politikasına devam edilmiştir. Uygulunan bu politikalar yüksek enflasyon, döviz darbogazı, mal darlığı ve çifte fiyatlar ve biriken dış borçlar Türkiye’yi IMF ile anlaşma yapmaya mecbur bırakmıştır. IMF ile yapılan anlaşma sonrasında Türk parası yüzde 320 devalüe edilmiş, harcamalar kısılmış, para arzı kontrol altına alınmış ve kredi ve subvansiyonlar kısılmıştır. Uygulanan bu daraltıcı politikalar ekonomik bir durgunluğa ve milli gelirdeki artışların büyük ölçüde yavaşlamasına neden olmuştur.

Türk Sanayi Kalkınma Bankası bu dönemde kurulmuş, özel kesime dış kaynaklı

krediler sağlanmış ve iç kredi hacmi enflasyonist bir para politikası ile desteklenerek sanayinin yatırımlarının finansmanı için gereken tasarruf sağlanmaya çalışılmıştır. Uygulanan ekonomi politikası imalat sanayini özel kesimin kontrolüne vermeyi amaçlamıştır. Ancak tarım ürünleri ihracatının imalat sanayi döviz ihtiyacını sağlamada yetersiz kaldığı 1953’ten sonraki yıllarda bu sanayi koluna giren malların ve girdilerin ithalini zorlaştırarak iç fiyatların yükselmesine neden olmuştur. Böylece imalat sanayi kısa zamanda ağırlığını ikame malı üreten sanayiye kaydırmıştır. Döviz dar boğazı ithalatı sınırlayınca, kredili ithalat ve diğer adlar altında ithal edilen makine teçhizat ve

302 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları , DİE Matbaası, Ankara, 1973,ss.110-111 303 Ergün, Prof.Dr.,İsmet; Dünden Bugüne Türkiye Ekonomisi ve İkibinli Yıllara Bir Bakış; Tarihi Gelişim İçinde Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün- Bugün-Yarın), Hacrttepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü, 8-9 Mart 1990 Ankara, TürkTarih Kurumu Basımevi, Ankara ,1995, s.260



girdilerle özel imalat sanayii ikame malı üreterek büyük kazançlar sağlamış ve bu sayede özel kesimde sermaye birikimi hızlanmıştır. Daha sonra ikame malı sanayi montajcılığa doğru kaymaya başlamıştır.304 1950-1960 yılları arasında imalat sektöründe oluşan katma değer cari fiyatlarla sekiz kat, reel fiyatlarla üç kat artmıştır.305

1950-51 ve 1954 yıllarında çıkarılan Yabancı Sermaye Teşvik Kanunları ile

yabancı sermaye gelmesini özendiren, ekonomik, siyasi tüm güvencelerin verildiği yıllar olmuştur. Yabancı sermayeye izin verilen bu dönemde, kimya sanayiinde, asetilen, DDT, ilaç, sabun, oksijen, gül yağı, sülfirik asit, boya ve yağ endüstrileri gelişmiştir. 1950-60 yılları arasında kimya sanayinde firma sayısı diğer sanayi dallarında olduğu gibi yüzde yüz artarak 591’e ulaşmıştır.1950-60 yıllarını kapsayan bu dönemde imalat sektöründe katma değer artışı cari fiyatlarla sekiz kat, reel fiyatlarla üç kat olmuştur.306

Türk ekonomisi 1950-1961 döneminde uygulanan ekonomik politikalar uluslar

arası sistemle bütünleştirilmesi amaçlanırken, ödeyemeyeceği çapta kısa vadeli borç birikiminin getirdiği kambiyo krizi ve IMF’nin istikrar programı olmuştur. Oysa dönemin başında 1950-1953 ekonominin hızla gelişmesini sağlayacak dış kaynaktan atıl verimli topraklara, ucuz işgücünden özgürlük ortamına uzanan bir çizgide olumlu etkenler bulunuyordu. Türkiye bu ortamlardan yararlanarak, bu dönemde yılda ortalama yüzde 11.3 gibi yüksek bir reel GSMH artışı elde etmişti, GSMH’nın neredeyse yarısını veren tarım yüzde 12.2, sınai üretim yüzde 10.5 gibi bir yıllık ortalama artış hızına ulaşmıştır. Enflasyon yüzde 4, kamu dengesindeki açık yüzde 1’in, dış borç servisinin ihracata oranı yüzde 10’un altındaydı. Dünya ile bütünleşme kısa vadeli dış borçlara dayanarak tüketim malı ithalatını artırma şekline dönüşünce, bu olumlu göstergenin tümü birden tersine dönmüştür. 1954-1958 yıllarında reel GSMH büyüme hızı yılda ortalama yüzde 4.1’e düşerken sanayide yüzde 9.3, tarımda yüzde 3, enflasyon oranı yüzde 13.3’e yükselmiştir. Kamu yatırımlarını artırma baskısı altında, kamu açığı yükselmiş GSMH’nın yüzde 2.7’sine, kaynak dengesi açığı GSMH’nın yüzde 1.7’sine, dış borç servisi ise ihracatın yüzde 31.0’ine fırlamıştır. Nüfus artış hızının yüzde 2.85’i bulduğu bu dönemde kişi başına gelir artışı sadece yüzde 1.25’te kalıyordu.307

1950-1960 döneminde eğitim seviyesini yükseltip bilgi açığının kapatılması ve

toplumda yayılması çalışmalarına devam edilmiştir. 1950-51 öğretim döneminde ilkokullarda 17.428’e ulaşan okulda 35.871 öğretmen ile 1.616.826 öğrenciye, 406 ortaokulda, 4.528 öğretmen ile 66.187 öğrenciye eğitim verilirken, 88 lisede 1.954 öğretmen ile 22.169 öğrenciye eğitim verilmiştir. Aynı eğitim döneminde 326 mesleki ve teknik okulda 4.488 öğretmen ile 53.289 öğrenciye eğitim verilmiştir.

1953-54 öğretim döneminde üç üniversitede 2.126 öğretim elemanı ve 23.309

öğrenci ile eğitim yapılıyordu308. Yeni Türkiye Cumhuriyeti’nde 1927 yılında yapılan ilk nüfus sayımında 13.648 milyon olan nüfus, 1950’de 20.947’ye ulaşmıştır. 1950-1960 dönemde ise yeni üniversiteler kurulma çalışmalarına hız verilmiş ve 1955 yılında Ege

304 Kazgan,H; Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi Sempozyumu Atatürk’ün Doğumunun 100. Yıldönümü Anısına, İTÜ Yayınları, İstanbul, 23-26 Kasım 1981, , s.8 305 Türk Sanayi ve Ticaretinde Gelişmeler 1950-1985, T.C Sanayi ve Ticaret Bakanlığı Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Ankara, 1987 , s.7 306age, 1987,s.7 307 Kazgan, Prof.Dr, Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, ss.91-92 308Yücel,İ.H;Bilim Teknoloji Politikalarının Ülke Kalkınmasındaki Önemi ve Türkiye’nin Araştırma Kapatisesi, Ankara, Mayıs 1992, s.81



Üniversitesi ve Karadeniz Teknik Üniversirtesi, 1956 yılında ODTÜ, 1957 yılında Atatürk Üniversitesi kurulmuştur309.

27.3. 1960-1980 Dönemindeki Gelişmeler Türk ekonomisinin 1930’larda tanıştığı ve Atatürk’ün ölümüyle kesintiye uğrayan

planlı kalkınma sürecine 1960’lardan sonra yeniden geri dönülmüştür. Planlı kalkınma döneminde; kamu sektörüne emredici, özel sektöre yol gösterici özellikler taşıyan ekonomik kalkınma planları ve politikaları uygulamaya konulmuştur.

1961 Anayasası iktisadi ve sosyal hayatın herkes için insanlık haysiyetine

yaraşır bir hayat seviyesi sağlaması esasına göre düzenleneceğini belirtmiştir. Bu esaslar çerçevesinde ekonomi politikasının kalkınma planlarına göre sürdürüleceği hükme bağlanmış ve planları hazırlamak ve uygulamaları izlemek üzere Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) kurulmuştur. DPT, ülkenin mevcut ve muhtemel potansiyeline uygun planlar hazırlayarak kalkınma sürecinin hızlanmasına çalışırken demokratik bir düzen içinde karma ekonominin imkanlarından faydalanarak kalkınmayı gerçekleştirmeye çalışmıştır.

1963 yılından itibaren ilk beş yıllık plan uygulamaya konulmuş, 1. ve 2. Beş Yıllık

Kalkınma Planı dönemlerinde istikrarlı bir iktisat politikası izlenmiştir. Yıllık fiyat artışları 1970 yılına kadar ortalama yüzde 6 dolayında gerçekleşmiştir. Ancak 1960’lı yılların sonunda yine açık finansman yollarına başvurulması sonucu fiyatlar yeniden artmaya başlamış ve ödemeler dengesinde darboğazlar ortaya çıkmıştır. Bu olumsuz gelişmelerden ötürü tekrar bir istikrar paketi yürürlüğe konulmak zorunda kalınmış ve Türk parasının değeri yüzde 66 oranıda düşürülmüş ve finansman kanunu adı altında kaynak yaratıcı tedbirler yürürlüğe konmuştur. Alınan bu tedbirler 1970’li yılların başında olumlu sonuçlar vermeye başlamıştır. İhracat gelirleri ve işçi dövizleri alınan tedbirlerin sonucu olarak büyük ölçüde artmıştır. 1973 yılında cari işlemler dengesi artı bakiye vermiştir. Ancak 1973 yılında meydana gelen petrol krizleri ve hızlı fiyat artışı ve dünya ekonomik bunalımı Türk ekonomisini olumsuz yönde etkilemeye başlamıştır.

Ekonomideki iyi gelişmeler 1974 yılına gelindiğinde bozulmaya başlamış ve dış

politikadaki sıkıntıların yanında petrol fiyatlarının dört kat birden artması, ithal edilen sanayi mallarının yükselmesine de sebep olmuştur. 1973-1980 arasında ekonomideki yansımaları kötüleşme olarak yüzde 40 olmuştur. Bütün dünya bu yeni petrol şoklarına tasarruf yoluyla karşı koymaya çalışırken Türkiye petrole subvansiyon vererek tüketimi teşvik etmiş ve içeride petrole dayalı enerji üretimi ve yabancı sermayeye dayalı otomobil üretimine geçiş, petrol tüketimini 10.8 milyon tondan 17.7 milyon tona fırlatarak petrolün enerji tüketimindeki payını yüzde 50 civarında artmıştır.

Ekonominin büyümesine ivme vermek amacıyla, yüzde 20‘nin üstüne çıkan

enflasyon hızına rağmen, nominal faiz hadleri bunun çok altında tutulmuş. Bankalarda yıllık mevduat faizi yüzde 9, devlet tahvillerinin faizi yüzde 11, yani reel faiz hadleri negatif düzeyde sürmüştür. Bu sık sık küçük oranlı olarak, yapılan develüasyonlara rağmen aşırı değerlenen Türk lirası/dolar kurunu tamamlıyor ve makina donanım ithalini göreli ucuzlatarak, yatırımlara ivme kazandırıyordu. Ancak bu uygulama ithalatı artırmış, 1972 yılında ithalatın 1.6 milyar dolar iken 1977’de 5.8 milyar dolara yükselmiştir. İhracat da aynı dönemde 890 milyon dolardan 1.8 milyar dolara çıkmıştır. İhracatın

309 Tekeli, Prof.Dr. İlhan; Eğitim Üzerine Düşünmek, TÜBA Yayınları, Ankara, 2004, s.78



ithalatı karşılama oranı 1973-1976 arasında yüzde 37’de kalmıştır. Ekonomi aynı dönemde yüzde 7’ye yakın büyümüş, sanayi kapasitesi genişlemiş, tarımda teknoloji değişmiş ve üretim artışı hızlanarak Türkiye’yi beslemede yeterli duruma ulaşmıştır.310

1964-1974 döneminde özel girişim imalat sanayinde güç kazanmıştır. Bu

dönemde KİT’lerin yenileri oluşturulmaya çalışılırken özel girişimin de sanayileşmeye yönlendirilmesi için politikalar geliştirilmeye çaba sarfedilmiştir. Aynı zamanda tarımın geliştirilmesi ve ülkenin kendini besler duruma gelmesine çalışılmıştır.

Kısa vadeli sermaye gelişlerinin teşvik edildiği 1970’li yıllarda, başlangıçta payları

önemsizken 1975-1976’da dörtte bire yaklaşmış ve 1977’ye gelindiğinde bu oran yüzde 58, 1978’de yüzde 52 olmuştur. Bu son yılda toplam kısa vadeli borç 7.2 milyar dolara ulaşmış, cari işlem gelirlerini aşmıştır. Orta ve uzun vadeli borçlar da bu dönemde hızla artmış, 1975’te 3.6 milyar dolardan 1978’de 6.7 milyar dolara çıkmıştır. Üç yılda, dış borç stoku hızla artarken kısa vadeli borçlar bunun yarısından fazlasını oluşturmuştur . Türkiye 1978’deki krize tıpkı 1958’deki gibi aynı süreçler sonunda, biriken kısa vadeli borçların zamanında ödenememesi sonucunda girmiştir. 1875’te de Osmanlı moratoryuma aynı nedenlerle gitmişti.

Borçlanma bir yandan tüketimi ve ithalatı pompalarken, bir yandan da sabit

yatırımları ve buna bağlı ithalatı artırmış, geri ödenmeleriyle ilişkili ne iç ne de dış gelir artışı yaratmıştır. Bu borçlar faizleriyle birlikte sürekli yenilenmişlerdir.

1960-75 yılları arasındaki onbeş yıllık planlı kalkınma döneminde sanayi

kesiminde yılda ortalama yüzde 5.7’lik bir artışla 298 bin yeni iş imkanı oluşturulmuştur. Aynı dönemde katma değer yılda yüzde 13,8, sabit sermaye stoku ise yüzde 13,4 oranında artmıştır.311

1960-1980 dönemi Türk ekonomisinde, ithal ikameci kalkınmayı yönlendirmek

için devreye sokulan müdahale araç ve politikalarının uygulanmasında popülist ilişkiler çok etkin bir rol oynamıştır. Sanayi sektörüne bu dönemde önemli kaynak aktarımları gerçekleşmisse de teşvik koruma sistemi sektör öncelikli bir şekilde değil, dağınık hatta rastgele bir şekilde çalışmıştır. Bu ekonomik gelişme süreci ithalata ve iç piyasaya aşırı bağımlı bir sanayi yapısının oluşmasına neden olmuştur. Bu yapı Türkiye’nin dışarıya açılan, ihracata yönelik bir ekonomik strateji uygulamasını geciktirmiştir.312

1970-1980 arasında siyasi istikrarsızlık ve yoğun koalisyonların ekonomi üzerine

olumsuz etkileri olmuş ve 1970’lerin ikinci yarısından sonra gittikçe ekonominin kontrol edilemez hale gelmesi yani KİT açıklarının büyük boyutlara ulaşması, bütçe açıkları, emisyon artışı, döviz ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin iflas etmesi, döviz darboğazı ve ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin tıkanması sonrasında büyümenin durmasına neden olmuştur.

Kamu iktisadi girişimlerinin(KİT) imalat sanayii üretimindeki ve katma değerindeki

payı 1970’li yılların sonuna kadar artarak sürmüştür. 1950’li yılların başında KİT’lerin imalat sanayi katma değerindeki payları yüzde 58-59 civarına varmıştı; imalat sanayi

310Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 104 311 Tekeli, İ.; Türk Sanayinin Yapısal Özellikleri Üzerine Bir Araştırma İçin Metodoloji Yaklaşım Önerisi, Ankara, s.1 312 Sanayileşmede Yönetim ve Toplumsal Uzlaşma, TÜSİAD Yayınları, Detay Basım Ltd.Şti, İstanbul, Nisan 1992. ss.78-9,



yatırımlarının paylarıysa yüzde 54-55’i buluyordu. Buna karşılık, aynı yıllarda, işyeri sayısının payları sadece yüzde 4 kadardı. Planlı kalkınma imalat sanayindeki gelişmeyi hızlandırdı; öyle ki, Türkiye’nin gelişmesi kadar özel kesimdeki gelişmeyi de hızlandırdı. Demir çelik fabrikaları gibi başlangıçta büyük yatırım gerektiren imalat dalları, özel kesimde sermaye birikiminin çok sınırlı olduğu, sermaye piyasasının olmadığı bu yıllarda, kamu kaynaklarından karşılanarak kurulabildi. Yeni imalat dallarının kurulması da bu yolla gerçekleştirildi.313 KİT’lerin ara girdi üretenlerinin etrafında bu girdileri kullanan küçük orta boy özel işletmeler doğdu; kredili satışlar bunlarla finansman kaynağı görevi gördü.

Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikalarını belirleme düşüncesi DPT’nin kurulması

ve planlı ekonomiye geçişiyle birlikte başladı ve bilimsel faaliyetlere geçebilmek ve bu faaliyetleri yönlendirebilmek için 1963 yılında TÜBİTAK kuruldu. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda (1963-1967) temel bilimlerde araştırma ana politika olarak benimsendi. Uygulamalı bilimlerde araştırma yapabilmek için 1972 yılında Gebze’de çok disiplinli TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi kuruldu. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planında (1979-1983) ilk defa planda teknoloji politikalarından bahsedildi. Türkiye bu Plandan sonra her Beş Yıllık Kalkınma Planları’nda bilim ve teknoloji politikalarına giderek artan ağırlıkta yer vermeye başladı.

Türkiye 1960’lı yıllarda doğa bilimlerinde temel ve uygulamalı araştırmaların

desteklenmesı, politikasını uygulamıştır. İkinci ve Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planlarında teknolojik gelişme ve teknoloji trasferi konuları ele alınmıştır.

1960'lı ve 1970'li yıllarda bilim ve teknolojide izlenen ana politika; doğa

bilimlerinde temel ve uygulamalı araştırmaların, ekonomik ve toplumsal fayda yaratmaya yönelik herhangi bir ulusal öncelik gözetilmeksizin desteklenmesi olmuştur.

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı'nın son yıllarına ait Yıllık Program'larda ve

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı'nda teknolojik gelişme ve teknoloji transferi konularına da değinilmiş ve hâttâ Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Plânı'nda (1979-83) ilk kez, teknoloji politikalarından söz edilmiş, ‘’teknoloji politikalarının sanayi, istihdam ve yatırım politikalarıyla birlikte bir bütün olarak ele alınması ve belli sektörlerin kendi teknolojilerini üretecek biçimde geliştirilmesi" öngörülmüş ise de, bunlar hayata geçirilememiştir.

Sanayileşme ithal teknoloji ile süregelmiş, ihracattan çok iç pazar talebini

karşılamaya yönelmiştir. Yurt içi üretimin artmasına rağmen sanayi için ithal talebi de artmıştır. Sanayinin bu yapısı ithalat ihtiyacını artıran bir sanayileşme sürecinin devam etmesine neden olmuştur.

Uygulanan yeni politikalar doğrultusunda tüketim malları üretimi ağırlığını

korurken ara malları ve sermaye malları üretimi ithal gereğini azaltacak hızda artmıştır. Yürürlükteki ithalat rejimi ve kambiyo mevzuatı sanayinin iç talebe dönük bir yapıya sahip olmasına neden olmuştur.

Tarım sektörü Türk ekonomisinin en başta gelen sektörü olma özelliğini 1960’lı

yıllar boyonca sürdürmüştür. 1960 yılında milli gelirin üç önemli sektör içindeki paylarına bakıldığında tarım yüzde 44,3, sanayi 16,7, hizmetler sektöri yüzde 39 pay almıştır. Bu

313Kazgan, Prof.Dr. Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s.71



dağılım geçen on yıl içinde 1970 yılında tarım yüzde 30,4, sanayi yüzde 27, hizmetler sektörü yüzde 42,6 olabilmiştir314.

1950-1960 yıllarına ait istatistiklere göre imalat sanayinde artan üretimin ve

katma değerin yarısından fazlası tarım ürünlerini hammadde olarak kullanan sanayi kollarından sağlanmıştır. 1963’de satış hasılatının yüzde 62,8’i ve katma değerin yüzde 55,5’i tarım ürünlerini hammadde olarak kullanan sanayi kollarından elde edilmiştir. Bununla birlikte sanayinin nisbi öneminde azalma olmuş, katma değerdeki pay 1950’de yüzde 67,3 iken, 1963’de yüzde 55,5’e gerilemiştir315.

1950’lerde başlayan tarımda traktörleşme 1970 yılında sayı olarak 105.865’e ulaşmış ve bu artış ekili alanların genişlemesine imkan vermiştir. 1962-1972 döneminde toplam ekili alanların yüzde 25’i gübrelenmiş tarımda gübre kullanımı ve kimyasal gübre kullanımı 10 kat artmıştır. 316

Beş Yıllık Kalkınma Planlarının uygulandığı ilk dört dönemde korumacılık fikri

hakim olmuştur. Modern teknolojiden, ekonomik ölçekten söz edilmesine rağmen gerek kamu gerekse özel kesimde ölçek hataları yapılmıştır. Modern teknolojinin temin edilmesinde güçlüklerle karşılaşılmış, bazı sektörlerde ise rekabet gayesiyle küçük ölçekli verimsiz tesisler kurulmuş teşvik politikaları selektif olamamıştır.

Bu dönemde sanayinin teknoloji üretebilir bir yapıya kavuşmasını sağlayacak

bilinçli bir sanayileşme politikası uygulamaya konulamamış teknoloji transferi ağırlıklı yurt içine üretim yapan bir tüketim sanayii oluşmasına fırsat vermiş, ancak uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir sanayi yapısının temelleri atılamamıştır.

Ekonomi politikasında uygulanan ithal ikameci, özellikle aşırı değerlenmiş kur

politikaları, yüksek gümrük duvarları ve korumacılık, bilim ve teknoloji politikalarının uygulanmasında eksiklik ve araştırma ve geliştirme harcamalarının düşüklüğü yüksek gümrük vergileriyle birleşince yeni teknolojik gelişmelerin izlenmesi, uyarlanması, yerli üretilmesi, verimlilik artışı gibi düşünceler dönem boyunca yetersiz ve gereksiz bir çaba olarak algılanmıştır.

27.4. 1980 Sonrası Dönemdeki Gelişmeler

27.4.1. Bilim ve Teknoloji Politikaları ve Ekonomik Gelişme Türk ekonomisinin 1970’lerin sonunda ulaştığı sıkışan yapısını rahatlatmak için

siyasilerin yeni acil kararlar alması ihtiyacı doğrultusunda Türkiye tarihinde 24 Ocak kararları olarak geçecek olan ve adına açık ekonomi politikası denen yeni bir deneyim yaşamak için dışa açılma kararı verilmiştir. Alınan bu yeni karar sürdürülen ithal ikamesi anlayışının ortadan kalkmasına neden olmuştur.

314 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları , DİE Matbaası, Ankara, 1973,s.100 315age, s.102 316age, ss.110-111



Bu çerçevede oluşturulan 24 Ocak kararları; öncelikle enflasyonu kontrol altına

almak, dış ödeme güçlüklerini gidermek, piyasa mekanizmalarına işlerlik kazandırmak, ekonomik faaliyetlerde devletin payını azaltmak ve ekonomiyi dışa açmak olarak ifade edilebilir. İstenen amaçlara ulaşmak için sıkı para politikası, yüksek faiz politikası, KİT ürünlerinin fiyatlarını gerçekçi belirleme, sübvansiyonun kaldırılması, gerçekçi döviz politikasının izlenmesi, ihracatın teşvik edilmesi, dış tıcaretin libarelleştirilmesi ve ithal ikamesine dayalı sanayileşme stratejisinin terkedilip ihracata dayalı sanayileşme stratejisinin uygulanması benimsenmiştir.

Bu yeni kararlarla ithal ikamesi stratejisini değiştirip ihracata dayalı sanayileşme

stratejisi benimsenmiş, katı kambiyo kontrolünden esnek kur politikasına geçilmiş, dış ticaret liberalleşmiş ve bunun sonucunda ihracat artışı gerçekleştirilmiştir

Bu dönemde olumlu bir gelişme Osmanlı’nın son döneminden beri uğraşılan

ihracatçı yetiştirme fikri bu dönemde gerçekleştirilmiş ve dünyanın her yerinde yeni müteşebbişler görülebilmiştir. Bu birikim ülkenin gelecekte önemli açılımlarının öncüleri olabilecekleri konusunda fırsatlar olarak değerlendirebilir.

24 Ocak kararlarına kadar uygulanan sanayi politikası ile yerli sanayi, ithal

yasakları, miktar kısıtlamaları ve yüksek gümrük vergileri ile sürekli korunmuştur. Ancak ithal ikamesi politikaları yoluyla oluşturulmaya çalışılan yerli sanayi gümrük duvarları arkasında rehavete alıştırılmış ihracat yapmamış ve buna mecbur edilmemişlerdir. Dünyada gelişen yeni teknolojileri takip edip ülkeye getirmek bir yana, korumacılıktan kendi teknolojisini yerli olarak üretebilme rakiplerle rekabet edebilme yeteniğini kazandıracak adımlar da atılmamıştır. Araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile ileri teknolojilerin üretilmesi uluslar arası piyasalarda yeni mevziler kazanma çabası yeteri kadar gösterilmediği gibi devlet politikası olarak da bu sanayinin rekabetçi bir yapı kazanması yönünde yönlendirici teşvik politikaları uygulanmasında yetersiz kalınmıştır.

Bu yeni dönemde ithal ikamesi anlayışı ile kurulan sanayiler, ülke içinde

üretilmesi öngörülen ürünlerin çoğunluğunun teknolojisi düşük ürünler olması nedeni ile, kaldırılan gümrük duvarları ağır uluslar arası rekabet karşısında Türk müteşebbisinin kendini yenileyememesi sebebiyle zaman içinde rekabeti sürdürebilmede zorlandığı görülmüştür.

Başlangıçta söz konusu kararlar Türk ekonomisini değişen şartlara daha hızlı

uyum sağlar hale getirmiş ve böylece dünya ekonomisi ile bütünleşmeyi hızlandırmıştır. Ancak, ne varki ekonominin kendi dinamiklerini oluşturan teknolojik yapısı yerli teknoloji üretimini araştırma ve geliştirme yoluyla üretmeyip teknoloji transferi yoluyla sürdürmeye çalışmasında bir değişiklik olmamıştır. Oysa teknoloji transferi yoluyla rekabet sağlama çabaları ekonomide rekabet üstünlüğüne süreklilik sağlayamamakta, ama çok kısa bir süre için başarı sağlamış gibi artı bir değer sağlamaktatır. Hızla gelişen yeni teknolojinin devreye girmesi nedeniyle daha sonra rekabet gücü kaybedildiğinden, tekrar teknoloji transferi gerekli olmaktadır. Bu ise firmalar açısından dışarıdan alınan üretim araç ve gereçlerinin bedelini ödeyemeden yeni makine teçhizat almayı gerekli kılmak anlamına gelmektedir.

Böyle bir uygulamada kaynaklar teknoloji ihraç eden ülkeye akmaktadır. Bunun

sonucunda üretimden elde edilen karın yeni makina teçhizatın alınmasını karşılayamamakta ve katma değer sürekli dışarı aktarılmak zorunda kalınmaktadır. Böylece ülkenin ciddi bir kazancı olmamakta ve bu işlemden GSMH’ya da artı bir değer



katılamamakta ve zenginleşme gerçekleştirilememektedir. Bu nedenle sanayileşmenin olmazsa olmazı araştırma ve geliştirme yoluyla teknoloji üretimi olmaktadır. Uluslar arası rekabeti sürdürebilmek için sürekli daha ileri seviyede üretim araçları ve süreçleri üretilip geliştirilmesi ve üretimde kullanılması gerekmektedir.

Sanayici teknoloji transferinde üretim bilgisi olarak teknolojiyi değil makine

techizatın ithalatını yapmış, oysa ithal edilen üretim araçlarının teknolojik gelişmelerle kısa sürede rekabet gücünü kaybettiği görülmüş ve sanayici yeniden rekabet gücü kazanabilmek için tekrar üretim aracı ithal etmek zorunda kalmış ve Türk sanayicisi sürekli dışarıya bağımlı kalmış ve bu fasit daireden kurtulamamıştır.

Oysa sanayicinin burada yapması gereken veya asıl kavranması gereken mesele

üretim bilgisi denen teknolojik bilginin yerli üretimi ile sanayinin uluslar arası piyasada rekabet gücü kazanması fikrinin uygulamaya dönüştürülmesi idi. Sanayici teknoloji üretimine ihtiyaç duymadığı gibi devlet de sanayiciye kendi teknolojisini üretmeyi zorunluluk olarak gören bir sanayi politikası uygulamamıştır. Diğer taraftan, teknoloji üretimi uzun, meşekkatli ve sonu belli olmayan bir süreç olması nedeniyle sanayici araştırma ve geliştirme faaliyetlerine sıcak bakmamıştır. Teknolojinin yeni olarak üretilememesinde sanayicinin sermaye birikiminin yeterli olmayışı yanında risk sermayesinin de aktif bir şekilde işletilememesi önemli birer faktördür. Aynı zamanda sanayicinin de teknolojinin uzun vadeli bir sanayi yapısı oluşturmak için gerek şart olduğu fikrini elde edememiş olmasının bunda önemli payı bulunmaktadır.

Ekonominin yapısı itibariyle bakıldığında KOBİ’ler konusunda bahsedildiği gibi

Türk ekonomisinin ölçek olarak çok küçük yapılarda ve sermayelerinin yetersiz ve işletme sahiplerinin genelde eğitim seviyesinin yüksek öğretimli olmaması da uzun vadeli perspektif bakış sağlayamama problemini getirmesinde teknolojiye yapılacak yatırımda çekimser kalınmasında etkin olmaktadır.

Bu dönemde uygulanan yeni ekonomik politika ile kapalı ekonomiden açık

ekonomiye geçilmesinde, Türk sanayicisi yanında tüketicisinin de üzerinde önemli etkileri olmuştur. Türk sanayicisinin dışarıya açılması uluslar arası pazarlarda tecrübe sahibi olmalarına yardımcı olurken dışarıya açılan müteşebbisin uluslar arası pazarların zorluklarını görmesine ve tecrübe sahibi olmasına imkan vermiş, uluslar arası sanayi ürünlerinin ithalatının serbest bırakılması nedeniyle iç pazardaki tüketicilere değişik ve daha kaliteli ürünlerle tanışma imkanı sağlamıştır. Bu gelişme tüketici zevk ve davranışlarını değiştirmiştir. Tüketicinin bilgisinin ve görgüsünün yeni ve değişik ürünlerle karşılaşması sonrasında kalitede, dizaynda, standartta tüketiciye sunulan yeni imkanlar tüketici memnuniyetini değiştirmiş ve bu değişme, yerli sanayiciyi yeni tüketici arzu ve istekleri doğrultusunda ürün üretmeye zorlayarak sanayide gelişimi hızlandırmıştır.

Ancak gelişmenin belirleyicisi teknolojidir. Rekabette kimin kazanacağını

belirleyen olgu teknolojidir; kim teknolojide bir adım öndeyse yarışı o kazanacaktır. Bu açıdan Türkiye’de rekebetçi bir sanayi geliştirmek için araştırma ve geliştirme faaliyetlerine önem verilmesi gerekmekte ve bu konuda her türlü karar mekanizmaları devreye sokulmalıdır. Bu açıdan Türkiye’de teknolojik geriliği kapatmak için devlet aktif rol almalı ve aynı zamanda yol gösterici görevini de yüklenmelidir. Teknolojik geriliği yok etmenin birinci koşuludur. Diğer taraftan yeterli zihinsel sermeyeyi hazırlayacak kapsamlı eğitim yatırımlarıda yapılmalıdır. Çünkü gelişme, teknolojik yenilikle eşdeğerdir. Ancak teknolojik sıçrama sadece işgücünün eğitimi ile, yeterli bir beşeri sermaye oluşturarak sağlanamaz; potansiyel olarak hazırlanan teknolojik kapasitenin



uygulamaya geçmesi, yani ülke içinde yayılmasını ve sanayiciler tarafından özümlenmesi gerekmektedir. Oysa ülkemizde teknoloji üretimi ve uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü elde edilmesi hususu bu anlamda sürdürülmemektedir.

Dördüncü Beş yıllık Kalkınma Planında ilk kez teknoloji politikalarına yer

verilmiştir. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda teknoloji politikalarının sanayi, istihdam ve yatırım politikalarıyla birlikte bir bütün olarak ele alınması ve belli sektörlerin kendi teknolojilerini üretmesi benimsenmiştir. Yine aynı plan döneminde 1983-2003 Bilim Teknoloji Politikası hazırlanmış, detaylı bir bilim teknoloji politikası ortaya konmaya çalışılmıştır. Bu dökümanda ayrıntılı olarak öncelik verilecek teknoloji alanları belirlenmiş ve ayrıca Bilim Teknoloji Politikası 1983-2003 dökümanı ile birlikte Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu kurulması hukukileştirilmiştir.

7. Beş Yıllık Kakkınma Planı’nda bilim teknoloji politikası öncelikli ele alınması

gereken Bilim Teknoloji Atılım Projesi ile Plan’a girmiştir. Bu Plan’la Türkiye bilim teknolojiyi ekonomik ve toplumsal faydaya dönüştürebilmenin yollarını aramıştır. Burada yeni sistem, yeni toplumsal hizmetler, yeni ürün ve yeni üretim yöntemlerinin uygulamasıyla toplumsal dönüşümün hayata geçirilmesi hedeflenmiş, üretilen yeni ürünlerin ve hizmetlerin kamu alımlarıyla desteklenmesi öngörülmüştür.

1996-2000 dönemini kapsayan Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Plânı’nın ana

başlıklarından birini oluşturan Bilim ve Teknolojide Atılım Projesi de başarıya ulaşmamıştır.

8. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda bilim ve teknoloji en ağırlıklı olarak plana

yansımış ve bilim ve teknoloji politikaları bölümünde planın son döneminde araştırma ve geliştirme faaliyetlerine ayrılan kaynağın GSYİH’dan yüzde 1,5 ve araştırma ve geliştirme faaliyetlerinde çalışan insangücünün onbin çalışana TZE araştırmacı sayısının bir proğram dahilinde 20’ye çıkarılacağı ifade edilmiştir. Ancak geçen zaman sürecinde bazı gelişmeler hem araştırmacı insangücü hemde araştırma ve geliştirmeye ayrılan kaynaklarda bir artış gözlenmekle birlikte diğer planlarda olduğu gibi planın amir hükümleri gerçekleştirilememiş ve Türkiye’nin kendi teknolojisini üretebilecek bir yapılanma sağlanamamıştır.

Bu dönemde bilim ve teknoloji politikalarının geliştirilmesi ve sağlıklı bir sanayi

geliştirilmesi konusunda kamuoyu oluşturmak için çeşitli platformlarda çeşitli tartışma ortamları, bildiriler, kitaplar yayınlanmış ayrıca 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın cumhuriyetin kuruluşunun 100’ncü yılı olan 2023’e kadar uzun vadeli strateji belirlemiş olması ve buna bağlı olarak TÜBİTAK’ın koordinatörlüğünde ilgili kuruluşların katılımıyla 2023 yılına kadar bir bilim ve teknoloji planın hazırlanmış olması önemli gelişmeler olarak görülmektedir.

Carlota Perez’in dediği gibi, oyunun kuralı herkes için değişmiştir ve bu değişim,

gelişmiş ülkelere yetişebilmek, dünya teknolojisini yakalayabilmek için son derece önemli bir fırsattır.

Ekonomik büyüme ve toplumsal gelişme için bilim ve teknoloji üretiminde

tasarımcılar, ülkenin bilim ve teknolojide yetkinleşmesi için, eğitimden finansmana pek çok alanda birbirini destekleyen tamamlayan düzenlemeler yapmak gerektiğinin farkındadırlar ve işin doğasında olan sistemik bütünlüğü dikkate almışlardır.



Bilim ve teknoloji kültürünün daha küçük yaşlarda çocuklara ve gençlere

benimsetilmesi amacıyla proğramlar hazırlanıp eğitimin her kademesinde destek sağlanmalıdır.

Her ne kadar Türk ekonomisi 1980’ler sonrası ihracatta karşılaştırmalı

üstünlüklerden yararlanarak bazı başarılar elde etmiş ise de, bu başarı işletmelerin eksik kapasitesini kullanarak başlangıçta işçi maliyetlerinin düşüklüğünden de yararlanarak teknoloji transferi gerçekleştirerek bazı atılımları gerçekleştirmiştir. Ancak, bu atılım 1980’lerin sonlarına kadar sürdürülebilmiştir. Rekabette belirleyici unsur olan teknoloji üretebilme kapasitesinin geliştirilememesidir. Türk ekonomisi bu yönde gerekli çabayı gösterememiş veya konunun önemini iyi kavranamamıştır. Dünyada sürdürülen hızlı teknolojik yarışı iyi okuyamayan karar vericiler Türk işadamları ve gelişmenin esasını teşkil eden yerli teknoloji üretimine gerekli önemi vermemişlerdir. Araştırma ve geliştirme faaliyetlerine verilen önemin yetersizliği, nitelikli insan gücü açığı ve finansman eksikliği gibi başka nedenlerle ileri teknolojilerin sağlayacağı fırsatlardan bu dönemde yararlanılamamıştır.

Bu dönemde her ne kadar yapısal bir rekabet gücü oluşturmak istenmişse de

sanayide yapısal değişmeye dayalı ve karşılaştırmalı üstünlükleri geliştirici bir gelişme yaşanamamıştır. Bütün bunlara bağlı olarak yatırım malı sanayi gelişmemiş, yerli teknoloji üretimi konusunda önemli adımlar atılamamıştır. Her ne kadar 1983- 2003 Bilim Teknoloji Politikası belgesi hazırlanmış olsa da uygulamada yeterli özen gösterilememiştir. Aslında 24 Ocak 1980 kararlarının ihracata dayalı sanayileşme stratejisinin altında araştırma ve geliştirmeye dayalı katma değeri yüksek uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir sanayinin oluşturulacağı anlamı çıkmasına rağmen uygulamada cılız bir girişim sonrası irade gösterilememiştir. Hazırlanan bilim ve teknoloji politikası oluşturma girişimleri raflarda kalmıştır. 1980’lerin sonunda görülen ihracat artış hızındaki düşüşün önlenmesinin kapasite kullanım oranının artırılmasıyla sağlanamayacağı, önceki dönemdeki hızın yakalanabilmesi için yeni yatırımların gerekliliği ortaya çıkmıştır.

İhracat mallarının üretilmesi; yatırım malı ithalatı ve yeni üretim kapasiteleri

üzerine kurulu olmaktan çok ara malı ithali ve kurulu kapasitelerin kullanılmasına dayandırılmıştır. Sanayinin, yeni üretim kapasitelerine dayalı katma değeri yüksek bir ihracat artışı aşamasına 1980’li yıllarda gelememiş olması, kurulu kapasitenin kullanılarak ve iç talebin kısılarak üretimin ihracata yönelmiş olmasıdır. Bu dönemde ihracata yönelik sanayileşme için uygulanan politikalar sanayide yeni yatırımları ve teknolojik gelişmeyi teşvik edecek bir niteliğe kavuşamamıştır.

Tüm bunların yanında Türk insanının ilerleme ve yükselme arzusu ve

dinamizmini, bilgi toplumunun getirdiği sınırsız imkanlarla birleştirecek ve buluşturacak bir toplumsal yenilenme stratejisi süratle uygulamaya konulma ihtiyacı devam etmektedir.317

İleri teknolojinin yerli olarak üretilememesi uluslar arası pazarlarda özellikle istihdam yoğun teknoloji kullanan bir sanayi ülkesi olmadan özelliklede son dönemde meydana gelen uluslar arası gelişmeleri, DTÖ’nün almış olduğu kararları ve Doğu Asya ülkelerinin rekabet gücü açısından bakıldığında Türk müteşebbisinin rekabetin boyutlarını daha detayda incelenmesi gerektiğini göstermektedir. Doğu Asya ülkelerinde 317 Erkan, Prof Dr. Hüsnü; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic, Ltd. Şti. Ankar,1993, s.139



işçi üçretlerinin ucuz olması Türk müteşebbisini araştırma ve geliştirme’ye dayalı teknoloji yoğun katma değeri yüksek ürünlerle rekabet üstünlüğü sağlaması gerektiğini ortaya çıkarmıştır.

27.4.2. 24 Ocak 1980 Kararları Sonrası Ekonomik Gelişmelerin Teknoloji İle İlişkisi

Ekonominin krizden kurtulması için 24 Ocak 1980 kararları sonrasında sağlanan

devlet destekli kredilerin iktisadi hayata canlanma getirmesiyle beraber 1984 yılından itibaren ekonomi rahatlayarak serbest piyasadan borçlanabilir hale gelmiştir. 1984-1987 arasında kamu altyapı yatırımları artışı, özel imalat sanayindeki atıl kapasitelerin ihraç yoluyla üretim sürecine girmesi ve hızlı ihracat artışı sayesinde GSMH ve imalat sanayi kriz öncesi normal büyüme trendine yaklaşabilmiştir.

Ekonominin krizlere yakalanmadan uzun süreli büyüme hızı tutturabilmesi, yurtiçi

tasarruflarının GSMH oranı, sabit sermaye yatırımları ve yatırımların sektörel dağılımı büyük önem taşımaktadır. Uzun ve orta dönemde ekonominin büyüme hızını belirleyen en önemli faktörlerse yatırım hacmi ve yatırımların ekonomik sektörler itibariyle dağılımıdır.

1980’den sonra Türkiye’de yatırım malı sanayinin uluslar arası rekabet şartlarına

uygun imkanlardan uzun vadeli ve yapısal olarak geliştirilememiş olmasının iki temel sebebinden söz edilebilir;

Birincisi, dönem boyunca ihracatı artırmak için uygulanan politikaların kısa vadeli

hedeflere yönelik olmasıdır. Ekonomide ihracat artışı sanayide önemli bir yapısal değişme üzerine oturtulmamış telekominikasyon konusunda ve bazı hizmetler sektöründe gösterilen gelişmeler istisnalar olarak kalmıştır. 1980’den sonra görülen ihracat artışı var olan kapasitenin daha etkin kullanılması, iç talebin kısılması değişmeyen bir üretim yapısı ile dış pazarlara yönelinmesi ve üreticinin elinden çok dış ticaret şirketlerinde toplanan ihracata vergi iadesine dayalı olması bunun gerekçelerindendir. Yeni üretim kapasitelerine ve yeni ürün bileşimlerine dayalı bir ihracat aşamasına gelinemediği için gerek yerli yatırım malı üretimi gerekse yeni teknolojilerin transferi sanayici için cazip hale gelmemiştir. Bunun yanısıra Türk Lirasının değeri ile ilgili gelişmeler ve makroekonomik istikrarsızlıklar sanayiciyi yatırım yapma arzusundan uzaklaştırmıştır.

İkincisi ise, yatırım malı sanayinin gelişmesinde yerli teknoloji üretimi konusunda

araştırma ve geliştirme çalışmalarının teknik eğitimin ve üniversite sanayi ilişkilerinin geliştirilmesi konusunda uygulanan tedbirler ile ilgilidir. Özel sektör araştırma ve geliştirme konusunda duyarsız kalmıştır. Yatırım malı sanayinin ya da bazı stratejik teknolojilerin araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile üretilip sanayiye uyarlanması ve üretilmesinde yeterince devletin yönlendirme ve teşvik politikalarından yararlanılamamıştır. Sanayinin kendi teknolojisini üretmede gösterdiği heyecansızlık uzun vadeli rekabet üstünlüğü sağlamada Türk sanayine bu dönemde büyük bir fırsatın kaçırılmasına neden olmuştur.

Bu tarihe kadar uluslar arası piyasalardan eski teknolojik üretim makinaları alarak

oluşturulan sanayi yapısı gümrük duvarlarının açılmasıyla içerde ve dışarda sanayinin karşılaştığı yoğun rekabet o ana kadar oluşmayan araştırma ve geliştirme ile teknoloji



geliştirme fikrinin ekonomide olmazsa olmazlardan olduğu yeteri kadar kavranamamıştır.

Ekonomide yapısal bir rekabet gücü oluşturmaktan uzak kalınmış, sanayide

yapısal gelişmeye dayalı ve karşılaştırmalı üstünlükleri geliştirici bir gelişme yaşanamamıştır. Bütün bunlara bağlı olarak yatırım malı sanayi gelişmemiş, yerli teknoloji üretimi konusunda önemli adımlar atılamamıştır. Bunların yanında geleneksel sanayinin radikal dönüşümle bilgi tabanlı bilişim ve daha sonra internet teknolojilerinin yer aldığı bir teknolojik yapıya da geçilememiştir. 1980’lerden sonra görülen ihracat artışının kapasite kullanım oranlarının artırılmasıyla sağlanamayacağı benzeri bir hız için yeni yatırımların gerekliliği sanayide kendini hissettirmektedir.

Türkiye’nin ekonomik yapısı içerisinde yaygın örgütlenme şekli aile şirketi

şeklinde yer almakta ve aile şirketlerinde dışarıdan ortak alma yaygınlaşamamış ve kurumsallaşma gerçekleştirilememiştir. Şirket yönetimi ailede bulunmakta profesyonelleşme sağlanamamış ve şirket kapalı devre bir yapı izleyip açılımları gerçekleştirememiştir. Diğer taraftan Türkiye’de yuriçi tasarruf oranı yüzde 20’yi geçememiştir. Türkiye gibi ithalatının dörtte üçü makine donanım ve ara mallardan oluşan bir ülkede üretimin ara girdilerinin giderek reel anlamda pahalılaşmış olmasının başlıca etkisi faiz hadlerinin çok yüksek olduğu bir dönemde yatırım ve üretim artış hızını düşürmektir yada katma değerde işçi payı giderek azalmalıdır. Ancak reel TL değerindeki aşınma aynı zamanda yerli üretime iç pazarda ve dış pazarda rekabet gücü kazandırır. Türkiye bu değişime uyumu bir yandan içeride kendi makine donanım sanayiini hızla geliştirmek, bir yandan dışarıdan ikinci el ucuz makine satın almak yoluyla geçici bir süre sağlamıştır. Buna uyum sağlayamayan ekonomik kesimlerden tarım serbestleşme sürecinin en zarar eden kesimi olmuştur.318

Ekonominin büyümesinde başlıca kaynak net sabit sermaye yatırımlarıdır; bunun

içerilmiş yeni teknolojiyle birlikte getirdiği verim artışıdır. Dünyada gelişen ve Türkiye’yi de etkisi altına alan küreselleşmeyle birlikte 1984 sonrası sabit sermaye yatırımları giderek tarım, imalat sanayi, turizm, madencilik gibi dış rekabete çok açık kesimlerden, altyapı, konut, sağlık, eğitim gibi dış rekabete kapalı alanlara kaymıştır.319

Türkiye’nin dışa açılma politikasının devamı olarak 1988’de ihracata vergi iadesi

rejimi GATT’a taahhüt dolayısıyla ihracatı artırmak için uygulanan destekler ortadan kaldırıldı, 1989’un ikinci yarısında TL’nin konvertibilitesine geçişle birlikte mali piyasaların tam serbestleştirilmesi uygulaması başlatıldı ve daha sonra uzun tartışmalar sonrasında kabul edilen GATT anlaşmasını Türkiye’de imzaladı. 1995 yılında da Gümrük Birliği anlaşması imzalandı. Bu anlaşmayla Türkiye’nin araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile bir ürün üretmeyen sanayicisi, üçüncü ülkelere karşı da ithalatta hemen hemen sıfıra yakın bir korumayla ticari ilişkilerini sürdürmeye başladı. Türkiye’nin dış ticareti artarken neredeyse hiç korumasız ithalat ve ihracat dış dünyadaki her türlü değişimin Türkiye’ye engelsiz yansıyabilmesinin önü açıldı.

Başlangıçta paranın değeriyle oynayarak yerli ürünleri dışarıda ucuz hale getirme

politikası uygulanmış olsa da hızlı teknolojik gelişmeler nedeniyle üretilen ürünlerin kalitesi, standartı ve dizaynı uluslar arası piyasalarda rekabet edebilecek bir yapıya kavuşamadığı için yani sanayinin kendi dinamiklerini oluşturan kendi teknolojisinden

318 Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 223 319age, s. 304



mahrum olduğu için zayıf yapısını giderip toparlayamamıştır. Bu nedenle alınan geçici ekonomik tedbirler sanayinin rekabet gücünü artırmasına imkan sağlayamamıştır.

1980’li yıllarda Türkiye, ekonomisini dışa açarken rekabet gücü kazanabilmek

için sürekli reel develüasyonlara, yoğun ihracat teşviklerine güvenmişti. İhracata geçen geleneksel teknoloji ürünlerinde dokuma giyim gibi imalat alt kesimleri ancak bu sayede dünya pazarında rekabet gücü kazanabildi. ihracat ithalatı aşan bir hızda artabildi. Ancak, bu politikaların aynı zamanda başlıca enflasyon kaynağı olduğu ileriki yıllarda ortaya çıktı. Çünkü bu politika bir yandan ithalata bağlı girdi ve mamul fiyatlarını yükseltiyor, bir yandan da Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası(TCMB) bilançosundaki değerleme hesabı yoluyla para arzını şişiriyordu; bilançonun aktifinde yer alan bu hesap dış borçların TL ile büyüyen karşılıklarının emisyonla karşılanmasını sağlamaktaydı. Yani bir yandan dışarıdan fiyat artışı ithal edilirken, bir yandan bunu karşılayacak para arzı genişlemesi sağlanmış oluyordu.320

1994 krizinden sonra TCMB reel döviz kurunu sabit tutma politikasına geçti;

TL’deki aşırı değer kazanma yoluyla fiyatlarla ilgili bir hedef tutturmaktan vazgeçti. Zaten 1995’i izleyen dış ticaret serbestleşmesi, rekabet gücü kaybına izin vermeyecek denli ağır baskı getirmişti. Bu uygulama ile döviz fiyatı iç dış enflasyon farklarına göre reel anlamda sabit tutulmaya çalışılırken, rekabet gücünü bu yoldan etkilemede devre dışı bırakıldı. 1980’li yılların reel develüasyonla ihracat kesimine rekabet gücü kazandırma politikası uygulama dışı kalmıştı. Bu da ihracata yönelecek ya da ithalatla rekabet edecek imalat kesimleri veya tarım ürünleri üreticileri için ancak teknolojik yenilikle, daha vasıflı girdi kullanımı gibi yollardan rekabet gücü kazanma baskısını ortaya çıkardı.

Ekonomide dönem boyunca ihracata geçen imalat sanayi, haberleşme alanındaki

teknolojik atılım, atıl kapasitelerin kullanıma girmesi gibi birtakım olumlu gelişmelerde oldu. Ancak bunları engelleyen olumsuzluklar da devam etti; neredeyse üç katı artan dış borçlar, denetim dışına taşan bütçe harcamalarını iç borçla karşılama, hızlanan enflasyon ve bütün bunların üstüne gelen mali serbestleşmeyle TL’nin konvertibilitesi ve ekonomi düzlemindeki bu olumsuzluklara, birtakım toplumsal yapıda olumsuzlukların hazırlayıcısı oldu.321 1980’li yıllar, daha öncekilerden farklı olarak olumlu etkileri fazlasıyla telafi eden olumsuzlukları 1990’lı yıllara devretti.

Ancak, 1990’lardaki gelişme çizgisi Türkiye’yi dış olaylara çok duyarlı bir konuma

getirmiştir. Bu dönemde devleti küçültme projesi, Türk ekonomik yapısının kendini koruyacak bir yapıya kavuşturulmadan yani, rizikolara çok açık hale gelmiş bir yapıya rağmen devreye sokulmuş ve halk korumasız bırakılmıştır.

Büyümenin yavaşlamasında 1994 krizi ile birlikte reel sektörün yatırım

yapmaması ve kaynaklarını daha karlı duruma geçen ve daha garanti kar sağlayan hazine bonoları gibi kağıtlara yatırması sonucunu doğurmuştur.

1980’li yılların başlarında Türkiye daha ağırlıklı olarak sanayi sektörüne yatırım

yaparken, 1990’lı yıllarda ve sonrasında hizmetler sektörü özellikle ulaştırma-haberleşme ve konut yatırımları ağırlıklı pay alma eğilimine girmiştir. Bu dönemde tarım kesimi yatırımları belirgin bir şekilde azalmıştır.

320Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 274 321age, s.440



1990’lı yıllarda Türkiye büyümeyi; ne ihracat artışı, nede verim artışı olarak

sağlıksız gerçekleştirmiştir. Büyümenin kaynaklarını ihracat artışı, verim artışı, teknolojik değişme gibi sağlam temellerinden sapma göstererek, tüketim harcamaları artışına bağlı kılmıştır.

Ekonomide özellikle 1990’lı yıllarda gelişmeler önceki dönemlerle, dünya

performansı ile ve belirlenen hedeflerle karşılaştırıldığında başarılı olamamıştır. Türk ekonomisinin dünya pazarları ile bütünleşmesi sınırlı olmuştur.322

Planlı döneme geçilmesiyle birlikte büyüme hızı yılda ortalama yüzde 6 ile 7 gibi seyretmiş, fiyat istikrarı ve dış borçlanma bağlamında maliyetler en düşük düzeyde kalmıştır. Buna karşı tam mali serbestliğe geçildiği 1989’dan sonraki dönem ekonominin en başarısız olduğu dönem olmuştur. Bir yandan GSMH’nın büyüme hızı düşük düzeyde yüzde 3.5 kalırken bir yandan da yüksek enflasyon ve yurt içi sermaye birikimine yönelik olmayan dış borçlanma şeklinde ağır bir maliyetle yürütmüştür. En ağır dış borç yükü budur; çünkü, gelir artışıyla bağlantısı olmadığı ölçüde dış borcun ödenmesi güçleşir. Nedeni açıktır, kendi kaynağını gelir artışı yoluyla yaratamadığı için, bu dış borcun ödenmesi yeni bir kaynak gerektirecektir; bu da yeni dış borçlardır.

Öte yandan reel sektörde KOBİ’ler borç faizleri artışı ve daralan piyasa etkisiyle

artan reel faizin maliyet etkisi altında firmalar çökerken, finansal imkanları geniş olan büyük firmalar ellerindeki fonları reel ekonomide kullanılmayarak devlet kağıtlarına yatırıp üretimden çekmiş, fırlayan faizlerin gelir etkisinden yararlanmaya gitmişlerdir. Bunun sonucunda yatırımların azalması yanında zenginliği oluşturan katma değerin yaratılamamasına ve istihdamın oluşturulamaması yanında, işsizliğin artmasına neden olmuştur.

Türkiye’nin Gümrük Birliğine girmesi sonrasında artan dış rekabet karşısında

özel kesimin organizasyon, teknoloji ve yönetim açısından yeni bir yapılanmaya gitmesiyle birlikte, faktör piyasalarının etkin, esnek ve verimli bir yapıya kavuşmasının faktör verimlliğini artıracağı ve büyümeye katkı sağlayacağı öngörülmüştü. Ancak, 1996-1999 döneminde GSMH’daki yıllık ortalama artış hızı yüzde 3,1 oranında kalmıştır. Aynı dönemde sanayi sektörü katma değerindeki yıllık ortalama artış hızı sırasıyla yüzde 3,5, hizmetler sektörünün yüzde 3,3 olarak gerçekleşmişken, tarım sektörünün katma değerindeki yıllık ortalama artış hızı yüzde 1,3 olmuştur323.

1990’lı yıllarda ekonomide meydana gelen aksaklıklar yüzünden enflasyonun

yükselmesi, iç borçlanma gereğinin artması sonrasında GSMH’nın bölüşümde gelir dağılımının bozulması ve tasarruf edebilme kabiliyetinin toplumun yüzde 20’lerin elinde toplanması, yüzde 80 gibi bir grubun tasarruf edebilme kabiliyetini yani orta sınıfın giderek ortadan kalkması ve toplumun yüzde 20 gibi bir grubunun yatırım yerine kazançlarını devlet borçlanmalarına yatırmaları Türkiye’nin üretken yatırım yapamaz hale gelmesine neden olmuştur. Devletin iç ve dış borç yükünün giderek artması sonrasında yatırımları giderek azalması genç nüfusun istihdam ihtiyacının had safhaya yükselmesine sebep olmuştur.

322 Öztin, Dr.Akgüç, Küreselleşme Olgusunun Türk Ekonomisine Etkisi, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002, ss.65-66 323 Skizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Öncesinde Makroekonomik Gelişmeler 1996-2000, DPT Yayınları, Ankara, Haziran 2000,s.1



Bu ekonomik yapıdaki hızlı bozulma durumu Türkiye’nin üretken yatırımların yani

reel sektörün araştırma ve geliştirme faliyetleriyle yeni teknoloji geliştirmesine kaynak ayırmaması sonrasında uluslar arası piyasalarda rekabet gücü oluşturmasının da en büyük engellerinden biri olmuştur.

Kendi teknoloji yeteneğini geliştirememiş bir ülkenin, özellikle de yüksek teknoloji

ürünleri sözkonusu olduğunda, doğru seçim yapabilme noktasındaki bilgi ve deneyiminin de çok sınırlı kaldığı bilinen ve sürekli olarak tanık olunan bir gerçektir 324.

Türkiye’de üretimin verimlilik bazına oturtulmasının yanında tasarruf artışı

gerçekleştirmeden hızlı kalkınma sağlamak zor görülmektedir. Kaynakları yerinde kullanarak refahı artırmak için katma değeri yüksek ürünleri üretmeyi toplum olarak öğrenmek gerekmektedir. Yani Türkiye’nin üretmeyi öğrenmesi gerekmektedir.

Çağın şartlarına uygun bir toplum oluşturmak için büyük ölçüde yetenekli ve

üstün performansa sahip beyinlerin yetiştirilmesi gerekmektedir. Bunun için eğitim sisteminin içinde bulunduğu problemler ülkenin ihtiyacı olan öncelikler dikkate alınarak çözümlenmelidir. Son dönemde eğitim sistemi ikilemi olarak da görülen yapılanma eğitimin Türkiye’nin geleceğinin inşaası olarak değerlendirilerek yeni bir sayfa açılmalıdır. İki milyon gencin üniversite önlerinde yığılmalarına ve dersane sektörü olarak ortaya çıkan mevcut duruma Türkiye’nin en kısa sürede çözüm bulması gerekmektedir.

Türkiye’nin 1960’lı yıllarda başlayan planlı ekonomik dönem için önemli bir

tecrübe birikimine sahip omasını sağlamış ve bu 40 yıllık süreci başlangıçta yüksek bir kalkınma hızıyla sürdürmüştür. Ancak, daha sonraları ekonomik ve sosyal olayların çalkantıları içerisinde ekonominin ihtiyaçları çerçevesinde basiret gösterilememiştir. Bunun sonucu ekonomik gelişme çizgisi olması gereken noktalara taşınamamıştır. Hatta 1970’lerde yapılan bir çalışmada en kötümser hesaplarla Türk toplumu 2000 yılında bir sanayi toplumu olacağı tahmin edilmiş ve sanayinin ihtiyaç duyacağı çeşitli insan gücü talebini karşılamak için eğitime büyük görev düştüğü belirtilmiştir325. Türkiye gelişme projeksiyonları içerisindeki en kötü senaryoyu bile tutturamayıp 30 yılını boşa harcamıştır.

Türkiye ekonomisinin son 25 yıldır en önemli problemlerinden biri yüksek

enflasyon olmuştur. Enflasyon Türkiye ekonomisinin performansını pek çok açıdan zayıflatmış istikrarsız bir yapının süreklilik kazanmasına neden olmuştur. Bu dönem boyunca ekonomik büyüme genel olarak potansiyelin altında gerçekleşmiş ve istikrararsız bir seyir izlemiştir. Enflasyon büyüme kayıplarına bağlı ekonomik maliyetlerinin yanı sıra, önemli sosyal maliyetleri de olmuştur326.

Reel faizlerin yüksekliği kamu yönetimi açısından, öncelikle bütçe esnekliğinin

büyük ölçüde ortadan kalkmasına neden olmuştur. Faiz ödemeleri bütçe içindeki en önemli harcama kalemi haline gelmiş, üretken ve sosyal harcamalara aktarılabilecek kaynakların borç idaresisinde kullanılmasını zorunlu hale getirmiştir.

324 Türkiye Cumhuriyeti Ulusal Kalkınma Planı (2004-2006), DPT Yayınları, Ankara, 2003,s.18 325 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları , DİE Matbaası, Ankara, 1973,s.444 326 Türkiye Cumhuriyeti Ulusal Kalkınma Planı(2004-2006), DPT Yayınları, Ankara, 2003,s.4



Yüksek reel faizlerin yarattığı bir diğer mesele ekonomideki kaynakların kamu

kesimi tarafından emilmesi ve özel sektör için borçlanabilir fonların önemli ölçüde azalması olmuştur. Bu süreç üretken yatırımlardan finansal yatırımlara doğru kayan bir yapı ortaya çıkarmıştır. Bankacılık sektörü de özel yatırımlara fon sağlamak yerine kamu kesiminin finansmanına yönelmiş, böylece özel tasarruflar neredeyse bütünüyle kamu açıklarını finanse etmek için kullanılşmıştır. Daha az üretken yatırım yapılması ise daha az istihdam yaratılması sonucunu doğurmuştur. İşsizliğin en önemli sosyal meselelerden biri olduğu ülkemizde reel sektörlerden mali sektöre kayma süreci, bu sorunu derinleştiren en önemli etkenlerden biri olmuştur327.

Esneklik değişen piyasa koşullarına uyum sağlayarak çalışmak demektir. Üretim

tahrip olduğunda, tüketicinin refahı da kalmaz, çünkü refahın kaynağı üretimdir. Küresel rekabet girişimcinin ve sermayenin güçlülüğüne dayanır. O açıdan Türkiye’nin rekabet gücünü artıracak araştırma ve geliştirme faaliyetlerine dayalı sanayinin teknoloji üretimini sağlayacak bir yolu en kısa zamanda bulunmalıdır.

Karayolları yol ağı 1950 yılında otoyolları bulunmayan Türkiye’nin 1980 yılında

24 km. 2003 yılında 1891 km’ye ulaşmıştır. Asfalt yol 1950 yılında 1624 km. 1980 yılında 35 810 km ve 2003 yılında 57 000 km uzunluğa ulaşmıştır.1950 yılında toplam devlet yollarının asfalt oranı yüzde 3 iken 1980 yılında yüzde 59’u asfaltlanmış ve 2003 yılında yüzde 93 ‘e bu oran ulaşmıştır. Türkiye’nin 1923 yılında 3756 km demiryolları anahat uzunluğuna sahipken bu 1950 yılında 7671 km., 1960 yılında 7895 km., 1980 yılında 8397 km ve 2003 yılında 8671 km ‘ye ulaşmıştır. 328.

Yatırımların dağılımında kamu kesimi, ağırlıklı olarak, ulaştırma, haberleşme,

enerji, eğitim ve sağlık alanlarında yatırım yapmaktadır. Özel kesimin yatırım alanlarını daha çok konut, imalat sanayi ulaştırma haberleşme alanlarına yatırım yapmaktadır.

Yabancı sermayenin, Türk pazarını rizikolu bulduğu için 1990’lı yıllarda ancak,

kısa vadeli ve çok yüksek getiri sağlaması beklenen alanlara kaymış ve bu eğilim, toplam karlarının yarıdan fazlasını faaliyet dışı karlardan sağlayan yerli sermaye içinde geçerli olmuştur.

Yabancı sermayenin dolaysız yatırımlarının temel hedefi durgunluk dönemlerinde

iç pazarda hakimiyet sağlamaktır. 1990’lı yılların son dönemlerinde Türkiye içinde serbestçe satış zinciri kuran firmalar, hizmetler sektöründe yatırım yapmaktadırlar. Bu alanda yatırım yapan firmalar dışarıda ürettiği ve satma güçlüğü çektiği mallarını ya da büyük atıl kapasiteyle çalışmamak için üretimini sağlamak istediği mallarını, Türkiye’de iç pazarı elegeçirmek yoluyla kendisi serbestçe pazarlayabiliyorlar. Giyim sanayinde, otomobil ve diğer dayanıklı tüketim malları sanayilerinde, yerli firmalar büyük atıl kapasitelerle çalışırken, ihracat imkanları dış dünyada tarife dışı engellerle sınırlanırken, yabancı mal merakı iç talebi yabancı mala kaydırıyor, yerli sanayide atıl kapasiteler giderek büyüyor yerli firmalarda iflasların artarak devam ettiği bir sürece giriliyor.

1990’lı yıllar, Türkiye’de hem en yüksek hem giderek yükselen reel faizle

yaşanan yıllar olmuştur. Sonucu da sabit yatırımların caydırılması, büyümenin duraklamasıdır. Öte yandan Türkiye’nin mal akımları açısından tam açık pazar haline

327Türkiye Cumhuriyeti Ulusal Kalkınma Planı(2004-2006), DPT Yayınları, Ankara, 2003, s. 4 328 Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950- 2003) DPT Yayınları, Ankara 2004 , s.138-139



getirilmiş olması, dolaysız yatırım yapmak yerine Türkiye pazarına ihracat yapmayı daha cazip kılabiliyor, kısa vadeli banka ve ticaret kredileri de bunu karşılıyor.329

Türkiye’de son on yılda dalgalı büyüme süreci yaşanmış bunda da 1999 depremi

ve 2001 yılı finansman krizi etkin olmuştur. Ekonomide sürdürülebilir büyüme açısından bir yavaşlama olmuştur.

2001 yılında yaşanan finansal kriz sonucunda ciddi bir daralma ile karşı karşıya

kalan Türkiye’de, kriz sonrasında uygulamaya konulan ve 2002 yılı başında üç yıl vadeli yeni bir ekonomik programa dönüştürülen makroekonomik politikalar ve yapısal reformlarla beraber ekonomide ciddi bir canlanma süreci başlamıştır. 2002 yılında yüzde 7,8 olan GSYİH artışında, stok değişimi ve dış talep etkili olmuştur330. Kriz sonrası ekonomideki GSMH büyüme oranları hızları devam etmiş, 2003 yılında yüzde 5,9, 2004 yılında yüzde 9,9 olarak gerçekleşmiş ve 2005 yılında da yüzde 5 olarak gerçekleşeceği tahmin edilmektedir.

Uzun süredir devam eden dış ve iç borç ve faiz ödemelerinin bütçe üzerindeki

yükü devletin genelde sosyal refah özelde ise gelir dağılımını düzeltici ve yoksulluğu azaltıcı politikalar uygulama imkanlarını daralmıştır. Gelir dağılımında gözlenen dengesiz yapı, ekonomik büyümenin yoksulluk azaltıcı etkilerinin ortaya çıkmasını güçleştirmektedir. Sosyal güvenlik ve sosyal yardım sistemi, yoksul kesimleri korumakta yetersiz kalmaktadır.

Yoksulluğun daha fazla artmaması ve ortadan kaldırılması için acil tedbirler

hayata geçirilmelidir. Ekonomik büyümeyi esas alan, mutlak yoksulluğu giderecek, göreceli yoksulluğu azaltacak ve yoksul kesimleri ortalama refah düzeyine yaklaştırılmasını sağlayacak ekonomik ve sosyal politikaların uyum içerisinde uygulanması esas olmalıdır. Ayrıca, transfer sistemi, yoksullar ve yoksulluk riskiyle karşı karşıya bulunan kesimler lehine gelirin yeniden dağılımını sağlayacak bir yapıya kavuşturulmalıdır. Sosyal yardım ve hizmetlerin yoksul kesimlere daha etkin bir şekilde ulaştırılması sağlanmalı ve merkezi idare ile işbirliği içinde yerel yönetimlerin sivil toplum kuruluşlarının ve özel sektörün yoksullukla mücadele programlarında daha etkili bir şekilde yer almaları teşvik edilmelidir.

Toplumsal gelişmenin temel unsuru olan halkın fiziksel, sosyal ve ruhsal yönden

tam bir iyilik halinde olması ve hayat kalitesinin ve hayat süresinin yükseltilerek sağlıklı bir topluma ulaşılması esas olmalıdır. Ayrıca, sağlık hizmetlerinin eşitlik ve hakkaniyet içerisinde halkın ihtiyaç ve beklentilerine uygun olarak, bölgeler ve sosyo-ekonomik gruplararası sağlık düzeyi farklılıklarını azaltacak şekilde ve çağdaş yaşamın gerekleriyle uyumlu olarak sunulması sağlanmalıdır. İnsanlarımızı hastane kapılarında beklemekten kurtarmak ve toplumun tüm kesimlerinin sağlık hizmetlerine ulaşmasını sağlanmalıdır.

İstihdam artışı sağlanarak işsizliğin azaltılmasının temel şartı ekonomik ve siyasi

istikrarın sağlanması, istikrarlı bir ekonomik büyümenin gerçekleştirilmesi ve üretken yatırımların artırılması ile mümkündür. Ayrıca, istihdam artışı için KOBİ’lerin istihdam yaratma potansiyellerinden azami ölçüde yararlanmak, yerel ekonomik potansiyelleri harekete geçirmek, aktif işgücü politikalarını uygulamaya koymak suretiyle kişilerin beceri seviyelerini yükseltmek, piyasa meslek standartları düzenini kurmak, kırsal 329 Kazgan, Prof.Dr. Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, s. 183 330 Türkiye Cumhuriyeti Ulusal Kalkınma Planı(2004-2006), DPT Yayınları, Ankara, 2003, s.5



kesime, kadınlara, gençlere yönelik katma değer yaratıcı spesifik projeler geliştirmek gerekmektedir.

Bölgelerarası gelişmişlik farklarının azaltılması, üretken yatırımlar ile eğitim,

sağlık ve sosyal hizmet yatırımlarına öncelik verilmeli, KOBİ’lerin esnek üretim ve yüksek katmadeğer oluşturma yanında istihdam sağlama imkanlarından yararlanılmalıdır.

28. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME Çağımızda emek, sermaye ve doğal kaynak gibi faktörlere sahip olunmasından

ziyade, ülkenin teknolojik altyapısı ve dinamizmi, teknoloji üretebilme ve yenilik oluşturma kabiliyetleri daha stratejik bir faktör haline gelmiştir. Bu faktörler ülkenin uzun vadeli yapısal rekabet gücünü temsil etmeye başlamıştır.

Bilim ve teknoloji artık doğrudan bir üretici güce dönüşmüştür. Bilim ve teknoloji

üretmeden, yarınları yakalayıp inşa etmek mümkün görünmemektedir. Bu arada bilim ve teknoloji arasındaki açıklık giderek daralmaktadır. Temel bilimlerdeki yeni gelişmeler uygulamalı araştırmaların önünü açmakta ve yeni bilgiler yeni teknolojilerin üretilmesine imkan hazırlamakta bunun sonucunda bilim ve teknoloji bütünleşmekte birbirini tamamlamakta ve uluslar arası rekabette yeni açılımlar meydana getirmektedir.

Diğer taraftan geleneksel teknolojiler yerine ikame olan çağımızın yeni

teknolojileriyle üretim yapan sanayiler, bilgi temeli üzerine yeniden yapılanmaktadırlar. Artık uluslar arası pazarlarda çağın teknolojilerini sanayinin merkezine almadan geleneksel teknolojilerle üretim yaparak rekabet etmek ve pazar payını artırmak imkanı kalmamıştır.

Gelişmiş ülkelerde yüksek rekabet gücü sayesinde sağlanan finansmanın önemli

bir kısmı yeniden teknolojik bilgi üretimine dönüştürülmektedir. Bu dönüşümün hızı her geçen gün biraz daha artmaktadır. Günümüzde en önemli sermaye bizzat teknolojik bilginin kendisi olmaktadır. Üretimin verimliliğini ve rekabet gücünü teknolojik bilgi belirlemektedir. Önümüzdeki dönemde uluslar arası rekabette üretime daha az zaman ayırıp daha çok bilgi edinmeye ve daha çok bilgi üretmeye çalışılacaktır.

Gelişmiş ülkeler araştırmacı personelin yetiştirilmesine ve istihdamına özen

göstermektedirler. Türkiye uluslar arası rekabette yer albilmek için bilim ve teknoloji için her türlü fedakarlığa razı olarak teknoloji üretme kararlılığını göstererek çok kısa bir süre içerisinde gelişmiş ülkelerin yanında teknolojik bilgi üretimine katkı sağlamaya başlamalıdır. Bu konu Türkiye için hayati öneme sahiptir. Bunun için bilgi açığını kapatmak ve önümüzdeki on yılı bilim ve teknoloji on yılı ilan edip bu konuda kararlı adımlar atmak gerekmektedir. Bu dönemde, bilim ve teknolojide Türkiye’yi cazibe merkezi haline getirmek, bilgi açığını kapatmak açısından önemli araçların kullanılması gerekmektedir. Bunun için bilim adamı ve araştırmacı personele bu dönemde özel imkanlar sağlanmalı ve ihtiyacı duyulan bilim adamı ve araştırmacılara sahip olunabilir ortam hazırlanmalıdır. Bu konuda iyi bir organizasyon yapılmalıdır.

Uluslar arası yoğun rekabet karşısında Türk sanayicisi teknolojik bilgi açığını

kapatmak için transferi yapılan teknolojileri bir an önce özümsendikten sonra, yeniden üretilip dağıtarak ülkeye kazandırılması önem taşımaktadır. Teknolojik bilgiye bilimi de



katarak dünya bilim seviyesine katkıda bulunmak ve uluslar arası pazarlardaki payı artırmak amaçlanmalıdır.

Teknoloji yaparak öğrenilir ve bir üst seviyede yeniden üretilir. Türkiye bu açıdan

teknoloji üretebileceği projelere korkmadan girmelidir. Kendi dizaynı kendi teknolojisiyle ürün üretilmeli ve F16’ların üretim tecrübesinden yararlanılmalıdır.

Nükleer teknoloji ile ilgili olarak Atom Enerjisi Kurumunu 1957’de kuran Türkiye

Nükleer enerjiye geçmelidir. Tüm sanayinin ana girdisi olan elektriği hem güvenli hem de ucuz üretmelidir. Burada hammaddesinin önemli kısmı Türkiye’de bulunan bor ve toryum madenlerinin sanayide kullanımı için güdümlü araştırma ve geliştirme projeleri ile yeni ürünler geliştirilmeli ve ülkenin refahını artırıcı yüksek katma değerli ürünler üretme yönünde kullanılmalıdır.

Ayrıca bu konu petrolü olmayan Türkiye için hayati önemdedir. Bunun yanında

bu sanayi dalı komplike bir alan olduğu için birçok teknolojiyi Türkiye’nin birlikte öğrenme ve yeniden üretme şansını yakalamasına vesile olacaktır.

Tüm bu kritik teknolojilerin yanında uzay teknolojilerine on yıl içinde sahip olma

kararlılığıda gösterilerek uzayda yer alma hedefine ulaşılmalıdır. Uzay ve havacılık konusunda Türkiye’nin hazırlayacağı projelerle belli bir zaman diliminde ulaşılabilecek araştırma ve geliştirmeye dayalı projelerle teknoloji geliştirip hayata geçirilmelidir. Uzay ve havacılık projeleri Türkiye’ye hem araştırma ve geliştirme projeleri üretme hem de yeni kor teknolojiler geliştirilmesinin önünü açacaktır.

Yükselen bir hayat standardını yakalamak için ülke firmalarının, yüksek verimlilik

seviyelerine ulaşmaları ve verimliliği zamanla artırmalarına bağlıdır. Verimliliği yükseltme konusu, ürün kalitesini yükseltme, ürüne ek özellikler kazandırma, yeni ve sofistike sanayilerde katma değeri yüksek ürünlerde başarı gösterme olarak görmek gerekir.

Teknoloji transferi yolu ile elde edilen teknoloji, teknolojinin difüzyonu, bir üst

derecede yeniden üretimi sağlandıktan sonra o teknolojinin sağladığı kabiliyetin üstüne çıkabilmek, teknolojiyi kökten değiştirmekle mümkün olabilmektedir. Bunu yapabilmek için bir bilimsel araştırmayı, teknoloji üretmeyi gerekli kılacak çalışmaları yapmak gerekmektedir.

Önümüzdeki dönemde küçümsenmeyecek bir birikime sahip olan sanayinin

üretim potansiyelinin mevcut yapısından da yararlanılarak dışa dönük ve küresel pazarların farklı taleplerine cevap verecek şekilde rekabet gücünün farklı düzeylerde artırılması yanında dünya pazarlarında öncü olabilecek sahalarda üretime girmek gelişme açısından önem taşımaktadır. Sanayii bu yönde destekleyip yönlendirmek gerekmektedir.

Özel sektörün verimliliğinin yükseltilmesi önemlidir. Bunun için özel sektörün,

ürün kalitesini, ürüne ek özellikler kazandırmayı, yeni ve sofistike sanayilerde başarı göstermeyi ve modern işletmecilik anlayışı gereği etkili kullanım ve işleyiş suretiyle kalite ve maliyetlerde düşüş, arzda artış sağlayarak üründen elde edilecek kazançların artırılmasıyla sermaye birikimini hızlandırmak, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini geliştirmek ve teknoloji bilgisinin tabana yayılmasıyla yeni teknolojik bilgi ile donatılması gerekir. Bu özel sektörü sıçramaya hazır hale getirilebilir.



Enformasyon teknolojilerinin gelişmesinden sonra coğrafi olarak mesafelerin

egemenliğine son verilmiş, milyonların daha özgür olmaları sağlanmıştır. Küreselleşen dünyada üretilen ürünler yeni teknolojik araçlarla en kısa sürede müşteriye ulaştırılmakta ve uydu kanallarıyla TV yayınları ve internet sayesinde pazarlama faaliyetleri gerçekleştirilir olmaktadır. Böylece tüketiciler yeni üründen en kısa sürede haberdar olabilmektedirler.

Coğrafi konumları, nüfuslarının beceri düzeyleri, ulusal kaynakları, sermaye

aktifleri bakımından ülkeler birbirlerine karşı önem taşımaktadır. Yeni yöntemler, bilim seviyesinde üstünlük elde etme yeteneği olanlara yararlı olurken; teknoloji, kültürel ve siyasal bakımlardan değişime uyum sağlama yeteneği az olanlara da zarar vermektedir.

Gelişmiş ülkelerin teknolojik üstünlüklerine rağmen rekabette yarışı sürdürmek

açısından tüm araştırma ve geliştirme faaliyetlerini ortaya koyarak savunma sanayiinin ihtiyaçlarının planlanması ve karşılanmasında ulusal teknoloji yeteneğinden yararlanılmalıdır. Bu alan Türkiye’nin ileri teknolojileri üretip geliştirme fırsatlarını sağlayacak bir alandır.

Risk sermayesi geliştirilerek ülke şartlarına uyarlanmalıdır. Devletin satınalma politikası araştırma ve geliştirme faaliyetlerine dayalı sanayi

yeteneğini geliştirecek yönde geliştirilmelidir. Ulusal bilgi altyapısı geliştirilerek toplumun her kesiminin bilgiye ulaşabilmesini

sağlayacak bir ortam oluşturulmalıdır. Internete erişim kapasitesi uluslar arası gelişmelerin gerektirdiği düzeye yükseltilmeli, elektronik ticaret geliştirilerek ve bilgi güvenliğini sağlayacak ve uluslar arası kural ve standartlar çerçevesinde hukuki ve kurumsal düzenlemeler gerçekleştirilmelidir.

Çağımızda ekonomik güç bütün diğer güçlerin belirleyicisi olmuştur. Ekonomik

gücün belirleyicisi ise bilgidir. Bilgi, araştırma ve geliştirme faaliyetleri ile elde edilen teknolojik bilgidir. Günümüzde bilgi komplike bir hal almıştır. Bilgi üretiminin ana unsurunu araştırmacı insan gücü oluşturmaktadır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri ciddi organizasyonları gerekli kılmaktadır.

Araştırma ve geliştirme faaliyetleri önceden belirlenen projeler üzerinde yoğunlaşıp güdümlü projelerle yeni bir spesifik ürünün üretilmesine ve piyasaya sürülmesine neden olmaktadır.

Ülkemiz üniversitelerinde küçümsenmeyecek ölçüde teknolojik altyapı ve bilgi

birikimi oluşmuştur; bu altyapı ile bilgi birikimini iyi bir organizasyonla üniversite sanayi işbirliğ çerçevesinde güdümlü projelerle teknolojik bilgi üreterek sanayiye aktarılmalı, sanayicide ürün olarak piyasaya sunabilmeli ve bunun organizasyonu en kısa sürede gerçekleştirilmelidir.

Teknolojik bilgiyi üretime dönüştürerek katma değeri yüksek ürünlerin üretilmesi

ekonomiye büyük ivme sağlayacaktır. Ekonominin ihtiyacı olan teknolojik bilgi güdümlü projelerle üniversitelerde uygulamaya konulmalı ve projeler süratle bitirilmelidir. Üretilen teknolojik bilgilerin sanayie aktarılması sanayimize rekabet gücü sağlayacaktır.



Belli bir süre üniversitelerde güdümlü olarak üretilecek bu projeler başlangıçta

kamu kaynaklarıyla desteklenmelidir. Teknoloji üretimi, yeni ürün geliştirme ve uygulama faaliyeti sanayii uluslar arası piyasalarda öne çıkaracaktır. Üniversitelerde yapılacak güdümlü teknoloji geliştirme projeleri bir prototip üretimine kadar sürdürülmelidir. Böyle bir organizasyon var olan kaynakların üretime dönüştürülmesini sağlarken özellikle KOBİ’lerin teknoloji açığını kapatmalarına imkan hazırlayacaktır. Bu kuruluşların esnek üretim yeteneğinden yararlanarak uluslar arası piyasalarda rekabet gücü sağlamaları ekonomiyi canlandıracak ve müteşebbise güven kazandıracaktır.

Bilgi, araştırma ve geliştirme yaparak öğrenilir. Türkiye’de teknoloji üretebilecek

projeleri uygulamalı yüksek verimlilik seviyelerine ulaşmak amaç olmalıdır. Üretilen ürünü müşteriye satmak ve müşteri memnuniyetini sürekli hale getirmek uluslar arası işletmeciliğin esasını oluşturmaktadır. Bunun için teknolojik bilgiyi yenilemek, ürün kalitesini yükseltmek, ürüne ek özellikler kazandırmak, yeni ve sofistike sanayilerde daha kaliteli ve farklı özelliklerde ürün üretmek gerekmektedir.

Tüketici tercihlerini gözeten, yerel kaynakları ve yüksek nitelikli işgücü kullanan,

çağdaş işletmecilik anlayışını uygulayan, araştırma ve geliştirmeye önem veren, teknoloji üreten, özgün tasarım ve marka yaratarak uluslar arası pazarlarda rekabet eden bir sanayinin oluşturulması hızla sağlanmalıdır.

Ekonominin önünü açmak açısından yatırımların gerçekleştirilmesinde

karşılaşılan idari engellerin ortadan kaldırılması, bürokratik işlemlerin azaltılması ve prosedürün hızlandırılması yoluyla yatırım ortamı iyileştirilerek yerli ve yabancı yatırımcılar için ülkemiz cazibe merkezi haline getirilmelidir.

Özellikle kamu satın almalarında yerli sanayinin yeni teknolojik ürünler

üretebilecek bir şekilde teşvik edilmeli ve yönlendirilmelidir. Bunun için ürünlerin alınması bir politika olarak hassasiyetle üzerinde durulması gereken bir konudur. Bu politikanın uygulanması ile istihdam imkanları oluşturulurken yurtiçi üretim artışı, araştırma ve geliştirme faaliyetinin hızlanması, ihtisaslaşma, kalite, standart, verimliliğe yönelik gelişmelerin elde edilmesi teşvik edilerek alım sözleşmeleri yapılmalıdır.

Ürünün uluslar arası piyasalarda rekabet üstünlüğü sağlayabilmesi müşteri

memnuniyeti, kalite ve standartın sürekliliğine, fiyat ve taleplere karşı esnek bir yapıda üretilme kabiliyetine bağlı bulunmaktadır. Çağın gereklerine uygun esnek üretim sistemlerine dayalı bir üretim organizasyonu oluşturulması ihtiyacı Türk sanayisi için önem arz etmektedir.

Ekonominin geliştirilmesi ve istihdamın artırılması için başta katma değer vergisi

ve diğer vergiler makul ölçülerde düşürülmeli ve alım gücü artırılmalıdır. Vergi oranları düşürülürken çalışanların ücretleri artırılarak alım gücü artırılmalıdır. Ekonomi canlandırılırken yüksek teknolojiye dayalı olarak üretilen ürünler için uluslar arası piyasalarda rekabet yolları araştırılmalıdır. Bu canlanma ekonomiye, kapasite kullanım oranının artması ve büyüme imkanı sağlarken devletin vergi matrahını da artıracaktır. Diğer taraftan ekonomide oluşacak pisikolojik iyimserlik yeni yatırımlarla istihdam imkanlarının oluşmasına ortam sağlayacaktır.

Üretimin çeşitlendirilmesine gidilerek hammadde ve emek yoğun bir sınaii

yapıdan bilgi yoğun bir sınaii yapıya geçişi hızlandıracak bir yapıya geçilmesi lazımdır. Böyle bir yapı ihracatta da büyük bir atılım yapmamıza imkan sağlayacaktır.



Sanayiinin ihtiyacı olan hammaddenin ekonomik ve güvenli biçimde temin

edilmesi ve madencilik ürünlerinin yurt içinde işlenmesi hem istihdamı geliştirecek hem de ülke ekonomisine katkı sağlayacaktır.

KOBİ’lerde esnek üretim yöntemleri uygulamaya alınarak kalite, standart ve

verimliliğin artırılmasıyla rekabet gücünün yükseltilmesi yanında üretici refahınıda artıracaktır. Öte yandan, üretim yapan yan sanayi firmalarının kooperatifleşerek ekonomik ölçekte, verimliliği geliştirerek rekabet edebilir kalite ve fiyatta üretim yapmaları, ana sanayi ile daha yakın çalışmaları ekonomik gelişmeye de katkı sağlayacaktır.

İşyeri açanlara ve yeni istihdam sağlayan müteşebbislere vergi indirimi ve sigorta

avantajları gibi kolaylıklar sağlanmalıdır. Her yeni istihdam devletin üzerindeki istihdam baskısını hafifletirken devlete güveni artıracak ve toplumda pozitif bir sinerji oluşmasına imkan verecektir.

Ekonomi kendi transformasyonunu gerçekleştirirken kamu kurumları da kaliteli

hizmet sunumu için, performans yönetimi, toplam kalite yönetimi gibi çağdaş yönetim tekniklerini uygulamalıdır.

Türkiye enflasyonsuz istikrarlı bir büyüme sağlaması yanında, iç ve dış borçları

en kısa sürede ödemek için hızlı gelişmek ve en kısa sürede tüm ekonomide sürdürülebilir bir yapı oluşturmak zorundadır.

Bilimi üretmeden yarınları üretmenin mümkün olmadığını öğrenmemiz

gerekmektedir. Türk aydını toplumun refahını, mutluluğunu ve güvenliğini sağlayacak çağın gereklerine uygun bir bilim ve teknolojiye dayalı ekonomi oluşturmaları gerekmektedir. Bu oluşumun sağlanması sonrasında Türk ekonomisi kendi insanını istihdam edecek bir yapıya kavuşup yukarıda sıralananları yerine getirdiği gibi ekonomik krizler de gündeminde olmayacaktır.

Karar vericilerin, küreselleşme sürecindeki gelişmeleri iyi okuyup uzun vadeli

strateji geliştirip uygulanacak programları adım adım yerinde ve zamanında yerine getirme sorumluluğu bulunmaktadır. Bu sorumluluğun yerinde ve zamanında yapılması gerekmektedir.

Sahip olunan kaynakların iyi kullanılmasını öğrenmek gerekmektedir. İyi

organizasyon var olan kaynakların maksimum faydayı sağlayacak şekilde yerli yerinde bir hedef doğrultusunda kullanılmasıdır. Türkiye hangi hedefe doğru yöneleceğini iyi belirleyip bu hedef doğrultusunda var olan tüm kaynaklarını yönlendirmesini öğrenebilirse çok kısa bir zaman diliminde refah seviyesini yükseltebilir.



KAYNAKLAR Adem, Prof.Dr., Mahmut; Bilim ve Eğitimde Planlama, Bilim ve Eğitim, Bilimsel

Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002 Akgüç, Dr., Öztin, Küreselleşme Olgusunun Türk Ekonomisine Etkisi, Cumhuriyet

ve Küreselleşme, T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, Sistem Ofset, Ankara, 2002 Aksoy, Yaşar; Kurtuluş Savaşı Ekonomisi, Türkiye 4. İktisat Kongresi (5-9 Mayıs

2004) Tarihin Işığında Ekonomik Kurtuluşun Öyküsü, 2004 Akın, H. Bahadır; Yeni Ekonomi Strateji Rekabet Teknoloji Yönetimi, Çizgi

Kitabevi Yayınları, Konya, 2001 Armaoğlu, Prof.Dr. Fahir; 19. Yüzyıl Siyasi Tarihi (1789-1914), Atatürk Kültür, Dil

ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 2003

Ayhan, Prof.Dr. Ahmet; Dünden Buğüne Tütkiye’de Bilim-Teknoloji ve Geleceğin

Teknolojileri, Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. İstanbul, 2002 Alpar , Prof.Dr, M.Ali; Düşünce Tarzı ve Kültür Modeli olarak Bilim;, Bilim ve

Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Birsel, İsmet; Kültür Tanıtımı ve Türkiye- Avrupa İlişkileri, Tarihi Gelişmeler İçinde

Türkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün Bugün Yarın), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü Ankara, Mart 1990

Bolay, Prof.Dr. Hayri; Türk Düşüncesi Nasıl Canlanabilir, Türk Yurdu, Cilt 14,

Sayı 86, Ankara, Ekim 1994 Boratay, Korkut; Türkiye İktisat Tarihi 1908-2002, İmge Kitabevi Yayınları,

Ankara, 2003 Coşkun Can, Prof. Dr., Aktan; Yrd.Doç Dr.İstiklal Y. Vural; Rekabet Gücü ve

Rekabet Stratejileri, Türkiye İşveren Sendikaları Konfederasyonu Yayınları, Ajans Türk Basın ve Basım A.Ş.Ankara, 2004

Çeçen , Prof.Dr. Anıl, Küreselleşmenin Getirdiği Hukuk Karmaşası, Cumhuriyet

ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002 Dimond, Jared; Çev. Tüfek Mikrop ve Çelik, TÜBİTAK Yayınları, Ankara,2003 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan,

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000 Elpen, Levent; Kültürel Koruma İçin Yeni Yaklaşımlar ve Medya, Yeni Türkiye Deane, Phhyllıs; İlk Sanayi İnkilabı, Çev.Prof. Dr. Tevfik Güran Türk Tarih

Kurumu Basımevi, Ankara,1994



Drucker, Peter F. ; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri, İrfan Bahçıvangil-

Gülenay Gorbon, Epsilon Yayıncılık Hizmetleri Tiç.San.Ltd.Şti, İstanbul,1999 Diamond, Jared; Tüfek, Çelik, Mikrop, Çev TÜBİTAK Yayınları, Ankara, 2003 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan,

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000 Deane, Phyllis; İlk Sanayi İnkilabı, Çev, Prof Dr. Tevfik Gürcan, Türk Tarih

Kurumu Basımevi, Ankara,1994 Drucker, Peter F; 21. Yüzyıl İçin Yönetim Tartışmaları, Çeviri: İrfan Bahçivan-

Gülenay Gorbon, Espilon Yayıncılık Hizmetleri Tic. San. Ltd. Şti. İstanbul, 1999 Dülger, İlhan; Avrupa Topluluğunda Sosyal Politika, Geçiş Dönemi Özellikleri ve

21. Yüzyılda Hedef Alınan Toplum, DPT Yayınları, Ankara,1991 Drucker, F.Peter; Gelecek İçin Yönetim 1990’lar ve Sonrası, Çev. Fikret Üçcan,

Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Minpa Matbaacılık Tic.Ltd. Şti, Ankara, Nisan 2000 Erkan, Prof Dr. Hüsnü; Bilgi Toplumu ve Ekonomik Gelişme, Türkiye İş Bankası

Kültür Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic, Ltd. Şti. Ankar,1993 Ergün, Prof.Dr., İsmet; Dünden Bugüne Türkiye Ekonomisi ve İkibinli Yıllara Bir

Bakış; Tarihi Gelişim İçindeTürkiye’nin Sorunları Sempozyumu (Dün- Bugün-Yarın), Hacettepe Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkilap Tarihi Enstitüsü, 8-9 Mart 1990 Ankara, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara ,1995

Günce, TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş

Bölümler TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004

Günce, Sorma-Bilme Dürtüsü ve Girişim Duygusu Nasıl Yok Ediliyor? TÜBA

Bülteni, TÜBA Yayınları, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003 Gürüz , Prof. Dr, Kemal; Yükseköğretimde Bilim Ve Eğitim, Bilim ve Eğitim,

Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 İnalcık, Prof.Dr.Halil; 4 Mart 2003’te T.C. Kültür Bakanlığı Büyük Ödül Tevcihinde

Yapılan Hitabe, TÜBA Yayınları, Günce, Nurol Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003

Halaçoğlu, Prof. Dr, Yusuf; XIV-XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilatı

ve Sosyal Yapı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara,2003 Kaymakçalan, Ömer; Bilimi Etkileyen Faktör Olarak Teknoloji, Bilim ve Eğitim,

Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Kazgan, Prof.Dr., Gülten; Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004



Kennedy, Paul; Yirmibirinci Yüzyıla Hazırlanırken, Türkiye İş Bankası Yayınları,

Ankara,1999 Kennedy, Paul, Büyük Güçlerin Yükselişi ve Çöküşü (1500’den 2000’e Ekonomik

Değişme ve Askeri Çatışmalar) Çev. Birtane Karanakçı, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları Tisamat Basım Sanayi Ankara, 1991

İnalcık, Prof Dr. Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600) Çev;

Ruşen Sezer, Yapı Kredi Kültür Sanat YayıncılıkTicaret ve Sanayi A. Ş. İstanbul, 2004 İnalcık, Prof. Dr. Halil, Tarih ve Akademi, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları,

TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002 İnönü, Erdal, Eşme, İsa; Bilimsel Devrimin Lise Öğrenimindeki Yeri Üzerine İki

Öneri, Cumhuriyet Bilim Teknik, 9 Nisan 2005 İnalcık, Prof.Dr, Halil; Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600), Çev.

Ruşen Sezer,Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi AŞ, İstanbul, 1995 Kazgan, Prof.Dr. Gülten;Tanzimattan 21.Yüzyıla Türk Ekonomisi, İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yaynları, İstanbul, Ocak 2004, Kili, Prof.Dr., Suna; Cumhuriyet ve Küreselleşme, TC Kültür Bakanlığı Yayınları,

Sistem Ofset, Ankara, 2002 Kaymakçalan, Ömer; Bilimi Etkileyen Faktör Olarak Teknoloji, Bilim ve Eğitim,

Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Koyre, Alexandre; Bilim Tarihi Yazıları, Çev. Tübitak Yayınları, Ankara, 2002 Hırst, Paul, Thompson, Grahme; Küreselleşme Sorgulanıyor, Çev, Çağla Erdem,

Elif Yücel, Dost Kitabevi Yayınları, Ankara, 2003 Mason, Stephen F; Bilimler Tarihi, Çev. Daybelge, T. C. Kültür bakanlığı Dünya

Edebiyatı, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 2001 Mooers, Colın; Burjuva Avrupanın Kuruluşu, Çev. Bahadır Şına Şener, Dost

Kitapeve Yayınları, Ankara, Eylül 2000 Önsoy, Prof. Dr.Rıfat; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme

Politıkaları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti, Ankara, 1988

Özel, Tamer; Amerika Birleşik Devletleri: Madolyonun Öbür Yüzü, İnkilp Kitabevi,

İstanbul Öztürk, Prof.Dr. M. Orhan; Sorma Bilme Dürtüsü ve Grişim Duygusu Nasıl Yok

Ediliyor?, sayı. 27, Günce TÜBA Yayınları, Ankara, Eylül 2003 Özel, Tamer; Amerika Birleşik Devletleri: Madolyonun Öbür Yüzü, , İnkilp

Kitabevi, İstanbul



Önsoy, R; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayi ve Sanayileşme Politikası, Türkiye

İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti. Ankara, 1988 Öztin, Dr.Akgüç, Küreselleşme Olgusunun Türk Ekonomisine Etkisi, Cumhuriyet

ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002 Önsoy, Prf.Dr.Rıfat; Tanzimat Dönemi Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme

Politıkaları, Türkiye İş Bankası Yayınları, Doğuş Matbaacılık ve Tic. Ltd. Şti, Ankara, 1988

Ökmen, Mustafa; Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Merkeziyetcilik-Ademi-I

Merkeziyetçilik Pratiği Üzerine Notlar, Akademik Araştırmalar Dergisi, Sayı 9-10 Önder, Prof.Dr., İzzettin, Küreselleşme, Gelişmiş ve Gelişmekte Olan

Ekonomiler, Cumhuriyet ve Küreselleşme , Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002 Özoğlu, Prof.Dr, Süleyman; Bilim ve Eğitim İlişkileri, Bilim ve Eğitim, Bilimsel

Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Özdaş,Prof.Dr., M.Nimet; Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji

Politikası,Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları, Şenol Matbacılık Ltd. Şti, Ankara,2005 Öztin, Akgün, Türkkaya Ataöv, Anıl Çeçen, Suna Kili, Özer Ozankaya, İzzettin

Önder; Cumhuriyet ve Küreselleşme, TC Kültür Bakanlığı Cumhuriyet Kitapları, TC Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2002

Özdeş,G; Atatürk ve Ankara Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi,

İstanbul,1981 Öztürk , Prof.Dr., M. Orhan; Bilim ve Eğitimde Dil, Bilim ve Eğitim, Bilimsel

Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Pamuk, Prof. Dr. Şevkrt; Bilimi Etkileyen Föktörler Olarak Ekonomi, Bilim ve

Eğitim, Bilimsel Toplatılar Serisi 2,TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 Refiğ, Halit; Doğu Batı ve Türkiye 10 Yılda Nereden Başladık? Nereye Geldik ?,

Çağlayan Matbaacılık ,İstanbul, Mayıs 2002 Sagan, Carl; Karanlık Bir Dünyada Bilimin Mum Işığı, Çev: Miyase Göktepe, Pro

Matbaası Basın Yayın, TÜBİTAK Popüler Bilim Yayıncılık İstanbul, 1998 Şaylan,Gencay;Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi

Yayınları, Ankara, Ocak 1995 Şaylan,Gencay; Değişim Küreselleşme ve Devletin Yeni İşlevi, İmge Kitabevi

Yayınları, Ankara,Ocak 1995 Tekeli, Prof.Dr., İlhan; Eğitim Üzerine Düşünmek, Türkiye Bilimler Akademisi

yayınları, İmaj AŞ. Ankara, 2004. Tekeli, İlhan; Bilgi Toplumuna Geçiş, TÜBA Yayınları, Ankara, 2002



Tekeli, İlhan-İlkin, Selim; Osmanlı İmparatorluğun’da Eğitim ve Bilgi Üretim

Sisteminin Oluşumu ve Dönüşümü, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara,1999

Tekeli, Prof.Dr., İlhan; Eğitim Üzerine Düşünmek, Türkiye Bilimler Akademisi

yayınları, İmaj AŞ. Ankara, 2004 Tekeli, Dr. İlhan; Türk Sanayinin Yapısal Özellikleri Üzerine Bir Araştırma İçin

Metodolojik Yaklaşım Önerisi, ODTÜ Yayınları, Ankara Tekeli, İ.; Türk Sanayinin Yapısal Özellikleri Üzerine Bir Araştırma İçin Metodoloji

Yaklaşım Önerisi, Ankara Terzioğlu, Prof.Dr. Tosun; Geçmişten Geleceğe Türk Bilim ve Teknoloji

Politikaları, Türkiye Bilimler Akademisi Yayınları Şenol matbaacılık Ltd. Şt. Ankara, 2005

Yıldız, Yavuz Gökalp, 21. Yüzyıla Doğru Sgtratejik Vizyon Arayışları, Koşulları ve

Ortaya Çıkan Eğilimler, yavuzgokalp yahoo.com ve yyildiz istanbul.edu.tr Yücel,İ.H; Bilim Teknoloji Politikalarının Ülke Kalkınmasındaki Önemi ve

Türkiye’nin Araştırma Kapatisesi, DPT Yayınları, Ankara, Mayıs 1992 Yücel, İ, H; Bilim-Teknoloji Politikaları ve 21. Yüzyılın Toplumu, DPT Yayınları,

Ankara, Ağustos 1997 Yücel, İ, H; Sanayide Robot Teknolojisi, Uygulaması ve Önemi, DPT

Yayınları, Ankara, Aralık 1991,

Yücel, İ. Hakkı; Bilim Teknoloji Politikaları, 21. Yüzyıl ve Türkiye Planlama Dergisi, DPT’nin Kuruluşunun 42. Yılı Özel Sayı, DPT Yayınları, Ankara, 2002

Valerie Hudson, Christopher S. Vore; Çev. Erol Göka, Işık Kuşçu; Uluslararası

İlişkilerin Psikolojisi, ASAM Yayınları, Ankara, 2002 Valerie Hudson, Christopher S. Vore; Çev. Erol Göka, Işık Kuşçu; Uluslararası

İlişkilerin Psikolojisi, ASAM Yayınları, Ankara, 2002 Wasserburg, Prof.Dr. G.J; Üniversite Toplumu Öğretim ve Araştırma Fırsatlar ve

Büyüklüğe Giden Yol, 21. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, TÜBA Yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002

Advenced Technology Assesment System. Information Technology for

Development, United Nations Conference on Trade and Development, New York and Genova, 1995

Bilgi Toplumuna Geçiş, TUBA Yayınları Ankara, 2002 Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi, Sempozyum, Atatürk’ün 100

Dönümü Anısına, İTÜ Yayınları, İnşaat Fak.Matbaasıİstanbul, 23-26 Kasım 1981



Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim ‘’Sosyal Bilimler- II’’, Türkiye Bilimler

Akademisi, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2001 Cumhuriyet Döneminde Türk Sanayinin Gelişmesi, Sempozyum, Atatürk’ün

Doğumunun 100.Yıl Dönümü Anısına, İTÜ Yayınları, İnşaat Fak.Matbaası, İstanbul, 23-26 Kasım 1981

Ekonomik ve Sosyal Göstergeler (1950- 2003) DPT Yayınları, Ankara, 2004 Fikri Haklar ÖİK, Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı, ŞAFAK Matbaacılık Ltd. Şti.

Ankara ,2000 Cumhuriyet Döneminde Türkiye’de Bilim ‘’Sosyal Bilimler’’, Türk Bilimler

Akademisi, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2001 Dünyayı Değiştiren Olaylar, Sanayi Devrimi, Hürriyet, Dogan Ofset A.Ş.

Esenyurt, İstanbul, Şubat 2005 Elektronik Sanayii ÖİK Raporu; Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları,

Ankara, 2001 Enformasyon Alanına Yönelik Bilim, Teknoloji ve Sanayi Politikaları Çalışma

Grubu Raporu, TÜBA-TÜBİTAK-TTGV, Ankara, Mayıs,1995 Elektronik Sanayii ÖİK Raporu; Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları,

Ankara, 2001 Günce, İslam, Sosyal Bilimler ve Türkiye, TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Nurol

Matbaacılık ve Ambalaj Sanayi, AŞ. Ankara, Eylül 2003 Günce,TÜBA’nın Bilim Üzerine Bazı Kamuoyu Duyurularından Seçilmiş

Bölümler,TÜBA Bülteni, TÜBA Yayınları, Semih Ofset Matbaacılıkve Ambalaj Sanayi,Tic. Ltd.Şti. Ankara, Ocak 2004

Kalkınma İçin Bilim Teknoloji; TÜBİTAK Yayınları, Ankara, Ocak 1967 Kamu Araştırma- Geliştirme (AR-GE) Kuruluşları, Bilgi Derleme-Değerlendirme

Çalışması, Bilim ve Teknoloji Strateji ve Politika Çalışmaları TÜBİTAK BTP 97/02, TÜBİTAK Yayınları, Ankara, Mart 1997

Kobi Stratejisi ve Eylem Planı, DPT Yayınları, Ankara, 2004 Köprülü, Ord. Prof. Dr. Fuat; Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu, Akçağ

Yayınları, Ankara,2003 Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Sayısal Veriler 2003-2004, Milli Eğitim Bsımevi,

Ankara, 2004 ÖYSM TC. Yüksek Öğretim Kurulu Öğrenci Seçme ve Yerleştirme Merkezi 2004-

2005 Öğretim Yılı Yüksek Öğretim İstatistikleri, ÖSYM Yayınları No: 2005-2, Ankara, 2005



Sanayileşmede Yönetim ve Toplumsal Uzlaşma, TÜSİAD Yayınları, Detay Basım

Ltd.Şti, İstanbul, Nisan 1992 Skizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Öncesinde Makroekonomik Gelişmeler 1996-

2000, DPT Yayınları, Ankara, Haziran 2000 Türk Bilim Politikasında Yeni Arayışlar ve Atılımlar Paneli, Türkiye Bilimler

Akademisi Haziran 2001, TÜBİTAK Matbaası, Ankara 2001 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet

İstatistik Enstitüsü Yayınları , DİE Matbaası, Ankara, 1973 Skizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Öncesinde Makroekonomik Gelişmeler 1996-

2000, DPT Yayınları, Ankara, Haziran 2000 Türk Dili ÖİK Raporu, 8. Beş Yıllık Kalkınma Planı, DPT Yayınları, Ankara

Üniversitesi Basımevi, Ankara, 2001 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü,

Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973 Türkiye Cumhuriyeti Ulusal Kalkınma Planı (2004-2006), DPT Yayınları, Ankara,

2003 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Başbakanlık Devlet

İstatistik Enstitüsü Yayınları , DİE Matbaası, Ankara, 1973 Türk Sanayi ve Ticaretinde Gelişmeler 1950-1985, T.C Sanayi ve Ticaret

Bakanlığı Araştırma Planlama Koordinasyon Kurulu Başkanlığı Ankara, 1987 Türkiye’nin Bilim ve Teknoloji Politikaları ve TÜBİTAK’ın Misyonu, Bilim ve

Teknoloji Strateji ve Politika Çalışmaları TÜBİTAK BTP 97/03, TÜBİTAK Yayınları, Ankara, Mayıs 1997

Türkiye’de Modernleşme, Sanayileşme ve Gelişme Göstergeleri Çeşitli Ülkelerle,

Özellikle AT Üyeleriyle Bir Karşılaştırma TÜSİAT Yayınları, İstanbul,1988 Türkiye’de Toplumsal ve Ekonomik Gelişmenin 50 Yılı, Devlet İstatistik Enstitüsü,

Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitütüsü Matbaası, Ankara,1973 Türkiye Bilimler Akademisi, Temel Eğitim Bilim, Eğitim ve Toplumsal Gelişme,

Bilimsel Toplantılar Serisi 8; TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002 Türk Bilim Politikası (1983-2003) TC Devlet Bakanlığı, Ankara, 1983 TÜBA-TÜBİTAK-TTGV Enformatik Alanına Yönelik Bilim Teknoloji ve Sanayi

Politikaları Çalışma Grubu Raporu, Ankara, Mayıs 1995 TÜBA-TÜBİTAK-TTGV Bilim-Teknoloji-SanayiTartışmaları Platformu, 26 mayıs

1995 Toplantısı, TTGV Yayınları , Ankara, Mart 1996



Temel Eğitim Bilim, Eğitim ve Toplumsal Gelişme; Türkiye Bilimler Akademisi

Bilimsel Toplantılar Serisi:8, TÜBİTAK Matbaası, Ankara,2002 21. Yüzyılda Bilim İnsanı Yetiştirme Üzerine Öneriler, Türkiye Bilimler Akademisi

yayınları, TÜBİTAK Matbaası, Ankara, 2002 http:// arama.ulakbim. gov.tr /Wos/index.php?Yil=2003&Tip http://w.w.w.die.gov.tr./TURKISH/SONIST/ARGE.060904/kapak.html.2004 2002 Yılı Başında Milli Eğitim, Araştırma Planlama ve Koordinasyon Başkanlığı,

4 Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, 2002 2002 Başında Milli Eğitim, Araştırma, Planlama ve Koordinasyon Kurulu

Başkanlığı, 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, Aralık 2001 2002 Yılı Başında Milli Eğitim, T. C. Milli Eğitim Bakanlığı Araştırma, Planlama ve

koordinasyon Kurulu Başkanlığı Yayınları, 4. Akşam Sanat Okulu Matbaası, Ankara, Aralık 2001

2006 Yılı Programı, DPT Yayınları, Ankara,2005


http://w.w.w.die.gov.tr./TURKI�H/SONIST/ARGE.060904/kapak.html.2004

türkiye'de bilim teknoloji politikaları ve İktisadi gelişmenin yönü

Documents