türkçede ek yığılması olaylarının meydana gelişi Üzerine

8/3/2019 Trkede Ek Ylmas Olaylarnn Meydana Gelii zerine

1/8

TURKCEDE E K Y I ~ I L M A S IOLAYLARININMEYDANA G E L ~ S ~Z E R ~ N E

1. 5 Bir kavrami iflde iqin kullanilan, fakat ayni anlamda iki keli-menin belirli kaaideler geregince yan yana getirilmesi ile tegkil edilen ikizkelimelerin (hendiadyoin) Turk dilinde oldukqa onemli bir yer tuttugubilinmektedir. Ikiz kelimeler dilin anlama kuvvet, ifldeye geniglik, ince-lik ve zenginlik veren dgeleridir. Turkqede olugmasi bakimindan yinetekrarlanma eslsina dayanan, fakat nitelik bakimlndan ikiz kelimelerinkiile karigtirilmamasi gereken bir olay dapleonasmus'tur. Rizim ek yz~zlmuszterimi ile kargilamaga qahgtigimiz bu olay, tigitler 'prensler', slerler'sizler', ii~iivlen 'iiqii birarada', kimisi, ugurlayznca 'gizlice' v. b. ornek-lerde goruldugu gibi, bir ekin yahut ayni vazifeyi goren gekilce farklieklerin kelime iqinde arka arkaya siralanmasidir.

Ilk bakigta, sebepsiz ve dolayisiyle liizumsuz bir tekrarlanma gibigoriinen ek yiklmasi olaylarinin gerisinde, birtakim filolojik ve psikolojiksebepler bulunmaktadir. Dil ve dili meydana getiren ogeler canli birerorgan durumundadirlar. Bundan dolayi dilin tarihi akigi iqinde deggme-ler gasterirler. Degigme blzan kelimeler, blzan da eklerin bunyesindeortaya qikar. Bir devirde pek iglek olarak kullanilmakta olan bir ekin,bagka bir devirde iglekligini kaybedip, yerini ayni vazifeyi gorecekbagka bir eke biraktigi Turk dilinde sik gorulen hallerdendir. Ayni durumfarkli etnik unsurlar ile, lehqe ve agizlar, h a t t l biz1 hallerde akrabl vebiribiri ile kultiir alig-veriai yapan komgu diller arasinda bile bahis ko-nusudur. fgte, bir ekin terkedilip yerini bagka bir ek ile degigtirmesisirasinda, yine dilin bunyesinden dogan birtakim sebepler ile, eski ekindugmeyip o kelimede kaldigi ve ayni vazifeyi goren yeni ekin de, onunarkasina getirildi@ goriilmiiatiir. flk ek, ya birlegtigi kelinle ile kaynagmigolarak kendini vekilce korumug; ya da, zamanla sonradan gelen ekile kaynagarak birlegik bir ek meydana getirmigtir. 'Ek yigilmasi' olay-larinin meydana geliginde blzan da eski ekin vazifesinde kendini gos-teren her hangi bir zayiflama bahis konusu olmuyor. Tek gekilden farklifonksiyonlann geligmesi sonunda, ikinci ek o kelimeye yeni bir vazife


2/8

17 1 ZEI'NEP KORKMAZ

Turk dilinin gerek tarihi devirlerinde, gerek yaaayan lehge ve agizla-r ~ n d a isbetcn seyrek rastlanan bu olay ~nesbit edebildigimiz tiirlerinive degigik oluqma sebeplerini orneklere dayanarak biraz daha apk-lamaga qallgahm:

2. tj Uyg. at+rak+qa+kza sii 'pek az asker' ( (G a b a i n , A. von,Hts. 6, 3); ozb. kiq tkine+gine Fzslaklar 'pek kiigiik koyler' (Gab a i n ,A. von Ozb. Gr. 9 426); kary. kzt+gzna+qeh k~zcaglz'(Z a j acz kow s ki,A., Sufiksi imienne i ctasownikowe w jetiku tachodniokaraimskim, Kralro-wje, 1932, s. 25, 9 7: klsaltmasi: Sufiksi; Kowalski , T., KaraimischeTexte im Dialekt von Troki, W. Krakowie, 1929 s. 231: Kar. Texte); ozb.bagka+ca+rak 'bambaqka' (t)zb. Gr. 5 179), bagkacarak bir tedbir 'bus-butun bagka bir tedbir' (gost. e. tj 31); sag. as+kzn+cak< *at+ktna+qak, tel. as+kzn+qak, tob. as+kzn+ya& azlclk' (Radlof f , W; Wb. I,544); Eski Anadolu tiirkgesinde bicine 01-< *bir+ce+gina01-'bir baamakal-=bir yere kapan-, gizlen-' (Tanzklariyle Tarama Siitliigii, I, Istan-bul, TDK. 1943, s. 96: TTS) ;Anadolu agizlarlnda Pycene 'iyice' < *eyi-+ce+gzna : gah kycene fenalagdz (C af e ro gl u, A., Dogu fllerimitAgztlarzndan Toplamalar, Istanbul, TDK. 1942, s. 30-21: DfA T);qabukcana geldim (K o r k m a z, Z., Giiney-Butz Anadolu Agztlarz: SesBilgisi, Ank. univ. DTCF yayini: 114, Ankara, 1956, Metinler, s. 6-1:GBAA); yahut, son tjekiller ile miiteradif yakzncaczk bir yir,


3/8

cagtz gibi kelimelerdeki tekrarlanma olayinin sebebi de, bizce, 'kiiqult-me, sevgi, acima, kuvvetlendirme' gibi birkaq vazffe gormekte olan+cak/+cek ekindeki' 'acima' ve 'gefkat' ifiidesinin +az/+ezb. b.ekler ile daha qok belirtilmesi amaclna dayanmaktadir. Ayni sebep ilemeydana gelmig yigilma olayini, Orta ve Dogu Anadolu agizlarindaki,zarf tegkil eden vurgusuz +ca eki ile+man, miibalaga eki birlegmesinde degormekteyiz: grz davganz bigirene gadar iyicemen sir ktmig (Ca f e r o glu,A., Orta Anadolu Agrzlarrndan Derlemeler Istanbul, tfniv. yaylnlan:346, ~stanbul , 1948, Kirgehir, 106 - 26: OAAD ) ; bahti qi padigahky c e m e n fikre da lm r~(DfAT. 195-ag. 5) v. b.3. 5 Yigllma olaylarinin bagka bir boliimundc, eklerden birinin, dahadogrusu birincisinin vazffcsi bakimindan bir kaliplagmaya ugramasibahis konusudur. Eldeki orneklerde kaliplagma olayi degigik gekiUerdekendini gosteriyor: Uyg. anqa 'biraz', anqa+kta 'biraz, azcik' ve anqatkta yme 'ayni anl. (Caferoglu , A., Uygur Sozliigii, Istanbul, 1934, s.l l ; G a b a i n , A. von, Alt. Gr.5351; Miiller, F. W.K. UIVA,272); Kom.anqa+kzna 'azicik' ( G r6 nb e c h, K., Komanisches Worterbuch, Ti irkischrWortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen, 1942, s. 37: KW.); anqaqakk 'o kadar' (gost. e.); Uyg. anqulayu< *an+qa+la-y-u 'boyle, boylece,munqulayu< *bu+n+qa+la-y-u (Hts. 19-320; Alt. Gr. 5. 190,418, 453)yahut , munGa+kaPtegi "gimdiye kadar, ( U 111,82-14); Harz. bir anca+ga tegi, bir anqa+ga tegrii 'o kadar' (Kitab fi-fmii'n-neSg6b, Istanbul,Bayezid Umumi Ktb. Veliyiiddin Ef. TY. 3176, s . 21b-2: N e ~ ~ a b )rnek-lerindeki y~j$lmalarin sebebi, kelime ~ e k i m i e yapisinda kullanilan +qaekinin daha once turlu zamirler ile kaynagip yeni anlamda kelimelermeydana getirmig olmasi ile izah edilir l). fgte boyle bir kahplagmasonunda ekin artik kaybolmug bulunan ilk fonksiyonunu, yahutfonksiyonlamdan birini kargilamak uzere yeni eklere yahut son ~ e k i medatlanna luzum hasil olmugtur.

Kaliplagma olayi biizan da kelime koku ile ilgili olmaksizin, ikiekin yahut bir ek ile bir edatin kaynagip, birleaik bir ek veya edat mey-dana getirmesi geklinde kendini gosterir. Mesell barmak kadarrnca (Neg-gab. 19), su girdiigi yo1 kadarrnca iite (K u 1 M e s'u d Kelile vii DimneTercemesi, Suleymaniye, LIleli Ktb. TY. 1897, 2a-18; Z a ja cz ko w s ki,


4/8

176 ZEYNEP KORKMAZ

A., Studya nad jezrkiem staroosmanskim, I Kalila i Dimna, Krakowie,1934 : Kelile) orneklerinde goriilen kadarznca < kadar+z t n+ca'kadar' edatinda oldugu gibi.

Uygur, Cagatay, Eski Anadolu tiirkqesi, Azeri ve Altay lehqelerinderastlanan -cqzlayu< *+qa+la-y-u,Tqalayzn< *+qa+la-y-un ve hece kay-nagmaslna ugram~g+qzli< *+qa+la-y-u (bk. +qa eki 5 2813; WB . I. qag.;T e m ir, A., Die Konjunktionen und Sataeinleitungen im Alttiirkischen,Oriens IX, s. 9 anqulayu: Konj.) birlrgik eklerindeki kallplagmalarise, sanlm~zca ukar~da osterdigimiz anqulayu, munqulayu v. b. ornek-lere benzetme (analogie) ile meydana gelmigtir. HattP, bu ekler sonradanbencileyin, sencileyin ve bizcileyin orneklerindeki gibi (SN. 5 104; Erg in ,M., Kadl Rurhaneddin Divanz Uzerinde bir granler denemesi, ist. ffniv.Turk Dili ve Edebiyat~Dergisi, IV, 1951, S. 3, s. 306) yalnlz zamirleredegil, blzl metinlerde ve lehqelerde isimlere de eklenen birlegik birbenzetme ve mukayese eki halini almigtir: Uyg.'bulzt + qulayu 'bulutgibi' (Hts. 19-320); Pbak. puga+czli 'boga gibi' < *puga+qa~la-y-u,Prob. 11, 515-812) v. b.

4. 5 Kal~plagma la y ~ n ~ nir bapka tiiriinii de, ekin, zamanla her han-gi bir kelime iqinde gekil ve vaziCesi bakim~ndaneriyip, o kelime ilebir gekil birligi meydana getirecek tarzda kaynagmig o lmas~egkil eder.Fakat bu kaynagma s~raslnda , k, bundan onceki paragrafta gosterdi-gimiz gibi kelimenin anlamma her hangi bir gekilde etki yapmi!deaildir. Ekin vazifesi kelime iqinde zamanla erimig ve unutulmugtur.MeselP, Koktiirk metinlerinde bol bol rastlad~gim~zlgerii 'ile dogru,doguda7 kelimesi bugiin Tiirkiye tiirkqesinde>ileri gekline girmig-tir. Bahis konusu kelime o devirden bugiine kadar geqirdigi ses veanlam degigmeleri sonunda, bunyesindeki +guru ekinin vazifesinibusbiitiin unut turacak bir hale gelmigtir. Bugun biz a r t~ k ,mesell ileriyeifiidesinde verme ve yon gosterme ekleri ile geniqletmig oldugumuz bukelimeyi, a sl~n da ir ek y~ijllmaslnaugratt~g~rnizinar k~ nd a ile olma-yiz. Metinlerde ve lehqelerde belki k~smende ses degigmeleri ile ilgiliolarak, bu tarzda meydana gelmig kallplagmalar nisbeten fazla goriilmek-tedir. Igte, zamanla, blzi kelimrler iqinde vazifesi unutulrnug ve erimigolan ekler yanlna ayni nitelikte yeni ekler getirmig olmak keyfiyeti, dildeyeni ek y~ gl lm as ~laylarina yo1 aqmigtir: Uyg. er 'erkek', er+en 'erkekler':b i ~iiz eren 'begyiiz erkek' ( Or k u n , H. N., Prens I


5/8

erkek' (gost. e. st. XXIII); Orta t u r k ~ e renler 'erkekler'; Yak.er + der 'erkekler' fakat hosiin er 'kahraman' tamlamaslnda daimlhosdn er I ett ter; Yak. tiiiiiirt iitt ter dunurler ; innetter 'kii~iikkardegler'


6/8

178 ZEYNEP KORKMAZAgzz 111, sozluk: Gaz. III); gurtumcalrk' bir sikint~dankurtulmaningiikrunu odemek igin yapilan ig, kurban kesme, nlfi le namaz kilma v. b.'(Turkiyede Halk Agzrndan Soz Derleme Dergisi, TDK. 1939-1951:DD.;+ga ekindeki tahsis fonksiyonu iqin bk.+qa eki, 95,105); K i t a b u'-1-id r a k'te kir+lik+ge yastik ortusu' (C a f e r o gl u ,A. yaylmi, Istanbul,1931); say1 adla r~nda gokluk gosteren eklerden +agulan/+egulen(< topluluk eki +agu, + ~ I L+ topluluk eki +la + vasita hali eki +n):harz., gag. ikeiilen, iiteiilen, kary. ek'ovlan (sujiksi, 38), kirg. iikilii, $origcle, gile, kzl. ~;kiilo"ii, akas. ikileii, sag., belt., kaq, koyb. ikkgZen ve ikjleii, soy. iiicle v. b. (Mater. Morph. s. 86). Birlegmig faktitivuseklerinden -tar-1-ter-< -"p+ -Or- (Ramstedt, G. J., Verbst, 28; Mater.Morph. s. 158; Sujiksi, s. 123, 12:


7/8

pikmig olan -a(< -ga), gekil degigmesi ile birlikte, vazife degigigkliginede ugrayarak genig zaman, gelecek zaman, emir ve gereklilik-dilek kip-leri tegkil etmege baglayinca, bu geqig ekin gittikpe gereklilik dilek if%-desini kuwetlendirecek ve hirpok yerlerde gelecek zaman kavraminizayiflatacak bir nitelik giistermigtir. fgte, -a ekinin biinyesinde ilk vazi-fesi bakimlndan meydana gelen bu aginma ve kayip, ona sonradaneklenmig olan +cak eki ile tazelenmek i~tenmigtir.~)

6. . Son olarak, Uyg. anqa + gznqa 'bu esnada, bu sirarla'(Manichaica I. 6-19; Alt. Gr. .190 ve 236 sonu); soiiiikinge tegi turgmqa'kemiklerine kadar, U 111, 23-9); tagdzn+dtn 'digandan' (Alt. Gr. 3183); Kary. erft'a+n' b ~ l a ) ~tan vakti' (Kar. Tezte, s. 185; Bang, W.,Kosm. I. 57; Sufzksi, $.31 16); Eski Anadolu tiirkpesinde ugurlayznca'gizlice' < *ogrz+laytn+ca (TTS. I. 511); u,$runca 'ayn. anl.' ; osm. kob+u+su); kimt i+si; bir+i+si; tar., ozb. iiq+ii+sii;bunu+st+nt, biitiinsi


8/8

türkçede ek yığılması olaylarının meydana gelişi Üzerine

Documents