Dr. Kamuran Ali Bedir-Xan

M>\wlu

hP &yaynlar

ZGRLK YOLU YAYINLARI

ZGRLK YOLU YAYINLARI

Birinci basm kinci basm

: :

Kasm 1977 Haziran 1986

TRKE ZAHLIKRTE GRAMER

DR. KAMURAN AL BEDJR-XAN

tizgUriuk yuhT0 yaynlan

KAMURAN BEDIRHAN'IN YAAMI VE ESERLER ZERNEBu kitabn ikinci basks yapldnda (Kasm 1977) Dr. Kamuran Bedirhan hl hayattayd. Bir yl kadar sonra 6 Aralk 1978'de, Paris'te yaama veda etti. ld zaman 83 yandayd. Dr. Kamuran Bedirhan uzun yaamn halknn ulusal kurtulu mcadele sine adad. Kendi dnemindeki politik mcadeleler iinde yer ald, Krt hal knn kltrne, edebiyatna byk hizmetlerde bulundu. Kamuran Bedirhan, Krt tarihinde nemli bir rol oynayan son Cizre beyi Bedirhan'n torunudur. Mir Bedirhan 1840'larda bamsz bir Krdistan kur mak iin Osmanl ynetimine kar ayakland, evresinde nemli bir birlik oluturdu ve etin savalar verdi. Ancak yenildi ve geni ailesiyle birlikte Girit'e srgn edildi, daha sonra am'a yerleti ve orada ld. Oullarndan Emin Ali Bedirhan ve onun oullar Sreyya, Celadet ve Kamuran Bedirhan'lar mcadeleyi srdrdler, daha sonraki dnemlerde Krt halknn zgrlk mcadelesinde nemli roller aldlar. Kamuran Bedirhan yksek renimini stanbul Hukuk Fakltesinde yapt ve avukat oldu. Kurtulu Sava yllarnda kardei Celadet Bedirhan 'la birlik te Krt halknn rgtlenmesi ve lkenin bamszl iin alt. Bu nedenle Ankara hkmeti tarafndan ikisi hakknda idam karar karld. lkeyi terk etmek zorunda kaldlar. Kamuran 1926 ylnda doktora yapmak zere Al manya'ya gitti. Gerek Celadet, gerekse Kamuran daha ocukluk ve genlik yllarnda zel retmenlerin yardmyla iyi bir eitim grmler, Arapa ve Farsa'nn yansra Franszca, Almanca gibi Bat dillerini iyi renmilerdi. Celadet ve Kamuran kardeler 1930 ylnda Suriye'ye getiler. Celadet Bedirhan bu yllarda latince bir Krt alfabesi hazrlad ve gramer stnde nemli almalar yapt. 1932 ylnda HAWAR dergisi Celadet Bedirhan'n ynetiminde yayn hayatna balad. Kamuran Bedirhan Hawar'da ve ayrca Ronahi dergisinde Franszca ve Krte olarak eitli yazlar yazd. Ksa sre sonra Beyrut'a yerleti, burada Roja Nu adnda bir dergi kard, Beyrut'taki Krt emekileri iin dil dersleri kursu at, onlara retmenlik yapt.

Daha sonraki yllarda Suriye ve Lbnan'da Krt aydnlar iin politik ve kltrel alma koullar gleince Paris'e geti. Paris'te 1848'de "Krt

Aratrmalar Merkezi" adnda bir dernek oluturdu. Krtlere sempati duyan birok aratrmac ve nl kii bu dernee dayanma gsterdi, destek oldu. Ayn yl, kendi giriimi ile kurulan bir komite, Krt halknn haklarnn ta nnmas iin Birlemi Milletlere bir memorandum verdi. 1950 ylnda Sorbon niversitesi 'nde retim yesi oldu, Dou dilleri b lmnde Krte dersleri verdi. Bu grevi lmnden birka yl ncesine ka dar srdrd. 1954 ylnda evlendi. 1961 ylnda Irak Krdistan'nda balayan ulusal kurtulu mcadelesinin Avrupa temsilciliini stlendi, halkmza dayanma ve destek salamak iin nemli abalar gsterdi. Celadet ve Kamuran, gl bir bey ailesinden gelen bu iki aydn karde, yaamlarn Krt halknn kurtulu mcadelesi gibi soylu bir davaya adadlar. Politik kavgada yenildikleri zaman da hi bir dnemde karamsarla dme diler, mcadeleden el etek ekmediler. Her keresinde kavgay yeni biimde ve inatla srdrdler. Uzun srgn yllarna, gurbetin yaratt binbir soruna yiite dayanmasn bildiler. Bu, yurtsever ve devrimci insanlarmzn iin her zaman rnek alnmas gereken bir yaam rneidir. Gerek Celadet, gerek Kamuran, dil ve kltrn bir ulusun, zellikle de yzyllarca boyunduruk altnda tutulmu bir ezilen ulusun yaamndaki nemini iyi kavramlard. Latince Krt alfabesinin temelini attlar ve geli tirdiler. Krt dili gramerini hazrladlar ve yazl dilin halk arasnda renil mesi, yaygnlamas iin byk abalar harcadlar, retmenlik yaptlar. ada Krt dili ve edebiyatnda onlarn byk emei vardr. Krt halk bu iki rnek evladn her zaman derin saygyla anacaktr. Mays- 1986Dr. Kamuran Bedirhan 'm eserleri:

Elfabeya Krdi (Krt Alfabesi) Elfabeya Mn (Alfabem) Znane Krdi (Krt Dili) Rzana Zman Krdi (Krt Dil Bilgisi) Ferhanga Krdi (Krte szlk, henz yaynlanmad) Zmane Mader (Anadil) Destpka Xwendin (Okumaya Giri) Pareyn Bjarte (Seilmi Paralar) Xwendina Krdi (Krce Okuma Kitab) Tefsira Quran (Kurann Tefsiri)

II

Dersen eriet (Din Dersleri) arinn Xeyyam (Hayyam'dan Rubailer) Proverbes Kurd (Krte Ataszleri, Lucy Paule Margeritta ile birlikte, Paris1937)

hren Krdi (Krte iirler) Der Adler von Kurdistan (Eyloy KurdstaneLa Lyre Krde (Krte iirler, Franszca) Trke zahl Krce Gramer

-

Krdistan Kartal, Herbert

rtel ile birlikte, Berlin, 1937)Berfa Ronahiy (Der Schnee des Lichtes - Aydnln Kar)

III

YAYINCININ NOTUDr. Kamuran Ali Bedirhan tarafndan hazrlanan bu kk boydaki gramer kitab, ilk kez 1974 ylnda, svire'de kan Ronahi (Aydnlk) Dergisi'nin yaynlar arasnda basld. Kurmanci lehesinde hazrlanan bu kitapta Krt dilinin kurallar k sa, ama zl biimde verilmektedir. Trkiye dnda, Latince Krt alfabesinde (i) -harfi Trke deki (); () harfi de Trkedeki (i) yerine kullanlr. Ama TrKiye'de Krte metinlerde bu sesler genellikle Trke alfabe deki gibi yazlmaktadr. Okuyucu iin kolaylk olsun diye, biz de bu sesleri Trkedeki gibi yazdk. Dr. Kamuran Bedirhan imdi Sorbon'daki grevinden emek liye ayrlm ve Paris'te yaamaktadr. O ve yllarca nce l m bulunan kardei Celadet Bedirhan, modern Krt yaz di linin olumasnda ve dilin gelimesinde byk abalar gster diler. Sovyetler Birlii'nde Krte iin eskiden Latin alfabesi kullonlyordu. Sonradan, dier Sovyet halklarnn da ortak alfa besi olan Kiril'ce alnd. Bu kitaptaki kurallar Sorbon, Upsala ve dier Bat Avrupa lkeleri niversitelerinde Krt dili reniminde esas alnmakta dr. Sovyetlerdeki sistemle arasnda ok kk baz farklar vardr. Okuyucular, yaz dilinin, yerel olarak deiiklikler gsteren konuma dilinden de ufak tefek ayrlklarn greceklerdir. Bu durum doaldr. leri derecede gelimi dillerde bile ayn eye

rastlanr. Bu kk kitabn, Krte metinleri okumada ve yazmada henz yeter deneyi olmayan okuyuculara yardmc olaca ka nsndayz. En iten dileklerle..Kasm 1977

ON.SOZ

Sayn okurlar, Bu gramer kitab, Dr. Kamuran Bedirhan tarafndan 1959 ylnda hazrlanmtr. Dr. Kamuran Bedirhan, uzun bir sreden teri Sorbon niversitesi'nde Krt dili profesr olarak al maktadr. Krt diliyle ilgili ok eitli ve deerli almalarvardr.Bu eser, Trkiye Krtleri iin ve ksa olarak hazrlanm tr. Kendisinin, Krte-Franszca olarak hazrlanm, ayrntl, byk bir gramer kitab mevcuttur. Yine Dr. K. Bedirhan tara

fndan hazrlanm, ancak ne yazk ki henz baslmam 45 bin kelimelik bir Krte szlk olduu da bilinmektedir. Bu Krte gramer kitabnn aslnda, gramer terimleri, ge nellikle Franszca ifade edilmiti. Biz, kitab yayna hazrlarken, bu franszca terimlerin byk bir ksmn muhafaza etmekle birlikte, okuyucu iin 'kolaylk olsun diye, bir ksmnn Trke karln yazdk veya bazlarnn yerine yalnzca Trkelerini kullandk. Yine, Franszca ve Trke terimlerin yanna, baz yer lerde Krtelerini de yazdk. Zaten kitabn sonunda, yazar ta rafndan hazrlanm Franszca - Krte - Trke bir terimler listesi bulunmaktadr. Biz bu listede de, eksik olan Trke te rimleri genellikle tamamladk. Ayrca, sayn profesrn kitapta kulland Trke, kendisi ok eski bir tarihten beri Trkiye'den ayr bulunduu iin, ta bii olarak, eski terimleri fazlaca ihtiva etmekte idi. Bu neden le biz, gen kuaklarn onu rahata okumalar ve anlamalar iin, kitabn dilini de biraz sadeletirdik. Birka yerde not olarak baz bilgiler ekledik ve bunlar Ronah'nin Notu (R.N.) rumuzu ile belirttik. Bunlar sayca az dr.

Krte bilenler iin Krte gramerin kavranmas, Krte doru okumay ve yazmay kavrama olduka kolaydr. -be/ar, bray mn, b end hevalan re sinemaya. Ez b ditna we gelek bextiyar im. Gul, iekeke bhndar e. Zaro b qelema xwe wazifa xwe ya krdi dnvise. Ez te bibim mal. Bav te l mal e. Te xirabi kr, te d beinn. Hj wext dbore, ew b nesaxiya xwe dhese. Ev kitb j bona te ye. Ez j te hez dikim. Ez heji te dikim. Ez bawer dikim ko ew nesax e. Wan dixwest ko em guhdarya dengbji bkn. Eve mrove ko mn dhi dit. Nav xwe j mn re bje.. Mn nav xwe j te re got. Mn nav xwe qot wi. Ez eydi n zanm i k me. Eve kitba xweha te ya mezn. Taxeyek j taxeyn bajr i dr. Daxwaza mn hemi eve ko hon ,erfraz bin. Ez mnekarm ko hon poman me bin. Bawer dikim ko zaro hemi ba m. Dve bfkrn ko wext dbore. Bdn eql /we ko wext dbore. Gava serma t hm teyr dn germyanan.80

Str dibmqin. Yn ko dibmqin str in. Ez j we re dbe|m. J we re ye ko ez dbejm. Ew ayesteye ko dyaryeke bdn . Ez dzanm ko hon l w bn. Ez guman dikim ko ew b. Na keve ser mn ko ew b. Ez axaftma mrovan dbhism. Ez guh ddmreyina Beyan. Ez dixwazim herim. Ez dikim herim. Mn dve, ez iro kaxezek bnvism.

FRANSIZCA - KRTE - TRKE GRAMER TERMLER

Accord, n. Adjectif, n Adjectif demonstratif Adjectif indfini Ad|ectif interrogatif

Hevgredayi, m. Rengdr, m. Rengdra arki Rengdra nebnavkri Rengdra prsyarki Rengdra jmarln

Uygunluk Sfat

aret sfatBelirsiz sfat Soru sfat Say sfat

Ad|ectifnumeral Adjectif numeral cardinal Adjectif numeral ordinal Adjectif qualitatif Adwerbe Article, n. Affirmatif Analyse, m. Attribut, n. Comparatif

Rengdra jmarin ya rasteder Rengdra jmarin ya paydayi Rengdra wesfin Hoker, m. Veqetandek, m.Erini

Asal saylarSra saylarNitelik sfat Zarf

Complment

Hrindari, m. Xuyadar, m. Berhevda Serve

Tanm harfi Olumlu Tahlil Ykle Kyaslama sfat Nesne, tmle81

Complment direct Comlment

Serveya rasteder Serveya nerasteder indirect Hevedudani Compos Gihanek, m. Conjonction, m. Conjuguer Leparandin Laperi, m. Coniuguson Dengdar, m. Consonne, m. Tewang, m. Dclinaison, m. Tewandin Dcliner Duxime personne Kes diwemin Diphtongue, m. Pevdak, m. Hredar M, m. Drv, n. Drv prsyarki Drvandm Dema pai Zayend, m. Rzman, m. Tof, m. Dirok, m. Biserxwe Rader, m. Bonya berdestBanean m. Pirsini Tip, m. Vije, m. Pwar, n. Grdek, m

Dz tmleDolayl tmle

Bileik Bala Fiil ekimi Sessiz harf sim ekimi sim ekmek kinci ahs Tek ses veren ift harf KlmDii Biim

Diminutif Feminin, n. Forme, m. Forme interrogative Former Futur Genre, n. Grammaire, m. Groupe, n. Histoire

IndpendantInfinitif

mparfaitInterjection, m. Interrogatif Lettre, m. Littrature, m.Locution,m. Majuscul, m. Minuscule, m.82

Hrdek,

Soru biimi Tekil etmek Gelecek zaman Cins Dilbilgisi Grup, kme Tarih Bamsz Mastar imdiki zamann hikyesi nlem Soru Harf Edebiyat Yerel, lokal Byk harf Kk harf

Mode, n. Mode conditionnel Mode impratif Mode indicatif Mode infinitif Mode optatif Mode participe Mode subjonctif Mot, n. Mot invariable Mot variable Negatif Neutre Nom, n. Nom commun, n. Nom propre, n. Nom compos, n. Orthograpfe, m. Particule enclitique, m. Pass (temps)

Rawe, m. Raweya gerini Raweya ferman'

Raweya pkeriRaweya rader Raweya gerane,

Kip (fiil k.) art kipi Emir kipi Haber kipi

Raweya biwar Raweya blani Bje, m. Pirs, m. Bjeya neguhrbar Bjeya guhrbarNeyini Ntar Nav, n. Pirenav, n. Serenav, n.

Mastar stek kipi sim ve sfat fiil..Dilek kipi Kelime

Deimez kelime Deien k. Olumsuz Ntrsim Kollektif isim zel isim

Nav hevedudaniRastnivisi

Bileik isim mla usulyelik taks

Veqetandek, Dema bori Bonya tdayi Bonya ddar Birn qiset Komek, m.Pirejmar,m.

m.

Pass-compos Pass-simplePartie du discour Phrase, m. Pluriel, n. Plus-que-parfait

Gemi zaman Di'li gemi Mi'li gemi

oulDi'li gemiin

Bonya irokiNewe, m.

hikyesi

Posie, m.

Pote, n.

Potesse

Helbest Newekar, Helbestvan Newekar, Helbestvan

RDE

la ir

^83

Positif

Premire personne Prsent Prverbe, n. Prposition, m.Pronom, n.

Belani Kes yekemin Dema niho Berlker Daek, m. Pronav, n.

Pronom contractPronom demonstratif Pronom indefini Pronom interrogatif Pronom personnel Pronom possesif Pronom relatif Prosatcur, n. Prose, m. Proposition, m. Racine, n. Radical, n. Ryme, m. Singulier, n. Substantif, n. Sujet, n. Superlatif Syllabe, m. Syntaxe, m. Terme, n. Terminaison, m.

Pronavlihevxisti

Msbet Birinci ahs imdiki zaman Fiil ncs (n eki Edat Zamir Bileik veya ksalmal zamir Pronav iarkiBelgisiz zamir

aret zamiriPronav nebnavkri Pronav prsyarki Pronav kesin Pronav xwediti Pronav girki Pekar Pe, m. Hevok, m.Ra, n. Rader, n. Hevden, n. Yekejmar, n. Navder, n. Kirde, n. Berhemin Kit, m.

Soru zamiri ahs zamiri Malikiyet zamiri lgi zamiri

CmleKkFiil kk

Tekil sim

Tevgerzani, m. Navlk, m. Dawini, m. Troisime personne Kes sewemin Verbe, n. Lker, m. Verbe la Lkera lebati voie active84

zne, fail Byltme sfat Hece Sz dizimiTerim Tak (son ek) nc ahsFiil

Aktif fiil

Verbe a \a voie passive Verbe auxiliaire Verbe compos Verbe impersonnel Verbe intransitif Verbe irregulier Verbe personnel Verbe pronomina!

Lkera tebatiLkera arikar Lkera hevedudani Lkera nekesin Lkera neg^rani Lkera brz Lkera kesin Lkera pronavki Lkera rzdar Lkera xwer Lkera gerani ewane, m. ewane krn HodengDeng, n.

Pasif fiilYardmc fiil Bileik fiil Gayriahsi fiil Geisiz fiil Kurala uymayan fiil ahsl fiil Dnl fiil Kurala uyan fiil Basit fiil Geili fiil Nazm Nazm haline getirme nlem Ses Sesli harf Ksa sesli harf Uzunsesli harf

Verbe rgulier Verbe simple Verbe transitif Vers, n.Versifier

VocatifVoix, m.

Voyelle, m. Voyelle courte Voyelle longue m.

Dengdr Dengdra kurt Dengdra dirj

simlerin sonuna konan n harfi, kelimenin nr (erkek); m (dii olduunu iaret etmektedir.)

85