tÜrk mİtolojİsİnde anne.pdf

7/29/2019 TRK MTOLOJSNDE ANNE.pdf

1/26

1

- TRKMTOLOJSNDE ANNE-

Do. Dr. Muharrem Kaya[1]

Anne, insann hayatnn balangc olduu iin pek ok kltrde,mitolojide eitli anlamlar, kutsallatrmalar kazanmtr. Trkmitolojisinde de anne ilevi stlenen eitli unsurlara rastlamaktayz.Ama bunlara gemeden nce ilkel sr topluluundan avc toplayctopluma geildiinde, kadnn bitki, meyve toplaycl yapmas veilkel tarm balatmasyla kutsallatrldn da belirtmemizgerekir.[2] Trk mitolojisinde aatan tremenin sebebi de bu geimtarzyla balantldr.[3]

amanlk yapanlarn kadn oluu, aman erkeklerin kadnlkla ilgiliunsurlar zerinde tamalar, toplumun kutsalla btnlemelerinisalamak iindir. Bu kutsallk da yine kadnn dourganlyla ve bitkitoplayclndan kaynaklanan geim tarzna bal yceltmeyleilgilidir.[4] Erkek egemen yapnn kkletii topluluklarda amankadnlar byk yinlere katlamamaktadr. Ayrca dardan alnangelinin kabilenin byk trenlerine katlamamasnn kabile tanrsna

yabanc olmasndan kaynakland belirtilir. Kazak, Krgzlarda devlilikle eve alnan kadn, evin, adrn ate yaklan yerinden yukargeemez. Bu da evdeki ata ruhuna saygszlk etmemek eklindeyorumlanr.[5]

Trk mitolojisinde anne ilevini stlenen tanr, kutsal ruh vevarlklar antropogonik mitlerde grmekteyiz.

TRK MTOLOJSNDE ANTROPOGON:Antropogonik mitlerde, ilk insann, soylarn yaratl, treyii

anlatlr. lk insann yaratlnn anlatld mitler, kozmogonikmitlerin iinde yer alr. Evrenin, dnyann, tabiatn yaratlmas,makro-kozmosu oluturuyorsa, insann yaratlmas mikro-kozmosuoluturmaktadr. Evrenin yaratlmasnda kullanlan toprak, kil, aa,kam gibi unsurlarn insann yaratlmasnda da kullanlmas budnceyi desteklemektedir.[6] Trk mitolojisinde, dada, daneteindeki maarada, aata doum motifleri de kozmolojik


2/26

2

inanlarla birlemektedir. Da, aa nasl dnyann ekseni, dayana,merkezi ise insan da dolaysyla bu kozmolojinin temelinde yeralmaktadr.

Bunun en nemli sebeplerinden biri de insann varoluu ileevrendeki btnle, kutsal varlklarn dnyasna katlma isteidir.Bylelikle insann varl ve hareketleri din bir anlam kazanmaktadr.Ayrca tm insan davranlar in illo tempore tanrlar veyamedeniletirici kahramanlar tarafndan ihdas edilmilerdir; bunlaryalnzca eitli ileri, eitli beslenme biimlerini, eitli ak ve ifadeekillerin vb. ortaya koymakla kalmamlar, ayn zamanda grntenemsiz olan hareketleri de ortaya kartmlardr.[7] Hayat ve insan

bedeni de bu ekilde kutsallatrlm olur.

Kanda, cinsel, yetikin topluluklarna katlmak, lm ve tekrardoum simgeciliiyle ilgili trenlerle gerekleebilmektedir. Butrenler srasnda evrenin, dnyann, insann yaratlyla ilgili kutsalanlatlarn dile getirildii grlmektedir.[8]

Altaylar ve Yakutlardan derlenen yaratl mitlerinde, ilk insannyaratl, kozmogonik btnlk iinde anlatlr. Verbitskininderledii Altay yaratl mitinde, Tanr lgen, yeri, g ve insanyaratr. lk yaratlan insanlar tanr kat olan Altn Dada

bulunmaktadrlar. Gkten kovulunca dnyaya inerler. Verbitskininyaynlad bu anlatnn geni zeti, insann yaratlyla ilgili pek okunsuru ierdii iin yararl olacaktr. lgen bizim dnyamzda yedierkek cins insan ve o kadar da aa yaratt. nsann kemiklerikamtan, vcudu ise balktan yaratld. nsann bedeni yaratldktansonra lgen insann kulana ve burnuna frd. nsan canl vednen bir varlk haline geldi. lgen kulaa frnce ruh, burunafrnce de akl girdi. Yedi insan yarattktan sonra lgen AltnDan bulunduu dou ynne yneldi, bir erkek ve bir aa dahayaratarak Altn Dan bat cephesine koydu.

lgen sekizinci adamn ruhuna ve aklna ok frd ve ona ylededi: Ben iyi ve kty yaratyorum, sen de herkesi ynet, kimealktan, kime tokluktan lm ver, kime de bolluk ver! Sen bil... Sekiz

adam yarattktan sonra lgen yedi yl onlar gzetimsiz brakt. Buzaman zarfndan sonra baknca grd ki, sekiz adam olduu gibi


3/26

3

duruyor. Sekiz aa ise yedi kol halinde bym. lgen bunugrnce yle dedi: Niin byle aalar oalmlar da insanlar yok?O zaman Altn Dadaki sekizinci adam cevap verdi: Diisi olmadannasl oalrlar? lgen ona yle dedi: Yaratma annda ben sana sen

bil, sen bil; kimin a olduunu, kimin yetieceini, iyilii ve ktlsen bil, demitim. Sen imdi yedi kiiye gel, ben gn sonra sanadneceim. Sekizinci insan yedi kiiye geldi ve kendi kendine ylededi: lgen bana sen bil, sen bil demiti. imdi ne yaplacan

bileceim. lgenin yaratt gibi kadnlar yaratmaya balad.Kamtan kemikler, balktan beden yapt. Fakat yapm olduu eylerelinde krld, dald, ellerinde buruturdu. Avu iinde tutarak onafrd... Bu arada lgen tarafndan gnderilen bir kpek aznda bir

mektupla geldi. Bu mektupta sekizinci adama Maytere ismininverildii yazlyd.

nc gn lgen Maytereye geldiinde, yaplan son kadn henzcanszd. Maytere lgeni karlamaya gitti. Kendi yaratklarngzetmesi iin kpei grevlendirdi. Erlik de zellikle bunu

bekliyordu. Henz tamamlanmam yaratklara gelerek onlara kendinefesiyle frd. Bu ekilde ruh ve akl insana yerletirdi. Fakat insan

olmas gerektii gibi deildi; ruhu ylan gibi kindar ve pis kokuyordu.Maytere bu olaydan habersizdi. lgeni karladnda ona yle dedi:Sen bana, sen bil, sen bil demitin. Ben de insan-kadn yarattm, fakatonlarn henz ruhu (can) yok, sana sormaya geldim. Yaratmay myoksa yaratmamay m emredersin? lgen birden yle syledi:Hemen gel ne ko! Maytere dndnde kendi yapm olduuinsanlar canl olarak grnce, [...] kpek niin Erliki braktn, o seninasl aldatt? dedi. Kpek yle cevap verdi: Erlik bana krk, ayakkab

ve yediim zaman lmeyeceim lezzetli yemekler vereceinivaadetti... Maytere nceleri insanlar gibi hayat sren; yiyip ien,insanlarla konuup anlaan kpee bu gnk nitelikleri ceza olarakykledi.

Daha sonra Maytere yedi erkei ard ve onlara Erlikinyaratm olduu kadn gstererek, bu kadn iinizden kim alr, dedi.Hi biri Maytereye ses karmad. Maytere, yedi kiiden birininelinden tutarak kadna getirdi. Kadnn yanna getirilen kii yle dedi:Bu kiinin sureti, ruhu baka ve kokusu dayanlmaz. Maytere dierini


4/26

4

getirdi. O da ayn eyleri syledi. nc kii ise sratle kat vesakland. Bu arada lgen geldi. Dier drt erkekten birini Targn Namdiye isimlendirdi. lgen, Targn Namn iki tarafndan kaburgakemiklerinden tutarak kadn yaratt.

Erlik tarafndan canlandrlan kadn ve ondan reyenler, Mayteretarafndan iki deniz arasnda bulunan ve gne ve ay grmeyen biryere hapsedildi...

nsanlar Erlik tarafndan kandrldktan sonra, bu sularnda dolayMaytere onlar Aruun Sudundan dnyaya kovar. Bu arada onlarartk Aruun Sudundaki nitelikleri tamazlar. un andaki niteliklerle

cezalandrlrlar; eitli hastalklar, kadnlarn dourmas vs.[9]Radlofun derledii Altay yaratl mitinde de benzer unsurlar

bulunur. Tanr dnyay yarattktan sonra, bir aa grr. Dalszbudaksz bir aa bitmiti. Bu aac Tanr grd ve dallar olmyanaaca bakmak ho bir ey deil; buna dokuz tane dal bitsin! dedi.Aata dokuz dal bitti. Tanr yine yle dedi: dokuz daln kkndendokuz kii tresin ve bunlardan dokuz ulus olsun![10]

Daha sonra Erlik, tanrnn yaratt insanlar, hayvanlar, kulargrr, onun gibi yaratmak ister. nsanlarn bir tarafndaki meyveyiyiyip dier tarafndakilere dokunmadklar bir aac grnce, bununsebebini sorar. O taraf tanrnn yasakladn renince, beki ylannazna girip Trngeyi ve kars Ejeyi meyveleri yemelerikonusunda kandrr. Yedikleri anda tyleri dklr, utanrlar. Geridnen tanr, hereyi renir. Ejeye kendi yaratclk vasfnykleyerek, onu insan dourmak, doum sanclar ekmekle

cezalandrr. Tanr, Trngeyi Erlike uyduu iin, kendi aydnlkdnyasndan mahrum edip yer altndaki karanlk dnyayagndermekle tehdit eder. Erliki kat yerin altnda karanlk dnyayagndermekle cezalandrr. Maytere gelir, insanlara araba yapmay, otkkleri ve srgan otlarndan yemek yapmay retir. Mangdaire deinsanlara oltayla balk avlamay, tfek barut icat edip sincap vurmay,hayvan beslemeyi retir.[11]

Bu anlatlarda insann toprak, kil, aa veya kamtan, tanr veyatanrnn grevlendirdii kutsal bir ruh tarafndan, burnuna, kulana


5/26

5

flenerek yaratld anlatlr. Evrenin temel unsurlar olan toprak, suve aa insann da z olur. Bu mitlerde dikkati eken en nemliunsur da, insanlarn uygarlatrc bir kutsal ruh tarafndangeinebilmeleri ve beslenebilmeleri iin eitilmeleridir. Toplayclk

ve avclk en nemli geim faaliyetleri olarak karmza kar. Bumitleri oluturan toplumlarn kkleriyle ilgili fikir sahibi oluruz.Hayvanlarn ve bitkilerin onlarn hayatndaki rollerinin salt gerekdnya baznda deil mitolojik dzeyde de ilendiini grrz.

lk insann yaratlyla ilgili bir baka metin de on beinci yzyldaTrk-Memluk kaynaklarnda geer. Aybek ed-Devadarnin tarihkitabnda, hicr 211 ylnda Ulu Han Ata Bitiki adl Trke kitabn,

Farsa tercmesinden alnd belirtilmitir. Efsaneye gre ilkalarda yamurdan oluan seller Karadac denilen dadakimaaraya amur srkler. Bu amurlar maaradaki insana benzeyenyarklara dklr. Su ve toprak yarkta dokuz ay kalr, rzgr eser,gnein ss (ate) piirir. Erkek, gnein ok scak olduu saratan(yenge) burcunda, kadn ise yaz sonunda gnein scakln yitirdiisnble (baak) burcunda meydana gelir. Erkein ad Ay Atam,kadnn ise Ay-vadr. kisi evlenirler, dnyaya krk ocuk gelir.

Bunlar birbirleriyle evlenip oalrlar. Anne ve babalar lncektklar maaraya gmp azn altn kapyla kapadlar, ieklerkoydular. Bu metinde zellikle evrenin, dnyann drt unsurdanolumasyla balantl olarak insann da bunlardan meydana geldianlatlmtr. slm kltr evresinde son derece tabiat bir bakasyla yaratl aklanmtr. Ayrca ataerkil dncenin etkisiylekadnn eksik olduu, nk onun tam yaratlabilmesi iin mevsimin,scakln yeterli olmad vurgulanr. Tek tanrl dinlerde karmza

kan Adem ve Havvadan oalan insanlar motifi de burada yeralmtr. Ayrca Verbitski ve Radlofun metinlerinde insana etikdeerler yklenirken bu metinde byle bir unsura rastlamyoruz.nceki metinlerde iyilik ve ktlk ayrm yaplm, gkyz, tanr vekutsal ruhlar iyi, yer alt ve Erlik ktln temsilcisi olmulardr.Ayrca insana iyi ve kty tercih etme hakk verilmitir.[12]

Radlofun Altayda Lebed Tatarlarndan derledii yaratl mitinde,kadnn yaratlmasna eytan sebep olmaktadr. Tanr nceyeryznde tek bana yaayan insan yaratt. Bu insan erkek idi. Bir


6/26

6

gn Tanrnn yaratt erkek uyurken eytan onun gsne bast.Bunun zerine erkein kaburgalarndan bir kemik ayrlarak yeredt. Bu kemik biraz daha uzaynca, bundan kadn meydanageldi.[13] Ataerkil dncenin hakim olduu bu anlatda erkei tanr,

kadn ise eytan yaratmtr.

Radlofun Altayda Kara Orman Tatarlarndan derledii yaratlmitinde de benzer bir anlay hakimdir. Evvel zamanda bykPayana insan yaratmt. Fakat insana can (ruh) veremiyordu. O, canistemek maksadyla byk Kudaya gitti. Kpee de yle dedi: Sen

burada dur, havla ve dikkatli ol! Kpek orada kald. Bunun zerineErlik gelerek kpei kandrmak maksadyla konumaya balad: Senin

kllarn yok, ben sana onlarn altn olanlarn vereceim. Sen de banabu cansz insan ver, dedi. Kpek altn kllar elde etmek iin insanona verdi. Erlik ise insan batan aa tkre boyad. Kuday canvermek iin geldiinde Erlik kat. Kuday tkrkl insana bakt, fakatonu temizleyemedi ve ters evirdi. Bu yzden tkrk insann iindekald. Sonra Kuday kpei dverek yle dedi: Kpek, sen fenaolacaksn! nsan sana ne isterse yapsn, seni dvsn, ldrsn, sentamamyla bir kpek olacaksn, dedi.[14]nsan, tanr tarafndan

yaratldnda temizdir, fakat Erlik insann ruhunu kirletir. nsann idnyas ktdr, kirlidir eklindeki dncenin temeli, yaratlta,kkende, Erlike balanarak izah edilmitir. Bu mit, stanbulda veErzurumda derlenen iki efsaneyle olay rgs asndan benzerunsurlara sahiptir. Sadece Kuday ve Erlik yerine Allah ve eytan diyeadlandrlan ahs kadrosuyla farkllk gsterir.[15]

Uno (Harva) Holmbergin yaynlad bir Yakut efsanesinde, ilk

insann yaratl yle anlatlr: Tanr dnyay yarattktan sonra,iinde yedi ta insan suretinin bulunduu tatan byk bir ev yapar.Bu kez Adam insan suretlerine bekilik iin braklr. eytan plakolan Adama yrtlmas mmkn olmayan bir elbise vereceinisyleyerek onu kandrr ve suretlere yaklar. Bunun zerine onlarkirlenir ve toprak haline gelir. Daha sonra tanr yapt suretlere

bakmaya gelince durumu grr ve bekiyi azarlayp bir kpeedntrr. Yaratt suretlerin de iini dna evirir ve onlara ruhfler.[16]


7/26

Yine Holmbergin verdii bir Altay anlatsnda ilk insanlar yleyaratlmtr: [T]anr lgen, etleri iin topra, kemikleri iin takullanarak ilk olarak erkei sonra da onun kaburga kemiinden kadnyaratr. Onlara ruh verebilecek birini aramak zere bulunduu yeri

terk eder ve sz konusu ifti beklemesi iin tysz bir kpei yoktanvar eder. Ancak Erlikin dksn yiyen kpek tylerle kaplannca,eytann yaratlan ilk ifte yaklamasnda mahzur grmez. eytan,

bir kam boruyu ansten sokarak uyumakta olan iftin iine ruh fler.lgen geri dndnde, insanlar yalnz grnce, yeni bir insanyaratp yaratmadndan phelenir. Bylece dnrken bir kurbaaortaya kar ve bu mahluklar iin (kt ruha sahip olmalarndandolay) kendisini sorumlu hissetmemesini, onlara yaamak ve lmek

hususunda karar hakk tanmasn syler. Bunun zerine lgen onlarayaama izni verir.[17]

Buraya kadar zetlenen veya alnt yaplarak aktarlan metinlerde,insann topraktan yaratlmas, tanrnn ona fleyerek ruh ve hayatvermesi, kadnn erkein kemiinden yaratlmas, insanla aacn tanrkatnda yer almalar, kt ruh olan Erlik tarafndan insanlarnaldatlmas, tanrnn szne uymamalar, tanrnn katndan

kovulmalar, Kitab- Mukaddesle benzerlikler tamaktadr. Yine deAltayllardan derlenen yaratl mitolojilerinde sadece insan trnndeil, insan soylarnn eitli ekillerde yaratllar daanlatlmtr.[18] On dokuzuncu yzylda derlenen bu metinlerde, pekok kltrden, inantan etkilenen amanln iinde, tek tanrldinlerin olduu kadar, Hint inanlarnn etkisinin bulunmasnormaldir.

lk insan demin yaratl, slm anlatlarda, Kurann eitliyetlerinde, hadislerde yer alr. Bu unsurlarla Altay ve Yakut anlatlararasnda benzerlikler bulunur. zellikle demin kaburga kemiindenHavvann yaratlmasnda olduu gibi. Bu durum Hristiyanlk veslmiyetin amanla etkisi olarak yorumlanr. Fakat bu durum terside olabilir. Hadislerde, Allah, demi yaratmak iin gerekli olantopra almak zere dnyaya, nce Cebraili, sonra da Azrailignderir. Azrailin getirdii eitli renklerdeki toprak, su ilekartrlp krk yl bekletilir, sonra da Allah ona bandan ruhfler.[19] Orta Asyadaki eitli topluluklardan derlenen mitolojik


8/26

8

anlatlarla Ebulgazi Bahadr Hann ecere-i Terkime adl eserindedemin yaratlmasyla ilgili blmde benzerlikler grlr.

Yce Tanr meleklere, topraktan insan yapp can vererek

yeryznde kendi yerime halife brakacam deyince melekler,Onlar yukardaki dek ile aadaki dei zabt edemezler(gkyzn ve yeryzn tutamazlar). O yzden sana asi olurlar,yoktan yaratman daha iyidir dediler. Yce Tanr siz benim bildiimi

bilmezsiniz, gidin topraktan bir kiinin suretini yapn dedi. Azrailaleyhisselam Tanrnn emriyle yeryzndeki her trl topraktan alpMekke-i Muazzama ile Taifin arasnda topra balk haline getiripAdemin eklini yaptlar. (Aradan) birka yl getikten sonra Yce

Tanr ona can verdi ve bin yl bu dnyada durdu. Adem Arapadr.Arap(lar) deriye adem der, her eyin dna deri derler. Meleklertopra, yeri kazp iinden almadlar, dnda alp Ademin ekliniyaptlar. Onun iin Adem dediler. Onlarn cennete gidenleri, oradankanlar ve yeryzndeki yaayanlarnn hikyeleri halk iindemehurdur (halk arasnda bilinir). Onun iin anlatmadk.[20]

Bu alntda yer alan, tanrnn insan yaratp yeryzne kendisinin

temsilcisi olarak brakmak istemesi, insann topraktan ve sudan(balktan) yaratlmas, tanrnn ona can vermesi, topran yzyle,insann derisinin vurgulanmas aman inanlarn yanstan Altay veYakut anlatlaryla benzeir.

Hun, Gktrk ve Uygurlarn treyileriyle ilgili anlatlarda isezellikle hayvan, aa, da ve k unsurlarnn nemli bir yere sahipolduu grlr.

HAYVAN ATA/ANA:

in kaynaklarnda, sonradan Gktrk ve Uygur devletlerinikuracak olan Kao-larn kurttan treyiiyle ilgili efsane yledir:Kao- Kaannn ok akll iki kz varm. (Baz kaynaklar kzvard, diyorlar). Bu kzlar o kadar akll ve o kadar iyi imiler ki,

babalar yle bir karara varma zorunda kalm. Kaan demi ki: Benbu kzlar, nasl insanlarla evlendirebilirim! Bunlar o kadar iyi ki, bu

kzlar ancak Tanr ile evlenebilirler! Bunu diyen Kaan, kzlarnalarak gtrm ve bir tepenin bana koymu. Burada kzlar, Tanr


9/26

9

ile evlensinler diye beklemi. Kzlar bu tepede Tanry bekleyedurmular. Aradan epey zaman gemi. Ama ne Tanr gelmi ve ne deonlarla evlenmi, Kzlar byle beklee dururlarken, tepenin etrafnda,ihtiyar ve erkek bir kurt grnm. Kurt, tepenin etrafnda dolamaa

balam ve bir trl de, orasn brakp gitmemi. (Kk) kz kurdunbu durumunu grnce phelenmi ve kardeine: te bu kurtTanrnn ta kendisidir. Ben inip, onunla evleneceim, demi. Kardei,gitme diye srar etmi ama, kz dinlememi. Tepeden inerek kurtlaevlenmi ve bu suretle Kao- halk, bu hkmdarn kz ile kurttantremi. gel, bu metinde yer alan kurdun erkek, dier Gktrkefsanelerinde ise dii olduunu belirtir. Kutsal bir dada treyiingereklemesi unsurunun da ortak motif olduunu yazar.[21]

Gktrklerin treyi efsanelerinde kurdun koruyucu ve dourucubir ilev stlendii, maarann ise treme yeri olduu anlalr. Chousllesinin resm tarihinde yer alan, Gktrklerin birinci treyiefsanesi yledir: Gktrkler (Tu-cheh), eski Hunlarn (Hsiung-nu) soylarndan gelirler ve onlarn bir koludurlar. Kendileri ise, A-i-na (A-shih-na) adl bir aileden tremilerdir. (Sonradan oalarak),ayr oymaklar halinde yaamaa baladlar.

Daha sonra Lin adn tayan bir memleket tarafndan malupedildiler. (Malbiyetten sonra Gktrkler), bu memleket tarafndan,soyca ldrldler. (Tamamen ldrlen Gktrkler iinde), yalnzcaon yanda bir ocuk kalmt. (Lin memleketinin) askerleri, ocuunok kk olduunu grnce, (ona acmlar ve) onu ldrmemilerdi.Yalnzca ocuun ayaklarn kesmiler ve bir bataklk iindeki otlararasna brakarak (gitmilerdi).(Bu srada) ocuun etrafnda dii bir

kurt peyda oldu ve ona et vererek (ocuu) besledi. ocuk, bu ekildebydkten sonra da, dii kurtla kar-koca hayat yaamaa balad.Kurt da ocuktan bu yolla gebe kald.(Gktrkleri malub eden vehepsini kltan geiren Lin memleketinin) kral, bu ocuun hlyaadn duydu ve onun da ldrlmesi iin askerlerini gnderdi.ocuu ldrmek iin gelen askerler, kurtla (ocuu) yanyanagrdler. Askerler kurdu ldrmek istediler. Fakat kurt (onlargrnce) hemen kat ve Kao-ch-ang (Turfan) memleketininkuzeyindeki daa gitti. Bu dada, derin bir maara vard. Maaranniinde de byk bir ova bulunuyordu. Ova, batan baa ot ve ayrlarla


10/26

10

kapl idi. evresi de birka yz milden fazla deildi. Drt yan, okdik dalarla evrili idi. Kurt, kaarak bu maarann iine girdi veorada on tane ocuk dourdu.

Zamanla bu on ocuk bydler ve dardan kzlar getirerek,onlarla evlendiler. Bu suretle evlendileri kzlar gebe kald ve bunlarnher birinden de bir soy tredi. (te Gktrk devletinin kurucularnngeldikleri), A-i-na ailesi de (bu On-boydan) biridir.

Onlarn oullar ve torunlar oaldlar ve yava yava yz-ailehaline geldiler. Bir ka nesil getikten sonra, hep birlikte maaradanktlar. Ju-julara (yani Juan-juan devletine) tabi oldular. Altay (Chin-

shan) eteklerinde yerletiler. Bundan sonra da Juan-juan Devletinindemircileri oldular...[22]

in kaynaklarnda, Byk Hun Devletinde kutsal bir atamaarasnn bulunduu yer alr. Gktrklerde de ata maarasnn

bulunduu yine in kaynaklarnda tespit edilmitir. gel, Krgzlarn,kendilerini kurttan treyen Trklerden ayrmak iin ilk atalarnn atamaarasnda bir inekle yaadn ve Krgzlarn bu ilk ata ile inektentrediklerini anlatan efsaneden bahseder.[23]

Gktrklerin ikinci treyi efsanesinin birincisinden fark,dmanlarn geldiini nceden haber alan kutsal bir ruha sahipolmasdr.[24]

Chou sllesinin resm tarihinde yer alan, Gktrklerin nctreyi efsanesi, Gktrklerin tarihi gibidir. Dier efsanelerde olduugibi Gktrklerin atalar olan on sekiz kardeten -ci Ni-su-tu adl

olan kurttan domutur. -ci Ni-su-tu, yamuru yadrmak, rzgrestirmek gibi olaanst glere sahiptir.[25]

Bir Krgz efsanesinde ise avc doan kuundan hamile kalma yeralr: Krgz kabilelerinden birinin bir atas ve bu atann da karsvarm. Bu kadndan en k, gece uyurken bir rya grm.adra bir avc doan gelmi ve yatann etrafnda uarak dolam.Sonra da nasl olmusa gebe kalm. Bu krgz kabilesini idare eden

reislerin hepsi de, bu kk kadnn soyundan gelirlermi.[26]


11/26

11

Seroevskinin Yakutlardan derledii bir efsanede kartaldan treyianlatlmtr. Efsanenin zeti yledir: Yakut Trklerinin inanlarnagre amanlar, yer yzne bir kartal tarafndan getirilirlerdi. Onlaragre, aman olacak bir ocuun ruhu, ocuk daha domadan bir kartal

tarafndan yenirdi. Bu ruhu yiyen kartal, bundan sonra gneli birblgeye g ederdi. Ortas byk bir ayrlkla kapl olan bu blgede,gnein klar solmaz ve her zaman prl prl parlarm. neklerin ilkdefa ste geldii yer de, yine bu ayrlk alan imi. Tam bu ayrlarnortasnda ise, krmz bir am ile, bir grgen veya bir de kayn aacvarm. te bu kartal, bu aalarn zerine gelir ve yumurtasn

braktktan sonra gidermi. Yumurta, bir sre aalarn zerindekaldktan sonra yarlr ve iinden bir ocuk karm. Aalarn altnda

da bir beik bulunurmu. ocuk, yumurtadan kar kmaz, hemen bubeiin zerine der ve orada bymee balarm.

Yakutlarn inanna gre, iyi amanlar krmz am zerindekiyumurtadan; kt amanlar ise, grgen aac zerindekiyumurtalardan karm. Yumurtadan kan bu amanlar, tabii olarakhayatlar sresince, Kartal-Analar tarafndan korunurlarm. Bukartal, onlarn her ilerinde byk yardmc olurmu.[27] Burada

hayvan ana olarak grlen kartaln yannda, aalar da nemli grevstlenirler. ocuklarn yumurtadan kt yer olduu iin aalar,deta ikinci annelik yaparlar.

Hayvanlarda treme sadece Trklerde deil, onlara yakn olan diertopluluklarda da grlr. Mesel proto-Moollarn, kpek ve domuzatalar vardr. Cengiz Hann atalar, dii beyaz geyikten trerler.Macar kral Almosun annesinin doandan hamile kald

anlatlr.[28]Trkler arasnda hayvan tremeyle ilgili mit, efsane ve inanlarn

tespit edilmesi, Trklerin totemizme inandklar yolunda yorumlara dayol amtr. Totemizm olabilmesi iin, bir hayvandan, bitkiden hatta

buluttan tremenin yannda, o toplum iin toplumsal organizasyondamodel olmas, rnek alnmas da gerekmektedir. Ayrca, totemizmde

bireyden bireye deil, boylar ve trler arasnda bir iliki kurulur;totem koruyucu rol oynar. Hayvana tapma grlr. kinci derecede

nemli noktalar ise ayn totemden olanlarn evlenememesi, yani d


12/26

12

evliliin ve totemi ldrmenin, yemenin yasak olmasdr. Btn buartlar, Altaylarda belli oranlarda grlebilmektedir. Fakat sonutaAltayllarn totem inann bastrmaya alt da grlmtr.[29]

AA ATA/ANA:

Aalar, hem dnyann eksenini oluturmak hem de trenilenata/ana olmak asndan kutsalla sahiptirler. Bir in kaynanda yeralan, Uygurlarn treyi efsanesinde de bunu grrz: Baruk-ArtTigin, bir Iduk-Kutdur. Turfan(daki Uygur devletinin Kaanlarna)Iduk-Kut derlerdi. Onlarn atalar da, eski Uygurlarn yerlerindeotururlard. (Uygurlarn bu eski yurtlarnda), Kara-Korum adl bir da

vard. Bu dadan iki nehir kard. Bu nehirlerden birine Selenge vedierine de tola ad verilirdi. Bir gece, bu iki nehir arasndaki bir aazerine kutsal bir k inmiti. Halk bu grnce (hementoplanm) ve bu aac beklemee balamlard. (Bu k indiktensonra) aata bir ikinlik peyda olmu ve aacn gvdesi, tpk gebe

bir kadnn karn gibi imiti. Gkten n inmesi durmam ve herakam devaml olarak (aacn zerine) inmee balamt. Dokuz ayve on gn getikten sonra, aataki bu ikinlik atlad ve (aatan),

tpk dnyadaki insanlar gibi be ocuk dodu. Bu ocuklardan enknn ad Bg-Han idi. Kendisinin ok yksek bir kiilii vard.Memleketini ok iyi idare edebiliyor ve ayrca ziraat ileri ile demegul oluyordu. Bu suretle kendisi Uygurlarn Kaan oldu.Kendisinden sonra gelen 30 dan fazla soyu da, Uygurlarn bandakaldlar.[30] Metinde grlen gkten k inmesi, Uygurlarn Bg-Kaan zamannda (M.S. 763) kabul ettikleri Mani dini etkisiyle yeralmaktadr. amanizmde de gkten k inmesiyle ilgili motiflere

rastlanr. Cengiz Hann atalarndan Alan-Koann da zerine kinerek onu hamile brakmtr.[31] Fakat burda nemli olan husus,aacn tarmla birlikte nem kazanmasdr. Metinde aatan doanBg Kaann tarmla urat belirtilmektedir. Burada aacnannelik grevi stlenmesi, hem aacn hem de douran kadnn, tarmtoplumlarndaki yeriyle ilgili bir kutsallk sz konusudur.

Altay ve Yakut Trklerinde kayn aac kadar karaam da nemlidir.Yakutlarn Er Sogotoh destannda aatan treme motifi grlr.


13/26

13

lk insan (herhalde dem), nereden geldiini dnm ve bukonuda gn getike kafasn yormaa balam. Nasl dodum, nasldnyaya geldim diye, hep dnr gezermi. Artk bir gn kendikendine yle sylenmee balam: -Eer gkten dseydim, o

zaman kar ve buzla rtl ve buzdan bir adam olurdum. Gney,kuzey, dou veya bat ynlerinden birinden gelseydim, o zaman bende aa ve ayrlarn izleri ve bunlar da rzgrla uuurdu. Yok yerinen derinliklerinden gelseydim, elbetteki o zaman amur ve toz iindekalrdm! lk insan ite byle dne dne kala kalm. En sonundau karara varm. Demi ki, beni doursa doursa, yine Byk AnaKbey Hatun dourmu olmaldr. nk onun iinde bulunduuaacn gsnden stler akar. Bu sebeple ilk insan Hayat aacnn

karsna gitmi ve yle demi: Beni douran ana sen olmalsn!Beni yaratp meydana getiren sen olmalsn! Aa ilk insana, ilkinsan da aaca bakm ve sonunda adam, bu aacn kendi annesiolduunu anlam ve yle demi: Ben yetim bir ocuk iken, sen beni

byttn! Ben kk bir ocuk iken, sen beni adam ettin![32]

Ouz Kaan destannda da, Ouz Kaann ikinci kars bir aakovuunda onun karsna kar. Ondan doan ocuklara da yerle ilgili

isimler verilir.

DA ATA/ANA:

Treyile ilgili anlatlarda da ve maara unsurunun birletiigrlr. Maara, ana rahmi ilevi stlendii iin da da dourganlkzellii kazanm olur.

Ayrca Altayda dala akrabalk ba kurulduuyla ilgili tespitler

yaplmtr. Altayl abatlarn kendilerinin dadan ktklarnainanrlar, dala soy arasnda kan akrabal kurulur. Potapov, buekilde yaplan da klt aklamalarnn, totemizme dayandrldn

belirtir. Potapova gre, bu konuya soylardaki mlk anlayylabakmak gerekir: Soy da, hem soyun koruyucusu hem de soya baltopran, memleketin yansmasdr. Stenberg ise da kltnnoluumunu yamurun oluum srecine balar. nk, ge ulaandan zirvesinde bulutlar toplanr, imekler akar. Bylelikle


14/26

14

iftilikte retim iin gerekli olan yamur yaar. Da klt, bylelikletotemik izler, retim ve mlkiyet ilikileriyle aklanm olur.[33]

Trk Memlk treyi anlatsnda Ay Atam ve ei Ay-va,

Karadadaki bir maarada insan hline gelirler. ldkleri zaman daocuklar, onlar bu dadaki maaraya yerletirirler. Drenkovannyaynlad bir or anlatsnda, Ala ve Pala, Koby soyunun atalarolduu, onlarn Ordo Dandan ktklar anlatlr.[34]

Da, dnya aacnn deiik bir eklidir. Kozmik yapnn daeksenidir. Bu yzden yaratc bir enerjiyi de iinde barndrr.

BABASIZ TREME:Trk ve Mool mitolojisinde babasz tremeyle ilgili anlatlar,

Hristiyanlkta bakire Meryemden doan sann tanrnn olu kabuledilmesiyle ilgili inanlarla balantldr.[35] Aslnda babasztremeyle vurgulanan olaanst kahramann olaanst doumudur.Bylelikle bu kahramann ruhu tanrsal bir kaynaadayandrlmaktadr. Onun yaptklar da insan st bir gle izahedilmi olur.

Tls, Mundus ve Kokar-Mundus boylarnn treyiininanlatld Altay efsanesinin zeti yledir: Byk bir savatan kaan

bir kz cann kurtarmak iin bir yurda snr. Burada birisiyle evlenirfakat gebe olduu anlalr. Kiminle evli olduu, ocuklarnn

babasnn kim olduu sorulunca da unlar syler: Savatan sonra,annem ve babamdan ayr dm ve bozkrlarda yrmee

balamtm. Her taraf dolap, yiyecek bir ey aryordum. Ama hi

bir ey de bulamyordum. te tam bu srada gkten byk bir yamurboand ve her taraf su iinde kald. Bunu grnce, ben de kendimikorumak iin hemen bir yere saklandm. Az sonra yamur durmutu.Tam bu srada yerde bir buz paras grdm. Bu buz da, yamur ile

beraber yere dmt. Buz yuvarlanp da yanma gelince, buzu aldmve elimle krdm. Baktm ki, iinde iki tane buday tanesi var. Karnmda zaten iyice akmt. Bu buday tanelerini azma attm. Taneleriazma atnca, karnmda birden tuhaf bir eyler hissettim. Sanki

karnmda iki ocuk var gibiydi. Kadnn yeni kocasndan da bir oluolmu. Kadnn buz parasndaki tanelerden olan iki ocuunun ad,


15/26

15

Kokar-Mundus ve Mundus olmu. Kokar-Mundus ad, koubandan ikiye ayracak derecede gl olduu iin ve Mundus ad da,Buz-Hann neslinden sayld iin verilmitir. br ocuk ise deveyigtt, deveye t dendii iin Tls adn almtr.[36]

YAKUT TANRILARI:

Antropogonik anlatlarn dnda teogonik (tanrlar sistemi) yapiinde de annelik ilevi stlenen eitli tanrlar, kutsal ruhlar da

bulunur. Yakutlara gre Uluu Suorun Toyon, insana can verir. amanolacak insanlar da tayin ettiine inanlr. Cla Haan Toyon ve TanhaHaan Toyon, insann domasndan itibaren kaderine hkmederler ve

yazarlar. Ayht (Ayht Hotun) ve eyehsit, ocuklarn domasn,hayatn devam etmesini, iyi davranmay salarlar, insanlara akrabalkba verirler.[37] Bunlar Ana Maygl, Ak Ene, Umay adlaryla anlanruhlar gibi, doumu kolaylatran, bebek ve anneyi Albs, AlKarsndan koruyan ruhlardr.

ANA MAYGIL, AKENE:

Akene (Ak Ana) adl tanr, Verbitskiynin derledii Altay YaratlMitinde gemektedir. O, tanr lgene yaratma ilhamn veren birtanrdr:

Bir Ak-Ana (Ak-Ene) var idi, yaard su iinde,

lgene yle dedi, grnd su yznde:

-Yaratmak istiyorsan, sen de bir eyler lgen,

Yaratc olarak, u kutsal sz ren!

De ki hep, Yaptm oldu! Baka bir ey syleme!

Hele yaratr iken, Yaptm olmad! Deme!

Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi,

Denize dalp gitti, bilinmez noluverdi.[38]


16/26

16

Ana Maygl ise ulusu koruyan bir dii ruhtur; ulus anas da denir.[39]

UMAY:

nsann doumu ve bymesiyle ilgili Umay adl bir ruhtanbahsedilir. Bunun ilk izlerine Orhun bidelerinde rastlarz. Umay,Kl Tigin bidesinin dou cephesinde, doum ve bymeyle ilgiliolarak u ekilde geer: Umay teg gm atun uta inim Kl Tiginer at buld.[40] Umay gibi annem hatunun devletine, kkkardeim Kl Tigin er adn ald.[41] Burada Kl Tiginin, yararl biri, yiitlik yapp erginlik adn alana kadar Umay tarafndankorunduundan bahsedilmektedir.[42]

Divn Lugtit-Trkte ise bu kelimenin anlam u ekildeverilmitir: Doum yaptktan sonra kadnn rahminden kan bir ey[plasenta]; bu bir keseye benzer ve ocuun rahimdeki ei olarakadlandrlr. u atasznde geer.

Umyqa tapnsa ogul bulr: umya tapan kimse ocuk sahibi olur.Kadnlar bunu iyi bir alamet olarak kabul eder.[43]

Trkler arasnda, doumda bebekle birlikte gelen plasentaya, son,e denir. Kazak, Krgz kadnlar da toplu bir ekilde gidip plasentaygmer ve etrafn ttslerler. Yakutlar bu nesneye sayg gsterirler.Yakutlarda Umay, Im eklinde, talih kuunun ad olarak kullanlr.Umayn doum ve koruyuculukla ilgili ilevlerini ise Aystdedikleri ruhlar stlenmilerdir. Bu ruhlar, yaratc, bereket, refahsalayan dii ruhlardr. Bazlar insan yavrusunu ve lousa kadnlar,

bazlar ise hayvan yavrularn ve dii hayvanlar korurlar. Yakutlar,

Aystlarn etraftaki dank hayat unsurlarn kut haline getirip annekarnndaki ocua fleyerek can verdiine inanrlar. Kuu kularnda Aystlarn timsali saydklar iin onlara dokunmazlar. Yakutlaragre Aystlar, gkten, gm tyl beyaz ksrak eklinde inerler.Ksr kadnlar, ocuklarnn olmas iin Aystlara dua ederler; genkzlar ise Ayst adna tangara, put yapp karyolalarnn altndasaklarlar. Hamile kadnn doumu yaklatnda evin temiz olmasnadikkat ederler, komu ocuklar ve yavru hayvanlar sever, onlar

doyururlar. Aystlarn geldiinde herkesin gler yzl, en ve tok


17/26

17

olmas gerektiine inanrlar. Son, e, plasenta, Yakut kadnlarna greAystlar temsil eder ve ocuklarnn olmas iin ona taparlar.[44]

Erzurumda doumdan sonra e, son, insann aya basmayan,

ssz, temiz yerlere gmlr, suya atlr, kuyuya braklr, eik zerinekonur. ocuun ileride olmas istenen karakter veya meslee grehem e hem de gbek ba ev, okul, cami bahesine, ahr gibi yerleregmlr. ocuun ileride evine bal birisi olmas isteniyorsa evin

bahesine, okumas isteniyorsa okul bahesine, dini btn birisi olsunisteniyorsa cami bahesine, iyi bir ifti, hayvan yetitiricisi olmasisteniyorsa ahra gmlr.[45]

Trkiyede baa ku konmas veya pislemesi uurlu saylr. Baadevlet kuu, Huma kuu kondu tabiri de yine Umay kltylebalantldr. Umayn bir ku gibi dnld Orta Asyada da ayninanlar grlr. Doumdan sonra yemek verilmesi, doum adklmesi de Umaya verilen kanl, kansz kurban trenlerinin birkalntsdr.[46]

ALBIS, AL KARISI:

Geni bir corafyaya yaylm Trkler arasnda Al, Al Kars,Albast, Albas, Albis, Almis, Albz, Alms adlaryla tannan bu ktruh, lousa kadn ve bebei ldrp cierini suda ykayp yemekister.[47]

Krgz, Kazak ve Bakurtlara gre Kara Albast ve Sar Albastvardr. Sar Albastlar, hoca, baks, amanlarn dualaryla insanlardanuzaklatrlr. Bunlar hoppa ve arlatan diye nitelendirilirler. nsanlara

dokunmayacana sz vermesine ramen ilk frsatta zarar verirler.Kara Albastlar ise daha ciddi ve arbal kabul edilir. Onlar ancakonu grebilen ocakllardan korkarlar. Sar Albast, sarn bir kadn,kei, tilki eklinde insanlara grnebilir. Lohuslarn cierini skpsuya atar, ancak baks veya ocakllar, onlara cieri yerine koymayazorlayabilirler. Baks elinde kopuzla albastya yle byl szlersyler:


18/26

18

Ey, albast zalim,

Koy cieri yerine,

Zavallnn cann iade et,Szm tutmazsan,

Bana hrmet etmezsen,

Gzlerini karrm...[48]

Albastnn tfek sesinden, demirci ve ocakl adamlardan korktuuna

inanlr. Demirci ve ocakllarn mendili veya klhnn bile Albastykorkuttuu belirtilir.[49] Ayrca Dou Anadoluda, Alkarsnn erkekat, elik ve mavi boncuktan da korkup katna inanlr.[50]

Kazan Trkleri arasnda, Albastlarn kullanlmayan ev ve llerdebulunduuna, eitli ekillerde grnp yolcular arttna, insanlaruykuda bastna inanlr. amanlk inancna bal Tuba UrenhaTrkleri, Albas adn verdikleri bu kt ruhun, evlenmeyen bir kzdantrediine, bunlarn kumsalda ve kayalklarda bulunduuna, kei gibises karttna inanrlar. Altayllar bu kt ruha Alms adn verirler.Onlara gre Alms, Erlikin hizmetilerindendir. Fergana zbekleri,Albastnn eytan, dev, cinler ve perilerden farkl olduuna, pejmrde,dank sal bir yal kadn eklinde insanlara grndne inanrlar;lousay bomamas iin yalnz brakmazlar. Yakut Trlerinininanlarnda Albasty andran Abas denilen ruhlar vardr. Bunlari ve Ay ruhlardan farkl olarak kt ve obur ruhlardr; insannkutunu (ruhunu) alp gtrrler.[51]

Abdlkadir nana gre, Al ruhu, tarihten nceki devirlerde,koruyucu Ate klt ile balantldr. Trkler eski devirlerden beri al

bayrak kullanrlar ki bu da Al, Ate kltyle ilgilidir. Kazak veKrgzlar bayrak kelimesi yerine yalav kullanrlar, anlam alevdir.Abdlkadir nan, Altayca, Krgzca alkamak (takdis etmek),Yakutlarda al ot (aile oca atei), Altay kam ilhilerinde al ot(azametli ate), btn Trklerde alk (tebcil, tebrik), alas, alazlama

(atele arlama yini) kelimelerini, Al tanrsnn, koruyucu ruh


19/26

19

olduuna rnek gsterir. Aldanmak, aldatmak, aletmek, allak bullak,alk gibi kelimeler de bu kutsal ruhun zayflamasyla ortayakmtr.[52]

Al Karsnn, erkeklerden ve erkeklikle ilgili bak, kl, tfek atmagibi unsurlardan korkmasndan hareketle, bu ruhun babaerkilliedman olduu da iddia edilmitir. Al Kars, erkeklerin stn olduu

babaerkil dzen iinde, erkeklerle uyumlu kadnlara ve onlarnmeyveleri olan ocuklara dman bir yer alt savasdr. Bu sebepleo, babaerkil dzenin ypratt bir doast varln gnmze gelmi

bir kalntsdr.[53]

Albastnn kadn olarak grlmesi, onun Ulu Ana, lhe Anainanndan gelmesinin bir kant olarak ne srlmtr. O, hemkoruyucu hem de lm getiricidir.[54]

Azerbaycanda Hal ve Al adyla kt bir kadn ruhun, lousa kadn vebebeklere musallat olduuna inanrlar.[55]

Trk dnyasnda olduu gibi Trkiyede de bilinen bu kt ruhun,Alkars ve Karakura diye ayrt belirtilir. Erzurum ve Erzincanda

Alkarsnn lousalara deil atlara musallat olduuna inanlr.[56] Albasmasn diye Hakkride yorgana ine batrlr, lousa yata yannasprge konur.

Bitliste Alkarsnn elinin bereketli olduuna, yakasna inetaklarak insann yannda tutulup altrlacana inanlr. Eer inekartlrsa Alkars kurtulur. Onun, bir su perisi olduuna ve akarsukenarlarnda yaadna inanlr.[57] Alkars, insanlara hizmet

etmekten kurtulunca bir gle, akarsuya, kuyuya atlar, eer arkasndankrmz bir renk suyun stne kmazsa tekrar yer altndaki ruhlartarafndan kabul edildiine, eer tersi olursa onun dierleri tarafndaninsanlara hizmet ettii, stne insan kokusu sindii iin ldrldneyorumlanr.[58]

Idrn Tuzluca ilesinde yaplan bir derlemede, Aln dii olduu,erkeine de Kaus dendii tespit edilmitir. Ayrca Al, Gavur ve

Mslman diye ikiye ayrlr; Gavur Al, ocuklar ssz yere gtrp ya


20/26

20

bir kayadan atp ldrr ya da brak gider; Mslman Al iseyakalanabilir ve skntya den insana yardmc olur.[59]

Ar, Van, Hakkri, Mu ve Malatya evresinde Alkz, Alkarsnn

al, samanlk, su kenarlar ve ssz yerlerde bulunduuna ve destursuzburalara girilmemesi gerektiine inanlr.[60]

Manisann Karacaolanl kynde, kapnn azna kazma krekkonur, bir iin zerine elma, portakal, zerlik, rek otu ve mavi

boncuk, krmz kurdelayla balanr, lousann bana aslr.[61]

ukurovada lousann yatann altna soan, ayna, tarak, ekmek,bak, hamayli koyarlar, lousann yzn krmz bir rtyle kapatpyatana ine takarlar. Lousann bulunduu yerdeki sularn, sukaplarnn az kapatlr. Alkarsnn ku eklinde gelip, suya boncukatacana, o srada ocuun leceine inanrlar.[62]

ukurovadaki Varsaklar arasnda Al basarsa ocuun ayya halinialdna, kendinden getiine inanlr. Bunu nlemek iin de herkesin

bir odun getirip atmasyla ate yaklr ve ayya a piirilir. Ayrca Albasan ocuun ard aacnn kovuundan geirilirse bu durumdan

kurtulacana inanlr.[63]

Alkars inanmalarna tp ve psikoloji asndan bakldnda isedoum sonras depresyonuyla ilgili olduu grlmektedir. Lousakadnn doumda kan ve sv kayb, mikrop kapmas, doumsonrasnda eitli hastalklara davetiye karmaktadr. Buna sevgi, ilgi,destek grememe de eklenince doum sonras depresyonu olumakta,eitli sanrlar grlebilmektedir.[64]

Lousalk dneminde Alkarsyla kurulan iletiim ve yaandnainanlan olaylarla ilgili pek ok rnek de yaynlanmtr.[65]

ATE, OCAK RUHU:

Annenin doum yapmasyla ailenin temelini oluturduudnlrse, baz Trk topluluklarnda ailenin srekliliini temsileden evin ocann ruhunun, atein ruhunun diil bir unsur olarak

grld anlalabilir. Baz topluluklarda ocak iyesi, erkek kabul


21/26

21

edilir, hatta lohusa kadnlarn evin ocana yaklamas yasaklanr[66]ama Altayllarda ise ate dii bir ruh olarak kabul edilir.

Burada atein ruhunun nemini ve kutsalln belirtmek iin ate

ruhuna hitaben bir aman ilhisinden bir blm vermek uygunolacaktr: Otuz dili ate anam, krk dili kayn anam, gndzleri

bizim iin alp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi (ktruhlardan) koruyorsun; gelenlerin bandasn; gidenlerinarkasndasn!... Oraa benziyen hill deiiyor, eski yl gidiyor, yeniyl geliyor. Ben de senin kurumu azn (salarla) slatmaa geldim.Sen karanlk gecelerde gen kzlar gibi salarn dalgalandrarakoynayorsun, krmz ipekli kumalar sallayarak gen al ksrak zerinde

geziyorsun, aydn gecelerde masum ocuk suretine giriyorsun! Ulusunkoruyucusu, srlerimizin bekisisin! Altn yaprakl mukaddes kaynaacnn [yahut hu aacnn] glgesinde dinleniyorsun! Siyah yanakl

beyaz ko sana kurban olsun! Kuyruk yann sa yanndan kesilipdokuz tane ite kzartlm yalarla azn yalyorsun. Dokuz parakrmz ve beyaz eritler, paavralar seni sslyor. Koyunun gssana kurban olsun![67]

Telet Trkleri, ate ruhuna Ot Ene (Ate Ana) derler. uvalaragre ate ruhu, erkek ve dii olarak iki tanedir, birine Ate Baba,dierine Ate Ana denir.[68]

SONU

Buraya kadar verilen rneklerde insann yaratlmasnn, eitliboylarn tremesinin kkeniyle ilgili zerinde durulmutur. Buanlatlarda toplayclk yapan kadnn, dourgan olmasyla

kutsallatrld grlr. Bu sebeple aatan tremeler, toprak vesudan oluan balktan yaratlmalar, toplayclk ve tarm dnemininmitolojisini oluturur. Ayrca Ak Ene, Ana Maygl, Umay, Ayht(Ayht Hotun) ve eyehsit, Uluu Suorun Toyon, Altay ve Yakutmitolojisinde doumla, annelikle ilgili kutsal ruhlardr. Albs, AlKars ise erkek egemen yapnn denetimine giren kadndan alandiil bir ruh olarak yorumlanabilir.

eitli hayvanlardan tremeyle ilgili unsurlarda bir dii kurt motifidnda genelde bunlarn eril unsur olduu dikkati eker. Bu da insan


22/26

22

topluluklarnn avclktan obanla getii dnemde erkek egemenunsurlarn baat olmasyla aklanabilir.

KAYNAKA:

[1] Mimar Sinan Gzel Sanatlar niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi,Trk Dili ve Edebiyat Blm.

[2] Aleddin enel, lkel Topluluktan Uygar Topluma, Bilim ve SanatYay., 6. bask, Ankara, 2001, s. 140-157.

[3] zkul obanolu, Trk Mitolojisi, Trk Dnyas OrtakEdebiyat, Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, c. 1, Atatrk Kltr MerkeziBakanl Yay., Ankara, 2001, s. 36-38.

[4] Mualla Trkne, Eski Trk Toplumunun Cinsiyet Kltr, ArkYay., Ankara, 1995, s. 98-99; mit Hassan, Eski Trk Toplumuzerine ncelemeler, V Yay., Ankara, 1986, s. 72-75; obanolu,a.g.m., s. 38-41.

[5] Abdlkadir nan, Trk Mitolojisinde ve Halk EdebiyatndaKadn, Makaleler ve ncelemeler, Trk Tarih Kurumu Yay., 2. bs.,Ankara, 1987, s. 275.

[6] smail Ta, Trk Dncesinde Kozmogoni-Kozmoloji, KmenYay., Konya, 2002, s. 82-83.

[7] Mircea Eliade, Kutsal ve Dind, ev. Mehmet Ali Klbay, GeceYay., Ankara, 1991, s. 145.

[8] A.e., s. 160-177.

[9] Ta, a.g.e., s. 80-82.

[10] Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Trk TarihKurumu Yay., 5. bs., Ankara, 2000, s. 15.

[11] A.e., s. 15-19.


23/26

23

[12] Bahaeddin gel, Trk Mitolojisi, c.1, Trk Tarih Kurumu Yay.,2. bs., Ankara, 1993, s. 483-490; nan, a.g.e., s. 21; Ta, a.g.e., s. 84-85.

[13] Ta, a.g.e., s. 85.

[14] A.e., s. 85-86.

[15] Saim Sakaolu, Bir Efsane Motifi zerine, EfsaneAratrmalar, Seluk niversitesi Yay., Konya, 1992, s. 30-31.

[16] Yaar oruhlu, Trk Mitolojisinin Anahatlar, Kabalc Yay.,stanbul, 2002, s. 104.

[17] A.e., s. 104-105.

[18] Ta, a.g.e., s. 86-88.

[19] oruhlu, a.g.e., s. 105.

[20] Ebulgazi Bahadr Han, ecere-i Terkime (TrkmenlerinSoykt), haz. Zuhal Karg lmez, Simurg, Ankara, 1996, s. 232-

233.

[21] gel, a.g.e., s. 17-18.

[22] A.e., s. 20-21.

[23] A.e., s. 21-22.

[24] A.e., s. 22-23.

[25] A.e., s. 27-28.

[26] A.e., s. 594.

[27] A.e., s. 595-596.

[28] A.e., s. 556, 573, 588.


24/26

24

[29] Jean-Paul Roux, Orta Asyada Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, ev.Aykut Kazancgil, Lale Arslan, Kabalc Yay., stanbul, 2005, s. 394-402.

[30] gel, a.g.e., s. 81-82.

[31] A.e., c. 1, s. 83.

[32] A.e., s. 96-97.

[33] Ta, a.g.e., s. 104-106.

[34] A.e., s. 107.

[35] oruhlu, a.g.e., s. 119.

[36] gel, a.g.e., s. 56-57.

[37] Yuriy Vasilyev, Saha Trkleri, Yakutsk, 1997, s. 8.

[38] gel, a.g.e., s. 433.

[39] nan, a.g.e., s. 39.[40] Muharrem Ergin, Orhun bideleri, Boazii Yay., stanbul,1994, s. 72.

[41] A.e., s. 25-26.

[42] oruhlu, a.g.e., s. 39; Yaar Kalafat, Dou Anadoluda Eski Trknanlarnn zleri, Atatrk Kltr Merkezi Yay., 3. bs., Ankara, 1999,

s. 18.

[43] Kgarl Mahmd, Divn Lugtit-Trk, eviri, uyarlama,dzenleme: Sekin Erdi, Serap Tuba Yurteser, Kabalc Yay.,stanbul, 2005, s. 621.

[44] nan, a.g.e., s. 36-39.

[45] Zeki Baar, Erzurumda Tbbi ve Mistik Folklor Aratrmalar,

Atatrk niversitesi Yay., Ankara, 1972, s. 67-69.


25/26

25

[46] Kalafat, a.g.e., s. 18-19.

[47] nan, a.g.e., s. 169, 172.

[48] A.e., s. 169.[49] A.e., s. 170.

[50] Kalafat, a.g.e.,s. 25 (M. Kse, Alkars Hakknda, Trk FolklorAratrmalar, 1964, say: 185, s. 3605-3607den).

[51] nan, a.g.e., s. 170-171.

[52] Abdlkadir nan, Al Ruhu Hakknda, Makaleler vencelemeler, Trk Tarih Kurumu Yay., 2. bs., Ankara, 1987, s. 265-266.

[53] Seyfi Karaba, Yazl Yazn ile Budunbilim Arasnda liki,Btncl Trk Budunbilimine Doru, Yap Kredi Yay., stanbul,1999, s. 402.

[54] Celal Beydili, Al Kars, Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk,

ev. Eren Ercan, Yurt Kitap Yayn, Ankara, 2005, s. 39.

[55] Ehliman Ahundov, Azerbaycan Halk Yazn rnekleri, aktaran:Semih Tezcan, TDK Yay., Ankara, 1994, s. 446-447, 502.

[56] Kalafat, a.g.e., s. 25 (N. Sar, Erzurumda Alkars, HalkbilgisiHaberleri, stanbul, 1930, say: 8, s. 11-13ten).

[57] Kalafat, a.g.e., s. 25 (M. Ylmaz, Elazda Alkars nanmalar,Trk Folklor Aratrmalar, 1967, say: 215, s. 63-81.

[58] Baar, a.g.e., s. 97.

[59] kr Elin, Al-Kar, Halk Edebiyat Aratrmalar II, Kltrve Turizm Bakanl Yay., Ankara, 1988, s. 425.

[60] Kalafat, a.g.e., s. 26.


26/26

26

[61] Esma imek, ukurovada Anlatlan Alkars EfsanelerininTrk Efsaneleri erisindeki Yeri, 1. Uluslararas Karacaolan veukurova Halk Kltr Sempozyumu 21-23 Kasm 1990 AdanaBildiriler, Arif Ofset, Adana, t.y., s. 537 (Asker Kartar, Halkbilim

Aratrmalar, Gelenekler nanlar, cilt 1, Mersin, 1988, s. 43-44ten).

[62] imek, a.g.m., s. 538; Ahmet Gkbel, Anadolu Varsaklarndanan ve Adetler, AKM Yay., Ankara, 1998, s. 94.

[63] Gkbel, a.g.e., s. 95.

[64] Hlya evirme, Aye Sayan, Alkars nanmalar ve Bilim,Mill Folklor, say: 65, Bahar 2005, s. 67-72.

[65] zkul obanolu, Trk Halk Kltrnde Memoratlar, AkaYay., Ankara, 2003, s. 124-130.

[66] Vasilyev, a.g.e., s. 7.

[67] nan, a.g.e., s. 68-69.

[68] Kalafat, a.g.e., s. 61.

http://xatun.blogfa.com/post-95.aspx

tÜrk mİtolojİsİnde anne.pdf

Documents