Türklerin Müslüman Olmalarından Önce

ESKİŞEHİR OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ – EĞİTİM FAKÜLTESİ

Türk Eğitim Tarihi

Bu eser Creative Commons Atıf-Gayriticari 4.0 Uluslararası lisansı ile lisanslanmıştır. Lisansın bir kopyası için, http://creativecommons.org/licenses/by-nc/4.0/

linkini ziyaret edin.

İçindekiler�Türk Eğitim Tarihi, Amaç ve Kapsamı

�Türk Eğitim Tarihi Dönemleri

�Hunlar

�Göktürkler

�Uygurlar

Türk Eğitim Tarihi ve Amacı�Türk tarihi içinde yer alan, eğitim ile ilgili bir Tarih bilimidir.

�Türk eğitim tarihinin amacı, Türk milletinin ürettiği, benimsediği, geliştirdiği eğitim ve öğretimle ilgili;

�Düşünceleri, kurumları, uygulamaları ortaya koymak

�İnsan yetiştirme düzenini ve nasıl bir insan yetiştirilmeye çalıştığını araştırmak

�Türk toplumlarının mutluluğu ve mutsuzluğu ile eğitim ve öğretimlerinin ilişkisini araştırmak

�Bugünkü eğitim soruhlarımızı en iyi biçimde çözebilmek için geçmişten bir takım dersler çıkarılıp çıkarılmayacağını tarttışmak

Türk Eğitim Tarihi Hangi Konuları Kapsar�Öğretim (tedris, talim)�Teşkilatlı ve düzenli olarak genellikle bir öğretim kurumunda öğretmenler tarafından öğrencilere araç

gereç kullanılarak bilgi aktarılması ve öğretilimesi çalışmalarının tümüdür.

�Eğitim (terbiye)�Kişinin zihni, bedeni, duygusal, toplumsal yeteneklerinin, davranışlarının en uygun şekilde ya da

istenilen bir doğrultuda geliştirilmesi, ona bir takım amaçlara dönük yeni yetenekler, davranışlar, bilgiler kazandırılması yolundaki çalışmaların tümüdür.

�Eğitim, hayat boyu sürer.

�Planlı ve tesadüfi olabilir.

�Okul, okuma-yazma, ders araç gereçleri, aile veya bir çevre içinde, kişisel yetişme vs. yollarıyla yapılır (yaygın eğitim)

�Eğitim, öğretimi de içine alır.

Öğretim Konuları�Okullar, okul binaları

�Ders programları ve kitapları

�Öğrencilerin ödüllendirilmesi ve disipleni

�Karne, diploma

�Okul, öğrenci ve öğretmenler ile ilgili belgeler

�Devletlerin, rejim ve hükümetlerin eğitını amaçları, eğitim felsefeleri

�Eğitim ve öğretmen sorunları

�Okul, öğretmen ve öğrencilere ilişkin sayısal bilgiler

�Eğitimle ilgili yasal belgeler

�Devlet adamlarının söylev ve demeçleri

�Eğitim sisteminin yapısı, işlevi

�Eğitimi düzenleme ve ıslah ça lışnıaları

�Eğitimci ve öğretmenlerin anıları, görüş ve düşünceleri

�Eğitimcilerin ve aydınların tartıştığı, geliştirdiği eğitim düşüncesi

�Okul ve öğretmenierin toplumdaki yeri, önemi ve etkileri, vb.

Eğitim Konuları�Halk ve yetişkinler eği timi

�Yaygın eğitim kurumları

�Kitle iletişim araçları ve etkileri

�Toplumun çocuk yetiştirme yöntemleri ve çocuk oyunları

�Toplumda yaygın biçimde ortaya çıkan eğitim düşüncesi ve uygulamaları

�Toplumun eğitim, bilim anlayışı, eğitim değerleri

�Atasözleri, destanlar, masallar, ninniler

�Büyük edipler (yazınla uğraşan), ahlakçılar

�Siyasetnameler, vb.

Türk Eğitim Tarihini Araştırmak ve Öğrenmek�Sadece güncel eğitim yaklaşımı ve uygulamalarıyla eğitim bilimleri ve eğitim sorunları anlaşılamaz. Tarihi süreç içinde gelişimini de bilmek gerekir.

�Türk eğitim tarihi bilinmeden eğitim fikir ve uygulamalarının gelişimine katkıda bulunulamaz

�Öğretmenin mesleki tarihidir.

�MEB'in izlediği eğitim ve öğretmen politikalarını yeterli bir bilgi ve bilinçle sorgulayıp değerlendiremez

�Tarihi birikimlerden ders çıkarmak

Türk Eğitim Tarihi Dönemleri

Türklerin Müslüman

Olmalarından Önce

Türklerin Müslüman

Olmalarından Sonra

Türk Eğitim Tarihi:Türklerin Müslüman Olmalarından Önce

Türklerin Müslüman

Olmalarından Önce

Hunlar Göktürkler Uygurlar

Türk Eğitim Tarihi:Türklerin Müslüman Olmalarından Sonra

Türklerin Müslüman Olmalarından Sonra

İç Asya Müslüman Türkleri /

Karahanlılar

Selçuklular, Anadolu Beylikleri

Osmanlılar

Kuruluştan Eğitimde İlk Yenileşme

Hareketlerine Kadar (1299-1776)

Eğitimde İlk Yenileşme

Hareketleri Dönemi (1776-1839)

Tanzimat Dönemi (1839-1876)

I. Meşrutiyet Dönemi (1876-1878)

Mutlakiyet Dönemi (1878-1908)

II. Meşrutiyet Dönemi (1908-1918)

Kurtuluş Savaşı Dönemi (1919-1922)

Türkiye Cumhuriyeti (1923 sonrası

dönem)

Türklerin Müslüman Olmalarından Önce

Eğitimin Temel Özellikleri�Türk toplumlarının eğitim anlayış ve uygulamaları, yaşama biçimlerinin etkisiyle şekillenmiştir.

�Çocukların ve gençlerin toplumsallaştırılıp eğitilmesinde toplumun töresi önemli bir rol oynamaktadır.�Töre, bir toplulukta benimsenmiş, yerleşmiş davranış ve yaşama biçimlerinin, kuralların, görenek ve

geleneklerin, ortaklaşa alışkanlıkların, tutulan yolların bütünüdür.

�Bu devirlerdeki Türklerin eriştikleri uygarlık ve kültür düzeyi, onlarda örgün eğitim kurumlarının bulunduğuna kesin bir delil ise de bu kurumlar hakkında henüz bilgimiz yoktur.

�Bu dönemin edebi eserlerinde yaygın olarak bir talimi yani öğretici amaç bu lunduğu görülür. Bunlar, insanlara hayatta yol gösterebilecek ilkeler, ahlaki esaslar, felsefe kırıntıları taşır. Şiir ve kısmen atasözü niteliğindeki bu parçalar, o dönemle rin ahlak ve terbiye anlayışını gösterir. Bunlar, iyiliğin, cömertliğin, bilgeliğin, cesaretin önemi ve değeri, büyüklere itaat vs. gibi bugün de yaşayan değerlerdir.

Eğitimin Temel Özellikleri�Eski Türklerde alp (Yiğit, kahraman, cesur ve bahadır) insan tipine önem verilmektedir.�Oğuz Kağan destanında Oğuz Kağan kendisine üm dünya halklarının itaat etmesini ister.

�Kendisini dünyanın hükümdarı, yöneticisi olarak görür.

�Dışa dönük, mekanda genişlemek isteyen, göçebe, akıncı, düşmanlar ve hayvanlarla mertçe çarpışan, üstün Türk'ütemsil eder.

�Eski Türklerde köklü bir bilim sevgisi vardır. Alp insan tipinin temel özelliklerinden biri, onun cesur olduğu kadar bilge bir kişi oluşudur.

�Eski Türklerde mesleki eğitim de önemli bir yer tutar.

�Türklerin tarihi bilinen en eski yazılı belgeleri de Müslüman olmalarından önceki döneme aittir.

�Eski Türklerde, genellikle cinsiyet farkı gözetmeden, büyük bir çocuk sevgisi vardır.

Hunlar

Eğitim ve Özellikleri – Savaş eğitimi�Savaşçı bir teşkilat ve eğitim geliştirmek zorunda

� Yüzyıllarca atlı göçebe hayatı

� Sürekli savaş tehlikeleri

�Töre ve toplumun köklü an'anesi bu askerlik hazırlığını düzenlerdi

�Çocukların güçlü ve iyi bir asker olarak yetişmelerine çok önem verilirdi.

�Erkek çocuğun yetişmesinde ve savaş sanatını öğrenmesinde babasının çok önemli öğretici ve eğitici görevi vardı.

�Kızlardan da erkeklerle boy ölçüşen, düşmanları, vahşi hayvanları altedenler çıkardı.

�Konulan adın bir mücadele, kahramanlık, güç gösterisi ile ilgisi vardı.� Doğduğunda çocuğa verilen ad onun gerçek ve sürekli adı değildi; o, ilk

gençlik yıllarında dikkati çeken bir başarı ile adını kendi kazanırdı

�Eski Türkler, savaşta ve sürülerin idaresinde kendilerine gerekli olan at, köpek gibi hayvanları eğitmeye de çok önem verirlerdi. � Kaşgarlı Mahmut, "At Türkün kanadıdır" der.

Eğitim ve Özellikleri – Bağımsız Yaşama Azmi�Siyasi anlamda bağımsız devletler halinde yaşama azimleridir.

�Bu fikir, töre içinde insanların ruhuna işlenirdi.

�Bir dünya devleti kurma isteğindeydiler.

�Onlara göre tüm insanlar Türk devletinin halkı, Türk hakanı ise dünyanın hükümdarı idi.�Atilla kendisini Tanrı'nın kırbacı sayıyordu.

�Büyük hayvan sürüleri besledikleri ve çok geniş alanlarda dolaştıkları için onlarda sürüle rin idaresi, mera çatışmaları, yabancılarla temas gibi konularda bilgi ve tecrübe birikimi meydana gelir.

�Bu toplumların fertleri son derece cesaret sahibi olmaya da mecburdurlar.

Eğitim ve Özellikleri – Mesleki Eğitim�Hayvan ürünlerinin (et, süt, deri, yün ...) değerlendirilmesi

�Çeşitli araç gereç yapımı ile ilgili, usta-çırak ilişkisi içinde bazı becerilerin gelişmesi doğaldır.

�Kürk, halı, madeni eşya ve silah yapımında ileri idiler.

�Madenlerden altını, demiri başarı ile işlerlerdi.

�Eski Türklerde demir ve demircilik kutsaldı, onlar kılıç üzerine and içerlerdi.

�Hayvan ürünleri ve madenierin toplumda geniş çapta işlenip değerlendirilmesi bir ihtiyaçtı.

�Bu işlerin en iyi biçimde yapılabilmesi için devletin yaygın bir mesleki eğitimle ilgilenmiş olması muhtemeldir.

�Hunlar, el zanaatları içinde güzel eserler yapmışlardır ve bunlar "step sanatı" olarak adlandırılmaktadır.

Eğitim ve Özellikleri – Dini İnanışlar�"Halk dini" ile "devlet dini" ayrı

�Halk dini daha ziyade hastalık, fal, sihirbazlık gibi insanların günlük ihtiyaçlarına cevap veren ve onları manevi bakımdan tatmin eden prensiplerdi: Şamanizm

�Devlet dini, devletin varlık sebebinin izah eden ve hükümdarın iradesine meşruiyet veren bir inanışlar sisitemi

�Halkla karşı karşıya olan ve Tanrı ile ilişki kurduğunu iddia eden tek aracı Şaman

�Şaman ya da kam, kahin, sihirbaz, saz şairi, yazı yazan katip, öğretmen anlamlarına gelir. Bir çeşit yaygın eğitimci.

�Devlet dininde baş rahip hükümdarın kendisi

Eğitim ve Özellikleri – Çocuk Sevgisi�Hunlarda ve eski Türklerde çocuk sahibi olmak çok arzulanırdı.

�Erkek ve kızlar arasında genellikle fark gözetilmez, hatta bazan kızlara daha fazla değer verilirdi.

�Ataç: İyi oğul

�Anaç: İyi kız

�Oğlanı yetiştirmek babanın

�Kızı yetiştirmek annenin görevi

�Ata oğlu ataç doğar – oğul babasına benzer

Göktürkler

Göktürklerde Eğitim�Hunlardakine çok benzer

�Eğitim töre içinde ve töre kanalıyla veriliyor

�Yazı ve dil konusunda örgün, planlı bir eğitim yapılmış olabilir�38 harfli gelişmiş bir alfabe

�Yazılı eserler

�Alp insan tipine önem verirler

�Ünlü vezir Tonyukuk Budizme Türkleri uyuşturacağı gerekçesiyle karşı çıkmıştır

�Budizmin temel ilkelerinin Türkçeye çevriltilip dağıtılması Göktürklerde okur yazarlığın yaygın olduğunu gösterir

Orhun Anıtları�Yenisey mezar taşları daha eski tarihlere dayanmasına rağmen; kesin

olarak tarihlendikleri, binlerce kelimeden oluştuğu ve konuları çok önemli olduğu için Türkçenin tarihi bilinen en eski yazılı belgeleri olarak bilinirler.

�Orhun Anıtları, 732’de dikilen Kültegin, 735’te dikilen Bilge Kaan ve yine o yıllarda dikilen Tonyukuk anıtlarından oluşur.

�Bu anıtlarda 6000 kadar kelime vardır.Türkçenin bilinen ilk yazılı belgeleridir.

�Orhun Anıtları, ilk olarak 1893’te Danımarkalı bilgin Thomsen tarafından okunmuştur.

�Türk hükümdarlarına bazı öğütlere yer verilir.

�Türklerin geçmişte yaşadığı felaketlere dikkat çekilip ders alınması öğütlenir.

�Türk milletine bağımsız ve mutlu yaşama ile ilgili bir tarih dersi verilir.

�Orhun anıtlarının yazılış amacı ile Atatürk'ün Nutuk ve Türk Gençliğine Hitabe'sini yazma amacı örtüşmektedir.

Uygurlar

Uygurlarda Eğitim�Uygurların hayat biçimleri Göktürklerden başlıca iki biçimde farklıdır�Kentlerde yerleşik hayat önem kazanmıştır.�Uygurlar öteki kültürlere geniş ölçüde açılmışlar, eski inanışlarını

bırakıp Maniheizm dinini benimsemişlerdir. Et ve süt yenil mesine izin vermeyen, sadece sebze yenilmesini isteyen bu din zamanla onları gevşetip savaşçılık özelliklerini kaybettirmiştir.

�Tarihteki ikinci Türk alfabesini geliştirdiler.

�Ahşap harflerden matbaa makinesi imal ederek yoğun şekilde kağıt kullandılar, kitaplar bastılar ve kütüphane inşa ettiler.

�Astronomi ve tıpta önemli keşifler yapan Uygurlar, 12 hayvanlı geleneksel Türk takvimini geliştirdiler.

� Ziraat, maden işleme, inşaat ve mimarlık gibi konularda uzmanlaştılar.

Uygurlarda Eğitim� Ziraat, maden işleme, inşaat ve mimarlık gibi konularda uzmanlaştılar.

�Amonyak gibi bir takım kimyasalları elde etmeyi başardılar.

�Kamu hukuku ve özel hukuk alanında kendilerine özgü bir sistem kurdular.

�Kira, satış, vasiyet, faiz, yarıcılık (Toprağı işleyenin, elde ettiği üründen, mal iyesine sözleşmeye göre pay vermesi biçiminde bir işletme türü, ortakçılık), özel sözleşme benzeri birçok ticaret ve hukuk kavramını kullandılar.

�Oldukça basit nitelikte de olsa pasaport ve vize uygulamaları hayata geçirdiler.

�Dans ve müzikte özgün üslupları, minyatür sanatı ve orta oyunu benzeri gösteri ve eğlence gelenekleri ile Türk tarihi içerisinde önemli bir konuma sahip oldular.

�Anadolu Türkleri, üstün bir medeniyet kuran Uygurlardan ilham alarak dillerine çağdaşlaşma sözcüğünün eş anlamlısı olarak uygarlaşma sözcüğünü yerleştirdiler.

Bilginin Genişlemesi�14 harfli Soğd alfabesine bazı eklerle aldıkları bir alfabeleri vardı. Bu yazı ile kütüphaneler dolduran edebiyat, sanat, din konularında kitaplar yazdılar.

�Basım tekniğini bulduklarını gösteren deliller vardır. Fakat onlar asıl kalıp baskı yolu ile kitapları çoğalttılar.

�Okur yazarlık çok arttı ve toplumun bilgi düzeyi yükseldi.

�Yerleşik hayat nedeniyle, planlı ve örgün eğitim-öğretimin de var olması gerekir.

�Bilginin yazı ve yerleşik hayat kanalıyla genişlemesiyle sözlü töre bilgisi çok aşıldı.

�Bilginin önemine ilişkin geleneksel değerler de gelişerek sürdü gitti.

�Uygurlar, bilgi ve kültür düzeyleri yükseldiği için, yüzyıllarca çeşitli Türk ve bancı devletlerin saraylarında katiplik, bürokratlık, danışmanlık, tercumanlık, og retmenlik, kültür elçiliği yapmışlardır.�Çocuğunu öğretmene ver, ondan alıp saraya ver.

Uygurlarda Bilginin DeğeriBilgi bilin ey beyim

Bilgi sana eş olur

Bilgi bilen insana

Bir gün devlet yar olur

Bilgili insan beline

Taş kuşansa kaş olur

Bilgisizin yanına

Altın konsa taş olur

�Günümüzde de kullanılan bazı atasözleri�Alim olsan alem senin olur.

�Altın çürümez akıl yaşlanmaz.

�Bilen bilgisine, bilmeyen nesine inanır?

�Bildiğini halktan saklama.

�Bileği güçlü bir kişiyi, bilimi güçlü bin kişiyi yener.

�Bilmeyene iş, işsize de aş yoktur.

�Bilmediğini sorup öğrenen alim, utanıp sormayan kendine zalim.

�Canlı bilgisiz ölü, ölü alim diridir.

�Baba gören ok yontar, ana gören elbise biçer.

Başka Kültürlerin Eski Türklerin Eğitimine Etkileri�Birçok Türk hükümdarı Çin prensesleriyle evlendiklerinden ülkelerinde iyi bir eğitim görmüş, Konfüçyüs'ün sözlerini ezberlemiş olan bu prensesler Türk şehzadelerinin annesi olmuş ve onun fikirlerini çocuklarına öğretmişlerdir.

�Zaman zaman Çin'den kaçan aydınlar Türk hükümdarlarına sığınmışlar ve kendilerine uygun devlet işleri verilmiştir.

�Ülkeler arasında siyasi ilişkiler kurulmuş, elçiler gidip gelmiştir.

�Birçok şehzade Çin'e öğrenim için gönderilmiştir.

�Özellikle Uygurlar, Çinceden çeviriler yapmışlardır.

�Nihayet, savaşlar, ticaret ilişkileri, gezginler de bu ve başka ülkelerin kültür ve eğitiminin etkilerini getirmiştir.

Eski Türlerde Öğretim Araç Gereçleri�Bitig: yazı yazma ve kitap

�Bitigçi: Katip, hattat

�Yartu: Tahta gibi levhalar

�Türkler, kaya, taş, kiremit, küp, tabak, maşrapa, silah, süs eşyaları, deri, ağaç yaprağı ve kabuğu, tahta, bez, ipek parçaları, kağıt vb. maddeler üzerine yazı yazmışlardır.

�Göktürk yazısı, kalem ve fırça ile kağıda yazmaktan çok, sert satıhlar üzerine bıçakla kazımaya uygun idi. Uygurlar ise daha çok kalem ve fırça kullanmışlardı.

�Kalem, uç denen ve dağlarda yetişen bir ağaçtan yapılırdı. Sığır boynuzundan yapılan ve şütok denen divitler de kullanılırdı.

�Siyah, kırmızı vb. renkli mürekkepler kullanılırdı.

�Başlangıçta tomar biçiminde olan kitaplar zamanla bugünkü şeklini aldı. Kitaplara deriden ve sanat değeri yüksek ciltler yapılırdı. Irk Bitig (Book of Omens – Kehanet/Fal Kitabı) ana metnin (yaprak 55b ve

56a) üzerine kısmen Çince Budist ayetler yazılı. son iki sayfası.

Matbaa�Arkeoloji Profesörü Bassert'in ileri sürdüğüne göre, bir ülkede matbaanın icadı ve geliştirilebilmesi için üç şartın birlikte bulunma sı gereklidir:�Harf sayısı az bir alfabe kullanılmakta olması,

�Okuma arzusunun artmış ve kitapların çok aranmakta olması,

�Kağıdın bilinip kullanılması.

�Binlerce harften oluşan Çin yazısı basım için çok büyük teknik zorluklar çıkaracağı gibi, bu yüzden Çince kitapların matbaa ile çoğaltılması elle çoğaltmaya göre pek ekonomik de olmazdı. Bu nedenle, matbaayı ilk önce onların bulduğundan kesinlikle şüphe etmelidir. Onlar, tahta vs. ile kalıp baskıyı kullanmışlardır, ama bu matbaa tekniği değildir.

Uygurlar ve Gutenberg�Çinlilere komşu olan Uygurlar da kalıp baskıyı, kağıdı kullanıyorlardı.

�Okuma yazma ve kültür düzeyleri çok yüksekti.

�Hatta başka devletlere katip, bürokrat, çevirmen, danışman, öğretmen olarak hizmet verecek kadar bilgili, kültürlü yetişiyor lardı.

�Sade bir alfabeleri vardı. Böylece ayrı ayrı kesilmiş harflerle basım tekniğinin ortaya çıkması için tüm şartlar hazırdı.

�Bu uygun ortam içinde, onların matbaa teknğini bulduklarını gösteren somut veriler vardır:�Kan-Su bölgesinde Tun-Huang'da bir mağarada tahtadan bazı Uygur matbaa harfleri ve Uygurca kitaplar bulunmuştur.

�Bunların, M.S. 700-900 yıllarına çıktığı anlaşılmıştır. Böylece, Bossert'e göre, matbaayı Uygurların bulduğunu kabul etmek gerekir.

�Çinliler bu tekniği 11. yüzyılda onlardan alıp demirden harfler yaparak geliştirmişlerdir.

�1241'de de Altın Ordu Devleti kuvvetleri, Almanya'ya yaptıkları akınlarında bu tekniği oralara götürdüler.

�İki yüzyıl sonra 1440-1450'lerde Gutenberg matbaayı geliştirdi.

�Ortaçağda fikirlerin ve teknik bilgilerin bır ülkeden ötekine ne kadar yavaş taşındığı düşünülürse, iki yüzyıllık gecikme fazla sayılamaz.

Sorular