Tümör Markerları

Yrd. Doç. Dr. Ahmet GENÇAdıyaman Üniversitesi Sağlık Hizmetleri Meslek Yüksekokulu

TÜMÖR BELİRTECİ NEDİR?

… tümörün varlığını ve gelişimini gösteren … tümörün içinde bulunan … tümör tarafından üretilen … vücudun tümöre verdiği yanıt … tümörü normal dokudan ayırt edebilecek … kan ve diğer vücut salgılarında ölçümü

yapılabilecek

Tümör Belirteçleri: Tanım:

Tümör belirteci neoplastik doku tarafından selektif olarak üretilen bir biyokimyasal indikatördür

Kana salınmakta ve kan veya diğer vücut sıvılarında tespit edilmektedir

Kullanımı: Bir tümörün varlığını saptamalı Hastalık ilerlemesinin prognostik belirteci Tedaviye yanıtın izlenmesi Kanserin klinik sınıflandırılması

TÜMÖR BELİRTEÇLERİNİN KLİNİK KULLANIMI

İdeal bir tümör belirteci belirlenen kanser türü için özgül, asemptomatik tümörlerin erken tanısı ve taraması için yeterince duyarlı olmalıdır!.

Tümör belirteçleri daha sık tedavi sonrası prognozun ve izlenecek tedavi seçeneklerinin belirlenmesinde kullanılır

Belli popülasyonda kanser sıklığı yüksek ise tarama amaçlı kullanılmaktadır

Çin ve Alaska’da AFP kullanılarak hepatoselüler karsinom taraması

PSA, prostat Ca’nın erken tanısı

Kanserin sınıflandırılmasında belirtecin serum miktarı önemlidir Serum düzeyi vücuttaki kanserli hücre sayısını yansıtmaktadır

(tümör yükü) Tanı anındaki belirteç düzeyi hem hastalığın ilerlemesinde, hem

de hasta sağ kalımında prognoz göstergesi olarak kullanılmaktadır

Cerrahi tedaviden sonra belirteç düzeyleri azalmalıdır, azalma hızı belirteçlerin yarı ömrüne bağlıdır

Belirteç düzeyindeki azalma tedavinin başarı derecesini veya hastalığın yayılımını yansıtır

Kanser rekürrenslerinin saptanması, erken tedavi gerekirse tedavide değişiklik yapılmasına olanak sağlar

Tümör Belirteçleri: Tümör Belirteçlerinin Tipleri

Hücre yüzeyi antijenleri Sitoplazmik proteinler Enzimler Hormon

İdeal Tümör Belirteci:- Spesifik Sensitif Ölçüm metodu ucuz ve kolay olmalı

SINIFLAMA

Enzim ve izoenzimler Hormonlar Onkofetal antijenler Karbohidrat antijenleri Proteinler Reseptörler Onkogen ürünleri Genetik değişiklikler

Tümör Antijenlerin doğası: Onkofetal antijenler

Alfa Feto Protein CEA Pankreatik Onkofoetal Antijen

Proteinler Casein –Breast karsinoma Ferritin- Lösemi

Enzimler Kreatin kinaz – Prostat tümörü Alkalin Fosfataz – Akciğer tümörü Asit Fosfataz – Prostat tümörü

4. Reseptörler Östrojen, Progesteron, Androjen

5. Poliaminler Spermin, Spermidin, Putridin – lösemi,

lenfoma, kolorektal Ca

6. Hücre Markerları T cell marker, B cell marker-lösemi

7. Ektopik Hormonlar HCG, GH, Eritropoetin, Renin, GnRh

Tümör Antijenlerin doğası:

ENZİMLER

Enzimlerin belirteç olarak kullanımı fetal formlarının ekspreyonu veya ektopik üretim şeklindedir

Enzimler sistemik dolaşıma salındığı zaman tümör metastazı olmuştur

Pekçok enzim organa özel olmadığı için enzimlerin spesifik olmayan tümör belirteci olarak kullanımı daha uygundur

PLASENTAL ALKALEN FOSFATAZ(PALP-Regan izoenzimi)

Total serum alkalen fosfatazı karaciğer, kemik, bağırsak ve plesenta kökenli izoenzimlerden oluşur

PALP normal gebelerde özellikle 1. ve 2. trimesterde yükselip, 3. trimesterde pik yapar. Bu dönemde total ALP'ın %40-65'ini oluşturur. Postpartum 1 ay içinde normale gelir

PALP, LDH ile kombine edildiğinde sensitivitesi artar. Örneğin seminomada birlikte kullanıldıklarında evre I'de %50, evre II'de %100 anormal değerler elde edilir

PALP

Seminoma Over tümör Akciğer tümör Trofoblastik tümör GİS tümör Hodgkin Hastalığı Beyin primer germ hücreli tümör

KREATİN KİNAZ(CK) CK, iki alt ünitesi-M(kas) ve B(beyin) olan bir dimerdir

CK-1(BB), CK-2(MB), CK-3(MM) olarak üç izoenzimi bulunur CK-1 beyin, prostat, GİS, akciğer, mesane, plasentada bulunur CK-2 kalp kasında CK-3 iskelet ve kalp kası CK-1 düzeyleri prostat Ca, küçük hücreli akcğerc Ca’da arttığı

gösterilmiştir CK-1; Meme, kolon, over, mide Ca’larda artsa da ileri

araştıralar gerekmektedir

LAKTAT DEHİDROGENAZ (LD)

LD, hücre hasarı sonucunda salınır

Malignensilerde artışı özgül değildir

Solid tümörlerde serum LD düzeyinin tümör kitlesi ile korele olduğu gösterilmiş olup; hastalığın ilerlemesi için prognostik bir belirteç özelliği gösterir

Tedavinin izlenmesindeki rolü kısıtlıdır

LD KC tümör Non-Hodgkin Lenfoma Akut Lösemi Seminoma Nöroblastoma Meme Ca Kolon Ca Mide Ca Akcğer Ca

PROSTATİK ASİT FOSFATAZ (PAP)

Sekratuar epitel hücrelerinin lizozimlerinde bulunur

Prostat bezi (primer), eritrosit, trombosit, lökosit, kemik iliği, kemik, karaciğer, dalak, böbrek, barsakta mevcuttur

PAP’ın klinik kullanımı yerini PSA’ya bırakmıştır

PAP

Osteojenik sarkoma Multipl myeloma Kemik metastaz yapan tümör’ler Benign prostat hipertrofisi (BPH) Osteoporoz Hiperparatiroidzm

NÖRON SPESİFİK ENOLAZ (NSE)

Küçük hücreli akciğer Ca'nın tedavi ve relapsının takibinde kullanılabilir

NSE Nöroendokrin tümörlerde Küçük hücreli akciğer Ca Non-small cell akciğer Ca Melanoma Adacık hücreli karsinoma Hipernefroma

PROSTAT SPESİFİK ANTİJEN (PSA)

PSA, prostatın alveolar ve duktal epitel hücrelerinden sentezlenen bir serin proteaz olup, şu ana kadar bilinen en iyi tümör markerıdır.

PSA'nın doku spesifitesinin yüksek olmasından dolayı prostat Ca tanı ve takibinde kullanılan en önemli tümör markerıdır.

Büyük oranda prostat bezi tarafından salgılanır. Hormonal düzenlemesi olan dokulardan da az miktarda

salgılanır. Ör. Meme dokusu

PSA

Prostat Ca Benign prostat hiperplazisi Prostatit Prostat infarktüsü Prostat biyopsisi Mesane kateterizasyonu

Yaşa özel eşik değer

40-49 yaş 2.5 ng/mL 50-59 yaş 3.5 ng/mL 60-69 yaş 4.5 ng/mL 70-79 yaş 6.5 ng/mL

KALSİTONİN

Tiroid medüller Ca Meme Ca Akciğer Ca GİS tümör Karsinoid tümör Gastrinoma Gebelik Hiperparatirodizm Pernisyöz anemi

Peptit yapıdadır

Tiroid C hücreleri tarafından salınır

Serum kalsiyum düzey artışına yanıt olarak salınır

HCG: - Sinsityotrofoblastlardan sentez edilir Alfa ve beta olmak üzere iki fraksiyon: Alfa fraksiyonu biyolojik ve

immünolojik olarak hipofiz gonadotropinlere benzemekte Bu nedenle HCG’nin beta fraksiyonu RIA ve enzim immünoassay

ile ölçülmekte Gebelikte imlantasyondan bir gün sonra, ovulasyondan 8 gün

sonra tespit edilir Konsantrasyonu 9-10. haftalara kadar 1,3-2/gün katı artmakta HCG doğumdan sonra 21-24 günde normal değeri olan <5

mU/mL olmakta Ektopik gebelik ile intrauterin gebelik arasında HCG düzeyi farklılık

göstermek Ayrıca bazı ovaryan epitel tümörlerinde de üretilmektedir

TOTAL HCG

Akciğer Ca Trofoblastik tümörler Over ve testis germ hücreli tümör Siroz Peptik ülser İnflamatuar bağırsak hastalıkları

ß-HCG α-HCG

Testis tümörleri Mol Hidatiform Koryokarsinoma Marijuana içilmesi Primer testis yetmezliği Hamilelik

Hipofiz hormonlarının komponenti (okült neoplazmaların araştırılmasında)

Pankreatik endokrin tümörlerde

Alfa Feto Protein (AFP) Albümine benzeyen majör fötal serum proteinidir AFP birkaç izoformu vardır Fizyolojik olarak AFP;

Fetüsün yolk kesesinden 4 haftalıktan sonra üretilir Sonra KC ve GI sistemden

Gebeliğin 34 haftasında 4 mg/ml değeri ile pik yapmakta

Maternal serum ve amniyotik sıvı da ölçümü Fetal nöral tüp defektleri Kromozomal anormalileri taramalarında önemli bir

rolü bulunmakta

Alfa Feto Protein: Genellikle gebeliğin 16 haftasından sonra ölçüm yapılmakta Maternal yüksek AFP düzeyi nöral tüp defektleri için spesifik

değildir USG, amniyotik sıvı AFP ve asetilkolin esteraz gibi parametreler ile

değerlendirilmelidir Birkaç fetal durumda anormal maternal serum AFP düzeyi tespit

edilmiştir Yüksek:

GI obstrüksiyon, KC nekrozis, abdominal duvar defektleri, renal anormalliği, multiple gebelik, gibi

Düşük: Trizomiler, gestasyonel trofoblastik hastalıklar, plasental

defektler, fetal distress, hidrops fetalis gibi

Alfa Feto Protein:- Doğumdan sonra genellikle 8-12 ayda 10 μg/ml ye

düşmekte ve yaşam boyunca düşük konstrasyonda bulunmakta

Gebe olmayanlarda AFP’nin yüksekliği Hepatosellüler Ca, germ hücre tümörleri, AFP’nin

kalıtsal devamlılığı, viral hepatit ve siroz düşündürebilir

Prenatal tanıdaki rolüne ek olarak, germ hücre tümörlü hastaların tedavisinin izlenmesinde de kullanılmakta

CEA: Glikoprotein yapısında

MA 200kDa. GI kanserleri için bir

belirteçtir, Ayrıca pneumonia,

hipotiroidizm ve pankreatik tümörlerde de sentez edilir

Kolorektal Ca Meme Ca Akciğer Ca Mide Ca Pankreas Ca Tiroid Ca Over Ca Uterus Ca Siroz

CA 15-3 Memenin, kolon, KC, over,

pankreasın adenokarsinomasının çeşitli türlerinde bulunur

Meme kanserinde hastaların klinik olarak takibi için spesifik ve sensitif bir belirteçtir

CA15-3 düzeyinde artış:- kronik hepatitler, KC

sirozu

Meme Ca Akciğer Ca Karaciğer Ca Over Ca Kronik hepatit Siroz Sarkoidoz Tüberküloz SLE

CA-125 (Overyan Ca) Ovaryan tümörler ve endometriosis için kullanışlı bir

markerdir

Over kanserli hastaların takibinde önemlidir Ayrıca pozitif olabilir

Gebeliğin 1.trimesterinde bayanların %16 BRCA ve GI kanserinde gibi nonjinekolojik durumların %25 Normal sağlıklı bayanlarda %1 Endometriosis gibi begign jinekolojik bozuklukların

%5’inde Adenokarsinoma vakalarında, endometrium ve fallopi

tübül Ca larda yüksek düzeyde de saptanabilir

CA 125

Over Ca Meme Ca Akciğer ve karaciğer Ca Pankreas ve uterus Ca Siroz Pankreatit İnflamatuar barsak hastalıkları Gebelik, endometriozis ve PID

CA-19-9: -

Karbohidrat yapısındadır Temel olarak kolonik Ca dan ekspresse olmakta Ayrıca birçok mucinous ovarian tümörlerinden de

ekspresse olmakta Klinik izleme için CA125 kombinasyonunda

kullanılır

CA 19-9; CA 50 ve CA 19-5

CA 19-9 glikoprotein yapısında bir markerdır

CA 19-9, Lewis kan grubu antijenleriyle ilişkilidir

CA 50 ve CA 19-50, CA 19-9‘a yapısal benzerlik gösterir

Hepatoma Kolon Ca Pankreas Ca Biliyer sistem

kanserleri Benign karaciğer

hastalıklarında Pankreatit

Östrojen ve Progesteron Reseptörleri

Meme Ca değerlendirilmesinde hormonal tedavi belirteci olarak kullanılır

Reseptör pozitif olan hastalara hormonal tedavi verilir

Bu hastalarda sağ kalım negatif olanlara göre daha uzundur

GENETİK BELİRTEÇLER Kanser, hücrelerin kalıtılabilir bir özelliğidir Genetik değişiklikler sonucu oluşur Bir hücre önce kanseröz duruma,daha sonra

metastatik yayılım yapacak şekilde transformasyon geçirdiğinde;

Çoklu genetik değişikliklerin incelenmesi, kanser riskinin değerlendirilmesi, taramada geleneksel biyokimyasal belirteçlerin boşluğunu doldurabilir

Kanser gelişiminde iki sınıf gen etkindir Onkogenler (hücre aktivasyon genleri) Tümör supressör genler (baskılayıcı)

Onkogenler (hücre aktivasyon genleri)

Ras genleri: Ras mutasyonlarının prognoz belirlemede pratik

uygulamaları azdır

Aktive olmuş ras, kendi gen ürünü olan p21’in kanser dokularında ekspresyonu ile saptanır

Mutasyona uğramış ras genleri; nöroblastoma, AML, pankreatik tümör,kolon, akciğer, meme Ca’da mevcuttur

Baskılayıcı Genler Retinoblastoma (RB) Geni

İlk bulunan tmr baskılayıcı gen

RB geninin protein ürününün inakvasyonu DNA sentezinin regülasyonunu bozar ve hücre çoğalmasını arttırır

RB mutasyonlarının belirlenmesi, bireyin ailesel formdaki RB’yi geliştirme yatkınlığını belirlemekte kullanılır

Tümör Belirteçleri

Spektrofotometrik Nefelometrik Radyoimmünoassay (RIA) Lüminesan immünoassay (LIA) Enzim immünoassay (EIA) yöntemleri