tİtrek kavak (populus tremula lolan titrek kavaklar 14. aspen trees growing on destroyed scots pine...
TRANSCRIPT
Müdürlük Yayın No: 274 Çeşitli Yayınlar Serisi No: 29
T.C.
ORMAN GENEL MÜDÜRLÜĞÜ
TİTREK KAVAK (Populus tremula L.) TOPLULUKLARININ
EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ ile TOHUM TRANSFERİ ve AĞAÇLANDIRMA AÇISINDAN BÖLGELERE AYRILMASI
THE ECOLOGICAL PROPERTIES of ASPEN (Populus tremula L.) COMMUNITIES and THEIR REGIONING IN TERMS OF SEED
TRANSFER and REFORESTATION/AFFORESTATION
Prof. Dr. İBRAHİM ATALAY
Karabük Üniversitesi Coğrafya Bölümü Department of Geography, Karabük University
KAVAK ve HIZLI GELİŞEN ORMAN AĞAÇLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ
POPLAR AND FAST GROWİNG TREES FOREST RESEARCH INSTITUTE
KOCAELİ - 2019
YAYINLAYAN
Kavak ve Hızlı Gelişen
Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü
Müdürlüğü
P.K. 93
41001 KOCAELİ
Published by Poplar ans Growing Forest
Trees
Research Institute
P.O. Box: 93
41001 KOCAELİ
e-mail: [email protected]
URL: http://www.kavakcilik.ogm.gov.tr
ISBN:
Tel: 0262 3121135-3121136
Faks: 0262 3121137
i
Müdürlük Yayın No: 274 ISBN:
TİTREK KAVAK (Populus tremula L.) TOPLULUKLARININ EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ ile TOHUM TRANSFERİ ve
AĞAÇLANDIRMA AÇISINDAN BÖLGELERE AYRILMASI
THE ECOLOGICAL PROPERTIES of ASPEN (Populus tremula L.) COMMUNITIES and THEIR REGIONING IN TERMS OF SEED
TRANSFER and REFORESTATION/AFFORESTATION
Prof. Honoris Causa (h. c.) Prof. Dr. İBRAHİM ATALAY Karabük Üniversitesi Coğrafya Bölümü
Department of Geography, Karabük University
ÇEŞİTLİ YAYINLAR SERİSİ NO: 29
KAVAK ve HIZLI GELİŞEN ORMAN AĞAÇLARI ARAŞTIRMA ENSTİTÜSÜ MÜDÜRLÜĞÜ
POPLAR AND FAST GROWİNG TREES FOREST RESEARCH INSTITUTE
KOCAELİ - 2019
ii
©Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü
Bu kitabı, ülkemiz ormancılığına katkı yapan tüm akademisyen, teknik elemanlar ve
diğer çalışanlara, ülkemiz için şehit düşenler ile gazilere ithaf ediyorum.
Dizgi/Tasarım: İbrahim ATALAY Fotoğraflar: İbrahim ATALAY Şekiller: İbrahim ATALAY Harita yapımı: İbrahim ATALAY Harita çizimi: H. Arzu Gökçe GÜNDÜZOĞLU Ön Kapak/Arka Kapak Foto: İbrahim ATALAY
iii
ÖNSÖZ
“Titrek Kavak Topluluklarının Ekolojisi ile Tohum Transferi ve Ağaçlandırma Açısından Bölgelere Ayrılması” adlı araştırma, İzmit Kavakçılık ve Hızlı Gelişen Türler Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü’nün talebi, özellikle Enstitü Müdürü Ercan VELİOĞLU’nun isteği üzerine 2016-2018 yılları arasında bir araştırma projesi olarak hazırlanmıştır. Saha çalışmaları sırasında Titrek kavağın her ne kadar ormanların tahrip edildiği sahaya gelen öncü bir tür olması ve hızla yayılması yanında özellikle Kuzeydoğu ve İç Anadolu gibi yarıkurak-yarınemli alanlarda ağaçlandırma için önemli bir potansiyel arz ettiği anlaşılmıştır. Bilhassa Yukarı Harşit (Gümüşhane), Oltu ve Tortum havzalarını kapsayan Yukarı Çoruh havzası, Kızılırmak’ın doğu kolu olan Yukarı Kelkit havzasının özellikle Şebinkarahisar-Alurca-Şiran dolayları, Erciyes dağı ve Sivas çevresinde hızla yayılma göstermesi nedeniyle ağaçlandırmada önemli yer tutacağı kanaatine varılmıştır. Bunun için Kayseri Orman Bölge Müdürlüğü’nce Erciyes Dağı çevresinde Titrek Kavakla yapılacak ağaçlandırmaya yönelik bir araştırma da başlatılmıştır.
Araştırma süresince candan ilgi ve desteklerini gördüğüm Enstitü Müdürü Ercan VELİOĞLU’ na teşekkürlerimi sunarım. Ayrıca arazi çalışmalarıma katılarak araştırmaya destek veren Kayseri Orman Bölge Müdürlüğü’nden Hüseyin Kozan, Özdal Yağan, Sivas Fidanlık ve Orman İşletme Müdürü Sefa Duman, Denizli Orman Bölge Müdürü Mustafa Korucu ile Rasim Çetiner, Demirköy Orman İşletme Müdürlüğü’nden Aslan Akarsu, Elazığ Orman Bölge Müdürlüğü’nden Akar Pınar, Gümüşhane Orman İşletme Müdürlüğü’nden İ. Sabri İnce, Demirci Orman İşletme Müdürlüğü’nden Muhammed Zorkun, Gördes Orman İşletme Müdürlüğünden Orman Muhafaza Memuru Sadık Elver, Geyve Orman İşletme Müdürlüğü’nden Berrin Özer, Ziraat Mühendisi Hülya Tamyüksel ile Akdeniz Üniversitesi Toprak Bölümü öğretim üyesi Dr. Sevda Altunbaş’a teşekkürü yerine getirilmesi gereken bir görev olarak addederim. Kastamonu çevresindeki arazi çalışmalarımda sürekli yanımda olan Kastamonu Orman Bölge Müdürlüğü’nden Sadi Acaroğlu’na ve isimlerini sayamadığım diğer ormancı meslektaşlarıma ve arazi gezilerimde mesai saati dışında da canla başla araba kullanan şoförlere re şükranlarımı sunarım. Gözden kaçan hatalarımızdan dolayı okurların hoş görüsüne sığınır, her türlü eleştiriyi bekler, araştırmanın ormancılığımıza yararlı olmasını candan dilerim.
Prof. Dr. İbrahim ATALAY
iv
İÇİNDEKİLER
ÖNSÖZ ................................................................................................................. iii
FOTOGRAF LİSTESİ / LIST of PHOTOS ..................................................................... 1
TİTREK KAVAK YAYILIŞ ALANLARI/ ASPEN OCCURRENCE AREAS ............................. 1
HARŞİT ve KELKİT HAVZALARI / HARŞİT and KELKİT BASINS .................................... 1
KUZEYDOĞU ANADOLU YUKARI TORTUM, NARMAN-OLTU HAVZALARI ve
HORASAN-SARIKAMIŞ ARASI/ UPPER BASINS OF TORTUM, NARMAR-OLTU and
BETWEEN HORASAN and SARIKAMIŞ TOWNS in NE ANATOLIA .............................. 2
ANA MATERYAL ve TOPRAK/ PARENT MATERIAL and SOIL..................................... 2
İÇ ANADOLU ve ERCİYES DAĞI / CENTRAL ANATOLIA and ERCİYES MOUNTAIN ...... 4
DİĞER BÖLGELER/OTHER REGIONS ........................................................................ 5
TİTREK KAVAĞIN VEJETASYON BİLEŞİMİ/VEGETATION COMPOSITION OF ASPEN ... 7
ŞEKİLLERİN LİSTESİ / LIST OF FIGURES .................................................................... 8
ÖZET ..................................................................................................................... 9
1. Karadeniz Ardı ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi ............................................. 10
1.1. Yukarı Harşit Havzası, ............................................................................ 10
1.2. Yukarı Oltu-Narman ve Tortum havzaları,.............................................. 10
1.3. Köprüköy-Sarıkamış arası, ..................................................................... 10
1.4. Yukarı Serçeme-Ovacık Havzası ............................................................. 10
2. Yukarı Kelkit Havzası. ................................................................................... 10
3. İç Anadolu Bölgesi. ...................................................................................... 10
3.1. Erciyes Dağı, ......................................................................................... 10
3.2. Yukarı Kızılırmak havzası ....................................................................... 10
4. Doğu Anadolu Bölgesi. ................................................................................. 10
4.1. Bingöl-Çukurca, ..................................................................................... 10
4.2. Tunceli- ................................................................................................. 10
TİTREK KAVAK HAKKINDA GENEL BİLGİLER .......................................................... 11
ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI, METOT ve MATERYAL İLE LİTERATÜR ÖZETİ ... 14
v
Araştırmanın Konusu ve Amacı ............................................................................ 14
Metot ve Materyal .............................................................................................. 14
Literatür Özeti ..................................................................................................... 15
TİTREK KAVAĞIN GENEL YAYILIŞ ALANLARI VE ÖZELLİKLERİ ................................. 21
1. Yukarı Harşit Havzası ................................................................................... 21
2. Oltu-Narman ve Tortum Havzalarının Üst Bölümü ....................................... 22
3. Köprüköyü Havzasının Yukarı Bölümü .......................................................... 23
4. Kelkit Çayı Yukarı Havzası ............................................................................. 23
5. Serçeme (Erzurum) Deresinin Yukarı Havzası ile Ovacık Köyü Arası .............. 24
6. Erciyes Dağı ................................................................................................. 24
7. Yukarı Kızılırmak Havzası .............................................................................. 25
8. Doğu Anadolu Bölgesi .................................................................................. 25
9. Diğer Titrek Kavak Yayılış Sahaları ................................................................ 26
9.1. Akdeniz Bölgesi ..................................................................................... 26
9.2. İçbatı Anadolu....................................................................................... 27
9.3. İç Anadolu............................................................................................. 28
9.4. Karadeniz Bölgesi .................................................................................. 28
TİTREK KAVAĞIN GENEL EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ ................................................... 31
1. İKLİM ........................................................................................................... 31
2. TOPOGRAFYA .............................................................................................. 36
3. ANA MATERYAL VE TOPRAK ......................................................................... 38
4. VEJETASYON BİLEŞİMİ .................................................................................. 42
5. İNSAN FAKTÖRÜ .......................................................................................... 43
TİTREK KAVAKLARIN TOHUM TRANSFERİ VE AĞAÇLANDIRMA AÇISINDAN
BÖLGELERE AYRILMASI ........................................................................................ 44
1. DOĞU KARADENİZ ARDI ve KUZEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ ....................... 45
1.1. YUKARI HARŞİT HAVZASI BÖLÜMÜ ........................................................ 45
1.2. YUKARI OLTU-NARMAN VE TORTUM HAVZALARI .................................. 46
vi
1.3. KÖPRÜKÖY ve SARIKAMIŞ ARASI ........................................................... 46
1.4. YUKARI SERÇEME (ERZURUM)-OVACIK HAVZASI ................................... 46
2. YUKARI KELKİT HAVZASI BÖLGESİ ................................................................. 47
3. İÇ ANADOLU BÖLGESİ .................................................................................. 47
3.1. ERCİYES DAĞI BÖLÜMÜ......................................................................... 47
3.2. YUKARI KIZILIRMAK BÖLÜMÜ................................................................ 48
4. DOĞU ANADOLU BÖLGESİ ........................................................................... 48
4.1. BİNGÖL-ÇUKURCA BÖLÜMÜ ................................................................. 49
4.2. TUNCELİ-PÜLÜMÜR BÖLÜMÜ ............................................................... 49
SONUÇLAR .......................................................................................................... 51
KAYNAKLAR/REFERENCES .................................................................................... 52
THE ECOLOGICAL PROPERTIES of ASPEN (Populus tremula L.) COMMUNITIES and
THEIR REGIONING IN TERMS OF SEED TRANSFER and
REFORESTATION/AFFORESTATION ...................................................................... 54
PREFACE.............................................................................................................. 54
SUMMARY .......................................................................................................... 55
1. Backward Region of the Black Sea and NE Anatolia Region .......................... 55
1.1. Upper parts of Harşit Basin, .................................................................. 56
1.2. Upper parts of Narman-Oltu and Tortum Basins, .................................. 56
1.3. Between Köprüköy and Sarıkamış towns, .............................................. 56
1.4. Upper part of Serçeme and Ovacik Basin. .............................................. 56
2. Upper Kelkit Region ..................................................................................... 56
3. Central Anatolia Region ............................................................................... 56
3.1. Erciyes Mountain .................................................................................. 56
3.2. Upper Kızılırmak basin. ......................................................................... 56
4. East Anatolian Region .................................................................................. 56
4.1. Bingöl-Cukurca Subregion ..................................................................... 56
4.2. Tunceli-Pülümür Subregion ................................................................... 56
vii
The Aim, Method and Material ........................................................................... 57
Method ve Materials ........................................................................................... 57
1. NATIVE OCCURRENCE AREAS OF ASPEN ....................................................... 58
1. Upper Harşit watershed basin...................................................................... 58
2. Upper parts of Oltu-Narman and Tortum watershed basins ........................ 58
3. The area between east of Horasan and Sarıkamış towns .............................. 58
4. Upper Kelkit River Basin............................................................................... 59
5. Upper part of Serçeme and Ovacik basin ..................................................... 59
6. Erciyes Volcanic Mountain ........................................................................... 59
7. Upper watershed basin of Kızılırmak (Red River) .......................................... 60
8. Other Regions .............................................................................................. 60
Mediterranean Region ........................................................................................ 60
Western Part of Anatolia ..................................................................................... 60
Central Anatolia .................................................................................................. 61
East Anatolia ....................................................................................................... 61
Black Sea Region ................................................................................................. 61
2. ECOLOGICAL PROPERTIES OF ASPEN (Populus tremula L.) ............................ 62
2.1. Climate ................................................................................................. 62
2.2. Topography .......................................................................................... 63
2.3. Parent Material and Soil........................................................................ 64
2.4. Vegetation Composition ....................................................................... 66
2.5. Human Factors...................................................................................... 66
3. THE REGIONING OF ASPEN GROWING AREAS IN TERMS OF SEED TRANSFER
AND REFORESTATION ...................................................................................... 67
1. EAST BACKWARD OF BLACK SEA and NORTH-EASTERN ANATOLIAN REGION 67
1.1. Upper Harşit Basin ................................................................................ 68
1.2. Upper Parts of Oltu-Narman and Tortum Basins ................................... 68
1.3. The Area Between Köprüköyü and Sarıkamış ........................................ 68
viii
1.4. Upper Serçeme (Erzurum) Basin and Ovacik Depression ....................... 69
2. UPPER KELKİT BASIN REGION ....................................................................... 69
3. CENTRAL ANATOLIA REGION ....................................................................... 69
3.1. Erciyes Mountain Subregion ................................................................. 70
3. 2. Upper Kizilirmak Basin Subregion ......................................................... 70
4. EAST ANATOLIAN REGION ........................................................................... 71
4.1. Bingöl-Çukurca Subregion ..................................................................... 71
4.2. Tunceli-Pülümür Subregion ....................................................................... 71
RESULTS .............................................................................................................. 72
1
FOTOGRAF LİSTESİ / LIST of PHOTOS
Foto 1.Titrek kavağın yaprakları /Leafs of aspen
Foto 2.Erciyes dağı Ortaseki mevkiinde titrek kavağın önde yeşil dişi fertler, arkada açık yeşil olanlar erkek fertleri görülüyor. Female tree of aspen (green) and male tree of aspen (pale green) at the locality of Ortaseki in Erciyes Mountain
3. Istranca Dağları’ndaki Demirköy ormanında titrek kavak kütüğünde yaş ve çap ölçümü
3. Age and diameter measurement of Aspen trunk in Demirköy forest in Standja Mountain
4. Demirköy Orman İşletme Müdürlüğü’nde titrek kavak odun üretimi
4. Wood production in Demirköy Forest Directory
5. Demirköy Orman İşletme Müdürlüğü’nün titrek kavak istihsali
5. Aspen wood production of Demirköy Forest Directory
TİTREK KAVAK YAYILIŞ ALANLARI/ ASPEN OCCURRENCE AREAS
HARŞİT ve KELKİT HAVZALARI / HARŞİT and KELKİT BASINS
6. Giresun Dağları’ndan Yukarı Kelkit havzasının kuzeyine doğru titrek kavaklar 6. Aspen on the northern watershed line of Upper Kelkit basin 7. Yukarı Harşit havzasında Gümüşhane’nin 35 km kadar güneydoğusundaki Arzular mevkiinde boyu
30 m’yi aşan ve çapı 40 cm civarında titrek kavakların olduğu titrek kavak topluluğu 7. Aspen trees more than 30 m in height and 40 cm in diameter at the Arzular locality, 35 km SE of
Gümüşhane City 8. Arzular mevkkindeki titrek kavak topluluğunun başka bir görünümü 8. Another view from aspen community at the Arzular Locality 9. Gümüşhane yakınında yayılış gösteren titrek kavak gençliği 9. Spreading of aspen regeneration near Gümüşhane city 10. Gümüşhane’nin 40 km kadar güneydoğusunda Dölek mevkiinde sarıçam orman sahasındaki gür
titrek kavak meşceresi 10. A good aspen stand on the destroyed scots pine forest area at the Dölek locality, 40 km SE of
Gümüşhane city. 11. Dölek mevkiindeki titrek kavak (açık yeşil) ve sarıçam ormanlarının yayılış alanlarının genel
görünümü 11. A general view of the native occurrence area of scots pine and aspen communities with pale
green on the north facing slope of valley at Dölek locality 12. Dölek mevkiinde yaklaşık 20 yıl kadar önce sarıçam ormanlarının tahribi sonucu oluşan
oyuntuların titrek kavaklarla kaplanarak önlenmesi 12. Bare land and gully erosion areas that formed as the result of scots pine forest destruction 20
year ago presently occupied by aspen 13. Şebinkarahisar doğusunda Kelkit vadisi yamacında tahrip edilen sarıçam sahasına gelen titrek
kavak toplulukları 13. An aspen community growing on the destroyed scots pine forest area of the slope of Kelkit
valley in the eastern part of Şebinkarahisar town 14. Şebinkarahisar’ın doğusunda ofiyolitler üzerinde tahrip edilen sarıçam sahalarını kaplamakta
olan titrek kavaklar 14. Aspen trees growing on destroyed scots pine forest area in the eastern part of Şebinkarahisar
town, Kelkit valley
2
KUZEYDOĞU ANADOLU YUKARI TORTUM, NARMAN-OLTU HAVZALARI ve
HORASAN-SARIKAMIŞ ARASI/ UPPER BASINS OF TORTUM, NARMAR-OLTU and
BETWEEN HORASAN and SARIKAMIŞ TOWNS in NE ANATOLIA
15. Horasan-Sarıkamış arasında Balabantaş köyü yakınında iyi bonitette titrek kavak meşceresi
15. A good aspen stand near Balabantaş village between Horasan-Sarıkamış districts in NE Anatolia
16. Balabantaş köyü yakınında sarıçam orman sahasına gelen titrek kavak meşceresi
16. Aspen stand on the destroyed scots pine forest near Balabantaş village
17. Balabantaş titrek kavak meşceresinden diğer bir görünüm
17. Another view from aspen forest of Balabantaş village
18. Horasan-Karaurgan kasabaları arasında sarıçam orman alanına gelmiş titrek kavak meşceresi
18. Aspen forest growing on the destroyed scots pine forest area between Horasan and Karaurgan towns, in NE Anatolia
19. Horasan-Karaurgan arasındaki basalt platosu üzerindeki titrek kavak ormanı
19. An Aspen forest on the basalt plateau between Horasan and Karaurgan towns
20. Erzurum’un batısındaki Serçeme deresinin üst kesiminde Rize köyü yakınındaki sarıçam kalıntılarının olduğu titrek kavak meşceresi
20. Aspen forest containing scots pine cluster in the upper part of Serçeme stream in the W of Erzurum city
21. Aşkale kuzeyinde 2400 m’de plato üzerinde Köprübaşı mevkiinde sarıçam orman alanındaki titrek kavak ormanı
21. Aspen forest occupied scot pine forest area on the basaltic plateau at an elevation of 2400 m in the north of Aşkale town, E Anatolia
22. Köprübaşı mevkii Ovacık depresyonunun kenarındaki titrek kavak ormanı
22. Aspen forest in the edge of Ovacık depression, Köprübaşı locality, in the N of Aşkale, E Anatolia
23. Serçeme çayı havzasının üst kesiminde Rize köyü yakınında tepeye doğru tırmanan titrek kavaklar
23. Aspen forest spreading up to hill near Rize village, upper part of Serçeme stream
24. Tortum havzasının batısında Serdarlı köyü yakınında sarıçam ormanının yerini alan titrek kavaklar
24. Apsen occupying scots pine area near Serdarlı village in the western part of Tortum basin
25. Serçeme vadisinin yukarı kesiminde sarıçamın temsil eden titrek kavak meşceresi
25. Aspen spreading areas are the representative of scots pine in the upper part of Serçeme basin
26. Tortum havzasının batısında Serdarlı köyü yakınında yamaç deposu üzerindeki titrek kavaklar
26. Aspens on the colluvial deposit near Serdarlı village, east of Tortum basin
ANA MATERYAL ve TOPRAK/ PARENT MATERIAL and SOIL
27. Akdağmadeni Aladağlarda gnays üzerindeki laden ve titrek kavak
27. Cistus laurifolius and aspen on the gneiss of Ak Mountain, near Akdağmadeni town.
28. Akdağmadeni Akdağ kütlesinde ayrışmış gnayslar üzerinde yetişen titrek kavaklar
28. Aspens growing on deeply weathered gneiss in Ak Mountain near Akdağmadeni town, Central Anatolia
29. Akdağmadeni Aladağlarda iyi ayrışmış gnays üzerindeki titrek kavaklar
29. Aspens on the deeply weathered gneiss in the Ala Mountains, near Akdağmadeni town
30. Akdağ’ın düzlük alanlarında gnays üzerinde kahverengi orman toprağı profili
3
30. A brown forest soil profile with very low calcium carbonate content on the gneiss in Ak Mountain
31. Bolu-Kızılcahamam arasında neojen marn depoları üzerindeki titrek kavaklar
31. Aspens on the neogene marly deposit between Bolu-Kızılcahamam, backward part of Black Sea Region, NW Anatolia
32. Yukarı Harşit havzasında peridotit-serpantinler üzerinde titrek kavaklara rastlanılır.
32. Aspen grows on the mostly exposed serpentine-peridotite on the upper Harşit basin near Gümüşhane city
33. Yukarı Harşit havzasında peridotite-serpantin üzerindeki titrek kavak gençlikleri
33. Aspen regeneration on the peridotite-serpentine in the upper Harşit basin
34. Demirköy kasabası civarında önde kumlu toprak veren granit üzerindeki titrek kavaklar
34. Aspens in the foreground on the deeply weathered granite producing sandy soil, near Demirköy town, Strandja Mountains.
35. Kavaklıdere (Muğla) kasabası yakınında gnays üzerinde sığ ve yoğun bir kat oluşturan titrek kavak kökler
35. A thin and high density root layer of aspen trees on the gneiss in the vicinity of Kavaklıdere town (Muğla), western part of Anatolia
36. Kavaklıdere’de gnays üzerindeki titrek kavaklar
36. Aspens on the gneiss near Kavaklıdere town, W Anatolia
37. Narman havzasının üst bölümünde bazalt ve bazalt taş akıntılarının olduğu yerlerde yetişen titrek kavaklar
37. Aspen community growing on the basalt and basaltic debris flow on steep slopes in the upper part of Oltu-Narman basin, NE Anatolia.
38. Sarıkamış sarıçam ormanlarının aralarındaki boşluklarda yetişen titrek kavaklar
38. Aspen growing fastly among the open land of scots pine forest in Sarıkamış locality, NE Anatolia
39. Taşkent civarında ayrışmış serpantin kütlesi üzerindeki titrek kavak gençliği
39. Aspen fast regeneration and spreading area on the serpentine near Taşkent town, Taurus Mountains
40. Taşkent dolayında ayrışmış şistler üzerinde yetişen titrek kavaklar
40. Aspens on the weathered schist in the vicinity of Taşkent town, in Taurus Mountains
41. Taşkent civarında kireçtaşlarından oluşan yamaç depoları üzerinde yetişen titrek kavaklar
41. Aspens growing on the colluvial deposit mainly with limestone boulders in the Taşkent town, Taurus Mountains
42. Taşkent civarında kireçtaşlı yamaç deposundaki titrek kavaklar
42. Aspens on the colluvial deposit containing limestone near Taşkent town
43. Erciyes Dağında bazalt kayalıkları üzerindeki titrek kavaklar
43. Aspen trees on the basaltic rock avalanche in the Erciyes Mountain, SE of Central Anatolia
44. Batı Karadeniz Bölümünde Bartın güneyinde yol yarmasındaki flişler üzerindeki titrek kavaklar
44. Aspens growing on the flysch formation new constructed road slope in the south of Bartın city, W of Black Sea subregion.
45. Tosya kuzeyinde Ilgaz dağlarının eteklerindeki killi şistler üzerine gelmiş titrek kavak topluluğu
45. Aspen community on the clayey schist in north of Tosya city, the southern edge of Ilgaz Mountains
46. Tosya kuzeyindeki Ilgaz dağlarının eteklerinde şistlerin üzerindeki göknar ormanında titrek kavak gençliği
4
46. Aspen regeneration on the cleared fir forest area on the schist in the southern edge of Ilgaz Mountains
47. Yenice nemli-ılıman geniş yapraklı orman sahasında silisli şist ve kuvarsitler üzerindeki titrek kavaklar
47. Aspen trees on the siliceous schist and quartzite in the broad leaf mild-humid forest area of Yenice basin, in the western part of Black Sea subregion
48. Yukarı Kızılırmak havzasında Zara dolaylarında ofiyolitler üzerindeki sarıçam orman sahasında ardıçların da bulunduğu titrek kavak geçliği
48. Aspen young regeneration area with juniper on the ophiolites in the destroyed scots pine forest area in the upper part of Kızılırmak basin, Central Anatolia
49. Kazdağlarında gnays kayalıkları üzerindeki titrek kavaklar
49. Aspens on the gneiss rocks in the Mont Ida, N of Edremit Gulf
50. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde yamaç deposu altındaki titrek kavak kökleri
50. Aspen roots under the colluvial deposit at Ortaseki locality, Erciyes Mountain
51. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde yamaç deposu üzerindeki organic maddece zengin toprak
51. Soil with rich organic content on the colluvial deposit at Ortaseki locality, Erciyes Mountain
52. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde yamaç deposu üzerindeki titrek kavaklar
52. Aspens on the colluvial deposit at Ortaseki locality, Erciyes Mountain
53. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde piroklastik depo üzerindeki kolüvyal toprak ve kesilen köklerden çıkan titrek kavak gençliği
53. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde colluvial soil on the pryoclastic materials and aspen regeneration with cut root suckers
54. Erciyes Dağı Çomaklı mevkiinde volkanik kumlar üzerinde kolayca gelişen titrek kavak kökleri
54. Aspen roots easily developed on the volcanic sands at Çomaklı locality, Erciyes Mountain
55. Erciyes Dağı Çomaklı mevkiinde açılan yol üzerinde titrek kavağın kök sürgünleri
55. Aspen root suckers on the recently constructed road at Çomaklı locality, Erciyes Mountain
56. Demirci kuzeydoğusunda gnays üzerindeki titrek kavak gençliği
56. Aspen regeneration on the gneiss in the NE of Demirci town, W Anatolia
İÇ ANADOLU ve ERCİYES DAĞI / CENTRAL ANATOLIA and ERCİYES MOUNTAIN
57. Erciyes Dağı’nın eteklerinde titrek kavak meşceresinden sağlanan titrek kavak odun steri.
57. Aspen wood as a row produced from the aspen stands in the edge of Erciyes Mountain
58. Erciyes Dağı Ortaseki mevkiinde birikinti konisinden eğimli yamaçlara doğru yayılan titrek kavaklar
58. Aspen spreading areas from the dejection cone to sloping areas of Erciyes Mountain at the Ortaseki locality
59. Kayseri Sultansazlığı civarında Erciyes Dağına doğru ilerleyen titrek kavak topluluğu
59. Aspen community spreading from the wetland called Kayseri Sultan Sazlığı (Sultan wetland) to the upper part of Erciyes Mountain
60. Sivas dolayında paleozoyik kuvarsitler ve kırmızımsı toprak üzerinde farklı yayılma dönemlerini gösteren farklı yaştaki titrek kavak topluluğu
60. Aspen community belonging to different spreading period and different age growing on the Palaeozoic quartzitic schist and reddish soil in the vicinity of Sivas
5
61. Sivas dolayında sarıçam ağaçlandırma sahasını kaplayan titrek kavaklar
61. Aspens occupying the reforestation areas of scots pine in the vicinity of Sivas.
62. Yıldız Dağı (Sivas) eteğinde tahrip edilen orman sahasında hızla yayılmakta olan titrek kavaklar
62. Aspen spreading on the deforested area in the southern flank of Yıldız Mountain in the N of Sivas city
63. Erciyes Dağı’nın kuzey eteğindeki bazalt çakıllı yamaç deposu üzerine yayılan ve yamaç akmasını önemli ölçüde önleyen titrek kavaklar
63. Aspen trees occupying on colluvial deposit with basalt gravels on the lower north facing slopes of Erciyes Mountain.
64. Erciyes Dağı’nın kuzey alt yamacında Ortaseki mevkiinde birikinti konisini kaplayan titrek kavaklar
64. Aspen occupying the dejection cone at the Ortaseki locality on the north facing slopes of Erciyes Mountain.
65. Erciyes Dağı Çomaklı mevkiinde volkanik regosoller üzerinde yayılan titrek kavaklar
65. Aspens spreading on the volcanic regosol at the Çomaklı locality
DİĞER BÖLGELER/OTHER REGIONS
66. Beyşehir Dedegöl dağlarında karstik depresyonların içerisindeki göknar ve titrek kavak
66. Populus and Abies in the karstic depression Dedegöl Mountain, W of Lake Beyşehir, Mediterranean Region
67. Yozgat-Ankara arasında yol boyunca meşe orman sahasında görülen titrek kavaklar
67. Aspen trees growing in the destroyed oak forest area between Ankara-Yozgat highway in the Central Anatolia
68. Bitlis dağlarında tahrip edilen meşe orman sahasında Paleozoyik şistler (gnays) üzerindeki titrek kavak topluluğu.
68. An aspen community on the destroyed oak forest of Bitlis Mountains composed of Palaeozoic metamorphic schist (Gneiss) in the East Anatolia.
69. Bitlis-Baykan karayolu kenanında Vadi kenarında kolüvyal depo üzerindeki titrek kavak topluluğu
69. Aspen community on the colluvial deposit along Bitlis-Baykan road
70. Hafik’in kuzeyinde jips içeren tortul arazi üzerinde yeni gelişmekte olan titrek kavaklar
70. Young aspen trees on the sedimentary terrain containing gypsum in the north of Hafik Town in the upper part of Kızılırmak Basin
71. Kavaklıdere civarında Menderes masifi paleozoyik şistler üzerinde kızılçam-karaçam orman kuşağındaki titrek kavak topluluğu
71. Populus tremula community on the Menderes masse metamorphic schist within Pinus nigra-Pinus brutia forest belt near Kavaklıdere town in the Aegean Region
72. Kavaklıdere mevkiinde titrek kavakların gnays üzerindeki kök sistemi
72. Root system of aspen developed on the gneiss in the Kavaklıdere locality
73. Van Gölü’nün kuzeybatısında volkanik Nemrut Dağı’na doğru yol üzerindeki boş alanda yetişmeye başlayan titrek kavaklarlar
73. Aspen trees growing on the bare land along the road on the southern slope of volcanic Nemrut Mountain in the NW of Lake Van, East Anatolia
74. Nemrut Dağında bazalt kayalıkları üzerinde titrek kavak (yeşilimsi renkli) ve huş (sarımsı renkli)
74. A view from the aspen (greenish colour) and birch (Betula, yellowish colour) on the basaltic rocks inside of caldera of the Nemrut Mountain
75. Nemrut Dağı kalderası içindeki bir titrek kavak topluluğu
6
75. An aspen community in the caldera of Nemrut Mountain
76. Muş’un Solhan ilçesinde andezit üzerinde tahrip edilen alanda yetişen bir titrek kavak topluluğu
76. An aspen community on the destroyed oak forest andesitic area near Solhan town (Muş province), in the East Anatolia
77. Toroslarda Taşkent kasabası yakınında serpantin üzerindeki titrek kavak topluluğu
77. An aspen community growing on the serpentine near Taşkent town in Taurus Mountains
78. Toros dağlarında Taşkent kasabası yakınında şistler üzerindeki titrek kavak topluluğu,
78. An aspen community growing on the schist in the vicinity of Taşkent town in Taurus Mountains, Mediterranean Region
79. Demirci’nin kuzeydoğusunda gnays üzerindeki titrek kavaklar
79. Aspen on the gneiss in the NE of Demirci town, Aegean Region
80. Gördes’in kuzeydoğusunda gnays üzerindeki karaçam ormanındaki titrek kavaklar
80. Aspens within black pine forest growing on gneiss in the NE of Gördes toşwn, Aegean Region
81. Gördes civarında karaçam ormanı içine gelen titrek kavaklar
81. Aspen growing on the lowerstory of black pine near Gördes town
82. Gördes karaçam ormanı içindeki titrek kavaklar
82. Aspen growing within black pine forest near Gördes town
83. Kazdağlarındaki karaçam ormanındaki titrek kavaklar
83. Aspens within black pine in the Mount Ida (Kaz Mountain), N of Edremit Gulf
84. Istranca dağlarında Demirköy civarında karaçam dikim sahasına gelen titrek kavaklar
84. Aspen growing lowerstory of the Pinus nigra plantation area in the Demirköy town in the Istanca (Strandja) Mountain in the Thrace
85. Istranca dağlarında kayın ormanlarının kesildiği yerlere gelen titrek kavaklar
85. Aspen that are seen in the destroyed beech (Fagus orientalis) forest due to road construction in Strandja Mountain
86. Istranca dağlarının güneyindeki meşe orman sahasındaki tikrek kavaklar
86. Aspen in the oak forest area in the southern part of Standja Mountain
87. Istanca dağlarında Demirköy civarında kayınla birlikte bulunan titrek kavaklar
87. Aspen trees that are growing within beech forest in the vicinity of Demirköy, Stranca Mountains
88. Sakarya vadisinde Geyve civarında yangın sahasına gelen titrek kavaklar
88. Aspens growing on the brunt area of Sakarya river valley, near Geyve town
89. Geyve yakınında göknar ve kayınlara birlikte olan titrek kavaklar.
89. The mixed forest composed of beech, fir and aspen near Geyve, in the Sakarya river valley. Here aspen 40 cm in diatemer, and 30 m in heigh.
90. Kızılcahamam’ın kuzeyinde karaçam orman sahası ve terk edilen tarlalara gelen titrek kavaklar
90. Aspens on destroyed Pinus nigra forest area and abandoned field in Işık Mountain, N of Kızılcahamam
91. Kızılcahaman Işık Dağı’nda karaçamların arasındaki titrek kavaklardan bir görünüm.
91. An appearance duding fall season Aspen and Pinus nigra mixed forest in the Işık Mountain, N of Kızılcahamam town
92. Ilgaz Dağında şistler üzerinde karaçam ve göknar ağaçları arasındaki titrek kavaklar
92. Aspen young trees within the Pinus nigra and Abies bornmulleriana on the schist in the Ilgaz Mountain, S of western part of Black Sea Region
93. Kastamonu-Tosya karayolu kenarında karaçam ormanı öndeki titrek kavaklar
93. Aspens near black pine along the Kastamonu-Tosya highway S of western part of Black Sea Region
7
94. Kızılcahamam kuzeyinde Işık Dağı’nda karaçam orman sahasındaki titrek kavaklar
94. Aspens on the black pine forest area in the Işık Mountain, N of Kızılcahamam town
95. Artvin Ardanuç Peynirli Orman İşletme Şefliğinde ladin, sarıçam ve göknar ormanının sağ tarafındaki titrek kavaklar
95. Aspen trees at the right side of Picea orientalis, Pinus sylvestris and Abies nordmanniana forest in the Peynirli locality of Forest Directory of Andanuç, Artvin, in the eastern part of backward black Sea Region
96. Peynirli Orman İşletme şefliğinde önde titrek kavaklar, arkada sarıçam ve ladinler
96. Aspen in the foreground and Pinus sylvestris, and Picea orientalis mixed forest in the Peynirli forest district of Ardanuç
97. Karabük kuzeydoğusunda karaçam ormanından geçen yol kenarındaki titrek kavaklar
97. Aspens along the road crossing the black pine forest in the NE of Karabük, W of Black Sea Region
98. Azdavay (Kastamonu) yakınında tahrip edilen saf sarıçam ormanındaki titrek kavak topluluğu
98. Aspen communities in the destroyed scots pine (Pinus sylvestris) forest near the Azdavay town (Kastamonu province)
99. Kastamonu platosunun kuzeyinde sarıçam ormanı içindeki titrek kavaklar
99. Aspens within the scots pine forest in the north of Kastamonu Plateau
100. Ilgaz dağlarının kuzey eteğindeki karaçam, sarıçam ve göknar ormanındaki titrek kavaklar
100. Aspens in the mixed forest of P. sylvestris, P. nigra and Abies bornmulleriana in the northern part of Ilgaz Mountain, W of Black Sea Region.
101. Yenice (Karabük) nemli ılıman orman sahasında boylu titrek kavaklar
101. Aspen trees with high tall due to reach direct sun radiation within the humid-mild forest area in Yenice forest (Karabük Province)
TİTREK KAVAĞIN VEJETASYON BİLEŞİMİ/VEGETATION COMPOSITION OF ASPEN
102. Akdağmadeni Akdağlarda gnays üzerinde sarıçam ormanı boşluklarındaki titrek kavak ve laden
102. Aspen and Cistus laurifolius on the open land in the scots pine forest in the Ak Mountain (Akdağmadeni) in Central Anatolia
103. Sarıkamış sarıçam ormanlarında yer alan titrek kavaklar
103. Pinus sylvestris and Populus tremula vegetation composition in the Sarıkamış scots pine forests
104. Cide güneyinde sarıçam ve titrek kavak karışık meşceresi
104. Pinus sylvestris and Populus tremula mixed forest in the S of Cide town in the Backward Black Sea Subregion in the western Black Sea Region
105. Giresun dağlarında titrek kavak, kayın ve ladinlerden oluşan vejetasyon bileşimi
105. Vegetation composition of Populus tremula, Fagus orientalis and Picea orientalis in the Giresun Mountains, Eastern Black Sea Subregion
106. Giresun dağlarında titrek kavak ve fındıktan oluşan vejetasyon
106. A vegetation composition composed of Corylus sp and Populus tremula
107. Şebinkarahisar doğusunda Kelkit vadisinin yamacında yarıkurak ortamdaki İran-Turan otsular ile titrek kavaklar
107. Aspens and Irano-Turanian vegetation on the slopes of Kelkit valley in the eastern part of Şebinkarahisar semiarid environment.
8
108. Giresun dağlarında nemli-ılıman geniş yapraklı orman kuşağının üstündeki titrek kavak, kayın ve ladinler
108. A mixed forest associated with Populus tremula, Picea orientalis and Fagus orientalis in the upper forest belt of the humid-mild broad leaf forest belt.
109. Kelkit havzasının doğusunda Şiran kasabası civarında sarıçam ve titrek kavaklar
109. Populus tremula and Pinus sylvestris in the vicinity of Şiran, E of Kelkit basin
110. Cide’nin güneydoğusunda Küre dağlarının batısında ormangülü ve titrek kavak
110. Populus tremula and Rhododendron ponticum in the SE of Cide town, West of Küre Mountain
111. Kazdağlarının kuzey yamacında titrek kavak, göknar ve kayın karışık ormanı
111. Mixed forest composed of Populus tremula, endemic Abies equi-trojani and Fagus orientalis on the north facing slopes of Mont Ida, S of Marmara Region
112. Gördes’in kuzeydoğusunda karaçam ağaçlandırma sahasını işgal eden titrek kavaklar
112. Aspen occupying the reforestation area of black pine in the northeastern part of Gördes town, Aegean Region
ŞEKİLLERİN LİSTESİ / LIST OF FIGURES
1. Kuzey Yarımküre’de titrek kavağın yayılışı 1. Distribution of aspen in the North Hemisphere 2. Titrek kavağın tohum transferi ve ağaçlardırma açısındanbölge ve alt bölgelere ayırımı 2. Dividing into region and subregion of aspen in terms of seed transfer and reforestation 3. Türkiye’nin ekolojik bölgeleri 3. Ecoregions of Turkey 4. Yukarı Harşit ve Kelkit havzalarında titrek kavağın yayılışını gösteren profil 4. Profile showing the distribution of aspen in the Upper Harşit and Kelkit basins 5. Horasan-Oltu arasında titrek kavağın yayılışını gösteren profil 5. Profile showing the distribution of aspen between Horasan and Oltu 6. Serçeme havzasında titrek kavağın yayılışını gösteren profil 6. Profile showing the distribution of aspen in the Serçeme basin 7. Türkiye’de Temmuz ayı bağıl nem dağılışı 7. The distribution of relative humidity of July 8. Türkiye’de yıllık ortalama yağış dağılışı 8. Mean annual precipitation distribution of Turkey 9. Türkiye’de Temmuz ayı yağış dağılışı 9. The distribution of July precipitation of Turkey 10. Türkiye’de karla örtülü günler sayısı 10. Snow cover days of Turkey 11. Türkiye’de yıllık ortalama sıcaklık dağılışı 11. Mean annual temperature distribution of Turkey 12. Türkiye’de Temmuz ayı sıcaklık dağılışı 12. Mean July temperature distribution of Turkey 13. Ocak ayı ortalama sıcaklık dağılışı 13. Mean January temperature distribution of Turkey 14. Türkiye iklim bölgeleri 14. Climatic regions of Turkey 15. Türkiye’nin jeoloji-litoloji haritası 15. Geology and lithologic map of Turkey
9
ÖZET
Titrek kavak; ülkemizin yarınemli-yarıkurak sahalarından başlayarak yarınemli soğuk sahalarına kadar olan ormanların çeşitli nedenlerle tahrip edildiği yerlere öncü ya da primer (öncü) süksesyon olarak gelmektedir. Daha sonra kök sürgünüyle yaygınlaşan titrek kavaklar, nemli-ılıman sahalarda geniş yapraklı ve nemli-soğuk yerlerde iğne yapraklı ormanlar içerisinde bir idare müddeti sonuna kadar kalmaktadır. Buna karşın orman örtüsünün tamamen tahrip edildiği Karadeniz Ardı ve Kuzeydoğu Anadolu ile Erciyes Dağı’nda saf meşcereler oluşturmaktadır. Böyle sahaların en yaygın olduğu yerler; Yukarı Harşit ve Kelkit havzaları ile Çoruh nehri havzasına giren Oltu-Narman ve Tortum, Köprüköy-Sarıkamış arası, Serçeme-Ovacık, Kızılırmak havzalarının yukarı bölümleri ile Erciyes Dağı ve Doğu Anadolu’nun güney ve kuzeybatı kesimleridir.
Titrek kavakların en yaygın olduğu sahalar; kışları kar yağışlı ve soğuk, yazları serin geçen yıllık ortalama sıcaklığın 8°C’den başlayarak 0°C’ye kadar yaklaştığı, en düşük sıcaklığın -40oC’nin altına kadar indiği, yıllık ortalama yağışın 600 mm’nin üzerinde olduğu karasal ve yarı karasal iklim bölgesidir. Bu sahalara düşen yağışın yarıdan fazlasını kar yağışları oluşturur. Titrek kavaklar aynı zamanda vejetasyon döneminde bağıl nemin % 60’ın üzerinde olduğu ve su açığının fazla olmadığı, başka bir anlatımla kuraklığın fazla etkin olmadığı yerlerde yoğunlaşır.
Topografya açısından titrek kavaklar; deniz kenarlarına yakın yerlerden başlayarak 2400 m’nin üzerine kadar çıkar. Yarıkurak-yarı nemli alanlarda nemli hava kütlesini alan dağların kuzey yamaçlarında, yarı nemli alanlarda ise genellikle tüm bakılarda bulunur.
Titrek kavaklar; metamorfik (gnays, mikaşist), volkanik (peridotit-serpantin, bazalt, andezit, volkanik kum ve tüf), tortul (kireçtaşı, marn, fliş), yamaç deposu, birikinti konisi gibi tüm ana materyaller üzerinde yetişir. Ancak yumuşak ve iyi ayrışmış ana materyaller ile birikinti koni ve yelpazeleri üzerinde daha hızlı olarak yayılır.
Titrek kavaklar; zonal, azonal ve intrazonal takıma giren topraklar üzerinde özellikle bazalt-andezitler üzerinde andosol benzeri topraklar, kolüvyal ve yüksek dağ-çayır toprakları üzerinde yayılış gösterir (Şekil 1.3).
Titrek kavaklar; iklim bölgelerine göre başta sarıçam olmak üzere, meşe ve karaçamlarla karışık meşcereler oluşturur. Nitekim saf titrek kavak meşcereleri; sarıçam ormanlarının tamamen tahrip edildiği Kuzeydoğu Anadolu’da ve İç Anadolu’da Erciyes Dağı’nda meşe orman alanlarında bulunur. Karışık meşcereler halinde ise Doğu Anadolu’da meşelerle, Batı Anadolu ile Orta ve Batı Karadeniz Ardı bölgelerde karaçamla, Karadeniz ardı bölgelerde sarıçamla karışık meşcereler halindedir. Titrek kavaklar; az miktarda Kavaklıdere’de olduğu gibi karaçam-kızılçam ormanları arasındaki geçiş kuşağında, nemli ılıman ve nemli soğuk iklim koşullarının etkili olduğu Karadeniz kıyı kuşağı dağlarında kayın, göknar ve hatta ormangülü arasında fertler ve küçük topluluklar halinde yer alır.
10
Titrek kavaklar; ekolojik koşullar dikkate alınarak tohum transferi, ağaçlandır-ma ve doğal tensille yayılış alanları açısından aşağıdaki bölge ve bölümlere ayrıl-mıştır (Şekil 1.3).
1. Karadeniz Ardı ve Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi. Bu bölge, Yukarı Harşit havzası ile Kuzeydoğu Anadolu’da yukarı Çoruh ve Kura havzalarını içerir. Kışları karla kaplı ve çok soğuk, yazları serin geçen karasal iklim koşulları hüküm sürdüğü bu bölge sarıçam ormanlarının yayılış alanı içerisinde yer alır. Bu bölge kendi arasında;
1.1. Yukarı Harşit Havzası,
1.2. Yukarı Oltu-Narman ve Tortum havzaları,
1.3. Köprüköy-Sarıkamış arası,
1.4. Yukarı Serçeme-Ovacık Havzası olmak üzere dört bölüme ayrılmıştır.
2. Yukarı Kelkit Havzası. Yarıkurak-yarınemli karasal iklim koşullarının etkili olduğu ve sarıçam orman sahasına tekabül eden bu bölge, Kelkit vadisinde Şebin-karahisar’dan başlayarak Şiran’ın kuzeyine kadar uzanan Yukarı Kelkit havzasında yer alır.
3. İç Anadolu Bölgesi. Karasal yarıkurak iklim koşullarının etkili olduğu ve meşe orman sahasının yer aldığı bu bölge;
3.1. Erciyes Dağı,
3.2. Yukarı Kızılırmak havzası olmak üzere iki bölüme ayrılmıştır.
4. Doğu Anadolu Bölgesi. Elazığ doğusunda Karakoçan’dan başlayarak Bingöl, Solhan üzerinden Muş Ovası ve Van Gölü’nün kuzeyini takiben Çukurca’ya kadar devam eden bu bölgede kışları soğuk, yazları serin geçen yarınemli iklim koşulları etkilidir. Meşe ormanlarının yer aldığı bu bölge;
4.1. Bingöl-Çukurca,
4.2. Tunceli-Pülümür araları olmak üzere iki alt bölüme ayrılmıştır. Tohum transferi, her bölgedeki bölümler içerisinde yapılmalıdır. Ağaçlandırma
açısından ise ağaçlandırma çalışmasında çeşitli güçlüklerin olduğu Erciyes Dağı, Sivasın doğusundan itibaren Kızılırmak, Oltu-Narman ve Tortum ile Kelkit havzalarının yukarı bölümleri, doğal tensille titrek kavak ağaçlandırmaları kolayca yapılabilir. Diğer bölgelerde orman içi ve kanarlarında küçük topluluklar ve fertler halindeki titrek kavaklar, diğer ağaçlarla rekabet halinde olup, genellikle bir idare müddeti sonunda ortadan kalkma temayülü göstermektedir.
11
TİTREK KAVAK HAKKINDA GENEL BİLGİLER
Söğütgiller familyasına ait olan titrek kavağın Kızılcahamam Güvem mevkiindeki Pliyosen marnlı göl çökellerinden bulunan fosillerden de anlaşılacağı üzere Tersiyer’den beri orman alanlarında yetiştiği ortaya çıkmaktadır. Hafif rüzgârlarda bile yaprakları titreyerek ses çıkaran bir ağaç olması nedeniyle titrek kavak ismi verilmiştir. Yapraklar ovalimsi, yuvarlak biçimli, kenarları dalgalı, 6-8 cm uzun saplı, üst yüzü parlak koyu yeşil, alt yüzü mavimsi-yeşildir. Çok miktarda sürgün verme kabiliyeti vardır. Genç sürgünler parlak cilalı kahve-sarı renklidir. Kuvvetli kütük, kök sürgünü verir. Dişi fertler gür ve yeşil iken, erkek fertler ise açık yeşil nispeten zayıftır (Foto 1, 2).
Ormanların çeşitli nedenlerle tahrip edildiği alanlara gelen öncü ya da sekonder süksesyona ait bir ağaç türüdür. Orman içi alanlardaki boşluklarda yetişen titrek kavak, sahanın asli ağaç ve ağaççıkların gelmesiyle rekabet edemeyerek bir idare müddeti sonunda ortamdan çekilir. Boş alanlarda ise yayılışını sürdürür. Optimum yetişme koşullarında diğer orman ağaçları kadar boy ve artım yapar, ancak belli bir yaştan sonra öz çürüklüğü başlar. Hızlı büyümesi nedeniyle kereste ve odunu yumuşak olduğundan kontrplak, ambalaj yapımında ve kâğıt ham maddesi olarak kullanılmaya uygundur.
Yayılış alanı, diğer ağaç türlerine göre oldukça geniştir. Kuzey Yarım Küre’de özellikle Avrasya’da nemli-ılıman bölgelerdeki geniş yapraklı, soğuk-nemli ve yarı nemli bölgelerdeki iğne yapraklıların yayılış alanı kadar olan bölgelerde görülür. Nitekim Akdeniz Havzası’nın kuzeyinden batıda İrlanda ve Büyük Britanya’dan başlayarak tüm Avrupa kıtasını kapladıktan sonra Tibet Platosu ve Orta Asya çölleri dışında Asya kıtasının kuzey kesiminden Japonya adalarına kadar yayılış gösterir. Kuzey Amerika’da da önemli yayılış alanına sahiptir. Ülkemizde ise Akdeniz Bölgesi’nde kızılçam kuşağı ve İç, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bozkır ve Doğu Anadolu uzun boylu bozkır-çayır alanları dışındaki bölgelerde görülür (Şekil 1).
Şekil/Fig. 1. Titrek kavağın Avrasya’nın Dünyadaki yayılış alanı (MacKenzie,2010)
12
Foto/Photo 1.Titrek kavağın yaprakları /Leafs of aspen
Foto/Photo 2. Erciyes dağı Ortaseki mevkiinde titrek kavağın önde yeşil dişi fertleri, arkada açık yeşil olanlar erkek fertleri görülüyor.
Yayılış alanındaki iklim koşulları dikkate alındığında titrek kavaklar; nemli ve ılıman okyanusal iklimden nemli soğuk karasal iklim bölgelerine kadar olan sahada yeti-şir. Özellikle Sibirya’daki yayılış alanlarına bakıldığında titrek kavağın soğuğa karşı en dayanıklı ağaçlar arasında olduğu, özellikle sarıçam ve huşlar kadar sıcaklığın -40oC’nin altına düştüğü ve yaz döneminin kısa olduğu alanlarda bile
13
yetiştiği rahatlıkla söylenebilir. Bu nedenle titrek kavaklar, Avrasya ve Kuzey Amerika’da nemli-soğuk alanlara doğu yayılış alanı artarak, 66o33’dan geçen Kuzey Kutup Dairesine (Artktik circle)’ne kadar çıkar (Şekil 1).
Vejetasyon kompozisyonu yönünden nemli ılıman bölgelerdeki geniş yapraklı ağaçlarla, nemli-soğuk bölgelerdeki doğu ladini, göknar ve sarıçamlarla, karasallığın görüldüğü yarıkurak-yarınemli bölgelerde meşelerle birlikte meşcereler oluşturur.
Yayılış alanları dikkate alındığında titrek kavaklar; Orta ve Kuzey Avrupa’da kumlu çakıllı moren depoları, buralardaki metamorfik kaya grubundan yer alan kristalin asit özellikteki kayalar üzerinde, Türkiye’deki durum ele alındığında her türlü ana materyal üzerinde yetişir. Ayrışmış yumuşak ana materyaller üzerinde hızla yayılır.
Toprak reaksiyonu yönünden asit (pH 4.5), nötr ve hafif alkali (pH 7-7.5) topraklar üzerinde bulunur. Vadi içlerine doğru nemli toprakta iyi gelişme gösterir.
Titrek kavak tohumların etrafında tüysü tüy demetleri vardır. Tohum olgunlaş-ma zamanı Mayıs-Hazirandır. Daha sonra tohumlar rüzgârla uçarak dağılır. Nemli topraklarda çimlenme gücü bulan tohumlar bu yeteneğini çabuk yitirirler. Meyve-leri, Mayıs ayında görülür. Çiçeklenme Mart-Nisan aylarında ve yapraklanmadan önce olur. Geniş ve yuvarlak bir tepe yapar. Tepe çapı en fazla 10-15 m arasında değişir. Gövdede doğal budanma görülür. Optimum koşullarda hızla büyüyen titrek kavaklar, 100 cm’ye kadar çapa, 40 m civarında boya ulaşır.
Yatay yönde gelişen sığ kök yapısına sahip olan titrek kavak, toprak yüzeyini adeta örümcek ağı gibi sarar. Hızla ayrışan yaprakları sayesinde toprağın organik maddece zenginleşmesini sağlar ve toprakta furda ve taneli yapı oluşturur; toprak oluşumunu hızlandırır. Bu özellikleri nedeniyle titrek kavakların olduğu sahanın infiltrasyon ve su tutma kapasitesi yüksek, yağıştan yüzeysel akıma geçen su miktarı son derece düşük olup erozyonu önemli ölçüde önler. Ayrıca toprağın bakteri ve mantar yönünden zenginleşmesine de neden olur.
Titrek kavak, ışık ağacı olduğundan öncü tür olarak daha ziyade yol kenarların-da, orman için açık alanlarda ve orman örtüsünü tamamen yitirmiş yerlerde gelişme gösterir. Çevredeki ağaçların gölgelediği yerlerden kaçınır ve ayrıca çevredeki ağaçların büyümesiyle oluşan gölgeli ortamda ancak bir idare müddeti kadar hayatiyetini sürdürür.
Türkiye açısından değerlendirildiğinde titrek kavaklar, ağaçlandırmada arazi hazırlığından fidan üretimine kadar birçok güçlüğün olduğu İç Anadolu’nun doğu-sunda kurakçıl orman-antropojen bozkır yarıkurak-yarınemli karasal alanlardan, sarıçamların yetişme sahasına tekabül eden nemli-yarınemli soğuk alanlara kadar doğal yoldan yayılma yeteneğine sahiptir. Erciyes dağında yürütülen titrek kavak ağaçlandırması konusundaki araştırmanın sonuçları da dikkate alınarak yukarıda belirtilen sahalardaki titrek kavak ağaçlandırılması, ağaçlandırma çalışmalarına yeni bir alternatif oluşturacaktır.
14
Bölüm: I
ARAŞTIRMANIN KONUSU, AMACI, METOT ve MATERYAL İLE LİTERATÜR ÖZETİ
Araştırmanın Konusu ve Amacı
En hafif rüzgârlarda bile titreyen yapraklarından dolayı, ülkemizde titrek kavak denilen Populus tremula L, ormanların yangın ve aşırı kesim gibi çeşitli yollardan tahrip edildiği sahalara öncü tür olarak gelmekte, daha sonra bölgenin ekolojik koşullarına göre en iyi yetişen klimaks ağaç ve ağaççıklarının yetişmesiyle karışık ve saf meşcereler oluşmaktadır. Nemli bölgelerdeki karışık meşcerelerde, bir idare müddeti sonucunda titrek kavakların sahadan çekilmesiyle, tekrar bölgenin asli ya da klimaks vejetasyonu hakim duruma geçmektedir. Titrek kavak gibi öncü türlerin ekolojik istekleri, sahanın asli vejetasyonuna göre düşük olduğundan hızlı bir yayılma yeteneğine sahiptir.
Araştırmanın üç temel amacı vardır. Bunlardan biri, ülkemizde orman içi, orman kenarı ve orman dışındaki sahalarda yetişen titrek kavağın yayılış alanlarını belirlemek, ikincisi bu yayılış alanında titrek kavağın ana ekolojik özelliklerini ortaya koymak ve üçüncüsü ise titrek kavakların hızla yayıldığı alanları ve yapılacak ağaçlandırma sahalarını belirlemek ve tohum transferi yönünden bölge ve bölüm-lere ayırmaktır. Bu amaçlar doğrultusunda 2016 yılı Temmuz ayında başlayan arazi gezileriyle devam eden araştırma, 2018 yılı sonuna doğru tamamlanmıştır.
Metot ve Materyal
Titrek kavakların öncü tür olarak yetiştiği, özellikle meşcere oluşturduğu alanlar, 2016-2018 yılları arasında gezilmiştir. Bu gözlemler sırasında titrek kavağın yayılışı, yetiştiği sahalardaki ana materyal, toprak, topografya özellikle bakı ve yükseklik durumu ile diğer türlerle olan bileşimi incelenmiştir. Bu özellikleri her birini belirten fotoğraflar çekilmiştir.
Titrek kavağın yetiştiği sahaların iklim özellikleri, Uygulamalı Klimatoloji kitabındaki yıllık ortalama ve Temmuz ayı sıcaklıkları, yıllık ortalama ve vejetasyon dönemini karakterize eden Temmuz ayı yağışı, Temmuz ayı ortalama bağıl nem haritalarından yararlanılmıştır (Atalay 2012). Titrek kavağın yetiştiği sahaların jeolojisi ve ana materyali, Türkiye Litoloji Haritası’ndan sağlanmıştır (Atalay 2017). Böylece titrek kavakla sıcaklık, yağış ve havadaki nem ile ana materyal arasındaki ilişkiler ana hatlarıyla belirlenmiştir. Daha önce yapılan doğu ladini (Atalay 1984),
15
sedir (Atalay 1987), doğu kayını (Atalay 1994), kızılçam (Atalay ve diğ. 1998), karaçam (Atalay ve Efe 2010) ve sarıçam (Atalay ve Efe 2012) ve ormanlarının ekolojisi ve tohum transferi açısından bölgelere ayrılması ile Türkiye’nin Ekolojik Bölgeleri (Atalay 2014) yayınları dikkate alınmıştır. Şimdiye kadar Titrek kavak konusunda doğrudan ve dolaylı olarak yapılan yayınlar da araştırmamıza ışık tutmuştur.
Yukarıda belirtilen veriler ışığında titrek kavağın genel ekolojik özellikleri ana
hatlarıyla ortaya konulmuş; Türkiye’deki yayılış alanları içerisinde hızla yaygın- laşma gösteren alanlar ayırt edilmiş ve sadece buralarda ağaçlandırma yapılacak
alanlar da belirtilmiştir. Ağaçlandırma yapılacak alanlar, aynı zamanda tohum transfer bölgeleri olarak da ayırt edilmiştir.
Literatür Özeti
Şimdiye kadar elimize geçen araştırmalarda titrek kavağın ormanların tahrip edildiği alanlarda öncü bir tür olduğu belirtilmiş ve orman işletmeciliğinde bu
ağacın ekonomik değerinin diğer orman ağaçlarına göre düşük olduğu dikkate alınarak ortamdan kaldırılması hedeflenmiştir. Ancak yangın ve çeşitli tahriplerle
orman varlığını yitiren sahalara gelen titrek kavağın toprak aşınmasını ve selleri
önemli ölçüde önlediği konusu gündeme getirilmemiştir. Titrek Kavak konusunda şimdiye kadar yapılan çalışmalar tarih sırasına göre
aşağıda özetlenmeye çalışılmıştır.
Sarıbaş (1989), Türkiye’nin Euro-Siberian (Euxine) bölgesinde doğal olarak
yetişen kavakların morfolojik (dış morfolojik, İç morfolojik ve palinolojik) özellikleri üzerine araştırmada; deniz yüzeyinden yükseklere doğru çıkıldıkça ilkbahar ve yaz
odunlarının mm’deki trahe sayılarında bir artış görüldüğü, ilkbahar odunlarındaki traheler, yaz odunların trahelerinden daha geniş olduğu, trahe çaplarında deniz
yüzeyinden yükseldikçe daralma görüldüğü belirtilmiştir.Trahe hücre gruplaşmalarının radyal yönde 2-8, küme biçiminde ise 3-10 arasında değiştiği
belirtilmiştir.
Akarsu boylarında yer alan Populus alba’ya Gleviç (Bafra), Yenice (Karabük) Podbaşı (Adapazarı), Yenişehir (Bursa), Ovakorusu (Karacabey) ve Langos ormanı
(Demirköy) rastlanıldığı belirtilmiştir. Titrek kavakların sarıçamların yayılışından daha geniş bir alanda olduğu, bu
nedenle çok sayıda ekotipinin bulunduğu, genellikle Kuzey ve dağ tipi ile alçak
arazi tipi olmak üzere iki tipe ayrıldığı, dikey yayılış sınırının ormanın üst sınırına kadar ulaştığı, Kafkaslar’da 2200 m’ye, Alplerde 2000 m, Doğu Anadolu’da 2100
m’ye çıktığı belirtilmiştir. Toprak yönünden titrek kavağın kuru topraklarda yetiştiği, ancak humusça
zengin toprakları tercih ettiği, mineral madde bakımından zengin, killi balçıklı topraklarda su gıdalanması iyi topraklarda görüldüğü, kültür kavaklarının
16
yetişmediği fakir topraklarda yetişebilme özelliği gösterdiği bu durumun kavakların yayılmasında büyük avantaja sahip olduğu, yetiştiği ortamlarda diğer ağaç türlerini sıkacak şekilde kökleri ile bir örtü oluşturduğu, köklerin yayılmasıyla komşu derin köklülerle birlikte yaşadığı ağaçları sahadan uzaklaştırıcı kuvvetli etki yaptığı, derin köklülerle birlikte yaşadığı, yaprakları yüksek miktarda tanen taşıdığından bazen ayrışmaları zayıf olup iyi ayrışmaz, bununla beraber yaprakların toprak üzerinde olumlu etkisinin olduğu vurgulanmıştır.
Kavak türleri arasında ormanlarımızda en yaygın olarak titrek kavağın bulunduğu, ılıman iklimleri tercih ettiği, fakat soğuk bölgelerde ve yüksek yerlerde de yetiştiği, kuzey ve doğu bakılar başta olmak üzere tüm bakılarda bulunduğu belirtilmiştir. Cezyir’de 35. kuzey enleminden 71. kuzey enlemine kadar olan sahalarda yetişmektedir. Ayrıca Atlas Okyanusu’ndan Japon adalarına kadar uzanır.
Paleontolojik araştırmalara göre titrek kavağın Kretase döneminde izlerine rast-lanılmış, Senomaniyen (Miyose) tabakaları içerisinde iyice gelişmiş olduğu, Üst Oligosen’den itibaren yaygınlaştığı, Miyosen’de kavaklar büyük gelişme göstererek bütün kavak grupları görülmeye başladığı, geçmişte ve günümüzde ormansızlaşan yerlerde ilk görülen önce ağaç olduğu belirtilmiştir.
Populus tremula L., dış görünüşleri yöresel farklar gösterdiği, genç titrek kavakların taçları daha derli toplu, yaşlıların ise yayvan ve geniş olduğu, 40-50 cm çapa ve 22-25 m boya erişebildiği, yayvan ve yüzeysel köklü olduğu, bitkisel rekabetin az olduğu ve sıcaklığın yeterli olduğu alanlarda genç ve sağlıklı ağaçların bol sürgün verdiği açıklanmıştır.
Tunçtaner ve Tulukçu (1991)’nun titrek kavağın çelikle üretimi üzerinde yaptıkları araştırmada, titrek kavağın Leuce seksiyonunun Trepidae alt seksiyo- nuna bağlı ağaç türlerinden olduğu, Kuzey Yarım Küre’de 35-70o kuzey enlemleri arasında yaygınlaştığı, Kuzey Amerika’da Populus tremuloide’ler, Avrupa ve Asya’da Populus tremula türlerinin yayılış gösterdiği belirtilmiştir. Ülkemizde meşe, çam, ladin ve göknarla karışım yaptığı ve öncü ağaç olarak akarsu kenarları ve orman içi açıklıklarda bulunduğu kaydedilmiştir.
Araştırmada son yıla ait kök sürgünlerinden alınan 5 cm uzunluğunda çeliklerde kriter olarak hastalık ve böcek zararlılarına karşı dayanıklı ilk gövde formu gibi parametrelerin kullanıldığı, kök çelikleri ve bundan elde edilen fidanlardan alınan yeşil çeliklerin serada belli koşullar altında bir dizi araştırma çalışmalarına tabi tutulduğu belirtilmiştir. Yapılan Duncan testine göre; Dursunbey 1, Türkeli 2, Dursunbey 4, Demirköy 2 ve 3, Düzce 8, Dursunbey 2, Düzce 4 bireyden olmak üzere bireyler en iyi kök geliştirerek sıralamada ilk grubu oluşturduğu, kök çeliğinin ortam ile aynı seviyede dikili 7-10 mm çelik kalınlığı ve perlit ortamı içinde köklenme için uygun özellikler saptandığı belirlenmiştir.
Ülkemizde doğal ormanlar içindeki üstün nitelikli bireylerin seçimi çalışmalarına ağırlık verilmesi ve titrek kavak ıslahının geniş bir genetik temel üzerinde oturtulmasının gereği vurgulanmıştır.
17
Uluer ve Özay (1993)’ın Titrek Kavaklarda (Populus tremula L.) görülen gövde çürüklükleri üzerine araştırmalarda, Marmara ve Batı Karadeniz bölgelerindeki titrek kavaklar (P. T. L.)da gövde çürüklüğünün Phellunus tremula (Bond.) bond. ve Borisov mantarının öz odununda beyaz çürüklüğe sebebiyet verdiği, çürüklüğün 16 yaşında başladığı ve çürük odun oranı 60 yaşında maksimum seviyeye ulaştığı ve bu yaştan sonra çürüklülük oranının azaldığı saptanmıştır.
Gövde çürüklüğü olan ağaçlara hastalığın gövdeye genellikle budak yerlerinden girdiği, konsantrik olarak aşağıya kısmen de yukarıya doğru yayıldığı ve öz odunu-nu tahrip ettiği tespit edilmiştir. Budak yerinde diri oduna da kısmen zarar verdiği gözlenmiştir.
Odun ham maddesine olan ihtiyacın sürekli artması ve mevcut ormanların ihtiyacı karşılamaya yetmemesi, kavak odunu üretim yapılacak alanların sınırlı oluşu, potansiyel kaynak olarak titrek kavaklardan daha fazla faydalanmasını gündeme getirdiği ve günümüze kadar titrek kavakların ihmal edilmesinde gövde çürüklüğünün önemli bir etken olduğu kaydedilmiştir.
Titrek kavaklarda 100 yaşında bile ortalama hacim artımının durmadığı, cari artımda da bir azalma olmadığı, 60 yaşından sonraki sağlam odun oranı artışından istifade edilebileceği beyan edilmiştir. Mantarın ağacı öldürmediği, ancak odunun dayanıklılığını azaltarak rüzgâr, fırtına kar gibi dış etkenler sebebiyle ağacın doğal ömrünü kısalttığı açıklanmıştır.
Tunçtaner (1993)’in Türkiye’de kavak ve söğütlerde gen kaynaklarının korunması ve değerlendirilmesi konusundaki araştırmasında; Türkiye’ nin Avrupa’da kavak üretimi yönünden 2. sırada olduğu ve kavak gen kaynaklarının korunması ve geliştirilmesinin gerekli olduğu vurgulanmış, kavak ve söğütlerin gen kaynaklarının bulunduğu yerler harita üzerinde gösterilmiştir. Türkiye’de titrek kavak, karakavak, akkavak ve boz kavakların populâsyonlarından seçilen üstün fertler bölge, işletme müdürlüğü, bölge şefliği, mevkii, bölme numarası, yaş, cm ve boy olarak tablo halinde verilmiştir.
Anonim (2014), Türkiye Milli kavak Koordinatörlüğü VIII. Genel Kurul Toplantısında titrek kavağın çeşitli özelliklerini belirten bildiriler sunulmuştur.
Ertürk ve Karahan (2014), “Türkiye’de titrek kavak (Populus tremula L.) alanlarının irdelenmesi” konusundaki araştırmalarında, güncel verilere göre Türkiye’de 134 bin ha titrek kavak bulunduğu, bunun 76.5 bin ha verimli koru, 57.2 bin hektarı bozuk koru niteliğinde olduğu, en fazla yayılış alanlarının Trabzon, Erzurum ve Giresun bölge müdürlüklerinde bulunduğu ve bu bölge müdürlük- lerinde sırasıyla 36.6 bin ha, 31.7 bin ha, 20.8 bin ha saha kapladığı belirtilmiştir.
Araştırmada, kapalı tohumlular alt grubunda yer alan kavakların 100’den fazla
türü ve birçok varyetesi ile sayısız melez ve klonlarının olduğu, Türkiye’deki türlerin akkavak (P. alba), karakavak (P. nigra), Fırat kavağı (P. euphratica), titrek kavak (P. tremula L.), boz kavak P. x canascens, P alba xp tremula melezinden oluştuğu vurgulanmıştır. Titrek kavağın bütün Avrupa kuzeybatı Afrika, Lübnan, Ön Asya, Kafkasya ve Sibirya’ya doğru yayılış gösterdiği, Türkiye’de Batı Trakya, Batı
18
Anadolu ve Karadeniz mıntıkaları ile Güneydoğu ve İç Anadolu stebi dışında kalan tüm ormanlarımızda yapraklı ve iğne yapraklı karışık meşcerelerinde küme halinde ve serpili olarak yangın geçirmiş ve traşlama alanlarında saf meşcereler halinde
bulunduğu ve titrek kavakların 2350 m kadar çıktığını vurgulamışlardır (Öner ve Aslan 2002).
Titrek kavağın sığ kök geliştirdiği, kök sıkışıklığına karşı hassas olduğu, odunu-nun elastiki ve yumuşak olup kolay işlendiği, yüksek kesimlerde kar ve taş çığlarının oluşumunun önlenmesinde ve hidrolojik yönden yararlı olduğu belirtilmiştir. Sadece Rusya’da kontrplak, fıçı imali, kibrit endüstrisi için yılda 3 milyon m3 titrek kavak odununa ihtiyaç olduğu, ışık isteği yüksek olduğundan açık sahayı hemen kapattığı, endüstriyel ağaçlandırmalarda kullanılabilecek tür olduğu,
kök sürgünleriyle toprağı koruyucu ve ıslah edici özelliği olduğu vurgulanmıştır. Araştırmanın sonucunda ise ormanlarda zahmetsiz, masrafsız, kolayca yetişe-
bilen, biraz ihmal edilmiş bu türümüzden Trabzon Orman Bölge Müdürlüğü’nün azımsanmayacak ekonomik kazanç sağladığı, odun ham maddesi ithaline yılda 3 milyar dolar harcandığı düşünülürse, hızlı gelişen türlerle yapılacak ağaçlandır- maların ne kadar önemli olduğu açıklanmıştır. Bu kapsamda OGM’de endüstriyel ağaçlandırma çalışmaları eylem planı (2013-2023) hazırlandığı, titrek kavaklarla yapılacak endüstriyel ağaçlandırmalarda da bu plan yer aldığı, traşlama kesim yapılması hâlinde titrek kavağın meşe türleri gibi 1 m civarında sürgün verdiği ve
baltalık olarak işletildiğinde endüstriyel odun ihtiyacımızı karşılama konusunda üzerinde durulması gereken bir kavak türü olduğuna dikkat çekilmiştir.
Araştırıcılar, “Titrek kavakların özellikle gen kaynaklarının insitu ve exsitu korunması sağlanmasının gerekli olduğunu, gerek arazide gerekse laboratuarda yapılacak ıslah çalışmalarıyla daha hızlı büyüyen, odunun teknolojik özellikleri daha iyi olan, dona, kuraklığa ve hastalıklara dayanıklı gibi kolonların geliştirilmesi tamamlanarak endüstriyel ağaçlandırmalara kazandırılmasının ülkemizin yararına olabileceğini, erozyonu önleme çalışmalarında özellikle yüksek sahalarda yapılacak endüstriyel ağaçlandırmalarda ve toprak ıslahı gibi projelerde rahatlıkla kullanılabileceği düşünülmelidir” şeklinde açıklama yapmışlardır.
Gürboy (2014), “Biyoenerji ham maddesi kavak” adlı yayınında yapraklı ağaç odunlarının ana bileşeninden oluşan selülozun % 49-54, hemiselülozun %14-37,
ligninin ise % 17-30 kadar bulunduğunu, buna karşın iğne yapraklı ağaç odunla-rında selülozun % 42-50, hemiselülozun % 11-27, ligninin ise % 20-30 kadar olduğunu belirtmiştir. Kavak türleri ve melezlerdeki selüloz miktarının % 42-49, hemiselülozun % 16-23 ve ligninin % 21-29 kadar olduğu ifade etmiştir. Farklı kavak türlerinin element bileşiminin fazla değişiklik göstermediği, kavak türlerinde kül miktarının % 0.6-2.13 kadar olduğu vurgulanmıştır. Kavak türlerinde ekstratif madde miktarının % 1.4-3.6’le düşük olduğu, melez kavaklarda yoğunluğun 0.33-0.37 g/cm3 civarında olduğu belirtilmiştir. İki kademeli hidroliz proseslerinde ilk
kademede hemiselülozlardan elde edilen pentoz ve heksonların veriminin yüksek
19
olduğu, mevcut şekerlerin yaklaşık % 80-95 kadar iken selülozun glikoza dönüşüm veriminin genellikle % 40-60 değeriyle düşük olduğu ifade edilmiştir. Minestona (ABD)’da yetişmiş 13 yaşındaki melez kavak odunları ile yapılan bir araştırmada
%35-45 alkol veriminin elde edildiği belirtilmiştir. Sonuç olarak, kavak yoğunluğunun düşük ve gözenekli yapıda olması, yüksek
selüloz içeriği, düşük kül ve ekstraktif madde içeriği, orta derecede lignin ve hemiselüloz miktarına sahip olması gibi nedenlerden dolayı, özellikle alkol ve diğer biyoesaslı malzemelerin üretimi için cazip bir ham madde olduğu açıklanmıştır. Ancak, ülkemiz için mevcut kolonların belirlenebilmesi için ayrıntılı çalışmaların yapılması gerektiği ifade edilmiştir.
Tamyüksel ve Fidan (2014), “Titrek kavak (Populus tremula)’ın Kök Çelikleriyle Üretiminde Etkili Olan Faktörlerin Belirlenmesi” başlıklı yayınlarında; titrek kavak kapsüllerinin içerisinde çok sayıda olan tohumlarının Mayıs-Haziran aylarında dişi çiçeklerle birlikte olgunlaştığını ve yuvarlak kapsüllerin ikiye ayrılmasıyla saçıldığını, tohumların rüzgârla uzağa taşınmasına yarayan ipek tüylü kanatların bulunduğunu ve çimlenme yeteneklerinin yüksek olduğunu, fakat bu özelliğinin doğada birkaç gün içinde kaybettiğini vurgulamışlardır. 1000 adet titrek kavak tohumunun 0.11 gram olduğunu, bol tohum yılının 4-5 yılda bir meydana geldiğini, bir yılda bir ağaçtan 54 milyon tohum sağlanabildiğini açıklanmışlardır. Tohum veriminin 15-20 yaşında başladığı, sürgünden gelenlerde ise bu sürenin daha erken olabildiği belirtilmişlerdir. Titrek kavağın gençlik çağında kazık kök geliştirdiğini, daha sonraki gelişme çağlarında ise sığ kök geliştirdiğini, bu nedenle rüzgârla kolayca devrilebildiğini, kök sistemi ilerleyen yıllarda tepe çapını aşarak gövdeden yatay yönde 35 m kadar ilerlediğini ifade etmişlerdir.
Bir ışık ağacı olan titrek kavak populasyonlarında erkek bireylerin daha az sayıda olduğunu, erkek bireylerin toprak istekleri daha az olduğu için daha fakir yerlerde yetişebildiğini, aynı şekilde büyük boyutlu, daha geniş tepeli, daha gelişmiş kök sistemlerine sahip fertlerin bulunduğunu, erkek fertlerde odunun daha iyi teknik özelliklere sahip olduğunu ve direncinin % 4-18 daha fazla olduğunu belirtmişlerdir. Buna karşın dişi bireylerin Fomes igniarus Fr. ve F. tremula mantarlarının meydana getirdiği çürüklüğe karşı daha dayanıklı olduklarını Atik (1995) atıf yaparak ifade etmişlerdir.
Aynı araştırmada, genetik varyasyonu çok geniş olan bir kavak türü olan titrek kavağın diğer kavak türlerinden farklı olarak gövde çeliğinden seri olarak üretile-mediği, bu yüzden doğaya çok kolay yayılım gösterdiği hâlde fidanlıklarda seri üretimin yapılamadığı kaydedilmiştir. Titrek kavağın seri olarak üretimine imkân sağlayacak yetiştirme teknikleri için kök çelikleri alındığı açıklanmıştır. Anaçlık kök çeliğinin İzmit-Kartepe ve Yuvacık’taki ormanlardan seçilen bireylerden olmak üzere iki farklı kaynaktan temin edildiği, 2 farklı yetişme ortamı harcı kullanıldığı, 1. Harcın İzmit orman fidanlıklarında kullanılan mevcut tüp karışımı, 2 harç ithal torf, pomza ve yavaş salınımlı gübreden oluşan karışım olduğu açıklanmıştır.
20
Sonuç olarak kök çeliği anaçlık parselinden temin edilen 6 cm üstündeki kök çeliklerinin devlet fidanlıklarında kullanılan mevcut tüp karışımından oluşan ortamda en iyi tutma başarısı gösterdiği vurgulanmıştır.
Tamyüksel ve Fidan (2014), araştırmalarında sonuç olarak; 1. Ülkemizde titrek kavak konusunda yapılan çalışmaların ve gelinen seviyenin
yeterli olmadığını, 2. Üretimde kullanılacak kök çeliklerinin hem uygulama kolaylığı açısından
hem de tutma başarısı açısından kök çeliği anaçlık parselinden temin edilmesi gerektiğini,
3. Anaçlık kök çeliği bahçesinden alınacak 6 cm’nin üstündeki kök çelik boylarının üretimde kullanılabileceğini,
4. Kök çeliklerinin devlet fidanlıklarında kullanılan mevcut tüp karışımından (2 toprak+3 yerli torf+1 pomza+2 humus + 1 hayvan gübresi + 1 çam kabuğu) oluşan ortam, tutma başarısı açısından torf ortamına kıyasla daha başarılı olduğunu,
5. Kök çeliklerinin dış ortamda yetiştirilmesi, seraya göre tutma başarısı açısından daha başarılı sonuç verdiğini,
6. Ülkemiz ormancılığı açısından ilk yapılması gereken işlerden birinin titrek kavak ıslah çalışmalarına bir an önce başlatılmasının gerekli olduğu da açıklamışlardır.
Ayrıca titrek kavağın 100 yaş dolaylarında 80 cm çapa ulaşabilmesi, ekolojik toleransının kızılçam ve karaçamla yarışır derecede olması gibi nedenlerle diğer orman ağaçları kadar önemli bir tür olduğu sonucuna ulaşmışlardır (Tamyüksel ve Fidan, 2014). Titrek kavağı diğer orman ağaçlarından ayıran özelliği ise; hızlı yayılma yeteneğine sahip olması ve tahrip edilen özellikle sarıçam sahalarını kısa sürede örtmesidir.
21
Bölüm: II
TİTREK KAVAĞIN GENEL YAYILIŞ ALANLARI VE ÖZELLİKLERİ
Titrek kavağın (Populus tremula L.) fertler, saf ve karışık topluluklar halinde en
fazla yayılış gösterdiği alanlar; yarınemli iklimin hüküm sürdüğü Karadeniz ardı, Trabzon, Giresun ve Erzurum Orman Bölge müdürlüklerinde yer alan Yukarı Harşit, Yukarı Çoruh ve Kelkit havzalarıdır. Bu sahaları yarıkurak-yarınemli iklimin egemen olduğu İç Anadolu Erciyes dağı ve Sivas doğusunda Kızılırmak vadisinin Karadeniz Ardı Bölge’ye komşu kuzey kesimidir (Şekil 2).
Türkiye’nin ekolojik bölgelerine göre titrek kavaklar, Karadeniz Bölgesi’nin Karadeniz Bölgesi Ardı Plato ve Dağlar Bölümü ve Nemli-Ilıman Geniş Yapraklı Orman Bölümü Doğu Anadolu Bölgesi’nin Kurakçıl Orman (meşe) Bölümü, Güney- doğu Anadolu Bölgesi Kurakçıl Orman (Meşe) Bölümü, İç Anadolu Bölgesi’nin Kurakçıl Orman Antropojen Bozkır Bölümü, Ege ve Akdeniz Bölgelerinin karaçam, sedir ve göknar ormanlarının yetiştiği Dağ Bölümü’nde yetişmektedir (Şekil 3).
Titrek kavağın görülmediği sahalar ise; yarıkurak iklimin egemen olduğu İç Anadolu Bölgesi’nde Konya-Ereğli Ovası’ndan başlayarak Tuz Gölü ve çevresinden Eskişehir’e kadar devam eden bozkır alanlar, Güneydoğu Anadolu’nun güneyinde 500 m’nin altındaki bozkır sahalar ile Karadeniz kıyı kuşağındaki dağların kuzeye bakan yamaçları, Trakya’da Ergene havzası ile Erzurum, Malatya, Gediz, Büyük Menderes havzaları gibi etrafı dağlarla çevrili sahalar ve Akdeniz iklim bölgesinde 1200 m’ye kadar çıkan kızılçam orman kuşağıdır (Şekil 2).
Titrek kavağın yoğun olarak bulunduğu ve saf meşcereler oluşturduğu yerler şunlardır:
1. Yukarı Harşit Havzası
Karadeniz’e dökülen Harşit Çayı’nın yukarı havzasında Gümüşhane’nin güney doğusunda titrek kavak toplulukları iki sahada yoğunlaşmıştır. Bunlardan biri Gümüşhane’nin 25-30 km güneydoğusunda Avcılar Yaylası mevkiidir. Burada Harşit çayına kavuşan vadinin daha çok kuzey yamacında 25-30 m boyunda ve 30-
22
35 cm çapında 100 hektar kadar saha kaplayan titrek kavak toplulukları yer almaktadır (Foto 7, 8 ve Şekil 4). Diğer saha ise Gümüşhane’nin 30 km kadar güneydoğusunda 20 yıl kadar önce amenajman planlarında OT ile yani orman yönünden boş olarak gösterilen Dölek mevkiidir. Burayı özellikle kuzeye bakan yamaçları yoğun olarak görülen, boyları 5-6 m’yi aşan titrek kavak toplulukları kaplamış durumdadır. Titrek kavaklar o kadar hızla yayılmıştır ki, yamaçların ana vadilerle birleştiği yerlerdeki oyuntular bile titrek kavaklarla kaplanır duruma gelmiştir (Foto 10-12). Sözü edilen sahanın muhtelif kesimlerinde çalılıklar halinde gelişmeye başlayan titrek kavak toplulukları görülür.
Gü
müs
ha
ne
Sira
n
Tra
bzo
nK
ara
de
niz
/Bla
ck S
ea
Yukari Harsit Havzas›
Yukari Kelkit Havzasi
Trabzon daglari
3000
2500
2000
1500
1000
500
0
m Gümüshane DaglariNE SW
Genis yaprakli orman Broad leaf forest
‹gne yaprakli orman Coni ferous forest
Titrek kavak Populus tremula
Çal› Shrub
Çayi r Grass
Sariçam Pinus sylvestris
Karadeniz Böllgesi Black Sea Region Karadeniz Ardi Bölge/ Backward Region of Black Sea
Şekil /Fig. 4. Yukarı Harşit ve Yukarı Kelkit havzasında titrek kavağın yayılışını gösteren profil/Profile showing the distribution of aspen in the Upper Harşit and Upper Kelkit basins
Dölek mevkiinin diğer bir özelliği, titrek kavak toplulukları içerisinde yer yer sarıçamlara fertler ve küçük topluluklar halinde rastlanmasıdır. Bu durum, titrek kavakların yayılış alanlarının tahrip edilen sarıçam orman alanlarında olduğunu göstermektedir.
Tahribata uğrayan Gümüşhane vadisinin güneye bakan yamaçlarında da yayılmaya başlayan titrek kavak toplulukları gözden kaçmamaktadır (Foto 6).
2. Oltu-Narman ve Tortum Havzalarının Üst Bölümü
Yukarı Çoruh havzasının güneydoğudaki ana kollarını oluşturan saha, Erzurum-Kars platosu ile Kargapazarı dağlarının kuzey kesimine tekabül eder (Şekil 5). Burada Pasinler (Hasankale)’in doğusundan Narman’a giden ana yol üzerindeki andezitlerin yer aldığı ve hatta yer yer taş akıntılarının da görüldüğü yamaçlar, adeta titrek kavak topluklarıyla örtülü durumdadır. Narman-Tortum arasındaki yüksek alanlar, özellikle kuzeye bakan yamaçlar, yeni gelişmekte olan titrek kavak topluluklarıyla kaplanmaktadır (Foto 37). Ayrıca Tortum Havzası’nın batısında
23
Serdarlı köyünün kuzeybatısında bazalt üzerinde sarıçamla karışık titrek kavaklar yer almaktadır (Foto 24-26).
3. Köprüköyü Havzasının Yukarı Bölümü
Aras çayı havzasının kuzeyinde Erzurum-Kars platosunun güneyinde Aras vadisindeki Horasan doğusunda Köprüköy kuzeyinden başlayarak Karaurgan kasa-basından Sarıkamış’a kadar devam eden sahayı kapsar. Burada Köprüköy-Kara-urgan-Sarıkamış arasındaki ana yol güzergâhı üzerindeki bazalt ve volkanik tüflerin yer aldığı yamaçlar 2400 m’nin üzerine kadar olan sahalar, yer yer titrek kavaklarla kaplanmış durumdadır. Horasan kuzeyinde Balabantaş köyü civarında ülkemizin hiçbir yerinde şimdiye kadar görmediğimiz boyları 15 m’yi aşan 100’lerce ha alan kaplayan saf titrek kavak ormanı bulunmaktadır (Foto 15-17). Titrek kavaklar, Sarıkamış’a doğru yoğunluğu artan sarıçam ormanlarındaki boşluklarda da görül-mektedir. Sarıkamış sarıçam ormanları içerisinde tahrip edilen boş alanlarda da titrek kavaklar yer almaktadır. Sarıkamış’tan Aras vadisindeki Karakurt’a doğru iklimdeki kuraklaşmaya bağlı olarak titrek kavakların yoğunluğu azalmaktadır (Foto 19).
Ho
rasa
n
2500
2250
2000
1500
1750
3000
m
1250
Oltu
Ba
lab
an
ta½
kö
yü
Erzurum-Kars Platosu
Titrek kavak Populus tremula
Sariçam Pinus sylvestris
Kurakçil çal i Xerophytic schrub
S N
Pasinler- Horasan Depresyonu
Şekil/Fig. 5. Pasinler-Horasan depresyonu ile Oltu arasında titrek kavağın yayılışını gösteren
vejetasyon profili. A Vegetation profile of between Pasinler-Horasan depression and Oltu illustrating the spreading of aspen
4. Kelkit Çayı Yukarı Havzası
Bu saha, Yeşilırmak’ın doğudaki ana kolu olan Kelkit çayının yukarı havzasına giren Şebinkarahisar-Şiran arasındaki alanı kapsar. Şebinkarahisar doğusundan itibaren Kelkit çayının kuzeyindeki yamaçlarda ofiyolitler üzerinde rastlanılan titrek
24
kavak toplulukları, Alucra’ya doğru flişlerin üzerinde daha da yoğunlaşmaktadır. Bu yoğunluk Alucra-Şiran arasında daha da artmaktadır. Şiran kuzeyinde yer yer flişlerin yüzeylendiği alanlardaki sarıçam ormanlarının boşluklarında titrek kavak topluluklarına rastlanılmaktadır (Foto 6, 13, 14; Şekil 4).
5. Serçeme (Erzurum) Deresinin Yukarı Havzası ile Ovacık Köyü Arası
Erzurum’un batısında Fırat’ın kollarında olan Serçeme vadisinin yukarı kısımlarına doğru yükseltinin artması ve iklimde nispi nemlileşmeye bağlı olarak görülen titrek kavaklar, Rize köyünden itibaren yoğunlaşmaya başlamaktadır. Buradan Ovacık köyünün yer aldığı depresyonun çevresindeki plato yamaçlar yer yer titrek kavak meşcereleriyle örtülüdür. Bu titrek kavak örtüsü, güneyde Karasu, kuzeyde Çoruh havzası arasındaki su bölümü hattının Çoruh havzasına bakan yüksek kesimlere kadar devam etmektedir. Çoruh havzasında Pazaryolu kasabasına varmadan sonra ermektedir (Foto 20-23, 25; Şekil 6).
Serçeme vadisi
Rize köyü
Erzunum
Ovacik depresyonu
‹sp
ir
Çoruh olugu
Kaçkar daglari
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
Genis yaprakli orman Broad leaf forest
‹gne yaprakli orman Coni ferous forest
Titrek kavak Populus tremula
Çal i Shrub
Çayi r Grass
m
Sariçam Pinus sylvestris
N S
Ard
ese
nK
ara
de
niz
/Bla
ck S
ea
Şekil/Fig. 6. Karadeniz kıyısında Arşen ile Erzurum arasının vejetasyon ve titrek kavağın yayılışın
gösteren profili/ A vegetation profile showing the vegetation and distribution of aspen between Black Sea coast and Erzurum
6. Erciyes Dağı
Titrek kavağın en yoğun olduğu yerlerden biri de Erciyes Dağı’dır. Burada 1400 m’den itibaren görülmeye başlayan titrek kavak toplulukları başta kuzey olmak üzere tüm yamaçlarda yayılış gösterir. Yayılış gösterdiği yerlerde ana materyal, iri çakılların yer aldığı birikinti konisi, bazalt, bazalt cürufu, bazalt çakıllarının yer aldığı yamaç deposu, volkanik tüf, kum ve laharlardır (Foto 57-59).
25
Bilhassa deneme sahalarının alındığı Erciyes Dağı’nın kuzeyinde bir amfiteatr biçimindeki Ortaseki mevkiinde titrek kavaklar, genç bazalt kayalarından oluşan eğimli yamaçlarda yoğun bir ilerleme göstermektedir. Burada yamaç akıntılarının aktif olduğu yerlerin dışında titrek kavaklar son derece yoğun bir yayılış gösterir. Bunun başlıca nedenleri; farklı boyuttaki andezit ve bazalt çakıllarının altındaki toprak katı ve tüf ile volkan kumları üzerinde titrek kavak tohumlarının çimlenmesi, buradan çıkan titrek kavak köklerinin sızan kar ve yağmur sularını takip ederek derinlere doğru yayılması, kapilariteyle su kaybını önlemesi ve oldukça yumuşak olan kayaların alt kesimlerinde kolaylıkla kök geliştirmeleri olarak yorumlanabilir (Foto 63- 65).
Boyları yer yer 10 m’nin üzerine kadar çıkan titrek kavaklar; meşe ve ardıçlarla (Juniperus excelsa, J. oxycedrus, J. foetidissima) karışık durumdadır. Birikinti koni ve yamaç enkazı üzerinde ise saf topluluklar halindedir. Bu durum, böyle sahalara titrek kavağın öncü tür olarak geldiğini kanıtlamaktadır. Başka bir anlatımla birikinti koni ve yamaç depoları üzerinde yetişmesi gereken meşe ve ardıçların yerine öncü süksesyon olarak titrek kavak yerleşmektedir.
7. Yukarı Kızılırmak Havzası
Sivas’ın 20 km kadar kuzeydoğusunda Günören mevkiinden başlayarak
Karaçayır, Hafik ve Zara’nın kuzey kesimlerinden kuzeyde Yıldız dağlarına kadar olan Yukarı Kızılırmak havzası, 1450-1500 m ile 1900 m arasında İç Anadolu’da
titrek kavağın yaygın olduğu ikinci sahayı oluşturur. Özellikle titrek kavaklar, kuzeyde Karadeniz etkilerinin sokulduğu Hafik ve Zara’nın kuzeyinde Kös Dağı
(2801) civarında sarıçam, kayın ve meşe ormanlarının içlerine kadar sokularak
karışık topluluklar oluşturmaktadır. Sivas’ın 20 km kadar doğusunda Karaçayır mevkiinde vadi içleri ve çevresinde yoğun titrek kavak gençlikleri görülmektedir,
hatta burada kırmızı toprakların yer aldığı kuvarsit ve mikaşistlerden oluşan metamorfik şistler üzerindeki sarıçam ağaçlandırma sahaları titrek kavaklarla
kaplanmış, hatta boğulur duruma gelmiştir. Sivas’ın kuzeyindeki Yıldız Dağı (2537 m) çevresinde flişler üzerinde de titrek kavaklar, son yıllarda önemli ölçüde
yayılma göstermektedir (Foto 61, 62).
8. Doğu Anadolu Bölgesi
Titrek kavaklar; Doğu Anadolu Coğrafi Bölgesi’nde, Karadeniz ardı ve Aras oluğunun kuzeyindeki Kuzeydoğu Anadolu dışında, güneyde Elazığ, özellikle Bingöl
doğusundan başlayarak doğuda Çukurca’ya, güneyde Güneydoğu Anadolu’nun kuzeyine kadar sokulmaktadır.
26
Elazığ-Bingöl karayolunun kenarlarında, Kığı dolaylarında ve Solhan dolayların-
da titrek kavak toplulukları görülür (Foto 76). Esas titrek kavak genç topluluklarına Muş Ovası’nın güneyinde uzanan Bitlis dağları boyunca batıda Kızılağaç, doğuda
Hasköy kasabasının güneyinde kuzeye bakan yamaçlarında rastlanılmaktadır.
Buralarda Bitlis metamorfik masifi üzerinde yetişen meşe ve titrek kavak toplu-lukları adeta birbirine karışmış durumdadır.
Van Gölü’nün güneyinde Tatvan-Reşadiye arasında öbekler halinde saf ve meşe ile karışık titrek kavak toplulukları görülmektedir.
Nemrut kalderasına doğru Kirkor dağlarının eteklerinde ve sadece gevenlerin görüldüğü vadi içlerinde titrek kavak toplulukları görülmektedir. Nemrut Kaldera-
sının içi başta titrek kavak olmak üzere huşların yayılış alanı içerisindedir. Burada
çınar yapraklı akçaağaç, kuş üvezi gibi nemcil bitkiler de bulunmaktadır (Foto 68, 69, 73-76).
Bitlis-Baykan arasındaki Bitlis vadisi boyunca titrek kavaklar sık sık görülür. Bitlis kentinin çevresinde gür meşe ormanlarının kesilmesiyle ortaya çıkan gnays-
mikaşist kayalıkları üzerinde öncü süksesyon olarak titrek kavaklar yer alır.
Doğu Anadolu Bölgesinde Titrek kavakların Tunceli-Pülümür yolu boyunca, Nazmiye ve Ovacık (Tunceli) ile Çukurca (Hakkâri)’da görüldüğü Orm. Müh. Akan
Pınar tarafından belirtilmiştir.
9. Diğer Titrek Kavak Yayılış Sahaları
Yukarıda belirtilen 100’lerce ha’dan başlayarak 1000’lerce ha’a ulaşan titrek kavak sahaların dışında arazi çalışmaları sırasında titrek kavağın fertler ve küçük topluluklar halinde görülüğü sahalar coğrafi bölgelere göre aşağıda belirtilmiştir.
9.1. Akdeniz Bölgesi
Toros dağlarında fertler ve küçük topluluklar halinde titrek kavaklara Hadim ve Taşkent dolaylarında sedir, karaçam ormanları içinde ve kenarlarında rastlanılmaktadır. Burada titrek kavak; şist (Hadim), kireçtaşı, serpantin ve kireçtaşı bloklarının bulunduğu yamaç deposu (Taşkent) üzerinde görülmektedir (Foto 77-78). Ayrıca Denizli Orman Bölge Müdürlüğü Çameli Orman İşletme Müdürlüğü sahasının güneyinde Göktepe dolaylarında karaçam ormanları içerisinde tahrip edilen alanda titrek kavaklar tespit edilmiştir. Amanos dağları kuzeyinde de titrek kavakların olduğu bildirilmektedir.
27
9.2. İçbatı Anadolu
Ege Bölgesi ile Güney Marmara Bölümünü kapsamına alan sahada titrek kavak-lara başta Kavaklıdere (Muğla) olmak üzere, Manisa-Gördes, Simav-Balya ve Sırdırgı-Simav arasında görülür (Foto 79-82). Kapıdağı Yarımadası’nın kuzeye bakan yamacında üstte karaçam ve altta kayın-meşe-gürgen ormanları içerisinde yer yer küçük topluluklar halindedir. Murat Dağı (Uşak)’ndaki titrek kavaklar, kuzeye bakan yamaçta kayın ormanları içerisinde görülür (Foto 83).
Denizli Orman Bölge Müdürlüğü sahasında yer alan Yukarı Büyük Menderes havzasında Çivril-Işıklı gölü kuzeyinde Akdağ’ın kuzey yamacında titrek kavak topluluğuna 1500-1600 m dolayında karaçam ormanlarının tahrip edildiği alanda rastlanılmıştır. Burada ana materyal, gnays, mikaşist ve kuvarsitli şistlerden ibarettir. Bu sahanın diğer bir özelliği, birkaç yıl arabanın geçmediği yolları laden (Cistus laurifolius) kaplamış durumda olmasıdır. Burası, ladenlerin ülkemizde en yaygın olduğu sahaların başında gelmektedir.
Denizli Orman Bölge Müdürlüğü’ndeki ikinci saha, Çameli Orman İşletme Müdürlüğü’nün güneyindeki Toros dağlarının kuzeye bakan yamacında kalkşist, ofiyolitler üzerinde orman sınırının üst kesimine doğru titrek kavak+karaçam topluluğu yer almaktadır.
Muğla Orman Bölge Müdürlüğü Kavaklıdere’deki titrek kavak toplulukları, Kavaklıdere kasabasının hemen yakınından başlayarak kuzeye doğru geniş bir yayılma alanı gösterir. Buradaki titrek kavaklar, Menderes masifi mikaşist ve gnaysları üzerinde kızılçam-karaçam geçiş kuşağında yer alır. Burada menderes masifi şistleri üzerinde titrek kavak gençliği ile titrek kavak meşcereleri ve titrek kavak+karaçam meşcereleri yaygındır (Foto 71, 72).
Batı Anadolu’da titrek kavakların yoğun olduğu yerlerden biri de, Demirci Orman İşletme Müdürlüğü sahasının 30 km kadar kuzeydoğusunda Simav depresyonuna doğru Karadeniz etkilerinin sokulduğu Yünek Deresi Mevkii’dir. Ana materyalin gnays ve verimli karaçamların yer aldığı mevkide vadi kenarında boyu 20 m’ye, çapı 30 cm’ye kadar ulaşan titrek kavak fertleri bulunur; yol boyunca gnayslar üzerine gelen titrek kavak gençlikleri ile küçük topluluklarına rastlanılır (Foto 79).
Gördes Orman İşletme Müdürlüğü sahasında Güneşli kasabasının kuzeyinde karaçam ormanları içerisinde 1400 m dolaylarında Evciler ve Kabsaklar köyleri arasında yol boyunca görülmeye başlayan titrek kavaklar, Kabsaklar-Gökcesu deresi mevkiinde yol içlerinde ve hatta karaçam tensil sahasının (42 ve 25 nolu bölmeler) kenarlarına kadar sokulmakta ve yer yer orman içinde topluluklar halinde bulunmaktadır (Foto 81, 82).
Gördes dolaylarında tensil sahasına ve yol içlerine kadar ilerlemesi, titrek kavakların üstün bir yayılma yeteneğine sahip olduğunu gösterir.
Kazdağları, titrek kavağın yayılış gösterdiği alanlar arasındadır. Burada Mehmet Alan köyünden kuzeye doğru Yayla tepe civarında, Altıparmak-Beypınarı arasında
28
yol boyunca ve Sezak Tepe’nin kuzey yakacında gnays, silisli şist, kuvarsit şistler-den oluşan ana materyal ve karaçam ormanları arasında kalın ve boylu fertlerin yer aldığı titrek kavaklar gözden kaçmamaktadır. Dalaksuyu mevkiinde kayın ve göknar ormanları arasında titrek kavaklar bulunur (Foto 83, 111).
Batı Anadolu’nun kapsamına aldığımız Kapıdağı Yarımadası’nın özellikle kuzeye bakan yamacında geniş ve iğne yapraklı ormanlar arasına, özellikle yol boylarında ve vadi kenarlarında titrek kavaklara rastlanılır.
Uludağ’da özellikle göknar toplulukları dâhilindeki kuzey yamaçlar da titrek kavaklar görülür.
9.3. İç Anadolu
Afyon-Antalya yolu üzerinde Sinanpaşa kasabasının güneybatısında meşe orman sahasında kuzeybatıya doğru karaçamların yer aldığı alanlarda neojen killi kireçtaşı ve marnları üzerinde 1600 m’den sonra titrek kavaklar görülür. Ayrıca, Afyon’un 8-10 km kadar güneydoğusunda andezit ve andezit tüfleri üzerinde meşe toplulukları arasına sokulmakta olan titrek kavaklarla karşılaşılır.
İç Anadolu Bozkır bölümü dışında yer yer fertler halinde titrek kavaklara rastlanılır. Örneğin Yozgat-Ankara arasında yol kenarlarında özellikle yoldan sızan suların biriktiği hendekler ve vadi içlerinde titrek kavaklara rastlanılır (Foto 31). Titrek kavakların en yaygın olduğu yer, Aladağlar (Akdağmadeni)’dır; burada titrek kavaklar, metamorfik araziyi oluşturan kuvarsit, kuvarsitli şist, gnays, mikaşistler üzerindeki sarıçam ormanı içerisinde yer yer geniş topluluklar halinde bulunur (Foto 27-29).
Yozgat Çamlığı’nda da karaçamların içerisinde fertler halinde titrek kavak yer almaktadır.
9.4. Karadeniz Bölgesi
Bu bölge, Trakya’nın kuzeyinde Istranca dağlarından başlayarak doğuda Gürcistan sınırına kadar Karadeniz kıyı dağları ve kıyı dağları ardındaki bölgeleri kapsar. Karadeniz kıyı bölgesinde titrek kavaklara; nemli ılıman geniş yapraklı (kayın, meşe, gürgen, ıhlamur, kestane vb.), nemli soğuk iğne yapraklı (sarıçam, göknar, ladin) orman kuşaklarında nadiren küçük topluluklar ve fertler halinde rastlanılır. Örneğin Ardanuç Orman İşletme Müdürlüğü’nün özellikle Peynirli Orman İşletme Şefliği’ndeki gür sarıçam, göknar ve ladinden oluşan ormanlar arasında da titrek kavaklar bulunur (Foto 95, 96).
Karadeniz Bölgesi’nde arazi gezileri sırasında titrek kavak topluluklarına rastla-nılan başlıca yerler ve özellikleri batıdan doğuya doğru şöyledir:
29
9.4.1. Trakya Yıldız (Istranca) Dağları
Güneyde Ergene Havzası’ndan kuzeyde Yıldız (Istranca) dağlarına doğru neojen depoları ve flişler üzerinde yer yer titrek kavağın yaygınlaştığı görülür. Bu dağın özellikle Demirköy dolaylarında meşe ve kayın ormanları içerisinde, yol kenarla-rındaki boşluklarda fertler ve küçük topluluklar halinde titrek kavaklara rastlanılır. Buradaki istihsal alanlarında titrek kavak tomruk ve sterleri bulunur. Granit kayası üzerinde titrek kavaklar da yetişir. Titrek kavakların en yaygın olduğu yer; Demir-köy Orman İşletme Müdürlüğü, Demirköy Orman İşletme Şefliği 2016 yılı bakım bölmelerinden olan ve dikili üretime verilen 20 nolu bölmedeki KnMGncd3 meşcere tipi içerisinde bulunur (Foto 84-87).
Orman İşletme şefi Aslan Akarsu’yun yaptığı ölçümlerde öz çürüklüğü hariç 105 yaşındaki titrek kavağın 1,30 m'deki çapının 80 cm olduğu tespit etmiştir (Foto 3).
9.4.2. Geyve Dolayları
Titrek kavaklar; Geyve civarında, özellikle Sakarya vadisinin doğu kesiminde Dedeeğri Mahallesi dolaylarında hem vadi yamaçlarında hem de yangın geçiren alanlarda özellikle flişler üzerinde kayın, göknarlar arasında yer almaktadır. Burada vadi yamacındaki yol boyunda 500-600 m yükseklikte 25 m boy ve 50 cm çapa ulaşan titrek kavak fertleri görülmektedir (Foto 88, 89).
9.4.3. Karadeniz Kıyı Kuşağı ve Karadeniz Ardı Bölümler
Batıda Bartın, doğuda Trabzon arasında özellikle Küre dağları, titrek kavağın yaygın olduğu sahalar arasındadır. Burada hemen hemen her yerde titrek kavak ormanın içerisinde fertler ile büyük küçük topluluklar halinde görülmektedir. Karadeniz kıyı kuşağındaki geniş yapraklı nemli-ılıman ormanlar içerisinde, yol kenarlarında fertler halinde titrek kavaklar bulunmaktadır. Bilhassa Azdavay çevresinde sarıçam ormanları içerisinde ve kısmen de göknar ormanlarında geniş alanlara yayılan titrek kavak toplulukları yer almaktadır (Foto 98, 104).
Ülkemizde tür çeşitliliğinin en zengin olduğu sahalar arasında yer alan Batı Karadeniz Yenice ormanlarında, özellikle dere kenarlarında boyları 20 m’yi aşan titrek kavaklara rastlanılmaktadır (Foto 101).
Kastamonu-Tosya yolu üzerinde yol kenarındaki boşluklarda karaçam saha-sında neojen kumtaşı, kireçtaşı ardalanmasından oluşan sahalarda titrek kavak toplulukları görülmektedir. Burada Tosya’dan Ilgaz dağlarına doğru yüksek kesim-lerde titrek kavaklar, göknarların içerisine kadar girmektedir (Foto 100).
Titrek kavakların yayıldığı diğer sahalar, Karabük-Kızılcahamam arası ve özellikle Kirmir çayı havzasıdır. Kızılcahamam Soğuksu milli park sahası, Kızılcahamam-Çeltikçi, Kızılçam-Işık dağı arasında yol yarmalarından başlayarak yamaçlar boyunca volkanik tüfler, andezitler, aglomeralar üzerinde meşe ve karaçam ile meşe+kara-çam karışık ormanlarında yer yer kümeler, nadiren fertler
30
halinde titrek kavaklara rastlanılır (Foto 90-94). Burada görülen en önemli husus titrek kavakların yumuşak olan yamaç depoları, ayrışmış ana materyaller üzerinde yaygın olarak görülmesi, kök sürgünüyle gelişmesi için olumlu şartlar göstermesidir. Hatta buralarda ağaç örtüsünden yoksun çıplaklaşmış yamaçlar üzerinde görülmesi, titrek kavakların yayılış kudretinin üstünlüğünde aranmalıdır.
Buraya kadar yapılan çalışmalarda titrek kavakların İç Anadolu yarıkurak bozkır vejetasyonunun dışında nemlilik oranın nispeten arttığı Erciyes Dağı ve Sivas doğusunda titrek kavakların yangın geçiren sahalar (Geyve’de olduğu gibi) ve tahrip edilen ve traşlama kesim yapılan yerlere öncü tür olarak geldiği saptan-mıştır. Öte yanda titrek kavak, nemli Karadeniz kıyı kuşağı dışında yarınemli soğuk sahalarda yer almaktadır.
Bölüm: III
31
TİTREK KAVAĞIN GENEL EKOLOJİK ÖZELLİKLERİ
Titrek kavağın yayılış alanını etkileyen ekolojik özelliklerini; iklim, topografya (bakı, yükselti, dağların uzanış doğrultusu), ana materyal, toprak, vejetasyon bileşimi ve özellikle insan faktörü belirlemektedir.
1. İKLİM
Genel bir değerlendirme yapıldığında titrek kavak, nemliliğin kısmen arttığı yarıkurak-yarınemli sahalardan başlayarak yarınemli karasal, nemli-ılıman, nemli-yarınemli soğuk iklime kadar olan geniş bir alanda yayılma gösterir. Optimum yetiştiği alanlar, Kuzeydoğu Anadolu’da Karadeniz Ardı yarınemli soğuk iklim koşullarının etkili olduğu ve sarıçam ormanlarının yetişme sahalarıdır.
Radyasyon: Titrek kavak, doğrudan ışık (radyasyon) isteği olan ağaçlar arasın-dadır. Nitekim titrek kavak; sise bağlı olarak aşırı difüz radyasyonun olduğu Doğu Karadeniz Bölümü’nde saf ladin ormanları ile Orta ve Batı Karadeniz bölümlerinde saf göknar ormanları içerisinde görülmemektedir. Buna karşın nemliliğin azaldığı yarıkurak-yarı nemli alanlarda kuzeye, nemli sahalarda güneye bakan yamaçlarda yaygınlaşır. Örneğin titrek kavak, yazın doğrudan radyasyon alan, ancak ilkbahar sonu ve yaz başlarındaki konveksiyonel yağışların etkili olmasıyla bulutluluğun arttığı yarınemli Kuzeydoğu Anadolu platolarında güneye bakan yamaçlar ve düzlükler ile kuraklığın arttığı İç Anadolu’da kuzeye bakan yamaçlarda yer alır (Şekil 3-5).
Bağıl nem. Bilindiği gibi bağıl nem, buharlaşmayı kontrol eden en önemli bir faktördür. Nitekim buharlaşma; bağıl nemin armasıyla düşmekte, bağıl nemin azalmasıyla artmaktadır. Buharlaşmayı önemli ölçüde kontrol eden özellikle Temmuz ayındaki bağıl nemin ülkemizin kuzeyinden iç kısımlara doğu azalmaktadır. Titrek kavağın yayılış gösterdiği alanlarda özellikle Karadeniz ardı ve Kuzeydoğu Anadolu’da bağıl nemin % 70’in üzerinde olduğu görülmektedir. Bağıl nemin çok yüksek ve düşük olduğu alanlarda ise titrek kavağın ortamdan çekildiği görülmektedir. Bu durum dikkate alındığında titrek kavağın bağıl nemin % 60-70 arasında olduğu yerlerde yaygınlaştığı ortaya çıkmaktadır (Şekil 7).
32
Şekil/Fig. 7. Titrek kavağın yayılış alanı ile Temmuz ayı bağıl nemi arasındaki ilişki.
Relationship between the spreading areas of aspen and relative humidity of July
Yağış. Titrek kavak yıllık ortalama yağışın 450 mm’den başlayarak 1000 mm’nin üzerine kadar çıktığı yerlerde görülür. Yağış miktarının artmasıyla diğer türlerin artarak titrek kavakların rekabet yeteneğini azaltması ve yangın riskinin azalması, titrek kavağın yaygınlaşmasını sınırlandırmaktadır.
Optimum yetişme sahalarında yıllık ortalama yağışın 500-800 mm arasında olduğu görülmektedir. 400 mm altına düştüğü yerlerde kuraklığın artması, 800 mm üstündeki sahalarda nemliliğin artmasına bağlı olarak nemlilik isteği yüksek türlerin artması titrek kavağın yaygınlaşmasını engellemektedir (Şekil 8). Örneğin Doğu Anadolu’da yarıkurak olan Erzurum, Hasankale-Horasan oluğunda yetişme-yen titrek kavak, nemlilik koşullarının arttığı Karasu-Aras dağlarının kuzey etekle-rinde yaygınlaşmakta, ancak Narman, Oltu ve Tortum havzalarının alt kesimlerine doğru kuraklığın belirginleşmesiyle ortadan kalkmaktadır. Aynı şekilde Şebinkara-hisar-Alucra arasında yağışın 400 mm’nin altına kadar düştüğü Kelkit havzasının taban kesiminde görülmeyen titrek kavak, Kuzey Anadolu iç sıradağlarının kuzeye bakan yamaçlarında artmaktadır. İç Anadolu’da da yağışın 400 mm’nin üzerine çıktığı Erciyes dağı çevresiyle Sivas’ın doğusunda Yukarı Kızılırmak havzasında titrek kavaklar yaygınlaşmaya başlamaktadır (Şekil 8).
Titrek kavağın optimum yetişme ortamlarında yıllık ortalama yağışın yarıdan fazlası kar şeklinde düşmektedir. İlkbahar ve yaz başlarında ise konveksiyonal hareketlerle oluşan yağmur şeklindeki yağışlar hâkimdir.
Vejetasyon dönemini karakterize eden Temmuz ayı yağışın konveksiyonal hareketlerle arttığı Kuzeydoğu Anadolu’da titrek kavağın en geniş yayılma alanına sahip olduğu gözden kaçmamaktadır (Şekil 9).
33
Şekil /Fig. 8. Titrek kavağın yayılışı ile yıllık ortalama yağış arasındaki ilişki/ Relationship
between spreading area of aspen and mean annual precipitation
Şekil/Fig. 9. Temmuz ayı yağışı ile titrek kavağın yayılışı arasındaki ilişki/ Relationship
between aspen and the native occurrence areas of aspen
Yağıştaki değişmelere gelince, titrek kavağın yetiştiği sahaların yakınında ve içinde olan bazı istasyonlarda en düşük yağış 300 mm’nin altına kadar inmekte, en yüksek yağış ise 1000 mm’yi aşmaktadır. Örneğin yıllık ortalama 807 mm olan Demirköy’de en fazla 1040 mm, en az 604 mm’ye kadar düşmektedir (Tablo 1).
Kar örtülü günler. Karla örtülü günler ile titrek kavağın optimum yayılışı arasında doğrusal bir ilişki bulunmaktadır. Nitekim karla örtülü günlerin yaklaşık 100 günün üzerinde olduğu yerlerde titrek kavağın yaygılaştığı ve bonitetinin arttığı görülmektedir (Şekil 10).
34
Tablo/Table 1. Titrek kavakların bulunduğu yerler ile yakınlarında yer alan meteoroloji istasyonlarının ortalama, en yüksek ve en düşük yağış değerleri (mm).
The amount of mean annual, the highest and the lowest precipitation (mm) in the aspen growing areas and its vicinity.
İstasyon /Meteorological
station
Yıllık ortalama yağış/Mean annual precipitation (mm)
En yüksek/ The highest rainfall
(mm)
En düşük / The lowest rainfall
(mm) Demirköy 807 1040 604
Gümüşhane 445 470 249 Tosya 464 702 316
Kastamonu 460 642 308 Ardanuç 452 541 323 Kayseri 390 605 280 Sivas 420 600 350
Yozgat 590 890 395 Sarıkamış 598 920 400
Şekil /Fig. 10. Karla örtülü günler ile titrek kavağın yayılışı arasındaki ilişki / Relationship
between snow cover days and the distribution of aspen
Sıcaklık. Titrek kavağın yayılış gösterdiği alanlarda yıllık ortalama sıcaklık 12-3oC arasında seyretmektedir. Yıllık ortalama sıcaklık optimum yetişme alanlarında 8oC ile 3oC arasındadır. Yaz mevsiminde 20oC’ye ulaşan sıcaklık kışın 0oC’nin altına inmektedir. Yüksek kesimlerde yıllık ortalama sıcaklık 0oC’ye kadar yaklaşır (Şekil 11). En düşük sıcaklık -40oC’nin altına kadar düşmektedir. Düşük sıcaklıklar Kuzey-doğu Anadolu’da Sarıkamış, Horasan, Serçeme deresi ile Refahiye’nin yüksek kesimlerinde vuku bulmaktadır. Başka bir anlatımla titrek kavağın sarıçam, hatta huş gibi -65oC kadar düşük sıcaklığa dayanıklı bir ağaç olduğu söylenebilir. Bu nedenle titrek kavakların yüksek sahalara tekabül eden yarınemli soğuk bölgelerde neden daha yaygın olduğu ortaya çıkmaktadır.
35
Şekil/Fig. 11. Titrek kavağın yayılışı ile yıllık ortalama sıcaklık arasındaki ilişki / Relationship
between mean annual temperature and spreading area of apsen
Şekil/Fig 12. Temmuz ayı sıcaklık ile titrek kavağın yayılışı arasındaki ilişki / Relationship between mean temperature of July and distribution area of aspen
Vejetasyon dönemini karakterize eden Temmuz ayı ortalama sıcaklığı 20oC’nin altında olduğu yerler, titrek kavağın yayılış alanına uymaktadır (Şekil 12). Bu sıcaklık değeri, Kuzeydoğu Anadolu’da özellikle Erzurum-Kars platosunda 15-16oC dolayındadır (Şekil 12).
Ocak ayı ortalama sıcaklığı titrek kavağın yayılış alanlarında daima -5oC’nin altındadır. Bu değer titrek kavağın yaygın olduğu sahalarda -10oC’nin altına kadar inmektedir (Şekil 13).
36
Şekil/Fig. 13. Ocak ayı sıcaklıkla titrek kavağın yayılışı arasındaki ilişki/Relationship
between January temperature and distribukion area of aspen
Sıcaklık değerleri dikkate alındığında titrek kavakların yüksek sıcaklıklara dayanıklı olmadığı, bilakis kışları soğuk ve yazları serin geçen yerlerde yaygınlaştığı ortaya çıkmaktadır.
Türkiye’nin iklim bölgeleri dikkate alındığında titrek kavaklar karasal şartların ön plana geçtiği kışları soğuk, yazları serin geçen yarınemli Karadeniz ardı ve Doğu Anadolu iklim bölgelerinde yaygın olduğu görülür (Şekil 14).
2. TOPOGRAFYA
Bakı, yükseklik ve dağların uzanış doğrultularını kapsayan topografya faktörleri ile titrek kavak arasında yer yer doğrudan ilişkiler görülür. Bu faktörleri teker teker ele alalım.
Yükselti. Titrek kavak, Karadeniz kıyısından başlayarak ormanın üst sınırına kadar çıkar. Bu sınır, karasallıktan dolayı bölgelere göre değişir. Alt sınır; İç Anadolu’da Erciyes Dağı ve Sivas dolaylarında ortalama 1400 m civarında, Doğu Anadolu’da ise karasallıktan dolayı 2000 m’nin üzerindedir. Üst sınır ise tüm bölgelerde ormanın üst sınırına kadar çıkar. En fazla çıktığı üst sınır, İç Anadolu’da Erciyes Dağı ile karasal koşulların ön plana çıktığı Kuzeydoğu Anadolu’da 2400 m’nin üzeridir. Başka bir anlatımla titrek kavak, sarıçamların ulaştığı en yüksek seviyeye kadar tırmanır. Doğu Anadolu’da Elazığ doğusunda 1200-1300 m’den başlayarak Van Gölü’nün kuzeybatısında Nemrut kalderasında 2400 m’ye kadar yükselir.
Bakı. Titrek kavak tüm bakılarda yetişir. Ancak bakı faktörünün önemi, kurak-lıkla kendini gösterir. Su açığının yani buharlaşmanın yağıştan fazla olduğu yarıku-rak bölgelerde kuzeyli bakılar, su açığının az ve olmadığı yerlerde güneyli bakılar,
37
titrek kavakların yaygınlaştığı bakıları oluşturur. Erciyes dağında su açığının artma-sına paralele olarak kuzey, batı, güney ve doğru yönlerde bir sıralanma gösterir.
Dağların uzanışı. Nemli hava ile sıcak ve soğuk hava kütlelerinin karşılaşmasıyla oluşan ve yağış getiren cephelerin geliş yönüne dik ve paralel uzanan dağ sıraları ve dağ sıralarındaki gedikler, derin ve geniş vadiler, titrek kavağın dağılışında önemli bir faktördür. Şöyle ki, Türkiye’nin kuzeyinde cephelerin geliş yönünde dik uzanan dağların kuzeye bakan yamaçları, cepheleri engelleyerek bol miktarda yağış aldığı ve özellikle yaz döneminde Karadeniz üzerinden gelen nemli hava kütlesini engelleyerek sis ve orografik yağışlara neden olduğu için gür vejetasyonla kaplıdır. Bu vejetasyon örtüsü öncü süksesyon olan titrek kavağın yetişmesi ve yayılışını önemli ölçüde engeller. Ancak Karadeniz’den gelen nemli hava kütlelerini alan Kuzeydoğu Anadolu’daki yüksek sahalar, titrek kavağın yetişmesi ve yayılışını olumlu yönde etkiler. Örneğin Karadeniz üzerinden sokulan nemli hava kütlesini alan Erzurum-Kars platosunun kuzey yamaçlarında yaygın olan titrek kavak toplulukları, nemli hava kütlesini almayan güneyindeki Erzurum-Horasan oluğuna geçememektedir (Şekil 4-6).
Cephelerin ve nemli hava kütlelerinin geliş yönüne paralel olarak uzanan dağ sıralarındaki geniş gedikler ve vadiler, Karadeniz etkisinin iç kısımlara doğru sokul-masını sağlayarak iç kesimlerdeki yarıkurak alanların bağıl nemini yükseltmektedir. Bu durum ise titrek kavağın yetişmesi üzerinde önemli etkiye sahiptir. Örneğin Çoruh vadisi aracılığıyla Karadeniz nemli havasının Narman, Oltu ve Tortum hav-zalarının üst kesimlerine kadar sokulması, buralarda titrek kavağın yetişmesinde olumlu koşullar sağlamaktadır. Buna ait tipik örneklere Serçeme ve Harşit vadi-lerinin üst kesimleri verilebilir. Kabaca doğu-batı yönünde uzanan Gümüşhane dağlarını kuzeybatı-güneydoğu yönünde yaran Harşit vadisi boyunca Karadeniz’ den gelen nemli hava kütlesinin iç kesimlere kadar sokulması, Gümüşhane depresyo-nunun yamaçlarında titrek kavakların yetişmesine yol açmaktadır. Öte yandan Erzurum-Kars platosundaki Sarıkamış dolaylarındaki yağış ve bağıl nemin yüksek olması, Erzurum-Kars platosunun kuzey kesiminde sarıçamla birlikte titrek kavağın yetişmesinde etkili olmaktadır (Foto 7-25).
Türkiye’nin iklim bölgeleri açısından titrek kavak; başta yarınemli ve soğuk Karadeniz ardı bölge olmak üzere, İç Anadolu’da yarınemli-yarıkurak iklim koşulları-nın egemen olduğu Erciyes dağı ve Yukarı Kızılırmak havzası ile yarınemli karasal iklim koşullarının egemen olduğu Doğu Anadolu’nun güney kesimine tekabül eder (Şekil 14).
38
Şekil/Fig. 14. İklim bölgeleri ile titrek kavağın yayılışı arasındaki ilişkiler/Relationship
between climatic regions of Turkey and distribution of aspen
3. ANA MATERYAL VE TOPRAK
Titrek kavak; ülkemizde iç ve dış volkanik, metamorfik ve tortul kayalardan oluşan tüm ana materyal ile kolüvyal, litosol (taşlı toprak), asit ve alkali orman, rendzina, kırmızı Akdeniz toprakları üzerinde yetişir. Başlıca volkanik kayalar; granit, bazalt, bazalt cürufu, andezit, granit, peridotit-serpantin, volkanik kum ve tüftür. Metamorfikler; gnays, mikaşist, killi şistlerdir. Tortul kayalar grubunda kumtaşı, miltaşı, killi kireçtaşı, bazen de ince çakıl taşlarının ardalanmalı olarak istiflendiği fliş, marn, killi kireçtaşı, kumtaşı-konglomeralardır (Foto 27-56 ve Şekil 15).
Volkanik kayalardan granitler üzerinde yetişen titrek kavaklara Trakya’nın ku-zeyinde Yıldız dağları, Uludağ ve Kapıdağı Yarımadası’nda rastlanır. (Foto 34). Andezit ve an-dezitik tüfler üzerindeki yerler; çoğunlukla Köroğlu dağları silsilesi, Afyonkarahisar’ın güneydoğusu ve Kızılcahamam dolaylarına tekabül eder (Foto 76). Bazalt, volkanik kum ve tüfler, Kuzeydoğu Anadolu’da yaygındır. Bazaltlar ile bazalt cürufları, andezitler üzerinde yetişen titrek kavakların en fazla yayıldığı yerler, Erciyes dağı ve çevresidir (Foto 49-53, 57, 58). Serpantin, peridotit, ezilme sonucu killi bir karışıma dönüşen milonit ve bazalt karışımı kayalardan oluşan ofiyolitler; Gümüşhane, Şebinkarahisar-Alurca-Şiran dolayında ve Ordu-Trabzon arası ile Çoruh havzasında yaygın olarak görülür (Foto 14, Şekil 15).
Sadece serpantin kütleleri üzerindeki titrek kavaklar, nadiren Taşkent dolay-larında rastlanmaktadır (Foto 39).
39
Gnayslar üzerindeki titrek kavaklar; Yıldız (Istranca) Dağları, Akdağmadeni güneydoğusunda Akdağlar, Demirci ve Gördes dolayları, Kazdağları, Bitlis Dağları, Menteşe Dağları (Kavaklıdere) ve Sivas dolaylarında Karaçayır mevkiinde görülür (Foto 27-30). Silisli şistler üzerinde Sandıklı havzası kuzeydoğusunda Akdağlar’da yaygındır. Kuvarsit ve kuvarsit şistlerin üzerindeki titrek kavaklar, Yenice (Karabük) havzasında görülür (Foto 47). Killi şistler üzerindeki titrek kavaklar; Ilgaz Dağları, Hadim ve Taşkent civarında yoğunlaşır (Foto 40).
Kumtaşı, miltaşı, killi kireçtaşı ardalanmasından oluşan flişler üzerindeki titrek kavaklar; Tortum havzasının üst bölümü, Samsun-Bartın arasındaki Karadeniz kıyı dağları ve Geyve dolayları ve Sivas Yıldız dağlarında hâkim durumdadır (Foto 44).
Kireçtaşları üzerindeki titrek kavaklara nadir olarak Toros dağları üzerinde rastlanılır. Marnlar üzerinde titrek kavaklar, İç Anadolu’nun kuzeydoğusunda, Yozgat-Ankara arasında ve Sinanpaşa (Afyon) güneyinde bulunur (Foto 41).
Kök sürgünüyle yayılan titrek kavaklar; ayrışmamış sert kayalar üzerinde çok nadir olarak bulunmakta, buna karşın derin ayrışmış tüm ana materyaller üzerinde yaygınlaşmaktadır. Esasen kök sürgünüyle ve tohumla gelen titrek kavakların yayılması için yumuşak, fizyolojik derinliği fazla olan ana materyaller gereklidir. Başka bir anlatımla titrek kavakların yayılmasını; pekişmesi zayıf kumlu depolar, volkanik kum ve tüfler, gevşek bir yapı gösteren cüruflar, kumlu ve çakıllı birikinti koni ve yelpazeleri, ayrıştığında kumlu toprak oluşturan granit ve gnayslar ile kumlu malzemenin yaygın olduğu flişler kolaylaştırır (Foto 43, 50-53, 56).
Toprak Titrek kavaklar, eski toprak sınıflandırma göre zonal toprak grubundan asit
orman toprakları, kahverengi orman toprakları, azonal topraklardan kolüvyal, litosol, regosol ile ana materyalin etkisini yansıtan intrazonal topraklar üzerinde yer alır.
Asit reaksiyonlu orman toprakları, üzerinde gür bitki örtüsünün yetiştiği Kara-deniz kıyı dağlarının kuzey yamaçlarında yaygındır. Yağışın 1000 mm’nin üzerinde olmasından dolayı asit reaksiyon gösterir; alt toprak katında karbonat birikmesi yoktur. A horizonu organik maddece zengin olup furda ve granülar yapıdadır. Bu topraklar üzerindeki gür vejetasyon, titrek kavağın yayılışını engellemektedir.
Karadeniz ardında kurakçıl meşe ve karaçam ormanlarının bulunduğu yerleri kapsayan, yağış yetersizliğinden dolayı alkali reaksiyonlu olan, alt toprak katında karbonat birikimi görülen, üst toprak katı organik maddece oldukça zengin ve granülar yapıdaki kahverengi orman toprakları üzerinde titrek kavaklar görülür (Foto 29, 30).
Volkanik kum ve tüflerin olduğu Erciyes Dağı ile Kuzeydoğu Anadolu’da Hasan-kale-Sarıkamış arası, Narman havzasının kuzeyi ve Köroğlu dağları ile Kızılcaha-mam dolaylarında yaygın olan volkanik regosollar, titrek kavağın yaygınlaşmasını olumlu yönde etkiler (Foto 54, 55).
40
Fizyolojik derinliği fazla olan çakıllı yamaç depoları, kaya çığları, titrek kavağın yayıldığı sahalar arasındadır. Bunun tipik örnekleri, Kuzeydoğu Anadolu ve Erciyes Dağı’nda görülür (Foto 37, 50, 51).
Sürekli aşınmadan dolayı ana materyalin etkisini yansıtan intrazonal topraklar; titrek kavakların yayılış alanlarının büyük bölümünde, özellikle Çoruh ve Kelkit havzalarının üst bölümlerinde bulunur. Buradaki toprakların renk dâhil fiziksel ve kimyasal özelliklerini ana materyal belirlemektedir. Şöyle ki, volkanik kum ve tüfler üzerinde fizyolojik derinliği sınırsız denecek derecede kalın, su tutma kapasitesi düşük, infiltrasyon kapasitesi yüksek ve derinlere doğru kök gelişmesini sağlayan beyaz renkli kumlu regosollar yer alır. Çoğunlukla sarıçam ormanlarının da yayılış alanına tekabül eden bu sahalar, titrek kavakların en yaygın sahalarını oluşturur.
Peridotit, serpantin, gabro, bazalt ve milonitlerden oluşan deniz kabuğuna ait ofiyolitler, ayrışma derecesine göre yeşilimsi, sarımsı, kirli beyaz, kahverenginin çeşitli tonlarında renk gösterir. Buralarda ayrışmış olan yerlere titrek kavaklar gelmektedir (Foto 32, 33, 48).
Titrek kavak tohumlarının çimlenmesi ve kök sürgününün gelişmesi, iyi ayrışmış her türlü ana materyaller ve birikinti konileri ve yamaçlardaki çakıllı depolar üzerinde olmaktadır. Bu katın kalınlığı titrek kavakların gelişmesinde etkin rol oynamaktadır. Başka bir ifadeyle kök gelişme katı ne kadar kalın ise titrek kavağın gelişmesi ve yayılması da o kadar fazla olmaktadır. Nitekim Erciyes Dağı’nda Develi kasabasının kuzeydoğusunda Çomaklı mevkiinde volkanik kumlar üzerinde 50 cm’ye kadar ulaşan açık koyu renkli A horizonu ve altında kısmen ayrışmış fizyolo-jik derinliği birkaç metreye kadar inen C horizonu bulunmaktadır. Ortaseki mev-kiinde ise andezit bloklarının yer aldığı kalın yamaç deposu altında ince malze-melerin yer aldığı, organik madde bakımından zengin bir A horizonu ya da bir kat bulunmaktadır. Arazi gözlemlerine göre, parçalanmış andezit-bazalt bloklarından oluşan yamaç depoları üzerine titrek kavağın gelmesi, blokların arasında yer alan sığ toprak katında titrek kavak topluluklarının kolayca çimlenmesi, titrek kavak köklerinin bloklar arasındaki toprak katında alta doğru gelişmesi ve daha sonra bloklar altındaki volkanik kumlardan derinlere doğru yayılmasıyla ilgilidir. Diğer yandan bu sahalarda açılan yol yarmasında kesilen titrek kavak köklerinden hızla kök sürgünlerinin geliştiği ve yol boyundaki yumuşak malzemeler üzerinde de titrek kavakların yayıldığı Ortaseki ve Çomaklı mevkilerinde görülmektedir (Foto 50-55).
Titrek kavakların topraklara aşırı miktarda organik madde vererek toprağı organik maddece zenginleştirdikleri, toprağı taneli bir yapıya dönüştürdüğü, kök sürgünleriyle ana materyaldeki ayrışmayı hızlandırdığı, köklerle adeta toprak ve ayrışmış ana materyal üzerini adeta örümcek ağı gibi sardığı, yüzeysel ve yüzey altı akıma geçen suları önlediği görülmektedir. Bu nedenle titrek kavak topluluklarının bulunduğu yerler, aynı zamanda erozyonun önlendiği, su muhafazasının arttığı ve bitki beslenmesi yönünden toprağın fiziksel ve kimyasal özelliklerinin ıslah edildiği sahalardır (Foto 35)
41
Şeki
l/Fi
g. 1
4. T
itre
k ka
vağı
n ya
yılış
ı ile
an
a m
ater
yal a
rası
ndak
i iliş
kile
r/R
elat
ion
ship
bet
wee
n
geo
logi
c p
aren
t m
ater
ial a
nd
dis
trib
uti
on o
f as
pen
42
4. VEJETASYON BİLEŞİMİ
Titrek kavaklar; saf kızılçam ormanları ve bozkır bitkileri dışında tüm ağaç ve ağaççıklarla birlikte bulunur (Foto 102-112). Toros dağ kuşağında sedir-karaçam-göknar saf ve karışık meşcereleri içerisinde görülür. İç Anadolu’nun kuzeydo- ğusunda Akdağlar (Akdağmadeni)’da sarıçam ve laden (Cistus laurifolius) (Foto 102); Yozgat Çamlığı, Demirci, Gördes kuzeydoğusunda ve Sinanpaşa (Afyon-karahisar) kuzeydoğusu ve Kazdağları’nda karaçam; Kızılcahamam, Işıkdağı, Köroğlu dağlarında karaçam ile meşe ormanları içerisinde fertler ve topluluklar halinde titrek kavak bulunur (Foto 80-83). Kuzeydoğu Anadolu’da sarıçam ormanlarının yayılış gösterdiği yerler, titrek kavağın en yaygın olduğu sahadır. Örneğin Şebinkarahisar’dan başlayarak Kelkit vadisi boyunca Alurca ve Şiran’a kadar devam eden sahada, Horasan-Karakurt-Sarıkamış kuşağı ile Çoruh havzasına giren İspir, Oltu, Narman havzalarında titrek kavağın yayılış alanları sarıçam or-manlarının tahrip edildiği yerlere tekabül eder (Foto 7-14). Nemli ılıman ormanlar içerisinde kayın, meşe, gürgen, kestane, ormangülü ile karışım yapar. Nemli soğuk orman grubunda yer alan göknar, ladin ve sarıçam saf ve karışık ormanları içinde bulunur. Ilgaz dağları ile Devrez çayı arasında, Küre dağlarında titrek kavağın yaygın olduğu sahalar, yarınemli sarıçam ormanlarıdır. Özellikle Cide-Devrekâni arasındaki sarıçam ormanları içerisinde meşcere oluşturacak titrek kavak topluluklarına rastlanılır. Kazdağları’nın muhtelif kesimlerinde titrek kavaklar karaçamların yanında göknar, hatta kayın ormanları içerisinde bulunur (Foto 111).
Titrek kavaklar, meşelerle Erciyes dağı çevresi, Sivas dolayları, Doğu Anadolu’da Elazığ-Bingöl-Muş-Tatvan ve Istranca dağları boyunca bulunur (Foto 68, 86). Van Gölü’nün kuzeybatısında Nemrut kalderasında huş (Betula torminalis), çınar yapraklı akçaağaç (Acer platanoides) birlikte görülür (Foto 74, 75).
Titrek kavaklar; kayınlarla Yıldız (Istranca) Dağları’nda, göknarlarla Kastamonu Ilgaz dağlarında, sarıçamlarla Akdağlar (Akdağmadeni), Sivas ve Sarıkamış civarın-da, sedirlerle Toros dağlarında, karaçamla Kızılcahamam ve Kastamonu civarında, kızılçam ve karaçamla Kavaklıdere (Muğla) civarlarında meşcereler oluşturur. Hafik ve Zara’nın kuzeyinde meşe, sarıçam ve kayınla birlikte görülür.
Genel bir değerlendirme yapıldığında saf ve geniş alanlar kaplayan titrek kavaklar, sarıçam ormanlarının tahrip edildiği alanlarda hâkim durumdadır. Bunu meşe ve karaçam orman alanlarındaki titrek kavaklar izler. Yayılış alanı yönünden değerlendirildiğinde; Kuzeydoğu Anadolu’daki sarıçam ormanları, İç ve Doğu Anadolu’daki meşe ormanları ve Karadeniz ardı ve Batı Anadolu’daki karaçam ormanları olarak bir sıralanma gösterir.
43
5. İNSAN FAKTÖRÜ
Orman ağaçları arasında yer alan titrek kavak, seyrek olarak ormanların içer-isinde diğer ağaçlarla birlikte bulunur. Titrek kavağın doğal olarak yayılışı; orman dışındaki açık alanlarda ve ormanların tahrip edildiği yerlerde tohumla olmakta, daha sonra kök sürgünü ile genişletmektedir. Titrek kavağın yaygınlaşarak meşcere yani orman topluluğu oluşturmasındaki en önemli faktör, insanların çeşitli yollar-dan ormanları tahrip etmesidir. Titrek kavağın topluluklar /meşcereler halinde olduğu yerler; orman yangınlarının olduğu, özellikle sarıçam ve meşe ormanların-da tarım alanı açma alanları, ormanın verim gücünün üzerinde kesim sahaları, yakacak ve yapacak için kesildiği yerlere tekabül etmektedir. Orman yangınlarının ve aşırı orman kesiminin olduğu yerlerde küçük topluluklar halinde görülen titrek kavakların geniş sahalara dönüşmesi, kütle halinde sarıçam ormanlarının tahrip edildiği sahalara tekabül etmektedir.
Titrek kavakların saf meşcereler halinde en geniş yer kapladığı yerler; Harşit Çayı’nın yukarı havzası, Çoruh Nehri’nin kollarından olan Oltu, Tortum havzalarının yukarı kesimleri, Kelkit havzasının doğusu, Horasan-Sarıkamış arasındaki Erzurum-Kars platosu, tamamen sarıçam ormanlarının asırlardan beri tahrip edildiği sahalardır. Erciyes dağının bulunduğu kesim ise meşe ormanlarının tahrip edildiği yerlere denk gelmektedir. Doğu Anadolu’nun güneyinde Elazığ-Çukurca arasındaki titrek kavaklar da meşe ormanlarının tahrip edildiği yerleri oluşturur. Buradan çıkan sonuç; titrek kavağın yayılış alanları başta sarıçam olmak üzere meşe ormanlarının tahrip edildiği sahalara denk gelmektedir (Foto 6-26, 50-55).
44
Bölüm: IV
TİTREK KAVAKLARIN TOHUM TRANSFERİ VE AĞAÇLANDIRMA AÇISINDAN
BÖLGELERE AYRILMASI
Tüm ağaçlarda olduğu gibi, ağaçlandırma çalışmalarının başarılı olabilmesi için
herhangi bir ağacın tohumunun hasat edildiği yerle dikildiği yerin aynı ekolojik özelliklerde olması gerekmektedir. Başka bir anlatımla aynı ekolojik özellikler gös-teren bölge ya da alt bölgedeki tohum meşceresinden alınan tohumların, fidan olarak üretilmesinden sonra aynı bölge ya da bölümdeki sahaya dikilmesidir. Şöyle ki, ağaçların yetiştiği sahanın iklim, toprak ve ana materyal gibi fiziki özelliklerine bağlı olarak, mutasyonla kazandığı genetik/ekolojik özellikleri bulunmaktadır. Ağaçların bu özellikleri taşıyan sahaların dışında yetiştirilmesi; iklim ekstremleri, özellikle düşük yağış ya da kuraklık, mantar, böcek gibi zararlılara karşı dayanıklı-lığını düşürerek hastalanmasına ve bazen de kitle halinde ortadan kalmasına yol açmaktadır. Bu nedenle titrek kavakların yetiştiği sahalarla aynı ekolojik koşulları gösteren sahalar arasında tohum ve fidan transferi yapılmasına özen gösteril-melidir.
Titrek kavağın tohum transferi açısından rejiyonlara ayrılması, geniş alanlarda saf ve kısmen sarıçam ve meşelerle karışık meşcereler oluşturduğu alanlarda yapılmıştır. Bu sahalar aynı zamanda titrek kavakla yapılacak ağaçlandırma saha-larına tekabül etmektedir. Bunun dışında orman içinde küçük topluluklar ve fertler halinde bulunan titrek kavaklar, çoğunlukla orman içindeki yangın ve aşırı kesim alanlarına tekabül ettiğinden ormandaki diğer ağaçlarla rekabette yenik düşerek bir idare müddeti sonunda ortadan kalmaktadır. Bu nedenle böyle yerlerde titrek kavağın yaygınlaştırılması da orman işletmeciliği ve silvikültür açısından mümkün değildir.
Ekolojik özellikler dikkate alındığında titrek kavakla yapılacak ağaçlandırmaların, birçok nedenden dolayı ağaçlandırma çalışmalarında başarının oldukça düşük olduğu yarıkurak-yarınemli iklim koşulları gösteren yerlerde yapılması gerekmektedir. Başka bir ifadeyle doğal dengenin bozulduğu yarıkurak-yarınemli alanlarda titrek kavakla yapılacak ağaçlandırmalarda başarı durumu daha yüksek olabilecektir. Bu durum dikkate alınarak titrek kavakla yapılacak ağaçlandırma, tohum meşcerelerinden alınan tohumla, mevcut titrek kavak alanlarının doğal yoldan, özellikle tabii tensil ve kök sürgürüyle genişletilmesine dayanmaktadır.
45
Arazi gözlemleri dikkate alınarak doğal yollardan kendi dinamiği içerisinde yayılış gösteren titrek kavak sahaları, aşağıda verilen bölgelere ayrılmıştır.
1. DOĞU KARADENİZ ARDI ve KUZEYDOĞU ANADOLU BÖLGESİ
Bu bölge; doğal yoldan titrek kavakların hızla yayılma gösterdiği batıda Yukarı Harşit havzasından başlayarak doğuda Sarıkamış’a, güneyde Doğu Anadolu ile Karadeniz coğrafi ve ekolojik bölgelerini birbirinden ayıran Çoruh-Aras havzaları arasında dağların doruk hattını takiben Sarıkamış’a kadar devam eden ve kuzeyde Çoruh havzasının güneyindeki yüksek sahaları kapsamaktadır. Kısaca bölge Erzurum-Kars Platosu ile Çoruh ve Harşit’ten oluşan Doğu Karadeniz ardı havzalarının yukarı kesimlerini içerir. Burası, titrek kavakların en hızlı olarak yayılış gösterdiği alana tekabül etmektedir.
Titrek kavakların yayılış gösterdiği bu bölgede yarıkurak-yarınemli iklim koşul-ları etkilidir. Kışları kar yağışlı geçen bu sahalarda yağışın önemli bölümü ilkbahar ile yaz başları arasında vuku bulur. Yaz aylarında doğrudan radyasyon alır, bağıl nem daima % 50’nin üzerindedir. Kasım-Mart arasında sıcaklık 0oC ve ekstremler ise -30oC’nin altındadır. Yaz aylarında ortalama sıcaklık 16-20oC arasında seyreder.
Kuzeydoğu Anadolu Bölgesi; kendi arasında topografya, ana materyal, toprak ve titrek kavağın yayılış özelliği dikkate alınarak aşağıdaki alt bölgelere ayrılmıştır.
1.1. YUKARI HARŞİT HAVZASI BÖLÜMÜ
Karadeniz’e dökülen Harşit Çayı havzasının Gümüşhane’den doğuya doğru uzanan kesimini kapsamaktadır. Burada Avcılar ve Dölek mevkileri başka olmak üzere tahrip edilen sarıçam ormanları sahasında titrek kavaklar, hızlı bir yayılış göstermektedir (Foto 7-12).
Kuzeyde Trabzon, güneyde Gümüşhane dağları ile çevrili olan saha geniş bir depresyon şeklindedir. Yarıkurak-yarınemli arasında bir iklime sahiptir. Üst kesimlere doğru yağışın artmasına bağlı olarak nemlilik yükselmekte, özellikle kar yağışları artmaktadır. 1500 m’den itibaren görülmeye başlayan titrek kavaklar, 2000 m’nin üzerine kadar çıkmaktadır.
Ana materyal yönünden Tetis jeosenklinalinin tabanına ait serpantin-pedidotit, radyolarit ve gabro karışımından oluşmuş bir ofiyolit kuşağına denk gelir. Titrek kavaklar, bu ana materyalin ayrışmış olan kesimlerinde çoğunlukla yatay yönde kök geliştirmektedir. Dölek mevkiinde iyi ayrışarak yumuşak bir zemin oluşturan ofiyolitler üzerinde oluşan oyuntular, titrek kavakla kaplanır duruma gelir.
Yukarı Harşit Havzası, titrek kavağın doğal yoldan yayılmasına uygun sahalar arasına alınmalıdır. Bu alt bölgede koruma tedbirlerinin uygulanması, sarıçamların da genişlemesine yol açacaktır.
46
1.2. YUKARI OLTU-NARMAN VE TORTUM HAVZALARI
Bu bölüm; Yukarı Çoruh havzasının güneydoğudaki Erzurum-Kars ve Kargapa-zarı dağlarına kadar ilerleyen Çoruh nehrinin güneydoğudaki kollarını oluşturan Oltu-Narman, Tortum çaylarının Erzurum-Kars platosu ile Kargapazarı dağlarının kuzey kesimine ulaşan yukarı havzalarına tekabül eder. Titrek kavakların olduğu yerler 1400 m’den başlayarak 2200 m’nin üstüne kadar çıkar. Karadeniz üzerinden gelen nemli hava kütlesinin sokulduğu bölümde karasal yarınemli iklim koşulları etkilidir. Sonbahardan itibaren başlayan kar yağışları Haziran ayına kadar devam eder, yaz başlarında ise konveksiyonel yağışlar oluşur.
Bölümün ana materyalini çoğunlukla bazalt ve andezitler ile yer yer volkanik tüfler oluşturur. Tortum havzasının batısındaki Serdarlı Köyü mevkiinde bazaltlar hâkim durumdadır. Narman’a doğru bünyesinde tuzlu ve jipsli maddelerin yer aldığı kumtaşı ve miltaşlarına geçilir. Narman-Tortum arasındaki Karadağ, ayrış-makta olan ofiyolitlerden ibarettir.
Serdarlı civarında sarıçam ve titrek kavak karışık ormanları, diğer kesimlerde ise sarıçam ormanlarının tahrip sahalarına gelen saf titrek kavak toplulukları yaygındır (Foto 24, 26).
1.3. KÖPRÜKÖY ve SARIKAMIŞ ARASI
Bu bölüm, Aras çayı havzasının kuzeyinde Erzurum-Kars platosunun güneyinde Horasan doğusunda Karaurgan kasabasından Sarıkamış’a kadar devam eden saha-yı kapsar. Topografya açısından Aras ve Kura’ya açılan akarsuların bazalt ve tüfleri yarmasıyla oluşmuş bir plato sahası halindedir. Ana materyal olarak Köprüköy-Karaurgan-Sarıkamış arasında bazalt ve volkanik tüflerin yer alır, yamaç etekle-rinde ve geniş tabanlı vadilerin çevresinde kolüvyal depolar bulunur.
İklim açısında yarınemli karasal iklim koşulları gösteren bölüm, yakın zamana kadar gür sayılacak sarıçam ormanlarıyla kaplanmış durumdaydı. Bu duruma doğuda Sarıkamış’a doğru gür sarıçam ormanlarını varlığı kanıtlamaktadır.
2000 m dolayında başlayan titrek kavaklar, sarıçamlarla birlikte 2400 m’nin üzerine kadar yükselir. Bu bölümün en önemli özelliği, diğer bölümlerde görülme-yen yoğun ve çapları 30 cm, boyları 15 m’yi aşan, en az birkaç yüz hektar alan kaplayan titrek kavak ormanların Horasan kuzeyinde Balabantaş köyü civarında bulunmasıdır (Foto 15-17). Titrek kavaklar, Sarıkamış’a doğru yoğunluğu artan sarıçam ormanlarındaki boşluklarda da görülmektedir.
1.4. YUKARI SERÇEME (ERZURUM)-OVACIK HAVZASI
Bu bölüm, Erzurum’un batısında güneyde Fırat’ın kollarında Karasu ile kuzeyde Çoruh havzası arasında kalan akarsularla yarılmış yüksek plato sahasına tekabül eder (Şekil 6). Bölümde yarınemli iklim koşullarının hüküm sürmesi, kuzeyden gelen cephe ve nemli hava kütlesini almasıyla ilgilidir. Serçeme vadisinin yukarı
47
kısımlarına doğru yükseltinin artması ve iklimde nispi nemlileşmeye bağlı olarak görülen titrek kavaklar, Rize köyünden itibaren yoğunlaşmaya başlayarak Ovacık köyünün yer aldığı Ovacık depresyonun çevresinde geniş alanlara ulaşmaktadır.
Buradaki titrek kavaklar, Serçeme vadisinin kuzeye bakan yamacında 1800 m’den başlayarak 2400 m’nin üzerine kadar çıkar (Foto 20-23).
Ana materyal önemli ölçüde bazaltlardan ibarettir. Sarıçam ormanlarının tahrip edildiği alanlarda yüksek dağ çayırları ile yer yer titrek kavaklar kaplamıştır.
2. YUKARI KELKİT HAVZASI BÖLGESİ
Bu bölge, Şebinkarahisar’dan başlayarak Alurca ve Şiran üzerinde Kelkit havzasının nihayetine kadar olan sahayı kaplar. Bilhassa Şebinkarahisar doğusun- dan itibaren Kelkit depresyonu boyunca Şiran’a kadar devam eden sahada sarıçam ormanlarının yayılış sahasına uyan yerlerde yer yer saf ve sarıçamlarla karışık titrek kavak meşcereleri görülür. Buradaki titrek kavaklar önemli ölçüde toprak örtüsünü yitirmiş peridotit-serpantin, gabro gibi ultramafik/bazik kayaların kısmen ayrışmış yüzeyleri ile killi kireçtaşları üzerinde gelişme göstermektedir. Şiran’ın kuzeyine doğru kireçtaşı bloklarının yer aldığı flişler üzerinde titrek kavak topluluklarına rastlanılır (Foto 13, 14).
Yarıkurak-yarınemli iklim koşulları gösteren, yağışlardaki değişmenin çok fazla olduğu ve çoğu yıllarda kuraklığın oluştuğu bu bölge, ekolojik şartlar yönünden önemli ölçüde bütünlük gösterdiğinden, alt bölgelere ayrılmamıştır.
3. İÇ ANADOLU BÖLGESİ
Titrek kavaklar, yaygın olarak İç Anadolu Bölgesi’nin sadece Erciyes Dağı ve Yukarı Kızılırmak havzasında bulunur. Bu nedenle İç Anadolu bölgesi iki alt bölüme ayrılmıştır.
3.1. ERCİYES DAĞI BÖLÜMÜ
İç Anadolu’nun güneydoğusunda, Kayseri’nin güneyinde 1050 m’den başlayarak 3916 m’ye kadar yükselen ve Kayseri Ovası’ndan nispi yüksekliği 2800 m dolayında olan Erciyes Dağı,İç Anadolu’da ayrı bir habitat meydana getirir (Atalay 2015). Çevre-sinde ana koniye bağlı parazit konilerin yer aldığı, bazalt ve andezitler ile cüruf, lahar ve aglomera tabakalarının nöbetleşme uzanmasından dolayı bir stratovolkan (tabakalı volkan) özelliğinde olan Erciyes Dağı, akarsularla yer yer derin olarak yarılmıştır. Fazla eğimli yamaçlarda özellikle donma-çözülme ile parçalanmış bazalt kayalarından oluşan yamaç akmaları, eteklerde çakıllı yamaç depoları görülür (Foto 57-59, 63-65).
İklim yönünden Erciyes dağının alt seviyesinde hüküm süren yarıkurak iklim koşulları, yükseklere doğru sıcaklığın azalması ve yağışın artmasına bağlı olarak
48
yarı nemli iklim koşullarına dönüşmektedir. Nitekim Kayseri civarında 400 mm’nin altında olan yıllık ortalama yağış, 2000 m dolayındaki Kayak Tesisleri civarında 900 mm’yi aşmaktadır (Kayseri Orman İşletme Müdürü Özdal Yağan’la sözlü görüşme).
Kayseri’de 10oC dolayında olan yıllık ortalama sıcaklık, dağın üst kesimine doğru 0oC’nin altına kadar düşmektedir. Kışın 0oC’nin altına düşen sıcaklık dağın yüksek kesimlerinde -15oC’ye kadar inmekte, ekstrem değerleri ise muhtemelen -40oC’nin altına kadar düşmektedir.
Dağın doğal örtüsünü oluşturan gür meşe ormanlarının yok edildiği yerlerde 1400 m’den başlayarak 2900 m’ye kadar ulaşan sahalar arasında alttan üste, üstten alta doğru titrek kavaklar hızla yayılma sürecindedir. Ortaseki mevkiinde olduğu gibi titrek kavaklar hem birikinti koni ve yelpazeleri hem de yamaçlar boyunca kaya akıntılarının olduğu yerlerde yayılmaktadır. Bu durum, titrek kavak tohumlarının kayaların arasındaki topraklarda kolay çimlenmesine, yumuşak bir zemin oluşturan kayaların
arasında ve altında köklerin ve kök sürgünlerinin kolayca ilerlemesine, kar sularının kayalardan derinlere doğru sızarak nemli bir ortam oluşturmasına ve kayaların kapilariteyi kırarak su kaybını önlemesine bağlanabilir. Ortaseki ve Çomaklı mevkile-rinde açılan orman içi yolların yamaç ve üzerinde titrek kavakların kök sürgünüyle yayılmakta oldukları da açıkça görülmektedir (Foto 52-55).
3.2. YUKARI KIZILIRMAK BÖLÜMÜ
Bu bölüm, Sivas doğusundan başlayan Yukarı Kızılırmak havzasının sonuna ka-dar devam eder. Burada Kızılırmak boyundaki Hafik ve Zara’ın kuzeyi ile Sivas’ın kuzeyinde Yıldız dağları arasındaki sahada yer alır (Foto 60-62, 70).
İç Anadolu’ya göre yağış artışına bağlı olarak yarıkurak-yarınemli iklim ege-mendir. 450 mm’nin üzerinde olan yıllık yağış ortamaması, yükseklere doğru 600
mm’yi aşmaktadır. Kışın 0oC’nin altında olan sıcaklık yaz aylarında 20oC’nin üzerine kadar çıkar. En düşük sıcaklıklar ise -20oC’nin altındadır.
Bu bölümün en önemli özelliği, titrek kavakların kuvarsit şist, mikaşist gibi silisli kayalar ile jips içeren tortullar ve flişler üzerinde farklı özellikte ana materyallerin bu-lunması ve Sivas oluğunun 20 km kadar kuzeyinde Günören ve Kayaçayır mevkiile-rinde ve Yıldız Dağı eteklerinde titrek kavakların sürekli yayılma göstermeleridir.
4. DOĞU ANADOLU BÖLGESİ
Bu bölge, Doğu Anadolu Coğrafi Bölgesi’nde özellikle Bingöl doğusundan başla-yarak Muş Ovası’nın güneyinde uzanan Bitlis dağları ve doğuda Van Gölü’nün doğusuna kadar olan ve güneydoğuda Çukurca’ya kadar uzanan sahayı içerir. Ayrıca Titrek kavaklar, Bitlis vadisi boyunca Baykan yakınına kadar da devam etmektedir. Doğu Anadolu’da çok geniş alanlara yayılan titrek kavak sahasında Bingöl-Van Gölü’nün doğusu arasındaki kuşağın alınması, diğer sahalara göre
49
ekolojik açıdan bir bütünlük oluşturması ve titrek kavakların doğal olarak hızlı yayılış göstermesidir. Bununla beraber, bu bölgede Bingöl-Solhan arası ile Nemrut volkan konisinin bulunduğu yerde volkanikler, Bitlis dağlarında metamorfikler ve
Güneydoğu Torosların doğu kesiminde flişler ile serpantin-peridotitler yaygındır. Solhan dolaylarında topluluk olarak görülmeye başlayan titrek kavaklar, Muş
Ovası’na bakan Bitlis dağları ile Van Gölü’ne bakan dağların kuzey yamaçları bo-yunca yer alan meşe orman sahalarına tekabül etmekte ve Solhan dışında meta-morfik şistler üzerinde yer almaktadır. Solhan ve Nemrut dağındaki titrek kavaklar ise volkanik kayalar, özellikle bazalt ve andezitler üzerinde bulunmaktadır (Foto 68, 69, 73-76).
Bu bölge iklim koşulları yönünde yarınemli karasal iklim kuşağında olup, yıllık ortalama yağış 800 mm’nin üzerinde olup, kışları yoğun kar yağışlı geçmekte, kar yağışlarından hâsıl olan su, yıllık yağış tutarının yarıdan fazlasını oluşturmaktadır. Kışın 0oC’nin altında seyreden sıcaklık yazın 20oC’yi pek aşmamaktadır. Karakoçan (Elazığ) ve Bitlis dağlarının Muş Ovası’na bakan yamaçlarında 1300-1400 m, Van Gölünün güneyinde 1700 m dolayında görülmeye başlayan titrek kavaklar, Nemrut’ta 2400, Bitlis Dağları ve Van Gölü’nün güneyinde 2500 m’ye kadar ulaşmaktadır.
Bölgenin önemli özelliği, titrek kavağın doğal yoldan yayılışında önemli bir potansiyel göstermesidir. Nitekim Nemrut dağlarının eteklerinde İran-Turan bitki Coğrafyası Bölgesi’ne ait olan geven (Astragalus sp.) ve çoban yastığı (Acantholimon sp.) toplulukları içerisinde titrek kavak topluluklarına rastlanıl- maktadır. Öte yandan Bitlis Dağları’ndaki meşe ve tahrip edilen boş alanlara da titrek kavakların geldiği görülmektedir.
4.1. BİNGÖL-ÇUKURCA BÖLÜMÜ
Daha ziyade Bingöl meşe ormanlarının tahrip sahalarından başlayarak Solhan volkanikleri üzerinde Güneydoğu Toros dağlarını kapsamına alan Bitli ve Van Gölü güneyindeki Kavuşşahap dağları üzerinde Çukurca (Hakkâri)’ya kadar olan ve Van Gölü’nün kuzeybatısında Nemrut volkan konisinin yamaçları ile Nemrut kaldera-sında yer alan titrek kavakların yer aldığı bir bölgedir. Aşırı meşe tahribatının olduğu ve bu nedenle yer yer ana materyalin özellikle metamorfikler üzerinde kayalıklar halinde yüzeye çıktığı bu bölgede titrek kavakların yaygınlaştığı gözden kaçmamaktadır. Yıllık ortalama yağışın yer yer 1000 mm’yi aştığı, kışları karla kaplı geçtiği bu bölgedeki mevcut titrek kavak sahaları korunmak suretiyle titrek kavakların yayılış alanları hızla genişletilebilir.
4.2. TUNCELİ-PÜLÜMÜR BÖLÜMÜ
Tunceli’nin güneyinden başlayarak Pülümür kasabasına kadar uzanan Doğu Anadolu’nun kuzeybatısını kalayan bu bölümde yaygın olarak kireçtaşları, volkanik, neojen marnları yer alır. Doğu Anadolu’nun en fazla yağış alan sahaları arasında
50
yer alan bu bölüm, maalesef terör nedeniyle yeterince gezilememiştir. Ancak yol boyu gözlemlerinde Pülümür civarında oldukça gür titrek kavak topluluklarına rastlanılmıştır.
51
SONUÇLAR
Buraya kadar yapılan açıklamalardan aşağıda maddeler halinde verilen sonuç-lara ulaşabiliriz. 1. Titrek kavaklar, İç Anadolu’da nemliliğin biraz arttığı Erciyes Dağı ve Sivas
doğusundaki Yukarı Kızılırmak havzasından başlayarak Kuzeydoğu Anadolu’da yarınemli-soğuk iklim kuşağında geniş yayılma alanına ulaşmaktadır.
2. Saf titrek kavak meşcere ya da toplulukları; batıda Şebinkarahisar doğusundan başlayarak doğuda Sarıkamış’a kadar uzanan Kuzeydoğu Anadolu’daki sarıçam, İç ve Doğu Anadolu’da meşe ormanların tahrip edildiği alanlara tekabül etmektedir.
3. Titrek kavaklar, diğer sahalarda sadece orman içinde tahrip edilen alanlara öncü tür olarak gelen ve fazla yayılış göstermeyen çoğu kez çevredeki ağaçlarla karışık meşcereler halinde bulunmaktadır.
4. Titrek kavakla ağaçlandırmalar, ağaçlandırmada güçlüklerin olduğu İç Anadolu’da sadece Erciyes Dağı ve Sivas doğusunda Hafik ve Zara ilçelerinin kuzey kesimleri ile Doğu Anadolu’da yapılmalıdır. Kuzeydoğu Anadolu’da ise titrek kavaklar, koruma altına alınarak doğal olarak yayılış alanları genişletilmelidir. Aynı şekilde Doğu Anadolu’da da meşe orman alanlarındaki titrek kavaklar korunmalı ve buralardaki yayılış alanının genişletilmesine özen gösterilmelidir.
5. Titrek kavak şimdiye kadar değerlendirildiği gibi, orman ağaçları arasında adeta üvey evlat gibi görülmemeli, kendi doğası içerisinde yayılmasının önü kesilmemelidir. Çünkü buralardan yayılan tohumlardan oluşan titrek kavak toplulukları, doğal dengesini kaybetmiş boş alanlarda doğal dengeyi sağlamakta ve orman alanlarının genişlemesine yol açmaktadır.
6. Gür orman sahalarındaki boşluklara primer ya da öncü tür olarak gelen titrek kavaklar, buralardaki ağaçlarla rekabet edemeyerek bir idare müddeti sonunda ortadan kalkmaya yüz tutmaktadır. Örneğin Kuzey Anadolu ardındaki sarıçam, Demirci civarı ve Kazdağları gibi nemli yarınemli orman alanlarının boşluklarına gelen titrek kavaklar, karaçamlar tarafından adeta boğularak ağaççık katı haline dönüşmekte ve bilahare sahadan çekilmektedir. Aynı durum geniş yapraklı nemli ılıman orman alanlarında da olmaktadır.
7. Ağaçlandırma ve tabii tensil alanlarına gelen titrek kavaklar, ormangülü gibi kesilmemelidir. Çünkü kesildiğinde kök sürgünüyle daha hızlı olarak yayılmaktadır. Bunun yerine kendi haline bırakılmalı, zamanla bölgenin asli türü geldiğinde titrek kavaklar zaten çekilme durumunda kalmaktadır.
8. Ekolojik toleransı geniş olan ve bu yüzden hızlı yayılma yeteneğine sahip olan titrek kavaklar, orman ürünleri üretimine geniş ölçüde katkı yapacak potansiyele sahiptir.
52
KAYNAKLAR/REFERENCES
Anonim. 2014. Türkiye Milli Kavak Koordinatörlüğü VIII. Genel Kurul Toplantısı. Tebliğler. Kavak ve Hızlı Gelişen Orman Ağaçları Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü. Çeşitli Yay. Ser. No: 27.İzmit.
Atalay, İ., 1984. Doğu lâdini (Picea orientalis L.) Tohum Transfer Rejiyonlaması (Regioning of seed transfer of oriental spruce (Picea orientalis L.). Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Enst. Yayın No: 2. ANKARA
Atalay, İ. Tetik, M. ve Yılmaz, Ö., 1985, Kuzeydoğu Anadolu'nun ekosistemleri. Ormancılık Araştırma Enst. Yayın No: 147.
Atalay, İ.,1987. Sedir (Cedrus libani A. Rich) ormanlarının yayılış gösterdiği alanlar ve yakın çevresinin genel ekolojik özellikleri ve sedir tohum transfer rejiyonlaması (General ecological properties of the natural occurrence areas of cedar (Cedrus libani A. Rich) and regioning of seed transfer of cedar in Turkey). OGM Genel Yayın No:663, Seri No:61 Ankara.
Atalay, İ., 1992. Kayın (Fagus orientalis Lipsky) ormanlarının ekolojisi ve Tohum transferi yönünden bölgelere ayrılması - The ecology of beech (Fagus orientalis Lipsky) forests and their regioning in terms of seed transfer. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müd. Yay. No: 5, Ankara.
Atalay, İ. ve Efe, R., 2010. Anadolu Karaçamı (Pinus nigra subsp. pallasiana (lamb.) Holmboe)’nin Ekolojisi ve Tohum Nakli Açısından Bölgere Ayrılması. Ecolog of the Anatolian Black Pine (Pinus nigra subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) and Its Dividing Into Regions in terms of Seed Transfer. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araştırma Müd. Yay. No: 37, Ankara
Atalay, İ, Efe, R., 2012. Ecological Attributes and Distribution of Anatolian Black Pine (Pinus nigra Arnold. subsp. pallasiana (Lamb.) Holmboe) in Turkey. Journal Environment Biology. 33:509-519.
Atalay, İ. ve Efe, R., 2012. Sarıçam (Pinus sylvestris L. var. sylvestris) Ormanlarının Ekolojisi ve Tohum Nakli Açısından Bölgelere Ayrılması- Ecology of Pine (Pinus sylvestris L. var. sylvestris) Forests and Their Dividing into Regions in terms of Seed Transfer. Orman Ağaçları ve Tohumları Islah Araş Enst. Müd Yay. No 45. Meta Basım, İzmir.
Atalay, İ., 2012. Uygulamalı Klimatoloji (2. Baskı). Meta Basım, İzmir
Atalay, İ., 2014. Türkiye’nin Ekolojik Bölgeleri/Ecoregions of Turkey. Meta Basım, İzmir
Atalay, İ., 2015. Türkiye Vejetasyon Coğrafyası (2. Baskı) Meta Basım, İzmir
Atalay, İ. ve Gündüzoğlu, H. A., 2015. Türkiye’nin Ekolojik Özelliklerine Göre Arazi Kabiliyet Sınıflandırılması. Meta Basım, İzmir.
Atalay, İ., 2016. Toprak Oluşumu, Sınıflandırılması ve Coğrafyası (5. Baskı). Meta Basım, İzmir
Atalay, İ., 2016. Ecology, Ecosystem and Habitats of Central Anatolia. Technical Assistance for Strengthening the National Nature Protection System for Implementation of Natura 2000 Requirements – Turkey
Atalay, İ., 2016. Uygulamalı Jeomorfoloji. Meta Basım, İzmir
Atalay, İ., 2017. Türkiye Jeomorfolojisi. Meta Basım, İzmir
Atik, C. 1995 Titrek Kavak (Populus tremula L.) ve Kağıt Sanayii, İ.Ü. Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, İstanbul
Erktürk, T ve Karahan, F. A. 2014. Türkiye’de titrek kavak (Populus tremula L.) alanlarının irdelenmesi. OGM Türkiye Milli Kavak Koordinatörlüğü VIII. Genel Kurul Toplantısı Tebliğler, Müdürlük Yay. No 272, Çeşitli Yay. Ser. No. 27, 74-81.
Gürboy, B., 2014. Biyoenerji hammaddesi kavak. OGM Türkiye Milli Kavak Koordinatörlüğü VIII. Genel Kurul Toplantısı Tebliğler, Müdürlük Yay. No 272, Çeşitli Yay. Ser. No. 27, 82-86.
Keleş, H., 2009. Erciyes dağındaki (Kayseri) titrek kavak ormanları üzerinde bir değerlendirme. Doğu Akdeniz Ormancılık Araştırma Enstitüsü Müdürlüğü Dergisi, Sayı 15, Tarsus.
MacKenzie, N., 2010. Ecology, conservation and management of Aspen. A Literature Review. Scottish Native Woods.
53
Öner, N., Aslan, S. 2002.”Titrek Kavak (Populus tremula L.) Odunun Teknolojik Özellikleri ve Kullanım Yerleri SDÜ. Orman Fakültesi Dergisi, 135-146
Sarıbaş, M, 1989. “Türkiye’nin Euro-Siberien (Euxirne) bölgesinde doğal olarak yetişen kavakların morfolojik (dış morfolojik, İç morfolojik ve palinolojik) özellikleri üzerine araştırmalar”. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enst. Yay. Teknik Bülten No 148.
Tamyüksel, H. ve Fidan, C. 2014. Titrek kavak (Populus tremula)’ın kök çelikleriyle üretiminde etkili olan faktörlerin belirlenmesi. OGM Türkiye Milli Kavak Koordinatörlüğü VIII. Genel Kurul Toplantısı Tebliğler, Müdürlük Yay. No 272, Çeşitli Yay. Ser. No. 27, 92-97.
Tunctaner, K. ve Tulukçu, M. 1991. Titrek Kavak (Populus Tremula l.)’ın Çelikle Üretimi üzerine Araştırmalar Investigation on propagation of Aspen (Populus tremula L.) by root cuttings. Kavak ve Hızlı Gelişen Yabancı Tür Orman Ağaçları Araştırma Enst. Çeşitli Yay. Serisi No 3.
Uluer, K. ve Özay, F.Ş. 1993. Titrek Kavaklarda (Populus tremula L.) görülen gövde çürüklükleri üzenine araştırmalar. An investigation on the interior root and fungal agent on apsen stems (Populus tremula). Kavak ve Hızlı Gelişen Tür Orman Ağaçları Araştırma Müdürlüğü Teknik Bülten No 162.
54
THE ECOLOGICAL PROPERTIES of ASPEN (Populus tremula L.) COMMUNITIES
and THEIR REGIONING IN TERMS OF SEED TRANSFER and
REFORESTATION/AFFORESTATION
Prof. Dr. h. c. İBRAHİM ATALAY
Department of Geography Karabük University
PREFACE
This study entitled “The Ecological Properties of Aspen (Populus Tremula L.) Communities and Their Regioning in Terms of Seed Transfer and Reforestation/Afforestation” was prepared with the request of Poplar and Fast-Growing Forest Trees Research Institute and especially Ercan Velioğlu who is the director of the institute, during the period of 2016 and 2018.
Aspen which is the pioneer succession and/on secondary succession on the destroyed forest area can be used for reforestation and afforestation activities in the semiarid-subhumid region of Central and Northeastern Anatolia. Indeed, aspen is spreading fast not only Central Anatolia especially Erciyes Mountain and upper Kızılırmak Basin but also in the NE Anatolia covering upper parts of Kelkit, Harşit and Çoruh basins. For this reason, reforestation and/or afforestation activities with aspen in the above mentioned areas can be considered the best way. Because, reforestation with the native tree species is very hard and takes long time; whereas, aspen easily spreads naturally. In order to establish aspen reforestation possibilities study has been planned and supported by Forest Directory of Kayseri in the Erciyes Mountain.
I would like to thank forest engineers Hüseyin Kozan, Erdal, Sefa Duman, Aslan Akarsu, Mustafa Korucu, Rasim Çetiner, Akar Pınar, Dr. Sevda Altunbaş and Agri. engineer Hülya Tamyüksel and Sadi Acaroğlu who attend my field studies. Special thanks for Res. Ast. H. Arzu Gökçe Gündüzoğlu, İsmail and Güzin Buhur who helped me to draw of maps and desing of the manuscript.
Prof. Dr. İbrahim ATALAY
55
SUMMARY
Aspen (Populus tremula L.) which is one of the most fast-spreading and fast-growing trees is found in the regions extending from the semiarid-subhumid to the subhumid cold areas where forests have been destroyed in various ways in Turkey.
Aspen spreading firstly seed and then stems of suckers (root sprouts) is found as individual trees and small cluster in the humid-mild broad leaf forests and humid-subhimud cold coniferous forests. But it is found a pure stand in the backward parts of Black Sea Region, Northeastern Anatolia and Erciyes Mountain in Central Anatolia where the native forests have been completely destroyed.
Climatically, aspen grows continental semiarid-subhumid, subhumid climatic regions characterized snowy winter, cool summer. Mean annual temperature ranging from 8°C to nearly 0°C and mean annually precipitation is over 600 mm most of which fall as snow precipitation. These areas correspond to the optimum growing areas of scots pine.
Aspen grows on metamorphic rocks (gneiss and micaschist), volcanics (peridotite-serpentine, basalt, andesite, volcanic sand and tuffs) and sedimentary rocks (limestone, marl, flysch). It prefers soft and weathered parent materials, dejection cones, fans and colluvial deposits.
Aspen grows all kind of soils belonging to zonal, azonal and intrazonal soils, especially andosol like soil, colluvial and high mountain grass soils.
Topographically aspen commonly grows on the north-facing slopes in the semiarid-subhumid areas, while it spreads all aspects in the subhumid areas. It commences near coastal belt and rises up to more than an elevation of 2400 m.
As to the vegetation composition, aspen is found as pure stand and mixed stands mostly composed of Pinus sylvestris, P. nigra and Quercus sp. in the optimum growing areas. For example, pure aspen stands occur in scots pine forest areas of NE Anatolian Region and oak forest areas especially in Erciyes Mountain and upper parts of Kızılırmak basin in Central Anatolia and East Anatolia. Besides it is rarely seen with Fagus orientalis, Abies sp., and Rhododendron ponticum in the coastal belt of Black Sea Region and with scots pine and Anatolian black pine in the Middle and Western Backward subregions of Black Sea Region. Aspen is found as individual trees and small cluster in the Anatolian black pine forests, and in the transitional zone between Pinus nigra and P. brutia forests in the western part of Anatolia. Shortly pure aspen communities are commonly seen in the NE Anatolian Region, Central Anatolian Region, and in other areas it is found mixed forests mainly composed of oak and Anatolian black pine forests.
Aspen growing areas are divided into region and subregions in terms of seed transfer and reforestation activities. These regions and subregions are:
1. Backward Region of the Black Sea and NE Anatolia Region covers the upper parts of Harşit, Çoruh and Kura river basins on which snowy and cold winters and
56
cool summer climatic conditions prevail. This region correspond to scots pine forest areas most of which have been destroyed. This region is divided into four subregions (Fig. 1.3):
1.1. Upper parts of Harşit Basin,
1.2. Upper parts of Narman-Oltu and Tortum Basins,
1.3. Between Köprüköy and Sarıkamış towns,
1.4. Upper part of Serçeme and Ovacik Basin.
2. Upper Kelkit Region covers the upper watershed area of Kelkit River connecting Yesilirmak River, flow into Black Sea. Aspen mostly grows on the destroyed scots pine forest areas mainly composed of semiweathered ultrabasic/ ultramafic rocks. Here semiarid-subhumid climatic conditions prevail.
3. Central Anatolia Region contains volcanic Erciyes Mountain which is the highest mountain of Central Anatolia and the upper part of Kızılırmak basin connecting Black Sea. This region is divided into two subregions named
3.1. Erciyes Mountain and
3.2. Upper Kızılırmak basin.
4. East Anatolian Region encompasses the southern and north-western oak forest parts of Eastern Anatolian geographic region on which subhumid climatic conditions with snowy winters and cool summers experience. This region contains two subregions.
4.1. Bingöl-Cukurca Subregion extending the southern part of Eastern Anatolian Region is one of the productive oaks forest regions of Turkey. Here most of the oak forests have been subjected to intense destruction especially on the Bitlis Mountains made up of metamorphic rocks; some of the oak forest areas are replaced by the aspen communities.
4.2. Tunceli-Pülümür Subregion covering the NW of Eastern Anatolian Region is the potential growing areas of aspen notably on the flysch formation in the north.
Aspen seed transfer should be made only within subregions of each region. Native aspen regeneration should be applied within the regions of 1, 2, 3. These areas are found in Erciyes Mountain and Upper Kızılırmak basin in Central Anatolia, upper parts of Oltu-Narman and Tortum basins and the upper part of Kelkit basin. Because, aspens are spreading easily with native regeneration instead of oaks and scots pine reforestation activities.
57
The Aim, Method and Material
Aspen (Populus tremula L.) one of the forest trees grows and spreads as a pioneer tree where forest communities have been completely destroyed, degraded in Turkey. Later aspen trees are found as mixed forest composed of the climax trees of the given areas. After one felling period aspen disappears as the result of the growth of native climax trees in the humid-mild areas due to competition. But it is found as pure stand in the semiarid-subhumid parts of Anatolia where native forests composed of scots pine, Anatolian black pine and oaks have been completely destroyed. On the other hand, the spreading of the aspen in the degraded and destroyed areas is related to its high ecological tolerance as compared to the native trees.
There are three main aims of this study: 1. To establish the native occurrence areas of aspen, 2. To reveal the main ecological properties of aspen, 3. To divide into regions and subregion of aspen spreading areas in terms of seed transfer and the reforestation and afforestation.
Method ve Materials
Field observations of aspen growing areas were carried out during the period of 2016-2018. During the fields observations the spreading areas of apsen, parent materials and soil, topographical properties notably altitude, aspect, direction of mountain ranges, and vegetation composition of apsen were taken into consideration. Many photos were taken to show the ecological conditions of apsen.
The climatic data such as mean annual precipitation, temperature, mean July temperature and precipitation and relative humidity of apsen were obtained from the book entitled Applied Climatology (Atalay 2012), the distribution of parent materials was obtained from the lithologic map of Turkey (Atalay 2017). The ecological properties and seed transfer regioning of Picea orientalis (Atalay 1984), Cedrus libani (Atalay 1987), Pinus brutia (Atalay et al. 1988), Pinus nigra subsp. pallasiana (Atalay and Efe 2010) and Pinus sylvestris (Atalay and Efe 2012) were used in the methodological and ecological assessment, and reforestation and afforestation areas of aspen.
The main ecological properties and main spreading areas of aspen were illuminated above mentioned observations.
58
FINDINGS
1. NATIVE OCCURRENCE AREAS OF ASPEN
Main occurrence areas of Aspen appear on the upper watershed areas of Kelkit, Harşit and Çoruh River flowing into the Black Sea in the Backward Region of Black Sea Region and NE Anatolia. These areas are found in the regional forest directories of Trabzon, Giresun and Erzurum on which semiarid-subhumid continental climatic conditions prevail. Other growing areas of apsen are found in the vicinity of Erciyes Volcanic region in the SE of Central Anatolia and upper watershed basin of Kızılırmak in the NE part of Central Anatolia. Steppe vegetation areas in the Central Anatolia, Southern lowlands of SE Anatolia and Calabrian pine in the Aegean and Mediterranean region are the outside the native growing areas of the aspen.
Main growing areas of apsen are found in the following areas:
1. Upper Harşit watershed basin
This area covering the upper watershed area of Harşit River flowing into the Black Sea is divided into two main areas in the SE of Gümüşhane city. One of apsen pure stand is found on the slope of valley in the locality of Dölek; here the height of apsen trees excess 30 m and their diameter is more than 40 cm. Other apsen stands are found in the locality of Avcılar in the northern slope of the mountain. In this area the bare land was occupied by the apsen communities for 20 years ago. The gully area of this locality is covered by the apsen trees. The existence of the individual scot pine trees indicates to have completely destroyed of scots pine forests (Photo 6-10, Fig. 4).
2. Upper parts of Oltu-Narman and Tortum watershed basins
Aspen spreading areas are found on the north facing slopes of Oltu and Narman basins that get a humid air mass coming from Black Sea. The steep slopes occurring debris flow are also partly covered by the young aspen stands. Additionally, aspen trees are seen as pure stand and mixed stand with scots pine in the vicinity of Serdarli village in the upper Tortum basin (Photo 15-19; Fig. 5).
3. The area between east of Horasan and Sarıkamış towns
This areas beginning in the northern part of Aras tectonic corridor and going on Sarıkamış town is one of the productive areas of aspen. Here the near of Balabantaş village that is found between Köprüköy and Karaurgan towns aspen is found a pure
59
stand. According to field observation pure apsent forest with 15 m in height covers an area of a few squares on the basalt and volcanic tuff near Balabantaş village (Photo 15-17). Toward the Sarıkamış city the open lands in the scots pine forests are covered by the young apsen communities (Photo 18, 19, 103).
4. Upper Kelkit River Basin
In this area aspen is mostly found as small communities between the east of Şebinkarahisar and Şiran towns along on the north facing slopes of the basin. This area which is the main destroyed area of the scots pine corresponds to the main spreading areas of apsen communities. Aspen communities grow on the semiweatheread of ophiolitic rocks. Toward the northern part of Şiran town aspen communities growing on the flyschs are found on the destroyed areas of scots pine forests (Photo 13, 14; Fig. 4).
5. Upper part of Serçeme and Ovacik basin
This area commences the upper part of the Serçeme valley in the c. 20 km of Erzurum city and continues through Rize and Ovacık villages and ends N of Pazaryolu town in Çoruh valley. The aspen appearing in the upper basin of Serceme stream change into pure and productive aspen stands after Rize village. The large native spreading areas are found along the Ovacık depression (Photo 23-26; Fig. 6). Toward the Çoruh watershed basin, aspen communities are getting smaller due to the increase of aridity.
Above mentioned five areas cover the largest part of the native aspen spreading areas of Turkey on which subhumid-cold continental climatic conditions experience and all aspen stands and/or communities grow on the volcanic sand, tuff, andesite and mostly basalt parent materials.
6. Erciyes Volcanic Mountain
One of the main and densely crowded areas of aspen is seen on the Erciyes Mountain in the SE of the Central Anatolia. Here aspen communities commencing at an elevation of 1400 m climb up to 2400 m. Main spreading areas of aspen are seen on the dejection cone with big gravel, debris flow, lahar and basalt and tuffs at the locality of Ortaseki. The existence of the aspen communities on the gravelly deposits, tuff and volcanic sand and debris flow may be contributed the easily root development, good water and air circulation and very low capillarity. According to field observations, aspen seed easily germinate among the boulders
60
or big gravels containing soil and then aspen roots develop deeply on soft pyroclastic materials that found beneath the boulders (Photo 49-55).
Some of aspen trees are found as mixed communities with junipers and oaks.
7. Upper watershed basin of Kızılırmak (Red River)
Aspen growing areas cover the northern part of Hafik and Zara towns, Sivas province and Yıldız Mountain in the north of Sivas city. Wide alluvial river valleys, soft flysch formation, and flat lands and north facing slopes form the productive aspen occurring areas. Shrinking properties of the aspen are to occupy the reforestation areas of scots pine on the metamorphic schists (Photo 60-62).
8. Other Regions
Aspen is only found as small cluster and individual trees in other regions covering oro-mediterranean belts of Mediterranean region and broad leaf forest belt of the Black Sea Region. Here leeding properties of aspen are summarized below:
Mediterranean Region
Small aspen communities and a few individual aspen trees are found within the cedar, Taurus fir and Anatolian black pine forests in the vicinity of Hadim and Taşkent district, in the middle part of Taurus Mountains (Photo 77, 78). Another small aspen stand is found out at Göktepe locality in the Çameli forest district and near Akseki town in western part of Taurus Mountains.
Western Part of Anatolia
In this region aspen is only found as small communities where native forests have been degenerated and destroyed. Leading aspen communities appear within mixed forest composed of Pinus nigra and Pinus brutia transitional zone in Kavaklıdere locality of Muğla Regional Forest directory area. Other aspen communities are found in the vicinity of Gördes, Simav-Balya, Sındırgı-Simav, Çameli districts, Murat and Akdağ Mountains and the northern slope of Kapıdağı Peninsula in Marmara Sea. The shrinking aspect relating to the aspen growth is seen within the Anatolian black pine forests growing on the gneiss belonging to Menderes Palaeozoic masse. Here aspen trees which are more than 30 m in height and 30 cm in diameter is seen on the valley edges in the 30 km east of Demirci town. Other aspen communities are found c. 35 km NE of Gördes town. Here aspen regeneration occurs on the reforestation areas and newly opened road. In other words, the reforestation area and road surface have been occupied by young aspens (Photo 79-82).
61
Kaz Mountains (Mount Ida) which is located northern part of Gulf Edremit and made up of Palaeozoic schists, aspen is seen as community and individual trees along the road and the inside of productive black pine forests. Moreover, it is seen in many part of the Kapıdağı Peninsula, in the S of Marmara Sea (Photo 83).
Small patches of aspen are seen in Ulu Mountain (Bursa, NW Anatolia).
Central Anatolia
The leading aspen communities are found in the degenerated areas of scots pine forest in Ala Mountains, in Akdağmadeni district, E of Central Anatolia (Photo 27, 28). Individual aspen trees are seen in the Yozgat Pinus Nigra national park. Besides aspen cluster is seen northwest facing slopes of the mountain composed of neogene calcareous sedimentary formation in the pure black pine forest in the 30 km far form NW of Sinanpaşa town. Other individual trees are found at 10 km SE of Afyonkarahisar city.
East Anatolia
Prominent aspen communities spread as a belt between Bingöl and northern part of Bitlis Mountains and the Nemrut Mountain which is the volcanic cone rising in the NW of Lake Van and Çukurca district in the eastern part of SE Taurus Mountains. The northern slopes of the Bitlis Mountains are place to place covered with aspen communities associated with oaks. The Nemrut caldera is the home of aspen and birch (Betula torminalis) indicating paleoclimatic changes (Photo 68, 69, 73-76). The other property is to show together Astragalus sp. and Acantholimon sp. and aspen communities in the southern edges of Nemrut volcanic cone.
Black Sea Region
This region covering the northern part of Thrace and Anatolian peninsulas is divided into two subregions in terms of climatic properties and vegetation composition:
1. North facing slopes of the Northern Anatolian Mountains getting humid air mass coming from the Black Sea is covered with broad leaf deciduous forests composed of Fagus orientalis, Tilia sp., Castanea sativa, Alnus barbata and A. glutinosa, Quercus sp. These mild-humid forests are found between Black Sea coast and c. 1200 m elevation. The upper belt of this zone extending between 1200 m and 2200 m elevation is the main spreading areas coniferous forests composed of Oriental spruce (Picea orientalis) and fir (Abies nordmanniana) and beech (Fagus orientalis). Here aspen rarely is seen as small cluster and individual trees along the coastal belt broad leaf forest belt. The common aspen communities are found as mixed forests composed of Quercus sp. and Fagus orientalis in the vicinity of Demirköy locality, at an elevation of 700-800 m. Here is the main harvesting area of aspen (Photo 84-87, 101).
62
2. This region is found in the backward or southern part of the Northern Anatolian Mountains. Climatically, semiarid and subhumid semi continental conditions prevail except in south facing slopes of Ilgaz Mountain mass. This subregion is the main occurrence areas of Pinus nigra, Pinus sylvestris and Quercus sp. Foggy areas that are found on the north facing slopes of southern branhces of Northern Anatolian Mountains main occurrence areas of fir (Abies nordmanniana subsp. bornmulleriana), oriental spruce (Picea orientalis) and direct sun radiation areas of these mountains correspond to good stands of scots pine (Pinus sylvestris). Aspen communities are widespread on the destroyed Pinus sylvestris forest especially in the Azdavay and Devrekani locality, north of Kastamonu plateau (Photo 98, 99). Small aspen cluster and individuals grow mixed forests associated with scots pine, oriental spruce and fir. The best example for mixed aspen, fir, oriental spruce and scots pine forest appears at Peynirli locality in the east of Ardanuç town (Photo 95, 96). Other aspens are individual trees and small clusters within the Abies bornmulleriana and Pinus nigra forests. ,
2. ECOLOGICAL PROPERTIES OF ASPEN (Populus tremula L.)
Climate, topography, parent material, soil and vegetation and human factors determine the ecological conditions of apsent. The importance of these factors is summarized below.
2.1. Climate
Generally speaking, aspen grows in the areas changing from the semiarid-subhumid to subhimid climatic conditions. Good stands and/or productive aspen communities are found in the Northeastern part of Anatolia and Backward Region of Black Sea on which partly continental and semiarid and subhumid climatic conditions are dominant.
Radiation. Aspen grows very well on the direct solar radiation areas, in general. Diffuse radiation prevailing on the north facing slopes of the Northern Anatolian Mountains prevents a great extent the growth of aspen. But the humidity and light intensity together is the key factor for the growth of aspen. Indeed, its optimum growth occurs on the north facing slopes of the arid areas and south facing mountainous areas in the humid areas of Turkey. Optimum growing areas of aspen corresponds to the direct sun radiation and partly cloudy areas occurring in the end of spring and early summer period due to convectional rainy places of continental NE Anatolia (Fig. 3-5).
Relative humidity. Mean July relative humidity characterizing vegetation period changes between 50 % and 90 % in the aspen occurrence areas. In the optimum growing area of aspen this figure is about 60-70 % (Fig. 7).
63
Precipitation. Mean annual precipitation ranges from 450 mm to 1000 mm in the aspen natural occurrence areas, in general. In optimum growing areas of aspen, mean annual precipitation change between 600 mm and 800 mm (Fig.8). The increases of aridity and humidity mostly prevent the spreading area of aspen. Because aspen does not compete with rich and productive trees growing in the rainy areas as is in the Black Sea Region. Arid areas of Central Anatolia and lowland part of SE Anatolia are not suitable for the growth of aspen. Indeed, the aspen that does not grow in the semiarid Erzurum and Pasinler-Horasan tectonic corridor spreads on the subhumid NE Anatolian plateau and mountains facing northern directions.
On the other hand a more than half of the precipitation falls as snow in the optimum growing areas of aspen. Besides, the convectional rainfall occurs during the period of last spring and early summer.
As to fluctuation of the precipitation the minima is near 300 mm, and the maxima is 700 mm in the semiarid occurrence areas of the aspen (Table 1).
Snow cover days at least are about 100 days in the optimum growing areas of aspen (Fig. 10).
Temperature. Mean annual temperature changes between 8oC and 3oC, in the upper part of the mountains the data of meteorological stations in the optimum growing area of aspen, this temperature decreases as near as 0oC in the upper parts of the mountains. The temperature rising 20oC in July decreases under the freezing point in winter. The lowest temperature is under the -40oC. The lowest temperature occurs in the continental part of NE Anatolia high plateau rising up to 2400 m elevation (Fig. 11-13).
Aspen grows under the backward part of Black Sea climatic region characterized semiarid and cold conditions, Central Anatolia semiarid continental climate, and Eastern Anatolia continental cold and semiarid climate (Fig. 14).
2.2. Topography
Topographic factors include aspect, altitude and the direction of mountains in the growing of aspen. The importance of these factors is indicated below.
Altitude. Aspen begins along the coastal of Black Sea and rises up to 2400 m elevation in the NE Anatolia, Erciyes and Nemrut volcanic mountains. The lower boundary of aspen is about 1400 m elevation in the vicinity of Erciyes Mountain in Central Anatolia. The upper limit of aspen is the approximately same of the native timberline of scots pine in the mountainous areas of Anatolia.
Aspect. The importance of aspect factor in the growth of aspen changes depending on climatic conditions. It prefers the slopes facing north in the semiarid-subhumid areas, whereas it grows almost on all slopes notably facing-south slopes in the subhumid-humid areas.
Direction of the mountain ranges. The direction of mountain ranges is an important factor in terms of the intercepting of fronts and humid air mass in
64
Turkey. The deep and large valley or depression contribute the passing of the humid air mass coming to the sea toward the inside of the land, while the mountain range extending right angle mostly prevents the passing of the air mass and fronts coming from the opposite direction. For instance, the northern Anatolian mountain ranges lying in the E-W direction considerably prevent the passing of the air mass and fronts coming over the Black Sea. The slopes getting humid air mass in the inland part and/or northern part of Anatolia via Çoruh valley create a humid environment for the growth of aspen. The humid air mass passing to inland part via Harşit valley supports the growth of the aspen in the upper part of Harşit basin. Opposite side of windward depression prevents a great extent the growth of aspen due to aridity. Shortly the slopes getting humid area correspond to good habitat for the growth of aspen in the continental part of NE Anatolia. Here there is close a relationship between the the spreading areas of aspen communities and the areas getting humid air mass coming from the Black Sea.
2.3. Parent Material and Soil
Aspen grows all parent materials containing intrusive and extrusive volcanic rocks, matamorphic and sedimentary rocks (Fig. 15). Aspen growing areas on the granite is found in the Yıldız (Strandja) mountains in the N of Thrace, Ak Mountains, NE of Sandıklı basin, Ulu Mountain (Bursa), Kapıdağı Peninsula, S of Marmara Sea. The andesite and andesitic tuff to be found in the Köroğlu Mountains and Kızılcahaman district correspond to one of the leading spreading areas of aspen (Photo 27-56).
Basalt, volcanic sand and tuff, and pumice of the NE Anatolia and Erciyes Mountain are one of the main spreading areas of aspen (Photo 50-55). Aspen grows on ophiolites composed of peridotite-serpentine, gabbro, basalt, crystallized limestone and mylonitic rocks that are found in the upper watershed of Harşit basin in the vicinity of Gümüşhane city, a belt extending from Şebihkarahisar to Şiran district and serpentine around the Taşkent town in the Taurus Mountains (Photo 32, 33, 39-41).
Aspen growing on the gneiss and micashist is found in Yıldız (Strandja) Mountains, Ak Mountains, NE of Central Anatolia, Kaz Mountains (Mount Ida), NE of Demirci and Gördes town, Menteşe Mountains, S of Menderes Masse, Bitlis Mountains, SE Anatolia and around Sivas city (Photo 27-30, 49, 56, 71, 72, 79, 80). Siliceous schist and quartzite in the Ak Mountain, Sandıklı and Yenice basin (Karabük) and clayey schists in Ilgaz Mountains are the places among growing areas of aspen (Photo 100, 101).
Flysch composed of alternating layers of sandstone, siltstone, clayey limestone that are one of the occurrence areas of aspen appears in the upper watershed of Tortum river, in Northern Anatolian Mountains extending between Samsun and Bartın cities, around Geyve town and Yıldız Mountain (Sivas)(Photo 44). Aspen is
65
also seen on limestones and marl deposits in the Taurus Mountains, on NE slopes of Sandıklı Mountains, in the E of Sinanpaşa town, Afyonkarahisar city, and between Yozgat and Ankara in the N of Central Anatolia (Fig. 15).
Aspen spreading with root suckers and seeds is generally regenerates on the soft parent materials and completely and semi weathered parent materials except for hard limestone. In other words, low cohesive sandy deposits, volcanic tuffs and sands, deeply weathered gneiss and granite producing sandy soils and flysch create a good habitat for the spreading and regeneration of aspen (Photo 28-30, 34, 50-55).
Dejection cones and colluvial deposits containing boulders support the growth of aspen. As is Erciyes Mountain, the existence of the aspen on the gravelly deposits composed of andesite and basalt is related to the aspen seed germination occurrence on the soil patches under the gravelly deposits. The seedlings of aspen roots develop vertically and horizontally on the pryoclastic soft materials beneath the boulders. On the other hand, the gravelly deposits create a humid environment due to prevent of capillarity (Photo 53-55).
Soil. Aspen occurs on acid brown forest soil containing high organic material, Brown forest soil containing calcium carbonate in the subsoil, colluvial, alluvial, lithosol and regosol. Volcanic regosol and high mountain-grass soil occurring in the NE Anatolia, Erciyes Mountain and Köroğlu Mountains and in the vicinity of Kızılcahamam represent the main spreading areas of aspen communities. Thick A horizon attaining 50 cm in depth on the volcanic sands and/or pyroclastic materials support the fast spreading of aspen as is seen in the Erciyes Mountain. Here the aspen roots cutting road construction have encouraged the root suckers. Thus, the road surfaces and slopes of the road are covered by aspen regeneration (Photo 54, 55)
On the other hand, aspen litter provides a high content of organic material for soil and soil flora and fauna and its high density roots support the weathering process of parent materials. In other words, aspen is an important factor in maintaining the biodiversity of forest ecosystems as it provides a home for many species of animals, fungi, and plants. Water and air circulations are in good condition due to granular structure of soil and mostly horizontal root development like spider’s web. Thus, soil under the aspen stands or communities is fertile due to high organic content and released plant nutrients from the parent materials (Photo 35, 36). The runoff/surface flow occurs rarely due to high infiltration capacity and intercerption during the vegetation period. The erosion occurring on dissected topography with gullies has prevented by densely crowded aspen communities as is near Gümüşhane, for example (Photo 12). For this reason, it can be stated that aspen stands considerably prevent erosion events.
66
2.4. Vegetation Composition
Aspen is commonly found mixed forests and/or communities composed of Cedrus Libani, Pinus nigra, P. sylvestris, P. brutia, Abies sp, Fagus orientalis, Castanea sp., Rhododendron ponticum, Picea orientas, Quercus sp., Alnus sp., Betula torminalis, and high mountain grass, except steppe vegetation. Aspen occurs as pure and mixed with Quercus in Erciyes Mountain and southern part of East Anatolia, and mixed with scots pine in the NE Anatolia. The mixed forest composed of Populus tremula, Quercus and Pinus nigra is generally seen in the northern part of Central Anatolia and backward region of Black Sea Region. In the Black Sea Region aspen is rarely seen in the broad leaf forests composed of Fagus, Quercus, Tilia, Acer and Castanea, and it is found within the Picea orientalis and Abies sp. on the north facing slopes of the Northern Anatolian Mountains (Photo 102-112).
Shortly, pure aspen stands or communities are widespread where Pinus sylvestris and Quercus forests have been completely destroyed/cleared area in the NE Anatolia and East Anatolia-Eastern part of Central Anatolia, respectively. The commonest aspen mixed forests with P. sylvestris and Quercus are dominant (Photo 10-13, 15-19, 20-25, 68).
2.5. Human Factors
The main occurrence areas of aspen communities correspond to the destroyed and degenerated forest areas in various ways. In other words, destroyed forest areas are mainly responsible for the growth and spreading of aspen. Indeed, destroyed Quercus, Pinus sylvestris and Pinus nigra forest areas have been replaced by aspen communities and/or stands and clusters. The main reason of the forest destruction is mainly related to forest fires and especially forest destruction to obtain agricultural field and to meadow areas and the excess cutting of forest for timber, fuel and construction material production in the vicinity of rural settlements notably on mountainous areas of East and NE Anatolia. For these reasons, the scots pine forests in the NE Anatolia, oak forest areas in East Anatolia and Central Anatolia have been converted into bare lands. These bare lands have been partly occupied by aspen communities. Because aspen is one of the leading pioneer tree species spreading with seeds and then root suckers. Shortly it can be said that the spreading of aspen is directly related to the forest destruction and degeneration. These areas cover the upper parts of Harşit, Kelkit and Oltu-Narman and Tortum basins, the tributaries of Çoruh River, and Erzurum-Kars Plateau. Shortly all areas are found in NE Anatolia. Another leading aspen area is found in Erciyes Mountain and the Upper Kızılırmak basin in Central Anatolia.
67
3. THE REGIONING OF ASPEN GROWING AREAS IN TERMS OF SEED TRANSFER AND REFORESTATION
The sucessfull reforestation has been carried out in the same ecological region. Here the seeds collected from the seed forest stand grow as seedling in forest nursery and then seedlings are planted in the reforestation areas. These activities should be made in the same regions and subregions. In other words, in order to realize sucessful reforestation ecologically it is necessary the seedlings produced from the seeds of the same subregion forest should be planted in the same subregions. Otherwise, the seedling to be produced from seeds of another region or subregion are generally not resistant against the extreme climatic conditions specially cold, aridity, and the harmfull effects of insects and fungus.
To maintain distinct genetic properties depending on environmental mutation of aspen, seed transfer regioning are prepared on the scale of regions and subregions in its whole spreading areas.
As it is known aspen is the piooner tree species speading with seed and root suckers in the destroyed forest areas covering the transitional region between semiarid-subhumid continental climatic region in Central Anatolia, and backward regions of Black Sea and NE Anatolia Region. Seed transfer should be applied within the same region and/or subregion due to sucessful reforestation, in general.
Reforestation and afforestation activities are carried out where natural equilibrium had been deteriorated. Most of these areas parent materials are exposed due to soil erosion, and soft parent materials are dissected with gully erosion on the sloping areas. Aspen is one of the main tree species for reforestation and to reagain natural equilibrium in the semiarid-subhumid areas of Anatolia. According to field observations aspen fast-grows on the eroded areas too covering semiarid-subhumid areas. In other words, when naturally spreading areas of aspen is taken into consideration in the Erciyes Mountain in Central Anatolia, here reforestation should be made with aspen. Because present-day degenerated oak forest and destroyed oak areas have been naturally occupied by aspen (Photo 58, 63-65).
Native occurrence areas of aspen are divided into regions and some regions are also divided into subregions in terms of aspen seed transfer and its ecological and economical reforestation/afforestation application (Fig. 2).
1. EAST BACKWARD OF BLACK SEA and NORTH-EASTERN ANATOLIAN REGION
This region starts in the upper part of the Harşit river basin in the west and continues to Sarıkamış district in the east, the watershed line spreading between the Çoruh and Aras river basin in the south and the upper basins of Çoruh river in the north. The majority of this region is found on the Erzurum-Kars Plateau. This region corresponds to the best and fast growing areas of aspen.
68
Climatically, in this region semiarid-subhumid cold climatic conditions prevail. More than half of the yearly total precipitation fall end of spring and early summer season. Relative humidity is more than 60 % during the vegetation period. The temperature under freezing point as low as -40oC in winter rises up to 16-20oC during the summer.
Ultramafic and ophiolitic parent material is common in the Upper Harşit Basin. Evaporitic sedimentary formation bearing salt and gypsum is seen in the northern part of Narman and remaining areas especially plateau areas of NE Anatolia is composed of basalt, andesit and andesitic tuff and agglomerate.
Intrazonal soil (Entisols) is common on the sloping areas due to erosion, here soil reflects the physical and chemical properties of parent materials. Plateau surface composed of basalts is the main occurrence areas high mountain-grass soil with A horizon rich organic material. The area corresponds productive aspen communities.
This region is divided into four subregions:
1.1. Upper Harşit Basin
This subregion covers the upper basin of the Harşit river flowing into Black Sea and southern and northern parts of this subregion are encirled with the mountains. Parent materials are commonly composed of ophiolites. Semiarid-subhumid climatic conditions experience. Aspen beginning at an elevation of 1500 m climp up more than 2000 m in the places where scots pine forests have been destroyed. Presently good pure aspen forests are seen at the Dölek and Avcılar localities (Photo 7-12, Fig. 2 and 4).
1.2. Upper Parts of Oltu-Narman and Tortum Basins
This subregion encompasses the SW parts of the upper Çoruh River Basin that gets humid air mass originating from the Black Sea. Main parent materials are composed of basalt, andesite and volcanic tuff, and flysh is only seen upper section of Tortum basin. In this subregion aspen begins to appear on the elevation of 1400 m and rises to 2200 m. The spreading areas of aspen correspond to the scots pine forests area, most of which have been degenerated. The mixed stand associated with aspen and scots pine is seen at the Serdarlı locality in the western part of Tortum Basin (Photo 24, 26, 37; fig. 5, 15).
1.3. The Area Between Köprüköyü and Sarıkamış
This subregion is found between in the east of Horasan and Sarıkamış towns. Topographically, this area is an appearance of a plateau, made up of basalts and volcanic tuffs, dissected by the tributaries of Kura and Aras rivers. This subregion which is under the subhumid cold climatic conditions was covered by productive scots pine forest. The remnant of this forest is seen in the vicinity of Sarıkamış town. Aspen begins an an elevation of 2000 m and climbs over 2400 m. The most
69
important of this subregion is the existence of pure and productive aspen forest covers more than 100 ha area. And the height of the aspens is over 15 m and their diameters 30 cm near the Balabantaş village (Photo 15-17). The other aspen communities exit open areas of scots pine forests (Photo 18, 19).
1.4. Upper Serçeme (Erzurum) Basin and Ovacik Depression
This subregion in the upper basin of Serceme which is the tributary of Euphrates River is 30 km W of Erzurum city and in high plateau surface. That prevailing of the subhumid cold climatic conditions is mainly related to getting humid air mass coming via Çoruh valley from the Black Sea. Aspen beginning at an elevation of 2000 m in the upper part of Serçeme valley changes to good and productive aspen stands in the vicinity of Rize village and continues toward the upper part and cover densely two sides of Ovacık depression (Fig. 6). Most of the aspen stands are found on the basalts (Photo 20-23).
The existence of the scots pines within the aspen communities clearly indicate to have been destroyed of scots pine forests.
2. UPPER KELKİT BASIN REGION
This region begins in the east of Şebinkarahisar town and continues the eastern edge of Kelkit Basin in the Kelkit tectonic basin which is the eastern tributary of Yeşilırmak (Green River). The area extending between east of Şebinkarahisar and Şiran towns along the Kelkit valley is the main spreading areas of aspen communities containing scots pine clusters. It can be said that aspen communities are found on the destroyed scots pine forests. Most of the aspen communities are seen on the exposed ophiolitic mass (Photo 13-15). Some of which occur on the flysch and clayey limestone especially in the north of Şiran town.
In this region semiarid-subhumid conditions prevail, for this reason the growth rate of scots pine and aspen is less than that of other regions and subregions.
3. CENTRAL ANATOLIA REGION
Aspen communities are found mainly in the Erciyes Mountain and Upper Kızılırmak basin. For this reason, aspen advancing areas are divided into two subregions.
70
3.1. Erciyes Mountain Subregion
The Erciyes Mountain which composed of the alternation of basalt, andesite, tuff, aglomera, lahar layers rising 3916 m elevation form a habitat in Central Anatolia (Atalay 2015). This mountain containing a few parasitic cones has been deeply dissected place to place by the streams. Dejection cones appear the lower edge of the mountain and debris flow occurs on the steep slopes due to the physical weathering the volcanic nocks (Photo 58, 59, 63-65). Climatically, the semiarid climatic conditions prevailing on the lower part of the mountain changes to subhumid conditions toward the upper part of the mountain depending increase of precipitation and the decrease of temperature. Indeed the mean annual precipitation which is less than 400 mm in the Kayseri plain rises 900 mm at an elevation of 2000 m. Mean annual temperature which is 10oC at Kayseri meteorological station fall below freezing point.
Aspen begins at an elevation of 1400 m and continue as hig as 2900 m elevation. Aspen spreading areas go on both from the upper part to lower part and lower part to the upper parts of the Erciyes Mountain. As is at Ortaseki locality aspen is advancing both on dejection fans and cones and on slope debris flow. This situation can explain to have germinated of aspen seeds withing the rock debris containing soil materials, and easily developed of aspen roots on the soft materials beneath the debris. Here to prevent the capillarity within debris/or gravelly colluvial deposits create a humid environment for the easily germination of aspen seeds (Photo 63-65).
3. 2. Upper Kizilirmak Basin Subregion
This subregion lies a belt beginning east of Sivas city and continues the as near as the eastern watersped line of Upper Kızılırmak basin. Here aspen communities are found on the wide alluvial valley and the northern part of Zara and Hafik towns and Yıldız Mountain (Photo 60, 61, 62).
The humidity of this area is higher than the lowland part of the Central Anatolia. Precipitation c. 400 mm in the lowland of the Central Anatolia is more than 450 mm in aspen occurrence areas. Temperature below the freezing point during winter period rises up 20oC. The lowest temperature is below -20oC.
Sedimentary parent materials bearing gypsum lenses are common, volcanic and metamorphic outcrops are seen place to place. Aspen grows on quartzitic schist, micaschist flysch, and mollisol developed on the gypsum parent material. Best aspen growing area getting humid air of Black Sea is established in the Günören and Karaçayır localities, 20 km east of Sivas, and Yıldız Mountain.
71
4. EAST ANATOLIAN REGION
This region contains two main areas in the Eastern Anatolian Geographical region. 1. The spreading area of aspen communities is found between Bingöl province and Çukurca district in the southern part of East Anatolia. Here the Bitlis Mountains extending the south of Muş Plain and Lake Van is the main land of spreading area of aspen. Other aspen area is found in the NW part of East Anatolia.
Climatically, subhumid continental climatic conditions prevail in the aspen growing areas. Mean annual precipitation is over at least 800 mm in the south facing slopes of the Bitlis and Bingöl Mountains and the NW part of East Anatolia, winter period is cold and snowy and the temperature which is below freezing point during winter rises c. 20oC during summer. Aspen begins at an elevation of 1300-1400 m in the vicinity of Solhan and on the north facing slopes of the Bitlis Mountains reachs to 2400 m in the Bitlis Monutains and Nemrut Volcanic cone, NW of Lake Van. This region is divided into two main subregions (Fig. 2):
4.1. Bingöl-Çukurca Subregion
This subregion covers two belts: 1. Between Bingöl city and Solhan town-Nemrut volcanic mountain; they contain volcanic rocks, 2. South-eastern Taurus Mountains contain three main mountain ranges called Bitlis Mountains, İhtiyarşahap and Hakkari Mountains Bitlis mountains. Here Bitlis mountains made up of Palaeozoic metamorphic schist mainly gneiss and micaschist, toward the ends of SE Taurus Mountains flysch and serpentine-peridotite are common.
In this subregion all aspen spreading areas correspond to the oak forest destroyed areas. Young aspen communities are seen on the north facing slopes of the Bitlis Mountains both in the south of Muş plain and the mountains lying of Lake Van. Other aspen spreading areas are seen on the slopes of the Nemrut volcanic cones and its caldera. The basaltic rockies are partly covered by aspen in the caldera area of Nemrut volcanic Mountain Aspen communities are found together with Betula torminalis and Acer platanoides which is the relict tree in the caldera of Nemrut. An interesting aspect is to seen the young aspen communities growing on the south slopes that covered with Acantholimon sp and Astragalus sp. belonging to the Irano-Turanian floristic region. In other part of this subregion aspen community is found as pure and mixed with oaks. Productive reforestation should be made with aspen.
4.2. Tunceli-Pülümür Subregion
This subregion which is located in the NW of East Anatolia begins in the S of Tunceli city and extents Pülümür town in the north. Here limestone, volcanic and neogene marl deposit appear. The subregion is one of the rainy and productive
72
oak forest areas of East Anatolia. Main aspen growing area comes across in the vicinity of Pülümür town.
RESULTS
According to field study on the aspen spreading areas and ecology we reach follodwing main results:
1. Aspen commences with the increase of humidity in the Erciyes Moiuntain and the upper Kızılırmak (Red River) and it reachs to the largest areas prevailing the subhumid cold climatic regions of NE Anatolia.
2. Pure aspen sands/communuties start in the east of upper Kelkit basin and continue as far as Sarıkamış districk in the East Anatolia; these areas belong to the main destroyed scots pine forests. Other pure aspen communities are found on destroyed oak forest areas of East Anatolia.
3. Aspen in other areas are seen as piooner succession in open lands within the forests composed of humid-mild brodad leaf forests, humid-subhumid cold coniferous forests.
4. The reforestation with aspen should be made in the Erciyes Mountain and the upper part of Kızılımak basin. The aspen areas should be enlarged with the native regeneration in the protected areas of the NE Anatolia and East Anatolia.
5. Aspen spreading areas should not be prevented to maintain the ecological succession and native equilibrium.
6. Aspen growing as piooner succession in the productive climax forests disappear after the one felling period, because aspen areas are replaced by the native trees as the result of the competetion.
7. The cutting of aspen regenenation in the reforestation areas lead to fastly spread of aspen on the reforestation areas via root suckers.
8. Aspen contributes additional production of forest products.
