TẠP CHl KHOA HỌC No 2 - Ĩ992

BÀN THÊM VỀ MỘT QUAN NIỆM THIỂU CHÍNH XẤC

TRONG LÝ LUẬN, NGHIÊN c ứ u VÀ PHÊ BÌNH VÃN HỌC

PHẠM O U A N (; LONG

T r v ớ c h í t XÌB đvgrc a 6 i ogay rÌB g b i i v ié t nảy ch i lả m ột lờ i b à n Ihém v ĩ m ộl q u a o BÌệM lAu nay d i k h á 6 a đ io h , đ irự c th ừ a o hận nh tf là m ột troB g n h frag d i ỉu ccr b i o (và ctog l i sv điag ahỉl), l i ogTiyẻD iý (abv troBg cấc sỉcb Từ điền vân học, các bộ giảo trlak c ia các trvỜBg Đ«1 học, sick glầo khoa phồ thồag), thiah mộl Dguyẽn lỉc một quan ■ iệ a đ v ự c g iá ỉ Bghlẽa cứQ pb£ binh sử dvBg, vậa dvag trong n h iỉa c6flg trìoh k h ic nhan. VCa đ ĩ thì lứn v i Hgvời oêtt ỷ k iín nảy cki đặt mục đích lầ góp thêm BỘt lờ i bàa r(l lU ế a h o ia chinb b£b chắc chắn %t cồn phKa dỉệa. Soag do kh6ng Ih ỉy có ai đặl l«i v ia d ỉ B iy b6d cúDg m ạo h d « n a ê u ra đ è cù n g t r a o d ồ i: ỉ i v in dS vS tín h g ia i c ỉ p , tfo b■ g v ờ ỉ tro n g v in h ọ c .

XiD đ v ợ c b< t d ì u từ DỘi d u n g k h i i a iệm . T ừ lftu nay ở ta b ìu nkv -khA ng a i c ó n g ờ vực gì v ỉ nội dong cửa k h ỉi niệm tíali giai c ip đ i đ v ợ c aêu ra Ih ia li mộế BguyC* lỷ cé *tíoh c li ỉt kioh điỉn* lầ; tính giai c fp là một thuộc tíoh t ĩ t y íu của v in học trung xã hội c6 p h ỉa chia thành các giai c<p đtfi khing; aội dung của v in học. l ỉ t nhiẽo, fà phản ánh CMỘC xung dột giữa các giai c ỉp ; u ộ t nh&B vật v ỉn học đi6n hlnh phải dại diện chu mội t la g ì&p, một giai c<p, một lực Ivợng x ỉ kội, 'lầ sự tbting n h ỉl bfru c a gifra nhfrog đệc tíah phồ biín và Bhfrag dặc tính c i blỆI, lằ một lồng hvp thằm mỹ cửa cái pkồ biến và cấi đ ặ c th è dom o h ỉ t ' ( T ừ d i in vđn h ọ c ).

VA lừ đAy iằ b ít d iu c ia nhfrBg *Uin đo«o lain* khác abau: Chí Pbèo, cbi D ậu, anh Pha l i ahững abfto vật diỈD hlnh cho Dgvời Bống dâm Việt Nam trvức cách B«ag ihầog T i n aÌBi 194S, Bá K iín , Bgbi Hầcli, Bghi O ttí, nghi L«i... lầ đ ỉta hlnh cbo bộ mặt cửa giai cỉp ihốag tr|; Tiệp, Biĩo là điỈB hlnk cko cua DgưiVI mới xả hội chủ nghia; xa hiTo ■ •a iA: T ỉm . ngvời em troBg truyện cồ lich C ỉy k b í lầ diên hlnb cho cái thiện; Cim , mgvờỉ aah lề diỈB hlnh chu cài x íu , cài đc v.y... Thúy K iỉu lả... Từ H ii l i .. . , Ho«n T hv là ... W vi v.v... Danỉi sỉch Biy khốag MO ihỔBg kê híl dược.

ở đ ỉy c6 diSu này khÒDg &n: a íu chi nhìn tb ĩy Iron^ luỏi type, mỏi lo^í nhân vật cổ ft*c sổ ag U a bĨB Iro ãg vfln học dka lộc v i Irong vAn học nbáa loại cbi có sác th á t gỉai c í p k h ủ a g th ô i tk ì q u i th ự v d ỉ làm BghỀo a ả a d i ý Bghia kbái q u ấ t c ử a h ỉoh n rự a g Bghệ tb a ậ l, cAa lir ivỏrag Ihuậl, cửa ahfrag gỉA tr i nhAn vAo ihuộc v ĩ con ngư ời nAi cbung. B à t vl d è cho K. MAc có B ổi'lr(tng lính hiệo thự c của nó, o tii ag v ử i là lồng htVa của cầc q u a kệ X: h ậ i ' tb ỉ đ ỉ ỉu dó cAog không th ỉ chỉ d ư ợ c h iĩu iá troBg n ỗ i h iah lư ợ n g , mổi

30

d i ỉ o h ình oghỆ th u ậ t ch i d ĩ cao các q u an hệ g ia i c ỉp . tỉn h c b ấ t d ặ c Ihù cỏm m ộ t g ia i c ( p ■Ao đó, m ột nhóm og v ờ l nềo dổ mả quỈD m ỉt boậc xem nhc mội khía c«nh cự c kỳ q u aa trọ n g khác là lính n g ư ờ i Dỏi chung (không phải là 'l ín h ogViVi mang tín h g iai c2p* n hv I tu oay đă bi ngộ nhận) m à trong o h iĩu tác phằm m ới là cái phải 140 nên sứ c sổng cAa h ln b lứ<rng. m ứ ĩ I 90 nCn ý ngh ia ĩrv ờ n g tồ n cửa vãn hục. H irn n ữ a cOng khốDg I h ỉ khồng Ih ừ a nbậo m ột điSu này nữa là: trong ỷ kiến trén , ngoài pbần dóng góp r í l lứ n , v ỉ viộc phát hiộn ra kh(a cạnh xã hội của con người K .M ác c&ng chư a đ ỉ cập dỈD p h in cá tính , cA n h ỉn kbống phải I& sản phầm cửa các quan hệ xẫ hội ở con^Bgvời, má d i ỉn Bảy l«i r í t q u a n t r ọ n g , r í i r ỏ n é t t r o n g v i n h ọ c , đ ặ c b lộ t là t r o n g c á c h ìo h i ư ự a g văD h ọ c c ỏ ý Dghia

khái quát lớn .

B àa vẽ tíoh giai c ĩ p của chủ th ỉ sáng t«o T ử diền vàn học VÌỆO dẫn cftu nói o5i t l ía g của M. G orki nhưng dá d ư ợ c h ỉỉu sai đl h o ịc dom giản hó.< di nội dung cửa ý k i ín <y: •Nhà văn vốn là con raắt, là l i ín g nói, là lỗ tal cAa một giai cấp . N hà văn cô thề không có ý ih ứ c , có Ih ỉ pbủ obận đ i ỉu đó. N hưng nbà vãn khống bao g iờ và khống t h ỉ nào tboál khỏi bộ máy cảm quan của một giai cấp ’ . Khi nhà văn cổ ý th ứ c sẳu &ắc vS q u y ĩo lợ i và d |a vi của giai cẴp minh "họ cỏng khai vầ kiẽn quyết dùng v ỉn học n h v mộl vủ kh í d ỉu tran h cho s ự thắng lự i của một giai cấp* (Sđd. 398). V ẩn dS troDg th ự c t ỉ đflu c6 g i ỉn đom n h v vậy. Bỏri vì nhà văo và nghệ sỉ nói chong đúng là khỏng bao g iờ và khống thè n io th o át ra khtSi s ir ràng huộc khỏỉ các m ổ i Uin hệ, khỏ i s ự dnh hư ớng chứ khÒBg phải ch l là *con m ắl‘, *lỗ tai của một giai cẵp* (tối nhấn m ạnh). ĐiSu dỏ lả h iỉn n h iỉn vì n h ư K. M ác d ẵ oói ’trong lính hiện thự c của nố thi con ngưiVi là tồng hỏa của các quan hệ xă hội* kia mà. Là *l&ng hòa của các quan hệ xả hội* th) dỉều đó lấ l nhi£n <>£ quỉ đ iab bản ch ấ t x ã hội của nhà văn là tồng hừa của các quan hệ g ia i cấp khâc nhau các ảnh hưtVng câa các hệ lư lưỏrng, các quan niệm xă hộl chính l r |, đạo đức, ihằm mỹ, I r í í t bọc, tôn giáo, nh&n sinh khác nhau. N íu ih ừ a nhận cố sự lữn lại và dnh hướng lân nhau giữa các ihành vlẽn tro n g xã hội, thì làm %no lại có thè coi nhà văn chi lả u ín g nối hay bộ máy cảm quan cAa m ộl g ia i c ấ p . ĐiỀu đó ih iếu biện chứng lừ ngay cái gốc của vSa «ỉã. M ặt khác nghệ ú cỏ bao giở lại chi có *nhán danb q u y ỉn lợi của mội giai cấp* mà cầm bút ? H ọ v iíl vỉ coa ngvtìri, vì những nAl dau và niCm vui, niCni khao khải nhãn danh cát Ihiện, cái mỉ, Iưưng I r i , l ò n g m o n g m ò i c h o c o n n g ư ờ i ngày c à n g lr«v nỄn h o ả n Ih iệ n hcrn. NỄU g«l b ỏ đ i n h ữ n g

điêu dó (hì khỡng chi làm nghòo nàn di ý nghia của hình iượ'^g Dghệ thuật mà còa hoàn to àn thiếu ch ính xác khi ngbiẾn cửu lác phằm .

Khi N guyỉn Du v ií t: Dau đớn thay p h ậ n dàn bà. L ớ t ràng bạc m ệnh cùng là lớ i chung Ihl cũ n g ià lổc Ang XỐI xa cho m ậ i /oụ i n g ư ờ i c h ứ d àu phải ch o m ộl g ia i c ỉ p nào . V i N guyỉn Binh Khiẻm ngáa ngSm trư ở c Ihól đ ờ l den bạc chứ d&u cỏ phải là vl sự lệ bạc troog quan hệ con ngưửi của một giai lăng nào. Sẽcxpia đặl VỈD d ỉ tồn tự! hay không tòn tại th i v ỉn d ĩ dẳu chi iầ cửa r iỉn g một giai c íp , mội tlẳn lộc, mội Ihời đại. Đ ỏ lầ ahử ng Bỗl dau khồ khỏng phải của riồng ai mà là Ihuộc vS COD ngưiVi. Thậm chi cũng khAng ihè Dối d£n hạo ch ế (m à q u ả th ự c cố n h ử n g hạn c h í đ ó khAng nhi ?) cửa các n ghệ si k i ỉu í y một cách máy mtSc, dtrn giàn vi ở dây chác câu nói của Bcn Ciiòn xan v ỉ Sêcxpia v ỉn khống m ỉl di lính khoa học cửa nó ià 'ih iên lầi ihuộc v ĩ 6ng cồn lAi lầm Ihuộc v ỉ ohAa I09 Ì*. N hững lim kiếm , dau khồ, d ự báo cùa nghệ si cúog khòng ihè chl ý giải n h v là *»ự b ỉ l phục lừng cửa lim lý giai c i p ' ohư là *&ự vượl qua nbửng h«n hcp của giai c ỉ p m inh’

31

■hv một b i(n tư ợ n g l̂ fi. là ‘con quạ Iráng giửa bẫy q u ạ ' như xưa nay ngưiVi la hay lý giải. ĐAy l i vấn dì! mang lính phồ b ifn , lính qui luậl chứ dâu có phủi hì niội hiộn iư ự n g cá b lệ l. Vì o fu khỏng pbải như vậy ihi các nghệ &ĩ và sáng lác cùa họ chi còn mang ý nghia l |ch sử mà lh«M. T ừ dó có ihẽ ih ĩy rằng dánh giá một lác phầm, mội nhà vản khỏng th ỉ nko chi khuAn lại Irong các kbuỗR khỉ) chậl hẹp của quan điềm giai cáp vì thưdrc đo đó q u á c h ậ t và khỏng ch ín h xác. N hà văn vừ a thuộc VC quá k hứ , vừu sò n g v á i h iộn lạ i, vừ a là ah ữ o g cỗng dẳn dầu tiên cửa một ivomg lai mà lúc đó có thè mới chi hắt dSu phỗi Ibai. H ọ thuộc vS nhãn lo«i, si^ng và v iỉt cho nhân loại chứ khỏng phải cho một giai cấp nào dft đổ l ỉ giai cấp dá sinh ra và nuỗi dư ỡng họ.

Xin bỏ quá th£ giiVi khách Ihè - các hiện ihực mà nghệ si nhận ihứ c và phản ánh vì những nguyén mẫu, lư iiệu, c h ít liệu nghệ Ibuật củng mang nhửng nél tưorng lự n hư t &0 lậ i khách quan của chủ Ihẽ. ở đây chi bàn v ỉ &ản phầm do nghệ si &áng tạu ra.

Đ ã thành một ưiVc lệ là khi oói đ ín một nhân vật nào đố ngưiVi ta hay gẩo nổ viVi nhửD g đ ặ c d iẽm đ iền h ình củ a m ộl g iai c ấ p Iro n g xả hộ i, đạ i loạ i ch ú A .Q là d i ỉ o b inh cho ngư ời nòng dân T rung quốc trung cuộc cách mạng Tản hợi. Nói t h í sai vì khồog d ỉy đ ủ hay íl nbấl cũng làm cho người dọc, ogườl nghe hièu khống ch ính xác v ỉ nhân vậl. N íu A .Q b ấ t hủ mà chỉ d ư ự c ’duy dan h ’ ah ư vậy thổ i ihì quả là d án g buồn. T ư tư ử ag A .o d âu có cbi là của người nông dãn ? Đã là con ngưỏri Ihi ai mà không có mộl chút Ibói A .o trong người ? Cái nghi ngiV, du d ự và cả lòng quyếl tảni di lìm cho ra sự th ự c ử H ăm lét đáu phải chi là dặc línb của mộl hoàng tử bị phản bội ? C hiỉng la quen ib u ộ c và hlỄu d ư ự c trậ a đánh ghen kỳ lạ cỏa H o ạa .T h tf nhưng dâu cỏ xa lạ viVi sự trả Ihù cAa M êđê, của Ô ten lô v.v... Và tại sao chúog ta dều cii£|p vtỆa^m ột cách nói ít n h i ỉa dà xóa m ờ di cái raoh g iới giai cấp như *vấn d ỉ quySn sống trong Truyện KiSu*, 'K im T rọ n g - n ộ t b i ỉu tư ợ n g của tinh yêu tự do vượl ra ngoài lẻ giáo phong k iến’, *liếng nói dò i giải phóng người phụ nử Iroog ihiT Hồ Xuản H ưưng’, 'vấn dệ nhàn lín h tro n g truyện cúa Nam C ao’v.v... mà lại kbỏng ih ỉ th ừ a nhận hoặc ihSy khó chẵp nhận khi Irong vSa học hiện dạl xuất hiện một hình ảnh vua Q uang T rung cũng cỏ những giây phúl lầm cằm , mộl aab b/y d ội chổng Ph&p hoặc chổng M ĩ câng r t a r(, y€u lòng, thậm ch ỉ đầy t&m ti« n g bl kich trong suy lư nhưng vẫn cSm súng ch if n dấu đ ư ợ c trong &uíỉt cuộc kbáng chiỂn ? V i rfii có khống ít những suy d iỉn ra ngoài văn học, có nhửng Iruy chụp đ ìy ác ỷ xung quanb việc xAc đỉnh phằm chất lư tưiVng của nhản vật và của ahà văn.

Có l£ v ín đ ỉ khống dorn giản nhưng cũng kbông phải ià 'b ấ l khả luận* vì bản Ih&o d i ỉu dó là 'b ĩ t khả Iri*. Có lính giai cẵp nhưng cũng t5n u i niột lín h ngưỏri m ang Koh phồ biín, *siéu giai cỉp*. (V dẳỵ cần phải cảnh giác với mội ihái độ. Cái ihỏri nói ohư Việl P h irư n g là cá i gì tố t d c p cùa kỏ th ù là ih u ộ c vS chúng la còn cả i gỉ xấu xa củ a ta là th u ộ c v ỉ chúng nó dâ qua rồi và trong nghiỄn cứu. ph£ binh văn bọc khống n£n có nhử ng di ứng Irv ứ c một hiện lư ợ n g I9 . C ó mội ihiVi chúng la dã quá ngây (hi? khi quả q u y ỉl rằng ’anh hùng khống cỏ v í l ' *kbông có mâu Ih u ỉn Irong nội hộ ohán dán’ và chủ Irư ữ o g Ih u y ỉl 'p h i m ỉu ihuẫn* irung văn hục kia mà. Kh(Vng Í| cuifn iách dả chứ ng minh là đúng nhiSu c&i sai và đó cũng là cái lầi của nhiỄu nhà lý luận. T hực ra nếu cbi ih ừ a n h ịn là có linh agViVi n h ư n g I9Ì gắn nó viVi lín h giai c â p và phủ nhận lín h n g ư ờ i Iiỏi ch u n g là k h ồ n g Ih ỏ a đAog o íu khồog nói là .sai lỉm . Nhưng cúng khống Ih ỉ chi Ihừa nhậa cái p h ỉo ngurởi lố l

32

d c p (lồog v | tha , kbát vọng hvớog tớ i cái thi^o v.v...) mà khống cAog nhận hay il’jr đi CẮÌ p b ln l im lỉ(i, c i i x íu ,c i i Ac ahtf l ỉ mội khía cạnh có lính bản năng sinh học của con ngvM lả kbốog đúng. K. M ầc dẵ nói 'khỏng có cái gì thuộc v ỉ con ngưởi lại xa lạ dốl vứi lAi* và cằu nói này th ư ở n g d ư ự c (hay bi) lý giải ihco chicu có lự i cho con agưiVi. C ó lẽ khAng hản chi có n h v th ế . T rong mAi hioh tư ợ n g Dghệ thuật giầu ý oghỉa khái quát ihưOrng cố cả cái phần lý tr í , p h ỉn thánh ihiện của con ngưởi nhưng cũng có cái phần lảm tố i, cái xấu, cái ắc lần khuấl đỏ đáy. Cả hai khía cạnh ấy d ỉu vừa gấo vớỉ giai cẩp vừa gần viVi cun ogười, vừa chịu sự chi phđi của ý ihứ c hệ giai c ĩp vừa vưựt ra ngoài, 's iẽ u ' g iai cấp . C ố Tẫm vừa Ihiện vừa ác. L ảnglơ lấc là mội con quỷ ác nhưng cũng lại vố cùng cao cà Irong hành d ộ n g tự nguyện cứu ba dứ a Iré khtSi b | dố t c h ĩl trong lâu đài, G iave sAn d u ồ i G iăn g V an G ỉâ n g SUỐI d ờ ỉ nh irng cu ố i cừng l«i m ỉ l h v ớ n g và lự tử khi đ ư ợ c ch ính V ao G iảag th a ch ế t, D ồng K lhổtẽ vừa cao quí vừa lố bỊch, ba anh em nhà K aram adỏp vừa c ỉm ghét nhau, vừa Ihvơ ng y íu nh^u, vừa cam ghét vừa Iha tb ứ cho ohau và kbía cạnh a à o cũng có lý cả. T rong số cắc (ii cảo d ă ÌD của H oài T h aah có mộl m ìu aó i v ỉ việc ỏng cbứ ng kỉến một aoh Vệ quốc d ín xin Ihử Irư ử ng cho ra khỏi quân dộ i vì m ột lý d u rãt ogứ Dgằa ohưng cfing rấ l dờ i và rấ l híộo th ự c là Irư ứ c dỏ do cãi nhau vứi vợ n£n bỏ nhà d i bộ dội. g iờ Bgbỉ lại thấy hối, muổn bỏ quân dội mà vg. T ỉ l nb iên đỏ chi lằ cá biệt nỄn khững mang ỹ nghi khái quát Dhtrng c&Dg c ìn phải oói lại ià liệu có ihề khổng dếm xia gi đ ío những kbỉa C9 0h dó cửa hiệu th ự c mà vẫn *pbản ánh tru n g tháob , n h v n ó v ố n c ó ’ đ ư ự c k h ồ n g ?

Khi cuộc th ảo luận v ĩ tru y (n ngán cửa NguyỄn Huy T hiệp dang sỏi nồi ỏng H oảng Ngọc H iỉo cho rằng Nguyễn Huy T hiệp dã lột hỏ cái áo khuác xả hội của nhâo vật và dề cho nó trần Irụi như một con ngưởỉ và có không íl người dả phản ứng lậi ý k iín này. T h eo tỏ i Aog H iỉn cổ lý và người ta dả biều sai ý Ang. R ổ ràng là không phải chi nhìn (hẫy và viết ra cỉtÌỊ}hSn sinh vật, cái 'gócJLijn Ịổi cuổi cùng* cAa con người nhumg tạ i Kao lại phủ nhận nó khi nó lĩin tặ i oiột cách khách quan ? Ciỉ« a tra g sáng lác và phỗ binh c6 biện tư ợ n g hori lệch là ở phía sáng tác hơi ccr^Hig điệu cál p b ỉo 'n h ếch nhác*, "méo mó* bản năng của con ngưtVi thành 'b àn chất n g ư ở i', thành "số ph ận ’ và clTo rầng-dó mới I* ohAn bán. Thiếi nghi các nhân bản dảu có phải chi là như Ih í . Các tác phầm đ ư ợ c đ á a h g iả c a o , đư«,»c g iả i lhư«Vng (c ả l iẽ u t h u y í l , I ru y ệ n và ihtT) đ í u c h ú ý đ ế n và p h ả n á n h

d v ự c cả cái phần cao dẹp cũng như cái lãm t^ i Irong mAi con người mả khống bi ràng buộc mội cách máy m óc b<Vi cái lý Uch, địa vị xả hội của nhân vậị. ờ những lác phầm này cái đ ỉc h d ư ợ c d ặ l ra (v à đưụrc t i í p nbậD cũng n h ư vậy) rấ l ró ià cu ổ i cửng ih ỉ co n n g ư ờ i v<Vi ý oghia cao quý của lừ này vân tà cái phần dáng quí nhất, ở dây giứi sáng tác dả di trư ớ c g iới lý luận phẻ binh. Mậl khác cũog v ỉn cAn cỏ nhửng bàl phê bỉnh lỏ ra giáo diSu, máy mỏc, ngộ nhận khi đánh giá các phẫm l«fl cứ dcm cái Ihư ứ c do cũ ki, iK iíu hụi đ ư ợ c làm ra lừ ihế kỷ trư ớ c dê đánh giá inộí hiện tư ợ n g dang vận động, biến dồi cho ngằy càng liếp cận chân lý hơn. ở những hài v iíl dỏ vẫn Ihấy viộc dồng n h ĩl ph«m Irb giá lrj với lý lỊch cỏa lừng loại nhăn vậi. vẳn nhìn nhận nhãn vậí Irong sự ngăn cách , vẵn máy mỏc và giàn đ a n khi coi tiẽu chuẫn lính giai tấ p như là l i ỉu c h u ín duy n h ỉ l dè đ |n h giá lác phStn.

l O - m t