Türkiye Coğrafyası ve JeopolitiğiEd�törler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI • Doç. Dr. Nusret KOCA

6. Baskı

Editörler: Prof. Dr. Hakkı YAZICI - Doç. Dr. Nusret KOCA

TÜRKİYE COĞRAFYASI VE JEOPOLİTİĞİ

ISBN 978-605-364-842-0DOI 10.14527/9786053648420

Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© 2018, PEGEM AKADEMİ

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. AŞ’ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elekt-ronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan ki-taplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz.

Pegem Akademi Yayıncılık, 1998 yılından bugüne uluslararası düzeyde düzenli faaliyet yürüten uluslararası akademik bir yayınevidir. Yayımladığı kitaplar; Yükseköğretim Kurulunca ta-nınan yükseköğretim kurumlarının kataloglarında yer almaktadır. Dünyadaki en büyük çevri-miçi kamu erişim kataloğu olan WorldCat ve ayrıca Türkiye’de kurulan Turcademy.com ve Pegemindeks.net tarafından yayınları taranmaktadır, indekslenmektedir. Aynı alanda farklı yazar-lara ait 1000’in üzerinde yayını bulunmaktadır. Pegem Akademi Yayınları ile ilgili detaylı bilgilere http://pegem.net adresinden ulaşılabilmektedir.

1. Baskı: Eylül 2007, Ankara6. Baskı: Şubat 2018, Ankara

Yayın-Proje: Özlem SağlamDizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım

Kapak Tasarımı: Pegem Akademi

Baskı: Özyurt MatbaacılıkBüyük Sanayi Zübeyde Hanım Mah.

Süzgün Cad. No: 9İskitler/Altındağ/ANKARA

Tel: (0312) 384 15 36

Yayıncı Sertifika No: 36306Matbaa Sertifika No: 13385

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZBu kitap Eğitim Fakülteleri Sınıf Öğretmenliği Anabilim Dallarında okutulan

"Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği" adlı derse yönelik olarak hazırlanmıştır. Ders programında IV. yarıyılda yer alan ve 3 krediden oluşan bu derste Sınıf

Öğretmeni adaylarına; Türkiye’nin yeri ve konumu (matematiksel ve özel konum), jeopolitik ve jeostratejik konum özellikleri (siyasi, ekonomik, askeri ve kültürel or-ganizasyonlar), fiziki coğrafya özellikleri (yeryüzü şekilleri, iklim, bitki, toprak ve su) ile sosyo-ekonomik özelliklerine (nüfus, yerleşme, tarım, hayvancılık, orman-cılık, enerji, sanayi, ulaşım, turizm) ait bilgilerin kazandırılması amaçlanmıştır.

Yukarıda belirtilen konuların her biri Afyonkarahisar Kocatepe, Erzincan, Erzurum Atatürk, Burdur Mehmet Akif Ersoy, Aksaray, Çanakkale Onsekiz Mart, Muğla ve Uşak Üniversitelerimizin Eğitim Fakültelerinde görev yapan öğretim elemanlarınca büyük bir titizlikle kitap bölümü hâline getirilmiştir. Gösterdikleri hassasiyet nedeniyle öncelikle bölüm yazarlarına teşekkür etmek istiyorum. Bu kitabın düzenlenip baskıya hazır hâle getirilmesinde Afyonkarahisar Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Orta Öğretim Sosyal Alanlar Eğitimi Bölüm Başkanı Doç. Dr. Nusret KOCA’nın büyük emeği geçmiştir. Bu nedenle kendisine müte-şekkirim. Ayrıca böyle bir kitabın hazırlanması için bize teklifte bulunan, kitabı basan ve dağıtımını gerçekleştiren Pegem Akademi Yayıncılık mensuplarına da te-şekkür ederim.

Kitapta elimizde olmayan nedenlerle ortaya çıkabilecek hata ve eksiklikler konusunda okuyucuların tenkit ve düzeltme isteklerini bize ulaştırmalarını bekli-yoruz. Kitabın, yeni nesli yetiştirecek olan sınıf öğretmeni adaylarına faydalı olma-sını diliyorum.

Mart 2016Prof. Dr. Hakkı YAZICIDoç. Dr. Nusret KOCA

BÖLÜMLER VE YAZARLARI

I. Bölüm: Türkiye’nin Coğrafi Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği

Prof. Dr. İbrahim GÜNER Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi

II. Bölüm: Türkiye’nin Fiziki Coğrafyası

Türkiye’nin Jeolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türkiye'nin Jeomorfolojik Özellikleri Prof. Dr. Lütfi ÖZAV Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi

Türkiye'nin İklim Özellikleri Prof. Dr. Hakkı YAZICI Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’nin Hidrografik Özellikleri Prof. Dr. Adem BAŞIBÜYÜK Erzincan Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi

Türkiye Toprakları Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

Türkiye’nin Bitki Örtüsü Özellikleri Prof. Dr. Halil KOCA Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

III. Bölüm: Türkiye’de Doğal Afetler

Prof. Dr. Salih CEYLAN Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi

IV. Bölüm: Türkiye Beşeri Coğrafyası

Türkiye’nin Nüfusu Prof. Dr. Ünsal BEKDEMİR Giresun Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Yerleşme Prof. Dr. Kenan ARIBAŞ Aksaray Üniversitesi Eğitim Fakültesi

V. Bölüm: Türkiye’nin Ekonomik Coğrafyası

Türkiye’de Tarım Hayvancılık ve Ormancılık Doç. Dr. Nusret KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Madencilik ve Enerji Kaynakları Dr. Mehmet Kürşat KOCA Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Sanayi ve Ticaret Prof. Dr. Okan YAŞAR Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Türkiye’de Ulaşım ve Turizm Prof. Dr. İbrahim Fevzi ŞAHİN Atatürk Üniversitesi Kazım Karabekir Eğitim Fakültesi

VI. Bölüm: Türkiye’nin Başlıca Çevre Sorunları

Prof. Dr. Ünal ÖZDEMİR Karabük Üniversitesi Edebiyat Fakültesi

İÇİNDEKİLER

I. BÖLÜMTÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU ...............................................................................1Matematik Konum ...........................................................................................................1Özel Konum ......................................................................................................................3

Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu ...............................................................................5Türkiye’nin Sınırları ...............................................................................................................6

Türkiye-Gürcistan-Ermenistan-Azerbaycan (Nahcıvan Özerk Cumhuriyeti) Sınırları ..............................................................................................................................7İran Sınırı ..........................................................................................................................8Irak Sınırı...........................................................................................................................8Suriye Sınırı .......................................................................................................................9Bulgaristan Sınırı ..............................................................................................................9Yunanistan Sınırı ............................................................................................................10

JEOPOLİTİK AÇIDAN TÜRKİYE ....................................................................................11Giriş: Strateji, Jeopolitik ve Jeostrateji .........................................................................11Türkiye’nin Jeopolitik Güç Kaynakları ........................................................................12Türkiye’nin Coğrafi Konumu ve Etkileri .....................................................................12

Türkiye’nin Ana Karalara ve Denizlere Göre Konumu .......................................12Türkiye’nin Ulaşım Sistemleri ve Geçitlere Göre Konumu ................................14Türkiye’nin Komşu Ülkelere Göre Konumu .........................................................15Türkiye’nin Petrol ve Doğal Gaz Kaynaklarına Göre Konumu ..........................19

Türkiye’nin Kendi Gücü ......................................................................................................20Türkiye’nin Dünyadaki Siyasal ve Askerî Gruplaşmalardaki Yeri ve Konumu ............22Dünyadaki Politik Güç Merkezleri ....................................................................................23

Avrupa Birliği (AB) ........................................................................................................23Amerika Birleşik Devletleri (ABD) .............................................................................25Rusya Federasyonu .........................................................................................................25Pasifik Güç Merkezi .......................................................................................................26

Jeopolitik Teorilerde Türkiye’nin Yeri ................................................................................27Soğuk Savaş Sonrasındaki Gelişmeler ve Türkiye’nin Jeopolitiğine Yansıması ............28Günümüz Stratejistlerinin Jeopolitik Görüşleri ...............................................................33Sonuç ......................................................................................................................................36Kaynakça................................................................................................................................38

viii Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

II. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN FİZİKİ COĞRAFYASI

TÜRKİYE’NİN JEOLOJİK ÖZELLİKLERİ ......................................................................41I. Jeolojik Zaman (Paleozoik) .......................................................................................41II. Jeolojik Zaman (Mezozoik) .....................................................................................43III. Jeolojik Zaman (Tersiyer) .......................................................................................43IV. Jeolojik Zaman (Kuaterner) ....................................................................................44

TÜRKİYE'NİN JEOMORFOLOJİK ÖZELLİKLERİ .......................................................45Genel Özellikleri .............................................................................................................45Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan İç Kuvvetler...............................................45

Epirojenik Hareketler .............................................................................................45Orojenik Hareketler ................................................................................................45Volkanizma ..............................................................................................................46Depremler .................................................................................................................46

Türkiye’nin Şekillenmesinde Etkili Olan Dış Kuvvetler ............................................48Türkiye’nin Yeryüzü Şekilleri ..............................................................................................48

Dağlar ..............................................................................................................................48Kıvrılma İle Oluşmuş Dağ Kuşakları.....................................................................48Kırık Dağlar ..............................................................................................................49Volkanik Dağlar .......................................................................................................49Doğu Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları .............................................................50İç Anadolu Bölgesi Volkanik Dağları ....................................................................51

Obruk Platosu .................................................................................................................52Platolar .............................................................................................................................52

Akdeniz Bölgesi Platoları ........................................................................................53Doğu Anadolu Bölgesi Platoları .............................................................................53Güneydoğu Anadolu Bölgesi Platoları ..................................................................53

Ovalar ..............................................................................................................................53Tektonik Kökenli Ovalar .........................................................................................54Flüvyal Kökenli Ovalar ............................................................................................55

Akarsu Topoğrafyası (Flüvyal Topoğrafya) ................................................................56Akarsu Aşındırma Şekilleri ....................................................................................56Akarsu Biriktirme Şekilleri .....................................................................................57

Karstik Topoğrafya Şekilleri .........................................................................................58Karstik Aşınım Şekilleri ..........................................................................................59Karstik Biriktirme Şekilleri .....................................................................................61

ixİçindekiler

Kıyı Topoğrafyası ...........................................................................................................61Aşınım Şekilleri ........................................................................................................61Birikim Şekilleri .......................................................................................................61

Volkan Topoğrafyası ......................................................................................................63Kurak Bölge Topoğrafyası .............................................................................................66Buzul Topoğrafyası ........................................................................................................66TÜRKİYE'NİN İKLİM ÖZELLİKLERİ ......................................................................69Türkiye İklimini Etkileyen Küresel (Planetar) Faktörler ..........................................69Türkiye İklimini Etkileyen Yerel (Bölgesel) Faktörler ...............................................72Türkiye’de İklim Elemanları ..........................................................................................75

Sıcaklık ......................................................................................................................75Nemlilik ve Yağış ......................................................................................................77Basınç ve Rüzgârlar ..................................................................................................79

Türkiye’de İklim Tipleri .................................................................................................80Akdeniz İklimi ..........................................................................................................80Karadeniz İklimi ......................................................................................................81Marmara İklimi ........................................................................................................81Karasal İklim.............................................................................................................81

Kaynakça .........................................................................................................................83TÜRKİYE'NİN HİDROGRAFİK ÖZELLİKLERİ .....................................................85

Giriş ........................................................................................................................................85Türkiye Akarsularının Genel Özellikleri .....................................................................86Türkiye Akarsularının Rejimleri ..................................................................................87Türkiye’nin Hidrografya Havzaları ..............................................................................89Türkiye Gölleri ................................................................................................................92Oluşum Kökenlerine Göre Türkiye Gölleri ................................................................93Türkiye’nin Yer Altı Sulari ve Kaynakları ....................................................................97

Kaynakça............................................................................................................................. 101TÜRKİYE TOPRAKLARI ............................................................................................... 103Toprak Oluşumunu Etkileyen Faktörler ......................................................................... 103

Başlıca Toprak Türleri ................................................................................................. 105Yerli Topaklar ............................................................................................................... 105Taşınmış Topraklar ..................................................................................................... 109Türkiye Topraklarının Başlıca Sorunları .................................................................. 109

x Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Kaynakça............................................................................................................................. 111TÜRKİYE'NİN BİTKİ ÖRTÜSÜ ÖZELLİKLERİ ......................................................... 113Giriş ..................................................................................................................................... 113

Türkiye’nin Doğal Bitki Toplulukları ........................................................................ 115Ormanlar ................................................................................................................ 115Çalı Toplulukları ................................................................................................... 123Ot Toplulukları ...................................................................................................... 125

Kaynakça............................................................................................................................. 127

III. BÖLÜMTÜRKİYE'DE DOĞAL AFETLER

Giriş ..................................................................................................................................... 129A- Yer Kökenli Doğal Afetler ........................................................................................... 130

Deprem ........................................................................................................................ 130Tsunami ........................................................................................................................ 139

Volkan Püskürmesi .......................................................................................................... 140Heyelan ......................................................................................................................... 141Kaya Düşmesi ............................................................................................................. 143Çamur Akıntısı ............................................................................................................ 144

B- Atmosfer Kökenli Doğal Afetler ................................................................................. 145Sel – Su Baskını ............................................................................................................ 146Tipi-Aşırı Kar ............................................................................................................... 148Çığ ................................................................................................................................. 149Dolu .............................................................................................................................. 151Sis-Pus ........................................................................................................................... 152Don ............................................................................................................................... 153Fırtınalar ....................................................................................................................... 155Tornado (Hortum) ................................................................................................... 155Yıldırım Düşmesi ........................................................................................................ 157Kuraklık ........................................................................................................................ 159Orman Yangınları....................................................................................................... 161İklim Değişiklikleri ..................................................................................................... 161

B- Doğal Afetlerin Sonuçları ........................................................................................... 163Kaynakça............................................................................................................................. 166

xiİçindekiler

IV. BÖLÜMTÜRKİYE BEŞERİ COĞRAFYASI

TÜRKİYE’NİN NÜFUSU ................................................................................................ 169Türkiye’de Nüfus ve Nüfus Sayımları ........................................................................ 169Türkiye’de Nüfus Artışı ve Sonuçları ........................................................................ 171

Nüfus Artışı ........................................................................................................... 171Nüfus Artışının Nedenleri ................................................................................... 174Nüfus Artışının Ortaya Çıkardığı Sorunlar....................................................... 176

Türkiye’de Nüfusun Dağılışı ....................................................................................... 177Türkiye’de Nüfus Dağılışına Etki Eden Faktörler ve Nüfusun Dağılışı .......... 177Türkiye’de Nüfus Yoğunluğu ................................................................................ 179

Türkiye Nüfusunun Özellikleri ................................................................................. 183Nüfusun Yaş Yapısı ................................................................................................ 183Nüfusun Cinsiyet Yapısı ....................................................................................... 186Nüfusun Eğitim Durumu..................................................................................... 188Faal Nüfus ve Sektörel Dağılımı .......................................................................... 189Kırsal Nüfus ve Kentsel Nüfus ............................................................................. 191

Türkiye’de Nüfus Hareketleri ..................................................................................... 193İç Göçler ................................................................................................................. 194Dış Göçler .............................................................................................................. 197

Kaynakça............................................................................................................................. 202TÜRKİYE'DE YERLEŞME .............................................................................................. 205GİRİŞ ................................................................................................................................... 205

Yerleşmenin Tanımı ve Sınıflandırılması ................................................................. 206TÜRKİYE’DE YERLEŞMENİN TARİHÇESİ ............................................................... 208

Tarih Öncesi Dönemde Yerleşmeler ......................................................................... 208Tarihî Çağlarda Yerleşmeler ....................................................................................... 212

TÜRKİYE’DE KIR YERLEŞMELERİ ............................................................................. 217Köyden Küçük Yerleşmeler ........................................................................................ 217

Yayla Yerleşmeleri ................................................................................................. 217Kom Yerleşmeleri .................................................................................................. 218Dam Yerleşmeleri .................................................................................................. 218Mahalle Yerleşmeleri ............................................................................................ 219Çiftlik ...................................................................................................................... 219Kışla Yerleşmeleri .................................................................................................. 220Saya Yerleşmeleri ................................................................................................... 220

xii Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Mezra Yerleşmeleri................................................................................................ 221KÖY YERLEŞMELERİ ............................................................................................... 222

Köy .......................................................................................................................... 222Kuruluş Yerlerine Göre Köyler ............................................................................ 224Adlarına Göre Köyler ........................................................................................... 224Nüfuslarına Göre Köyler ...................................................................................... 224Yerleşme Dokularına Göre Köyler ...................................................................... 224Ekonomik Fonksiyonlarına Göre Köyler ........................................................... 225Kasaba Yerleşmeleri .............................................................................................. 226Köy-Kent ................................................................................................................ 227

Türkiye’de Şehir Yerleşmeleri ........................................................................................... 229Kent Yerleşmelerinin Genel Özellikleri .................................................................... 229

Kent Tanımı ........................................................................................................... 229Kentlerin Sınıflandırılması ......................................................................................... 229Türkiye’de Fonksiyonel Özelliklerine Göre Kentler ................................................ 231

Tarım Kentleri ....................................................................................................... 231Sanayi Kentleri....................................................................................................... 231Ticaret Kentleri ...................................................................................................... 232Liman Kentleri ...................................................................................................... 232Maden Kentleri ...................................................................................................... 232Asker (Garnizon) Kentleri .................................................................................. 232Turizm Kentleri ..................................................................................................... 233

Türkiye’de Kentleşme ve Hızlı Kentleşmeden Kaynaklanan Sorunlar ................. 233Türkiye’de Mesken Tipler ........................................................................................... 235

Ahşap Meskenler ................................................................................................... 235Taş Meskenler ........................................................................................................ 235Toprak Evler ........................................................................................................... 236Diğer Meskenler .................................................................................................... 236

Kaynakça............................................................................................................................. 238

V. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN EKONOMİK COĞRAFYASI

TÜRKİYE'DE TARIM VE HAYVANCILIK .................................................................. 2441. TÜRKİYE’DE TARIM .................................................................................................. 244

A- Türkiye’de Tarımı Etkileyen Faktörler ................................................................ 244I. Doğal Faktörler .................................................................................................. 244

xiiiİçindekiler

II. Beşeri Faktörler ................................................................................................ 246B- Türkiye Topraklarından Yararlanma Yolları ....................................................... 250C- Türkiye’de Bahçe ve Tarla Kültürler ..................................................................... 251

1-Tahıllar ............................................................................................................... 2512- Sanayi Bitkileri .................................................................................................. 2553- Yağlı Tohumlu Bitkiler ..................................................................................... 2584- Meyveler ............................................................................................................ 2615- Yem Bitkileri...................................................................................................... 2646- Sebzeler .............................................................................................................. 2657- Seracılık ............................................................................................................. 267

Türkiye’de Tarımın Sorunları ..................................................................................... 2672. TÜRKİYE’DE HAYVANCILIK ................................................................................... 268

A. Türkiye’de Hayvancılık ve Hayvancılığı Etkileyen Faktörler ............................ 269B. Türkiye’nin Hayvan Varlığı .................................................................................... 272

1. Küçükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 2722. Büyükbaş Hayvancılık ...................................................................................... 2733. Kümes Hayvancılığı .......................................................................................... 2744. Arıcılık ve İpek Böcekçiliği .............................................................................. 2755. Su Ürünleri ........................................................................................................ 275

Türkiye’de Balıkçılığın Sorunları ............................................................................... 277Kaynakça............................................................................................................................. 278TÜRKİYE'DE MADENCİLİK VE ENERJİ KAYNAKLARI ....................................... 281Madenler ............................................................................................................................. 281

Metalik Madenler ........................................................................................................ 282Demir ...................................................................................................................... 282Krom ....................................................................................................................... 283Boksit ...................................................................................................................... 283Bakır ........................................................................................................................ 283Manganez ............................................................................................................... 284Kurşun ve Çinko ................................................................................................... 284Volfram (Tungsten) .............................................................................................. 284Altın ve Gümüş ..................................................................................................... 285

Metal Dışı Madenler ................................................................................................... 285Bor Minerali .......................................................................................................... 285Fosfat ....................................................................................................................... 287Tuz ........................................................................................................................... 287

xiv Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Kükürt ..................................................................................................................... 287Barit ........................................................................................................................ 288Asbest ..................................................................................................................... 288Mermer ................................................................................................................... 288

Enerji Kaynakları ....................................................................................................... 288Tükenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................... 289

Taş Kömürü (Maden Kömürü) ........................................................................... 289Linyit ....................................................................................................................... 289Petrol ....................................................................................................................... 290Doğal Gaz ............................................................................................................... 291Nükleer Enerji ....................................................................................................... 292

Yenilenebilir Enerji Kaynakları ................................................................................. 292Hidrolik Enerji ...................................................................................................... 292Rüzgâr Enerjisi ...................................................................................................... 293Güneş Enerjisi ....................................................................................................... 294Jeotermal Enerji..................................................................................................... 294Biyomas (Biyokütlesel) Enerji ............................................................................. 295

Kaynakça............................................................................................................................. 296TÜRKİYE'DE SANAYİ ..................................................................................................... 299Giriş ..................................................................................................................................... 299

A. Modern Sanayinin Kuruluş Yerini Belirleyen Faktörler ................................. 3001. Hammadde ........................................................................................................ 3002. Enerji ................................................................................................................. 3023. Sermaye .............................................................................................................. 3044. İş gücü ................................................................................................................ 3055. Pazar ................................................................................................................... 3066. Ulaşım ................................................................................................................ 3077. Sanayi Faaliyetleri-Devlet İlişkisi .................................................................... 3088. Diğer Faktörler .................................................................................................. 308

B. Türkiye’de Sanayinin Kuruluşu ve Gelişimi ......................................................... 3091. Devletçilik Döneminde Sanayileşme (1933-1939) ....................................... 3122. İkinci Dünya Savaşı ve Sonrası Dönemde Sanayileşme (1939-1961) ........ 3143. Planlı Kalkınma Dönemi Sanayileşme Stratejileri ........................................ 316a. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1963-1967) Sanayileşme ............................................................................................................ 316

xvİçindekiler

b. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1968-1972) Sanayileşme ............................................................................................................ 317c. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1973-1977) Sanayileşme ............................................................................................................ 317d. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1979-1983) Sanayileşme ............................................................................................................ 318e. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1985-1989) Sanayileşme ............................................................................................................ 318f. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (1990-1994) Sanayileşme ............................................................................................................ 319g. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde(1996-2000) Sanayileşme ............................................................................................................ 319h. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı Döneminde (2001-2005) Sanayileşme ............................................................................................................ 320ı. Dokuzuncu Kalkınma Planı Döneminde (2007-2013) Sanayileşme .......... 321i. Onuncu Kalkınma Planı Döneminde (2014- 2018) Sanayileşme ............... 321

C. TÜRKİYE’DE BAŞLICA SANAYİ KOLLARI .................................................... 3221. Gıda, İçki ve Tütün Sanayi ............................................................................... 3252. Dokuma, Giyim Eşyası ve Deri Sanayi ........................................................... 3322.1. Pamuklu Dokuma Sanayi ............................................................................. 3322.2. Yünlü Dokuma Sanayi ................................................................................... 3332.3. Suni ve Sentetik Dokuma Sanayi ................................................................ 3332.4. Tabii ve Suni İpek İpliği ve Dokuma Sanayi ............................................... 3342.5. Konfeksiyon (Hazır Giyim) Sanayi .............................................................. 3342.6. Halı, Kilim ve Benzeri Eşya Sanayi .............................................................. 3352.7. Deri ve Mamulleri Sanayi ........................................................................... 3353. Orman Ürünleri Endüstrisi ............................................................................ 3364. Kağıt Sanayi ...................................................................................................... 3375. Kimya Sanayi ..................................................................................................... 3386. Taş ve Toprağa Dayalı Sanayiler ...................................................................... 3407. Metal Ana Sanayi .............................................................................................. 3418. Metal Eşya, Makine ve Ulaşım Araçları Sanayi ............................................ 342

D. TÜRKİYE’DE SANAYİNİN DAĞILIŞI ............................................................. 344Kaynakça............................................................................................................................. 348TÜRKİYE'DE ULAŞIM .................................................................................................... 351A- Kara Yolu Ulaşımı ........................................................................................................ 355B- Demir Yolu Ulaşımı ..................................................................................................... 359

xvi Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

C- Deniz Yolu Ulaşımı ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 362a� Başlıca Limanlarımız ���������������������������������������������������������������������������������������������� 363b� Ticaret Filomuz ������������������������������������������������������������������������������������������������������� 365

D- Havayolu Ulaşımı �������������������������������������������������������������������������������������������������������� 366E- Boru Hatları ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 370F- İletişim ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 373TÜRKİYE'DE TURİZM ��������������������������������������������������������������������������������������������������� 375

A� Türkiye’de Turizmi Etkileyen Faktörler ��������������������������������������������������������������� 377B� Türkiye’nin Başlıca Turistik Kaynakları ��������������������������������������������������������������� 378

1� Doğal Güzellikler ���������������������������������������������������������������������������������������������� 3792� Tarihî Değerler �������������������������������������������������������������������������������������������������� 384

C� TURİZMİN TÜRKİYE EKONOMİSİNDEKİ YERİ, ÖNEMİ VE SORUNLARI���������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 386Kaynakça����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 388TÜRKİYE'DE TİCARET �������������������������������������������������������������������������������������������������� 391Giriş ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 391

1� İç Ticaret ������������������������������������������������������������������������������������������������������������������ 3922� Dış Ticaret ���������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 3933� Transit Ticaret ���������������������������������������������������������������������������������������������������������� 398

Kaynakça����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 398

VI. BÖLÜMTÜRKİYE'NİN BAŞLICA ÇEVRE SORUNLARI

1- Çevre Sorunlarının Tanımı ����������������������������������������������������������������������������������������� 3992- Başlıca Çevre Sorunları ������������������������������������������������������������������������������������������������ 400

A- Yanlış Arazi Kullanımı ������������������������������������������������������������������������������������������ 403B- Hava Kirliliği ����������������������������������������������������������������������������������������������������������� 405C- Su Kirliliği ��������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 409D- Toprak Kirliliği������������������������������������������������������������������������������������������������������� 415E- Radyoaktif Kirlenme ��������������������������������������������������������������������������������������������� 419F- Gürültü Kirliliği ������������������������������������������������������������������������������������������������������ 420G- Görüntü Kirliliği ���������������������������������������������������������������������������������������������������� 422

Kaynakça����������������������������������������������������������������������������������������������������������������������������� 423

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU

Bir ülkenin dünya üzerinde bulunduğu yere, bu yerin diğer ülkelere, deniz-lere, önemli ticaret yollarına göre durumuna coğrafi konumu denir. Bir yerin coğrafi konumu da, matematik konum ve özel konum olmak üzere ikiye ayrılır. Bunlardan matematik konum, o ülkenin paralel ve meridyenlere göre dünya üze-rindeki yerini belirtir. Başta iklim olmak üzere bitki örtüsü, toprak özellikleri, o ülkenin matematik konumuna bağlıdır. Özel konum ise bir ülkenin kıtalara, de-nizlere, önemli deniz ve karayollarına, dünyanın önemli ülkelerine ve/veya ülke gruplarına göre konumunu ifade eder.

Coğrafi konumun çok önemli sonuçları vardır. Hatta bazı bilginler bu sebeple coğrafi konumu alın yazısına benzetmişlerdir. Gerçekten de ülkelerin ya da böl-gelerin doğal ve beşerî birçok özellikleri konumları ile yakından ilgilidir. Ama bu benzetmede abartı vardır. Çünkü bir ülkenin konumu aynı kaldığı halde, beşerî özellikleri ve ekonomik yapısı, orada yaşayanların gelişmişlik derecesine, teknolo-jik ilerlemelere göre zamanla değişir.

Matematik Konum

Türkiye Kuzey Yarımküre’de, yaklaşık 36º-42º kuzey paralelleri ile 26º-45º doğu meridyenleri arasında yer alır (DİE, 1997: 4). Topraklarımızın kuzey uç nok-tası, Sinop İli’nde bulunan İnceburun (42º 06’ kuzey enlemi); güney uç noktası ise Hatay İli’nin Yayladağı İlçesi’ne bağlı Topraktutan Köyü (eski adı Beysun, 35º

I. BÖLÜM

TÜRKİYE’NİN COĞRAFİ KONUMU, SINIRLARI VE JEOPOLİTİĞİ

Prof. Dr. İbrahim GÜNER

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Eğitim Fakültesi

51’)’dür. Burası kabaca ekvatorla Kuzey Kutbu arasında, ekvatora daha yakın bir bölgedir. Bu paraleller orta kuşaktan geçen paralellerdir. Demek ki yurdumuz orta kuşaktadır (Harita 1.1). Türkiye orta kuşağın, sıcak orta kuşak denilen güney ke-siminde yer alır.

Harita 1.1. Türkiye’nin Dünya üzerindeki yeri

Gökçeada’daki İnce Burun (eski adı Avlaka, 25º 40’ doğu boylamı) ile Kü-çük Ağrı Dağı’nın 34 km doğusunda Türkiye-Azerbaycan-İran sınırlarının kavşak noktasındaki Dil Ucu (44º 48’ doğu boylamı), yurdumuzun batı ve doğudaki uç noktalarıdır. Bilindiği üzere, İngiltere’de Greenwich (Griniç) rasathanesinden ge-çen meridyen, meridyenlerin başlangıcı sayılır; bunun doğusunda kalan yarımkü-reye Doğu Yarımküresi, batısında kalan yarımküreye de Batı Yarımküresi denir. Buna göre Türkiye, Doğu Yarımküresi’ndedir.

Matematik konumun bir başka sonucu, ülke içindeki yerel saat farkında ken-dini gösterir. Doğusu ile batısı arasından 19 meridyen farkı bulunduğuna göre, bu-nun sonucu olarak yurdumuzun doğusu ile batısı arasında 76 dakikalık bir zaman farkı bulunmaktadır. (iki meridyen arasında dört dakikalık zaman farkı bulundu-ğuna göre, 45º-26º = 19º 19º x 4’ = 76’). Bu oldukça büyük bir farktır. Örneğin, Kars’ta ve Van’da güneş, Edirne’den ya da İzmir’den bir saat kadar daha önce doğar ve batar. Güneş’e göre ayarlanan saate yerel saat denir. Bilindiği üzere, namaz, iftar, sahur vakitleri bu yerel saate göre belirlenir. Ama Türkiye’de diğer bütün işlerde, karışıklığı önlemek için tek saat ayarı kullanılır. Bunun için de, İzmit, Kütahya ve Burdur yakınlarından geçen 30º meridyeninin saati 1925’ten beri esas alınmış-tır. Millî saat denilen bu saat, dünya üzerindeki 2 sayılı saat diliminin saatidir. Buna göre Türkiye’de kullanılan saat ayarı, Batı Avrupa saatinden 2, Orta Avrupa

2 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

saatinden 1 saat ileridir. Ancak yazın, güneş ışığından daha fazla yararlanmak için ortasından 45. meridyeninin geçtiği 3 numaralı saat dilimi kullanılır. Buna göre de Türkiye’nin ulusal saati, Batı Avrupa’dan 3 saat ileri, Orta Avrupa’dan ise 2 saat ileri olur.

Özel Konum

Türkiye, Kuzey Yarımküre’de “Eski Dünya Karaları” adı verilen Asya, Avrupa ve Afrika kıtalarının ortasına yakın bir yerdedir (Harita 2). Bu nedenle Türkiye, hem Asya ve Avrupa, hem de Afrika ülkelerine yakındır. Ülkemiz bu özel konumu ile bir yandan Güneybatı Asya ülkeleri içinde yer alırken, bir yandan da Trakya toprakları nedeniyle, bir Avrupa ülkesi durumundadır. Akdeniz Havzası’nda bir Akdeniz ülkesi olduğu için, hem Avrupa, hem Asya, hem de Kuzey Afrika ül-keleriyle ilişkilidir. Bu konumunun ekonomiyi canlandırıcı etkisi çok önemlidir. Türkiye pazar olarak önemli olanaklar taşıyan ülkelerle kolaylıkla ilişki kurabilir.

Harita 1.2. Türkiye’nin özel konumu

Türkiye’nin Coğrafî Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği 3

Türkiye’nin özel konum bakımından çok önemli sonuçları olan bir başka özelliği de, büyük kara kütleleri içinde yer almakla birlikte, aynı zamanda deniz-lerle çevrili bir ülke oluşudur. Atlas Okyanusu’nun bir uzantısı olan Akdeniz, onun Eski Dünya Karaları içine sokulan uzantıları durumunda olan Ege, Marmara de-nizleri ve Karadeniz’le komşudur. Bu durum, Türkiye’nin dünyanın öbür yerle-riyle ilişkisini kolaylaştırmıştır. Çevremizdeki denizler, yurdumuzun iklimini de çok olumlu şekilde etkilerler. Türkiye’nin güneyinde çok geniş çöl alanları yayılır. Oysa yurdumuz, çevresindeki denizler ve yüksek engebeleri sayesinde yeterince yağış alır. Yine bu sayede Türkiye, bütün Ortadoğu’nun orman, akarsular, göller, hidroelektrik üretim gücü bakımlarından en zengin, en şanslı ülkesidir. Ayrıca çevremizdeki denizler, su ürünleri üretimi ile kıyı ve plaj turizmi açısından da ülkemiz için önemli bir ekonomik kaynak oluşturmaktadır.

Türkiye’nin özel konumundaki bir başka önemli özellik ise, ülkenin kimi önemli yollar üzerinde yer almasıdır. Bu yollardan biri, eski çağlardan beri çeşit-li uygarlıkların merkezi olan Akdeniz ülkeleriyle Çin ve Hindistan gibi Uzakdo-ğu Asya ve Güney Asya ülkelerini birbirine bağlayan “İpek Yolu” ya da “Baharat Yolu” olarak bilinen yoldur. Günümüzde bu yolların yerini modern karayolları ve demiryolları almıştır. Üç tarafı denizlerle çevrili olan ülkemiz deniz ulaşımı açısından da oldukça önemli bir konuma sahiptir. Özellikle İstanbul ve Çanakkale boğazları, Karadeniz’i Marmara, Ege ve Akdeniz üzerinden okyanuslara bağlayan önemli deniz yollarıdır. Bunlar deniz ulaşımını ve deniz ticaretini canlandırarak ülke ekonomisine olumlu katkılar sağlar (Aras, Çalışkan, 2003: 133-134).

Türkiye; değişik siyasî, ekonomik ve kültürel yapıya sahip olan sekiz ülke ile sınır komşusudur. Bu ülkelere açılan gümrük kapılarından yapılan karayolu ta-şımacılığı ve ticaret, ülkemiz ekonomisi bakımından büyük önem taşımaktadır. Ülkemizin özel konumunun bu üstünlüğü Avrupa, Ortadoğu ülkeleri ve Orta As-ya’daki Türk cumhuriyetleri ile olan ilişkilerimizin gelişmesine ortam hazırlamak-tadır.

Türkiye, önemli enerji ve yer altı kaynaklarının olduğu alanlara yakın bir ko-numdadır. Ortadoğu petrol kaynakları, Orta Asya’daki petrol ve doğal gaz kaynak-ları ile bunların nakledileceği enerji hatlarının ülkemizden geçmesi, ekonomimiz üzerinde etkili olan unsurlardır.

Kültür bakımından da ülkemiz, farklı dinlere ve kültürlere sahip ülkeler ar-sında bir kültür köprüsü oluşturmakta ve birleştirici bir öneme sahip bulunmak-tadır.

Türkiye Orta Asya, Balkanlar, Kafkasya, Doğu Avrupa ülkeleri ve Ortadoğu ülkelerinin arasında büyük bir pazarın merkezinde yer alır. Son yıllarda Avrupa, Ortadoğu ve Karadeniz ülkeleriyle ilişkilerini geliştiren ülkemiz, çok önemli böl-gesel bir güçtür. Önümüzdeki dönemde ise geniş bir coğrafyanın ticaret, finans, üretim ve iletişim merkezi haline gelecektir.

4 Türkiye Coğrafyası ve Jeopolitiği

Türkiye’nin Boyutları, Alanı ve Nüfusu

Türkiye’nin genel görünümü, doğu-batı doğrultusunda uzanan ve boyu 1600 km eni de 600 km kadar olan bir dikdörtgen biçimindedir. Ama bu mesafeler yur-dumuzun biçimi nedeniyle yer yer değişir. Bu durum, ülke şeklinin, geometrik anlamda bir dikdörtgen olmasını önlemiştir (Harita 1.3). Yurdumuzun ortasın-dan geçen 39º paraleli üzerinde 1 derecelik yayın uzunluğu yaklaşık 86 kilomet-redir. Buna göre Türkiye’nin batı (Baba Burnu) ve Doğu (Dil Ucu) uçları arasın-daki uzaklık 86 x 19 = 1634 km’dir. Oysa Çeşme-Kapıköy (Heretli, Türkiye-İran sınırında Kotur girişine 100 m) arasında bu uzunluk 1520 km’ye düşer (Doğanay, 1997: 89). Topraklarımızın en kuzey uç noktası (Sinop’ta İnce Burun, 42º 06’ kuzey enlemi) ile Akdeniz’de en güney uç noktası olan Anamur Burnu (36º 01’ kuzey en-lemi) arasında ise 666 km’lik bir uzaklık bulunmaktadır. Bu değerler, Mürşitpınar (Suriye sınırında)-Giresun (Karadeniz kıyısında) arasında 500 km, Samsun-Top-raktutan Köyü (Beysun) arasında 600 km ve Antalya-Karasu arasında ise 475 km kadardır.

Harita 1.3. Türkiye’nin matematik konumu ve boyutları

Türkiye’nin alanı, farklı kaynaklarda değişik değerler olarak verilmektedir. Ancak, en yeni değerler olduğu kabul edilen verilere göre Türkiye’nin alanı iz-düşüm alanı olarak 779.452 km², yüzeyindeki tüm eğimli alanlarla birlikte gerçek alan olarak ise 814.576 km² kabul edilmektedir (DİE, 1997: 5). İzdüşüm alanı ola-rak hesaplanan yüzölçümünün yaklaşık % 97’sini oluşturan 755.688 km²’si Asya toprakları (Anadolu kesimi), yaklaşık % 3’ünü oluşturan 23.764 km²si de Avrupa toprakları (Trakya kesimi) üstündedir. Gerçek yüzölçüm olarak verilen alanın ise 790.200 km²’si Asya’da, 24.378 km²’si ise Avrupa’dadır. Doğal göllerimiz yaklaşık 9464 km²’lik bir alanı kaplamaktadır. Yapay göllerin yüzölçümü ise 3251 km²’dir (DİE, 1997: 14). Akarsu yatakları da dikkate alınırsa, Türkiye’de akarsu ve göllerin toplam yüzeyi 15.000 km²’yi bulur (Doğanay, 1997: 92).

Türkiye’nin Coğrafî Konumu, Sınırları ve Jeopolitiği 5