ÖZET

Elektrik enerjisi iletiminde elektrikli teçhizatlardan kaynaklanan çeþitli enerji kayýplan vardýr. Alternatif akýmla enerji

iletiminde, iletim hattýnln indüktans ve kapasitesinden dolayý reaktif bir güç kaybý meydana gelir. /Jetim hatlannda

görülen enerji kayýplan büyük ekonomik zararlara neden olur. Kayýplann azaltýlarak verimliliðin artýnlmasý; doðru

planlama, proje, tesis ve iþletme ile mümkündür. Verimli bir sistemde öncelikle, teknik ve ticari kayýplar ve kayýp

miktarlan iyi bilinmelidir. Tüketiciye sunulan enerjinin devamÝlÝlðý saðlanmaÝl ve gerilim düþümleri azaltýlmaÝldýr.

Bu çaÝlþmada; elektrik enerjisi iletiminde meydana gelen çeþitli kayýplar ve sebepleri incelenmiþ, enerji iletim sistemindeki

kayýplann azaltllmasý için yapýlmasý gereken iþlemler ve aÝlnmasý gereken tedbirler araþtlnlmýþtlr. Aynca enerji kayýplanm

azaltmaya yönelik bazý öneriler sunulmuþtur.

Gerilimdüþümü, daha

fazla akým

çekilmesine,transformatör vehat iletkenlerinin

daha fazlaýsýnmasýna ve

direncinartmasýna neden

olur .Gerilim

düþümününazaltýlmasý için;

hat iletkenkesitleri yükü

karþýlayacakboyutta

seçilmelidir. Enerjitaþýma mesafesi

mümkünolduðunca kýsa

tutulmalýdýr .Özellikle AG

hatlanndaki herirtibatlar sýký

olmalý,oksitlenmiþklemensler

temizlenmeli,yýprananlar

deðiþtirilmelidir .

Muhsin Tunay GENÇOÐLU

Fýrat Üniversitesi, Mühendislik Fakültesi, Elektrik-Elektronik Mühendisliði Bölümü,

(mtgencoglu@firat. edu. tr)

Kullaným kolaylýðý ve temizliði ne-

deniyle diðer enerji kaynaklarýna göreelektrik enerjisinin enerji tüketimi

içindeki payý giderek artmaktadýr .Elektrik enerjisinin en önemli özelliðidepolanamamasý ve üretildiði anda tü-ketilmesi zorunluluðudur. Bu özelliðinedeniyle mutlaka etkin bir planlamayapýlarak; proje, tesis, iletim ve daðý-tým safhalarý koordineli olarak düzen-Ienmelidir.

Elektrik enerjisi iletiminde, üreti-Ien ile tüketiciye sunulan enerji ara-sýndaki fark sistem kayýplarý olarak ta-nýmlanmaktadýr. Dünya ülkeleri ile ký-yaslandýðýnda, Türkiye Elektrik Siste-mi 'ndeki iletim kayýplarýnýn daha yük-sek olduðu görülmektedir. Iletim þe-bekelerindeki özelleþtirme çalýþmala-rýnýn tamamlanmasýnýn ardýndan, ya-

pýlacak rehabilitasyon çalýþmalarý veyönetim sistemi uygulamalarý ile bukayýplarýn Avrupa ülkeleri düzeyineindirilmesi beklenmektedir.

Ülkemizin ekonomik bakýmdan Si-kýntýlar yaþadýðý bu dönemde enerjitasarrufu ve enerji verimliliðini artýr-ma çalýþmalarý büyük önem taþýmak-tadýr. 1970 'ii yýllarýn baþlarýnda yo-ðun bir þekilde baþlayan "enerji tasar-rufu " çalýþmalarýný 1980 'ii yýllardan

itibaren "çevre koruma" çalýþmalarý iz-Iemiþ, bu iki gruptaki yoðun faaliyet-Iere 1990 '11 yýllarda "toplam kalitekontrolü" ve "koruyucu-önleyici ba-kým" konularýndaki çalýþma program-Iarý eklenmiþtir. Müþterek pek çok ko-nuyu barýndýran bu faaliyetler içerisin-de "enerji tasarrufu" faaliyetleri öne-mini her geçen gün artýrarak sürdür-

'<~=ý(/)o,

8N~

.~~w

~>,,~

mektedir (1 ). Elektrik enerjisi iletimin-de karþýlaþýlan kayýplarýn azaltýlmasý,enerji tasarrufu çalýþmalarýna katkýsaðlayacaðýndan, iletim kayýplarý üze-rinde durulmasý gereken önemli birkonudur.

Elektrik enerjisinin kalitesi; gerilimve frekansýn sabit olmasý, güç faktörü-nün 1 'e yakýn olmasý, gerilim ve aký-mýn dengeli ve sürekli olmasý, dalgaþekillerinin tam sinüs olmasý veya si-nüsten bozulma miktarýnýn belirli 51-nýrlar içerisinde kalmasý özellikleri ilebelirlenir (2). Enerji sistemlerinde geri-Iim ve akýmýn dalga þeklinin bozulma-51 (distorsiyon), generatör ve þebeke

geriliminin bozulmasý, þebekede mey-dana gelen rezonans olaylarý, rezo-nansýn neden olduðu aþýrý gerilimlerve akýmlar, gerilim düþümünün artma-

51, kompanzasyon tesislerinin aþýrý re-aktif yüklenme ve dielektrik zorlanmanedeniyle zarar görmesi, enerji siste-mindeki elemanlarda ve yüklerde ka-yýplarýn artmasý gibi çE!þitli problemle-re yol açmaktadýr (2-4).

Enerji sistemlerinden aktif enerjimiktarý, sistem tarafýndan üretilen re-aktif enerjinin azaltýlmasý ile

saðlanabilmektedir. Reaktif enerji

kompanzasyonu, aþýrý kompanzasyonsonucunda þebekede kapasitif yükle-rin oluþmasýna ve gerilim yükselmele-rine neden olmayacak þekilde, kom-panzasyon tesisinin yeri, büyüklüðüve sayýsýnýn belirleneceði bir optimi-

zasyon problemi olarak ortaya çýk-maktadýr (5,6).

Elektrik enerjisinin kalitesini bo-zan etkenlerden biri harmonikler- ..

transformatör ve kablolarda buetki soðutma yönünden olumsuz-Iuklar oluþturur .

OG 'de tek fazlý kablolarda,kablolarýn bir düzlemde serilmesive ekranlarýnýn her iki taraftantopraklanmasý halinde, ek iletke-ni üzerinden akým sirkülasyonuolur ve ekran iletkeni ýsýnýr. Kab-Iolarýn birbirine yakýn olmasý du-rumunda bu etki artar. Kablolarýneþkenar üçgenin köþelerine ko-nulmasý halindeki serimi ile bu et-ki hemen hemen kaybolur. Ekransýcaklýðýnýn yükselmesi, ana ilet-kenin soðutulmasýnda bir bariyeroluþturur ve iletken sýcaklýðýnýnazaltýlmasý engellenir. Yeterli so-ðumayan kablonun direnci artar.

OG 'de özellikle uzun mesafe-Ii tek fazlý kablolara, her iki taraf-tan ekran topraklamasý yapýlmasýhalinde kablonun ekranýna trans-

pozisyon (cross-bonding) yapýl-malýdýr. Transpozisyon uygula-masý ile kablo ekran akýmlarý çokdüþürülür ve ekranýn, iletken veyalýtkandaki soðumada ISl bariye-ri oluþturma olumsuzluðu orta-dan kalkar. Uzun mesafeli kablo-Iarda, kabloya da transpozisyon

yapýlmasý, dengesiz gerilimleribastýrmasý açýsýndan uygun olabi-Iir. Çünkü, üç fazýn kablolarýnýnendüktanslarý farklý olacaðýndan,kablolarýn baraya baðlanmasý ileçekilen akým, kablo sonunda üçfazda dengesiz gerilimlerin oluþ-masýna neden olur. Barada ve teç-hizatta sirkülasyon akýmlarý olu-þur. Bu durum gereksiz ýsýnmala-ra neden olur.

dir. Harmonikler güç bileþenlerini(görünür , aktif ve reaktif güç),güç faktörünü ve kompanzatörle-ri etkileyerek, sistemde ek kayýp-Iara sebep olmaktadýrlar. Kom-panzasyon tesislerinin harmoniklisistemlerde rezonans devrelerioluþturarak harmonikleri daha daartýrýcý etkisini önlemek amacýyla,sistemde kayýplarý azaltýcý çalýþ-malar yapýlýrken, harmoniklerinazaltýlmasýnýn da kompanzasyon-Ia birlikte deðerlendirilmesi ge-rekmektedir. Bu þekilde kayýpazaltma yoluna gidilmesi duru-munda, kayýp azaltýcý önlemlerleenerjinin ekonomik olmasýnýn ya-nýnda kalitesini artýrýcý katkýlar da

saðlanacaktýr (7-9).Elektrik enerji ihtiyacýný karþý-

Iamak için üretimin artýrýlmasý ça-Iýþmalarýnýn yanýnda, mevcut ile-tim sisteminin daha verimli ve da-ha düþük kayýplarla iþletilmesigerekmektedir .Kayýp azaltýcý ça-Iýþmalar doðal olarak enerjinin

maliyetini düþürecektir (1 0).Elektrik enerji sistemlerinde

kayýplarýn azaltýlmasý problemi,kayýplarýn maliyeti ve kayýplarý

azaltmanýn maliyetinin kýyaslan-masý biçiminde ortaya konmakta-dýr. Ancak yapýlan hesaplamalar-da bu önlemlerin enerji kalitesineyapmýþ olduðu katkýlar unutul-mamalýdýr (11 ).

2. iLETiM KAYIPLARIElektrik enerjisi iletiminde

meydana gelen kayýplar , iletken-Ierin akýmlarýna ve gerilimlerinebaðlýdýr. Orta gerilim (OG) ve al-çak gerilim (AG) sistemlerindeakýmdan kaynaklanan kayýplaryüksektir. Gerilimden kaynakla-nan kayýplar ise daha düþüktür.Ancak gelirim kayýplarýnýn bazýözel durumlarda, arýzalara sebepolmasý açýsýndan önemi artar.

2.2. Gerilime Baðlý

KayýplarIletken geriliminden kaynak-

Ianan kayýplarda, yalýtkanlarýniletkenliði ve elektrik alaný önem-Iidir. Bu durum daha çok yüksekgerilim (YG) sistemlerinde önemarz eder. Ancak bazý durumlardaOG 'de de önemlidir. Normalde,yalýtkanlar üzerindeki kayýplarbüyük boyutlarda deðildir. Elekt-rikli teçhizatýnýn gerek iç yalýtý-mýndaki gerekse dýþ yalýtýmýndakikayýplar sýcaklýk, kirlilik ve rutu-betle ciddi boyutlarda artar. Dýþortamda hava basýncýnýn düþme-si, teçhizatýn dýþýnda ve çýplakiletkenlerde kayýplarý artýrýr. Buetkiler daha çok arýza anýndaönem kazanýr. Bu konu yalýt- ~

nin ve dirence etkiyen faktörlerinazaltýlmasý gerekir. Iletkenlerinher sýcaklýk derecesinde bir diren-ci vardýr, bu deðer iletkenin kesiti,uzunluðu ve kalitesi ile deðiþir.Yüksek frekans, sýcaklýk ve bað-Iantý temaslarýndaki olumsuzluk-Iar direnci artýrýr. Iletkenlerin di-renci, gerek OG gerekse AG 'de,kullanýlan iletkenin özgül direnci-ne, uzunluðuna ve kesitine göredeðiþir. Iletkenin saf olmayýþý,enerji taþýma mesafesinin uzun 01-masý ve iletken kesitinin küçük se-çilmesi direnç deðerini artýrýr. Di-rencin artmasý kayýplarý da artýrýr.

Deri etkisi de iletkenin dirençdeðerini artýrýr .Alternatif akýmdafrekanstan dolayý iletkenin dirençdeðeri artar. Iletkenin alternatifakým (a.a.) direnç deðeri doðruakým (d.a.) direnç deðerinden da-ha büyüktür .Alternatif akýmýnderi etkisi (skin effect) ve damar-11 kablolarýn yakýnlýðý etkisi (pro-ximity effect) iletken direncinindeðerini d.a. direncinden farklýkýlar. Deri ekisi % 3.7, proximityetkisi % 0.1-0.1 5 mertebesinde-dir. Deri etkisinin büyüklüðü dik-kate deðerdir. Deri etkisinin budeðeri damarlý kablolar için ge-çerlidir .Baralarda bu etki dahafazladýr. Akýmýn yüksek harmonikbileþenlerinin çokluðu ve büyük-Iüðü deri etkisi ile iletkenin diren-cini ve kaybý artýrýr.

Sýcaklýðýn artmasý iletkenin di-renç deðerini artýrýr .Sýcaklýðý artý-ran etkenler arasýnda güneþ ýþýnla-rýnýn rolü büyüktür. Güneþin yer-yüzüne gönderdiði ISl enerjisi, ha-va þartlarýna ve güneþ ýþýnlarýnýndik veya eðik geliþine göre deðiþir.Bu enerji iletken ve elektrikli teçhi-zatlarý ýsltarak, sýcaklýðýn ve diren-cin artmasýna neden olur.

Baðlantl ve ek noktalarý dailetkenin direncini artýrýr. Iletkenbaðlantý ve ek yerlerindeki mal-zeme uyumsuzluðu, yetersiz yü-zey temaslarý, yetersiz kesit vegevþeklik direnci artýrýr.

2.1. Akýma Baðlý KayýplarIletkenlerin akýmlarýndan kay-

naklanan kayýplarda; iletkenlerinakýmlarý1 dirençleri ve manyetikalanlarý etkindir. Bu kayýplar, ilet-ken direnci ve iletken akýmýnýnmanyetik alan etkisi þeklinde in-celenebilir.

2.1.2. iýetken akýmýnýnmanyetik alan etkisiIletkenden geçen akým, iletke-

nin etrafýnda manyetik bir alanoluþturur. Bu alan etrafýndakimanyetik malzemede ve kapalýiletken halkasýnda sirkülasyonakýmlarýna neden olur .Bu etki ileortamdaki ISl artar. Özellikle

2.1.1. iýetken direncinin

etkisi

Bu etki kayýplardaki en büyük

etkidir. Bu nedenle iletken direnci-

kanýn iletkenliði ve yalýtkanýnelektrik alan etkisi þeklinde ince-Ienebilir.

baðlantýlarýnda da, müþterininhattý ayný þekilde kontrol edilerekbaðlantý yapýlmalý ve mutlaka si-gortalý ayýrýcý kullanýlmasý saðlan-malýdýr.

VE BAKIMLAROG 'de; trafolarda, havai hat-

Iarda, kablolarda, devre kesicile-rinde, akým trafolarýnda, ayýrýcý-

Iarda, ölçü aletlerinde, sayaçlar-da, parafudrlarda, gerilim trafola-rýnda, bina, kabin ve hücrelerde,d.a. sistem ve koruma devrelerin-de, OG/AG trafosunda ve pano-sunda ve sokak aydýnlatma Iam-ba ve armatürlerinde çeþitli test-Ierin, kontrol ve bakýmlarýn yapýl-masý gerekir .Bu test, kontrol vebakýmlardan bazýlarý aþaðýda

açýklanmýþtýr.

2.2.1. Yalýtkanýniletkenliðinin etkisiBir izolasyon malzemesi son-

suz bir dirence sahip deðildir. Bü-tün malzemelerin küçük de olsailetkenlikleri ve kayýplarý vardýr.Bu kayýplar , yalýtkanlarda kayýpfaktörü olarak adlandýrýlýr .Kayýpfaktörünün sýcaklýkla deðiþimi,üretici tarafýndan verilir .Kayýpfaktörü; yalýtkan sýcaklýðý, nem vekir ile artar .Elektrikli teçhizatla-rýn gerek iç gerekse dýþ yalýtýmýn-da bu etkilerin artmasý ile kayýp-Iar oldukca artar .

2.2.2. Yalýtkanýn elektrikalan etkisiBu etki, elektrik alaný içerisin-

de, gerilim gradyeninin havanýnveya diðer izolasyon malzemele-rinin delinme gerilimini aþmasý ilebaþlar ve OG 'de az, YG ve çokyüksek gerilimde daha fazladýr.Elektrik alan etkisi, yalýtkanýn içe-risinde kalan havanýn ve çýplakiletkenin etrafýnda bulunan hava-nýn delinmesi þeklinde incelene-bilir .Bu delinme, havanýn iyoni-zasyonu ile baþlar ve þartlarolumsuzlaþtýkça deþarja dönüþür.Gerek yalýtkanýn içerisindeki ge-rekse iletken yüzeyindeki hava-nýn iyonize olmasý ve delinmesiOG 'de, kayýplardan çok arýzayasebep olmasý nedeniyle önemli-dir.

Direk topraklamalarýnýnkontrolu yapýlmalý ve topraklamadirencinin deðeri mümkün oldu-ðunca düþürülmelidir .

-Beton direklerde, traversüzerindeki topraklamanýn direðiniçerisinde kopuk olmadýðý ve izo-Iatör hýrdavat malzemesinin buþeride baðlý olduðu, direðe çýkýla-rak kontrol edilmelidir. Bu þeritte-ki kopukluk ya da temassýzlýk,izolatör arýzalarýnda, rölelerin aç-mamasýna veya geç açmasýna vedireðe temas eden canlýnýn ölü-müne neden olabilir.

-Gerek OG/ AG transformatördireði, gerekse müþterinin ayýrýcýdireði personelin manevrasýný ge-rektirdiðinden, topraklamaya ay-rýca özen gösterilmelidir .Bu di-reklerin topraklamasýnda að yapý-IlP, direðe irtibatlanm.alýdýr. Per-sonel ayýrýcýyý açarken, panodaçalýþýrken izolatör yüzeyinde olu-þabilecek deþarjlarda bir sorunyaþamamalýdýr. Böyle bir toprak-Iama elektrodunda, hem toprakelektrodu direnci hem de gerilimgradyeni düþük olur. Adým ve te-mas gerilimleri deðerleri de gü-venli olur.

-Iletken sehimleri projesineuygun, üç fazda da ayný hizadave uyumlu olmalýdýr. Iletkenlerprojesine uygun gerdirilmelidir.

-Bakýmlarda, kuþ yuvalarý vehatlara takýlan uçurtma ipleri te-mizlenmelidir.

-Fiderler yüklüyken termoviz-yon kamera kullanarak enfrarujyöntemi ile iletken baðlantýlarý,klemensler ve ayýrýCl býçaklarý Si-caklýklarý periyodik olarak kontroledilmeli ve ýsýnma tespit edilenle-re derhal müdahale edilmelidir.

3.1. Havai Hatlarda Test,Kontrol ve Bakýmlar-Özellikle ring þebekelerde

faz sýrasý kontrollarý yapýlmalýdýr.-Havai hatlarda; delik, çatlak,

kýrýk izolatörler, gereksiz iletkenuzantýlarý ve varsa unutulmuþtopraklamalar tespit edilmelidir.

-Yýldýrým koruma telsiz hat fi-derlerinin çýkýþýnda ve havai hat-tan kabloya geçiþte parafudr kul-Ianýlmasý saðlanmalýdýr.

-Güzergahlarýn projeye uy-gunluðu tespit edilmeli ve havaihat iletkenlerinin güzergahlarý 3-6 ay gibi periyotlarda kontroledilmelidir.

-Havai hatlarýn altýndaki veyanýndaki aðaçlarýn, hatta yakýnbinalarýn yaklaþýmlarý ve çevredeðiþiklikleri gözlenmeli, ölçül-meli ve olumsuzluklarýn gideril-mesi için anýnda müdahale edil-medir.

-Demir direk konstrüksiyo-nunda çapraz baðlantýlar, konsol-Iar, cývata puntalarý, izolatör vehýrdavat malzemeleri, iletkenbaðlantý kontrollarý direklere çýký-Iarak yapýlmalýdýr.

-Iletkende Iif açýlmalarý, kle-mens baðlantýlarýnda sýkýlýk,damper yerlerinin uygunluðu veaðýrlýklarýn yerleri kontrol edilme-Iidir.

~~,,,ý;:'''~iij~z~

-Aðýrlýk uygulamasý gibi projehatalarýndan kaçýnýlmalý, direk doð-rultularýna özen gösterilmeli, özel-Iikle yol atlamalarýnda oluþan budurumlarda açý geniþ tutulmalýdýr.

-Yol atlamalarý durdurucu di-rekli ve çift izolatörlü olmalýdýr .Zincir izolatörlü hatlarda çift ger-gi, mesnet izolatörlü hatlarda çiftmesnet izolatörü kullanýlmalýdýr.

-OG havai hatlarýnda müþteri

3.2. Kablo Kontrollarý-Kablolarda, baþlýk ve ek yer-

Ierindeki hatalý iþlemler, kablobaþlýðýnýn konstrüksiyona yakla-þýmlarý ve unutulmuþ topraklama-Iar tespit edilmelidir.

-Serilen kablolarýn bükülme vekavisleri tekniðine uygun olarakyapýlmalýdýr. Fazla bükülen kablo-Iarda izolasyonda çatlaklar olu-þur. Kýsmi deþarjlar nedeniyle ~

Kablo imalatýnda, iç yalýtýmdahava zerreciklerinin kalmasý (3-1 O mm kalýnlýk mertebelerindedahi), o noktada gerilim gradye-ninin havanýn delinme geriliminiaþarak havayý iyonize etmesineve izolasyonda aðaç dallarý þek-Iinde karbonizasyona yol açarakteçhizatýn arýzalanmasýna nedenolur.

Enerji nakil hatlarýnda ve bara-Iarda iletkeni çevreleyen hava or-tamýnda, iletken çapýnýn küçük 01-masý ya da sivri noktalarýn varlýðý,iletkenin yüzeyindeki havanýn de-Iinmesine sebep olabilir. Bu du-rum özellikle, rutubetli, yaðmurçiseleyen havalarda, tipi ve kar ya-ðýþlarýnda kendini gösterir (12).

3. OG 'DE TEST , KONTROL

kablolar kýsa zamanda arýzalanýr- 3.4. Ayýrýcýlarda Test,Kontrol ve Bakýmlar-Izolasyon dirençleri ölçül-

melidir.-Kontak geçiþ dirençleri öl-

çülmelidir.-Sabit kontaklardaki yay bas-

kýlarý kontrol edilmeli, olumsuz-Iuklar giderilmelidir.

-Açýk/kapalý konum Iambadevreleri kontrol edilmelidir.

-Kesici ile hat topraklama ayý-rýcýsý býçaklarý arasýndaki kilitle-meler kontrol edilmelidir (12).

-Baþlýklarýn konstrüksiyonaolan mesafeleri teknik þartname-ye uygun olmalýdýr.

-Kablonun geçtiði güzergah-ta ýsýnma veya yeterli soðumanýnolup olmadýðý kontrol edilmelidir.

-Kablolarýn ekranlarý mutlakatopraklanmalý ve faz-toprak arýzaakýmýnýn bu noktadan geçeceðidüþünülerek irtibatlar düzgün,yeterli ve sýký yapýlmalýdýr.

-Monofaze kablolarda, kablo-nun ekraný, radyal olan fiderlerdetek taraftan (korumanýn yapýldýðýtaraftan) topraklanmalýdýr. Ring þe-beke fiderlerinde (iki taraflý koru-ma için kablolarýn ekranlarýnýn heriki taraftan topraklanmasý gereki-yorsa) kablolarýn çok uzun olmasýhalinde, ekranlama çaprazlama(transpozisyon) yapýlmalýdýr.

-Makarada bekleyen kablola-rýn nem almamasýna ve kesilenkablolara kep takýlmasýna özengösterilmelidir .Çünkü nem alankablolar, serildikten kýsa bir müd-det sonra arýzalanýrlar .

-Kablo makaralarýnýn ahþap-Iarýnda çürüme olmamasýna özengösterilmelidir. Çürüme olan ma-karalarda, makara çöker ve kab-Ionun altta kalan kýsmý ezilir, ilet-ken Iif düzeni bozulur ve yalýtkanyara alýr. Kablo serildikten birmüddet sonra arýzalanabilir. Butür arýzalar testlerde dahi kendinigöstermeyip kullaným sýrasýndaortaya çýkabilir .

-Kablo arýzalarýnýn tespiti es-nasýnda, kullanýlan yöntem neolursa olsun aþýrý gerilim uygu-Ianmamalýdýr.

'"''<tý)=>v>',~

8N~

.~wÜ:J

~

~

4. KA VIPLARI AZAL TMA V AVÖNELiK ÖNERiLER-Gerilim düþümü, daha fazla

akým çekilmesine, transformatörve hat iletkenlerinin daha fazlaýsýnmasýna ve direncin artmasýnaneden olur .Gerilim düþümününazaltýlmasý için gerekli tedbirlermutlaka alýnmalýdýr. Gerilim dü-þümünün azaltýlmasý için; hat ilet-ken kesitleri yükü karþýlayacakboyutta seçilmelidir .Enerji taþý-ma mesafesi mümkün olduðuncakýsa tutulmalýdýr. Özellikle AGhatlarýndaki her türlü baðlantýdamutlaka klemens kullanýlmalý, telbaðlayarak yapýlan baðlantý veeklerden kaçýnýlmalýdýr .Irtibatlarsýký olmalý. oksitlenmiþ klemens-Ier temizlenmeli, yýprananlar de-ðiþtirilmelidir.

-OG daðýtým þebekesinde,ring þebeke her taraftan saðlan-malýdýr.

-AG 'de havai hatlardan yeral-tl kablosuna geçilmelidir.

-Þehir þebekesinde aðaçlararasýnda kalan hatlarda, hem ka-yýplar artmakta hem de rüzgardaaðaç dallarý iletkeni sallayarak,klemens irtibatlarýnýn gevþeyipkopmasýna neden olabilmektedir.Þehrin geliþmesi göz önüne alýna-rak alt yatýrýmlar ilerideki geliþ-melere cevap verebilecek nitelikve nicelikte yapýlmalýdýr.

-Iletkenlerde deri olayýný, do-Iayýsýyla direnci artýran ve ýsýnma-ya neden olan akýmýn harmonikbileþenleri filtre sistemiyle azaltýl-malý ya da giderilmelidir.

-Kablolarýn ve havai hat ilet-kenlerinin dirençlerinin artýþýnave ýsýnmalarýna sebep olan fak-törlerin azaltýlmasý gerekmekte-dir. Böylece hem iletken ve bað-Iantýlarýndaki, hem de yalýtkanda-ki ýsýnmalar dolayýsýyla oluþacak

kayýplar ve arýzalar azalacaktýr.-Yeraltý kablolarýnýn, tüneller-

den, su kanallarý yakýnýndan, var-sa kanalizasyon ve su þebekeleri-nin bulunduðu yerlerden geçiril-mesi imkaný kullanýlmalýdýr. Or-tamda suyun bulunmasý, topraðýnnemli olmasý ve ýsýnýn uzaklaþtýrýl-masý açýsýndan önemlidir. Kablo-nun çevresindeki topraðýn da so-ðutmada önemi çok büyüktür.

-Teçhizatlarýn güneþ ýþýnlarýnýemmeyecek renkte olmasý, üzerle-rinde soðutmayý engelleyecek kir-Ierin bulunmamasý gerekir. Teçhi-zatlarýn, doðrudan güneþ ýþýnlarý-na maruz kalmayacak þekilde yer-Ieþtirilmeleri daha uygun olur.

-Dahili ve harici tesislerde,yüzey temizliði yaparak kayýplarazaltýlabilir. Dahili tesislerde sil-me, harici tesislerde yýkama ya-pýlmalýdýr.

-Elektrik alan etkisinin oluþ-turduðu olumsuzluðun önünegeçmek için, özellikle baralardakisivri noktalar yuvarlatýlmalý, izo-Iatör baðlantýlarýnda ucu boþta,sarkýk iletken býrakýlmamalýdýr.

-Bir iþletmede teçhizatýn du-rumu, yeri ve özelliði iyi bilinme-Iidir. Yük akýþlarý takip edilip yenitalepler deðerlendirilmeli, ringþebekeleri artýrýlýp merkezlerinçok yönden beslenmeleri saðlan-malýdýr. Arýzalar azaltýlmalý, tesis-Ier enerjilendirilmeden önce veenerjilendirildikten sonra periyo-dik olarak ölçme ve kontrollar,ölçme sonuçlarýna göre de ba-kýmlar yapýlmalýdýr. Iyi bir iþlet-menin gereðinin yapýlmasý, ancaksistem sorunlarýnýn bilinmesi, is-tatistiklerin çýkarýlmasý ve kayde-dilmesi ile mümkündür.

-Geliþmiþ ülkelerde kullanýlanEnergy Management System(EMS) ve Supervisory Control andData Acqusition (SCADA) sistem-Ieri devreye sokularak etkin biryük izleme ve yük yönetimi sað-Ianmalýdýr.

-Elektrik mühendisliði eðitimiveren üniversiteler "enerji verim-Iiliði ve enerji tasarrufu" dersleri-ni müfredatlarýna almalýdýrlar.

5. SONUÇýARElektrik enerjisi iletim sektö-

rünün olumlu tarafý, ülkemizdekiiletim hatlarýnýn uluslararasý stan-dartlarda oluþudur. Kayýp oranla-rý yýllar itibarýyla deðiþmekle bir-Iikte % 3 civarýndadýr .Þebeke ..---

3.3. Kesicilerde Test,Kontrol ve Bakýmlar-Kesici açýk konumdayken

kesme kutbunun, kapalý/açýk ko-numdayken mesnet izolasyonla-rýnýn kayýp faktörü ve izolasyondirenci ölçülmelidir.

-Kontaklar kapatýlarak temas

dirençleri ölçülmelidir.-Kontak bakýmlarý ve yaðlý

kesicilerde yað deðiþimi zama-nýnda yapýlmalýdýr.

-Açma-kapama zamanlarý öl-

çülmelidir.-Kesicinin, bara ve hat ayýrýcý-

Iarý ile olan kilitlemeleri kontroledilmelidir.

edilmesi ve uluslararasý çalýþma-Iara da iþtirak edilerek bilgi vetecrübelerin paylaþýmý önemli ya-

rarlar saðlayacaktýr.

5. SONUÇýARElektrik enerjisi iletim sektö-

rünün olumlu tarafý, ülkemizdekiiletim hatlarýnýn uluslararasý stan-dartlarda oluþudur. Kayýp oranla-rý yýllar itibarýyla deðiþmekle bir-

Iikte % 3 civarýndadýr. Þebekeuzunluðu dikkate alýndýðýnda ka-

yýplar kabul edilebilir seviyeler-dedir. Kayýplarýn makul seviyeler-de tutulabilmesi için yeni tekno-Iojilerden yararlanýlmalý ve bakýmiþletme faaliyetleri ihmal edilme-

melidir.Ekonomik olarak sýkýntýlar ya-

þadýðýmýz bu dönemlerde, ülke-

mizde enerji verimliliði konusun-da yapýlacak çalýþmalarýn ve alý-

nacak tedbirlerin ülke ekonomisiiçin ne kadar önemli olduðu açýk-týr. Enerji verimliliði Türkiye ener-ji sektörünün önemli bir konusu

haline gelmeli, bu amaçla "enerji

verimliliði yasasý" çýkarýlmasý baþ-ta olmak üzere gerekli yasal dü-

zenlemelere hýz kazandýrýlmalý-dýr. Bu konudaki resmi ve özel ça-

Iýþmalarýn desteklenmesi, teþvik

KAYNAKLAR

1 .Doyran, A.G. ve Altuntop, N., ''Enerjiverimliliðini artýrmada auditler ve temel

uygulamalarý'', YEKS '01 Yenilenebilir

Enerji Kaynaklarý Sempozyumu, Kayseri,

81-87 (2001).2. Dugan, R.C., ''Electrical Power

Systems Quality'', McGraw Hill, (1996).

3. Arrillaga, J., ''Power System Harmo-

nics'', john Wiley and Sons, (1985).4. Rice, D.E., ''Adjustable speed drive

and power rectifire harmonic-their effect

on power systems components'', IEEE

Transactions on Industry Applications,

IA-22: 161-177 (1986).

5. Sharaf, A.M., ''Optimal capacitor

placement in distribution networks'',

Electric Power Systems Research, 37:

181-187 (1996).6. Makram, E.B., Luke, D. and Adams,

W.P., ''A new technique for optimal size

and Iocation of capacitor banks in the

presence of harmonics and distortion'',

Electric Power Systems Research, 34:

149-156 (1995).7. Emanuel, A.E., ''On the definition of

power factor and apparent power in un-

balanced polyphase circuits'', IEEE Tran-sactions on Power Delivery, 8 (3): 84 1 -

852 (1993).

8. Makram, E.B., Haines, R.B. and Girgis,

A.A., ''Effect of harmonic distortion in re-

active power measurement'', IEEE Tran-

sactions on Industry Applications, IA-28

(4): (1992).9. Chester, H.P., ''Reactive power in

nonsinusoidal situations'', IEEE Transac-

tions on Industrial Measurements. IM-29

(4): (1980).1 0. Gül, Ö. ve Kaypmaz, A., ''Elektrik

daðýtým sistemlerinde kayýplar ve kayýp-

Iarýn azaltýlmasý'', ElMEKSEM '97 IV.

Elektromekanik Sempozyumu. Bursa,

326-329 (1 997).ý 1 .Anders, G.J., ''Minimization of 105-

ses in transmission and distribution

systems'', Integrated Electricity Resour-

se Planning, Nato ASI Series, 5eries E.

Applied Scienses, 261: 197-227.

12. Çubukcu, Z., ''Elektrik enerjisi da-

ðýtlm sistemlerinin verimliliðinin artýrýl-

masý'', Türkiye 8.Enerji Kongresi, ÇaðrýlýBildiriler, Ankara, 203-226 (2000). .