1.0 Pengenalan

Fonetik adalah kajian mengenai bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh manusia.

Secara ringkasnya, dapat dikatakan fonetik adalah kajian mengenai bunyi - bunyi bahasa

yang yang digunakan dalam bahasa untuk berkomunikasi. Bunyi-bunyi bahasa boleh dikaji

dari beberapa segi. Seseorang boleh melakukan kajiannya dengan melihat sifat-sifat fizik

bunyi-bunyi bahasa ketika bunyi-bunyi bahasa ketika bunyi-bunyi itu dipindahkan melaui

udara, mengatur jumlah tenaga gelombang menurut gejala-gejala serta bagaimana sifat-sifat

ini berubah dalam proses penghasilannya. Menurut Siti Hajar Abdul Aziz (2011), asal

perkataan fonetik adalah daripada bahasa Greek yang kemudiannya disebut sebagai phone

yang bermaksud bunyi (suara), iaitu kajian tentang bunyi-bunyi ujaran manusia. Kajian

fonetik memberikan tumpuan kepada ‘fon’ atau bunyi-bunyi bahasa dan bagaimana bunyi-

bunyi bahasa itu dihasilkan, didengar dan diinterpretasikan.

Maksud dan makna fonologi adalah seperti yang berikut menurut kamus dewan, fonologi

merupakan kajian tentang bunyi sebutan dalam sesuatu bahasa

Siti Hajar Abdul Aziz (2011) pula menjelaskan bahawa fonetik ialah bidang yang

mengkaji fenomena bunyi atau pertuturan manusia yang direalisasikan melalui lambang-

lambang tertentu. Manakala fonologi pula bertugas untuk merumus, menghurai dan

menjelaskan segala bentuk bunyi sesuatu bahasa secara teliti dan terperinci untuk

menentukan peraturan dan bentuk bunyi secara spesifik. Fonetik ialah kajian terhadap bunyi

fizikal percakapan manusia. Ia berkaitan dengan sifat fizikal bunyi (fon) serta proses

penghasilan fisiologi, penerimaan auditori, dan persepsi neurofizikal. Manakala Fonologi

ialah kajian yang dilakukan mengenai pola bunyi bahasa iaitu tentang bunyi-bunyi yang

berfungsi dalam sesuatu bahasa yang dikenali sebagai bunyi bahasa.

Sebagai rumusan, didapati kedua-dua bidang ini saling melengkapi antara satu sama

lain. Bagi memahami fonologi, aspek fonetik perlu dikuasai terlebih dahulu. Apabila sudah

menguasai bidang fonetik, baharulah sistem bunyi bahasa dalam sesuatu bahasa dapat

difahami dan dihuraikan dengan sempurna. Dengan demikian dapat dilihat bahawa fonetik

dan fonologi adalah saling berkaitan antara satu sama lain. Garis pemisah antara kedua-

duanya adalah kurang jelas walaupun ada bijak pandai cuba meletakkan garis pemisahnya.

2.0 Kajian lagu

Saya telah memilih sebuah lagu dari Negeri Dibawah Bayu iaitu Sabah. Lagu ini bertajuk

‘Macam di KK (Kota Kinabalu). Di dalam lagu ini, saya menganalisis mengenai

pengguguran sesuatu vokal atau konsonan dalam sesuatu perkataan dan digantikan

dengan vokal atau konsonan yang lain.

2.1 Transkripsi Ejaan

Macam di KK

/ter/ja/ga/ /da/ri/ /le/na/ /ra/sa/ /bo/san/ /pun/ /me/lan/da/

/ku/ /pi/kir/-/pi/kir/ /mau/ /pi/gi/ /ma/na/ /tak/ /kan/ pe/rap/ /sa/ja/

/la/lu/ /ku/ /cu/ba/ /te/le/pon/ /sa/tu/ /ka/wan/

/ma/na/ /tam/pat/ /pa/ling/ /siok/

/asal/ /ja/ngan/ /bi/kin/ /me/ngan/tuk/

/si/ /ka/wan/ /bi/lang/ /ba/gus /pi/gi /se/be/rang

/ko/ta/ /ra/ya/ /in/dah/ /ma/lam/ /pun/ /ma/cam /siang/

/ta/pi/ /sia/ /ingat/

/di/si/ni/ /la/gi/ /de/kat/

/se/pan/jang/ /ma/lam/ /lam/pu/ /te/rang/

/la/gi/ /de/kat/ /ka/lau/ /mau/ /pu/lang/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /di/ /KK/ /ara/mai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

/si/ /ka/wan/ /bi/lang/ /di/ /sa/na/ /la/gi/ /cang/gih/

/ba/ngu/nan/ /ting/gi/-/ting/g/i /dan/ /ra/mai/ /o/rang/ /pu/tih/

/ta/pi/ /sia/ /i/ngat/ /di/si/ni /la/gi/ /de/kat/

/can/tik/ /bai/tu/ /Ki/na/ba/lu/ /sa/tu/ /du/nia/ /pun/ /ta/hu/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /di/ /KK/ /ara/mai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

/dan/ /bi/la/ /te/ra/sa/ /rindu

/kau/ /dan/ /ku/ /pi/gi/ /Tan/jung/ /Aru/

/du/duk/ /ber/jam/-/jam/ /atas/ /ba/tu

/me/li/hat/ /se/nja/ /ber/la/buh/

/sia/ /bi/lang/ /ma/cam/ /di/ /KK/

/ada/ /di/ /KK/

/se/mua/nya/ /ma/cam/ /d/ /KK/ /aramai/

/se/mua/nya/ /ada/ /di/ /si/ni/

2.2 Transkripsi fonetik

Kemahiran menulis perkataan dalam bentuk transkripsi fonetik merupakan

kemahiran yang penting dalam membuat analisis fonetik (Abdullah Hassan, 2006).

Dalam pada itu, terdapat beberapa kegunaan transkripsi fonetik dalam bahasa,

khususnya dalam bidang fonetik dan fonologi. Transkripsi fonetik digunakan untuk

merakamkan bunyi setepat mungkin dalam bahasa. Dengan demikian, sebutan

perkataan atau ayat dapat dilakukan tanpa ketaksaan. Perkataan yang ditulis dalam

transkripsi fonetik ialah sebutan yang sebenar, bukannya seperti ditunjukkan dalam

bentuk otografi. Ada cara tertentu supaya bunyi tersebut dapat dinyatakan dalam

bentuk yang lebih nyata. Salah satu cara ujaran bahasa dapat diwakili disebut

sebagai transkripsi fonetik, iaitu penggunaan lambang (abjad) untuk mewakili bunyi

bahasa. Berikut adalah transkripsi fonetik lagu yang saya kaji.

[ t e r j a g a ] [ d a r I ] [ l ə n a ] [ r a s a ] [ b o s a n ] [ p u n ] [ m ə l a n d a ]

[ k u ] [ p I k I r ] - [ p I k I r ] [ ʔ m au ] [ p I g I ] [ m a n a ] [ t a Ɂ ] [ k a n]

[ p ə r a p ] [ s a j a ]

[ l a l u ] [ k u ] [ c u b a ] [ t ə l ə f o n] [ s a t u ] [ k a w a n ]

[ m a n a ] [ t a m p a t ] [ p a l I ŋ ] [ ʔ s I o Ɂ ]

[ ʔ a s a l ] [ j a I ŋ a n ] [ b I k I n ] [ m e I ŋ a n t u Ɂ ]

[ s I ] [ k a w a n ] [ b I l a ŋ ] [ b a g u s ] [ p I g I ] [ s e b e r a ŋ ]

[ k o t a ] [ r a y a ] [ I n d a h ] [ m a l a m ] [ ʔp u n] [ m a c a m ] [ ʔs I a ŋ]

[ t a p I ] [ ?s I a ] [ I ŋ a t ]

[ d I s i n I ] [ l a g I ] [ d e k a t]

[ s e p a n j a ŋ ] [ m a l a m ] [ l a m p u ] [ t e r a ŋ ]

[ l a g I ] [ d e k a t ] [ k a l au ] [ ?m au ] [ p u l a ŋ ]

[ ?s I a ] [ b I l a ng ] [ m a c a m ] [ ?d I ] [ kk ]

[ ?a d a] [ ?di ] [ kk ]

[ s e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ?d I ] [ kk ] [ a r a m a I ]

[ s e m u a ɲ a ] [ a d a ] [d I ] [ s i n i ]

[ s I n I ] [ k a w a n ] [ b I l a ŋ ] [ ʔ d I ] [ s a n a ] [ l a g i ] [ c a ŋ i h ]

[ b a ŋ u n a n ] [ t I ŋ g I ]-[ t I ŋ g I ] [ d a n ] [ r a m ai ] [ o r a ŋ ] [ p u t I h ]

[ t a p i ] [ ?s I a ] [ I ng a t ] [ d I s I n I ] [ l a g I ] [ d e k a t ]

[ c a n t i? ] [ b a I t u ] [ k i n a b a l u ] [ s a t u ] [ d u n I a ] [ pun ] [ t a h u ]

[ ʔs I a ] [ b I l a ŋ ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ]

[ a d a ] [ ʔ d i ] [ KK ]

[ S e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ] [ a r a m aI ]

[ S e m u a ɲ a ] [ ʔ a d a ] [ ʔ di ] [s I n I ]

[ ʔ d a n ] [ b i l a ] [ t e r a s a ] [ r i n d u ]

[ k a u ] [ ʔ d a n ] [ k u ] [ p I g I ] [ t a n j u ŋ] [ ʔ a r u ]

[ d u d u k ] [ b e r j a m ]- [ j a m ] [ ʔa t a s ] [ b a t u ]

[ m e l i h a t ] [ s e n j a ] [ b e r l a b u h ]

[ ʔ s I a ] [ b I l a ŋ ] [ m a c a m ] [ ʔ d i ] [ kk ]

[ ʔ a d a ] [ ʔ d I ] [ kk ]

[ s e m u a ɲ a ] [ m a c a m ] [ ʔ d i] [ KK ] [ a r a m a I ]

[ s e m u a ɲ a ] [ ʔ a d a ] [ ʔ d i ] [ s i n i ]

2.3 Lirik lagu dalam bahasa Melayu standard

Sebelum saya menganalisis dengan lebih rinci dan kritis fonetik dan fonologi

dialek dalam lagu ini, saya menukarkan lirik lagu ini kedalam bahasa Melayu

standard supaya lebih saya lebih jelas akan perbezaan dialek lagu ini dengan

bahasa Melayu standard.

Terjaga dari lena/tidur rasa bosan pun melanda

Ku fikir-fikir mahu pergi mana tak kan perap(terperap) saja

Lalu ku cuba telefon satu/seorang kawan

Mana tempat paling syok / seronok

Asal jangan bikin mengantuk

Si kawan bilang/beritahu bagus pergi seberang

Kota raya indah malam pun macam siang

Tapi saya ingat

Disini lagi dekat

Sepanjang malam lampu terang

Lagi dekat kalau mahu pulang

saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK

Semuanya macam di KK aramai

Semuanya ada di sini

Si kawan bilang/beritahu di sana lagi canggih

Bangunan tinggi-tinggi dan ramai orang putih

Tapi saya ingat disini lagi dekat

Cantik baitu Kinabalu satu dunia pun tahu

Saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK

Semuanya macam di KK aramai

Semuanya ada di sini

Dan bila terasa rindu

Kau dan ku pergi Tanjung Aru

Duduk berjam-jam atas batu

Melihat senja berlabuh

Saya bilang/beritahu macam di KK

Ada di KK

Semuanya macam di KK aramai

Semuanya ada di sini

3.0 Analisis dan kajian lirik lagu.

3.1 Pengguguran fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ] digantikan

dengan fonem letupan dua bibir tidak bersuara [ /p/ ] dalam sesuatu perkataan.

Kajian saya mengenai dialek Sabah hasil daripada pendengaran dan pengamatan

saya terhadap perbualan rakan-rakan dari Sabah dan lagu-lagu mereka, saya mendapati

dialek ini tidak menggunakan fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ] didalam

pertuturan mereka. Saya dapati, terdapat dua contoh perkataan tersebut didalam lirik lagu

ini.

Lirik lagu dalam dialek Sabah Lirik lagu dalam bahasa Melayu standard

Ku pikir-pikir mahu pergi Ku fikir-fikir mahu pergi

Lalu ku cuba telepon satu Lalu ku cuba telefon satu

Jadual 1

Dialek sabah sangat kurang mengamalkan penggunaan bahasa pinjaman fonem

geseran bibir-gigi tidak bersuara [ /f/ ]. Ia digantikan fonem letupan dua bibir tidak bersuara

[ /p/ ] . Pengguguran dan penggantian ini berlaku di awal,,tengah dan akhir perkataan..

Awalan Tengah Akhir

Fikir – pikir Telefon – telepon Lif – lip

Jadual 2

Terdapat juga contoh lain yang berlaku pengguguran seperti ini didalam dialek

bahasa Sabah. Jadual 3 dibawah menunjukkan beberapa contoh lain bagi menyokong hujah

saya sebelum ini. (rujukan : http://ms.wikipedia.org/wiki/Bahasa_Melayu_Sabah)

Dialek Sabah Bahasa Melayu Standard

/Paham/ /Faham/

/Pitnah/ /Fitnah/

/Piraun/ /Firaun/

/Pungs/i /Fungsi/

/Pilem/ /Filem/

Jadual 3

Rajah 1 di bawah menunjukkan bagaimana fonem geseran bibir-gigi tidak bersuara

[ /f/ ] dihasilkan.

Rajah 1

Rajah 2 menunjukkan bagaimana penghasilan fonem letupan dua bibir tidak

bersuara [ /p/ ]

Rajah 2

3.2 Pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan digantikan dengan vokal depan luas atau

lapang /a/ .

/Tempat/ di dalam lagu ini dibunyikan menjadi /tampat/.Kajian saya mengenainya,

saya mendapati terdapai beberapa perkataan lain juga berlaku pengguguran seperti ini.

Dialek sabah Bahasa melayu standard

/Empat/ /Ampat/

/Sempat/ /Sampat/

Jadual 3

Hasil dari pemerhatian saya, pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan menggantikan

vokal depan luas atau lapang /a/ . berlaku diawal dan ditengah perkataan setelah bertemu

dengan bersama-sama dengan konsonan sengauan dua bibir bersuara [ /m/ ]: dan

konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p]. Tambahan lagi, tidak berlaku sebarang

pengguran vokal tengah [ /ə/ ] jika ia bertemu dengan konsonan sengauan dua bibir

bersuara [ /m/ ] sahaja atau konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p].

Jadual 4 dibawah disertakan contoh tidak ada pengguguran jika fonem [ /m/ ] dan

fonem [ /p/ ] tidak hadir bersama-sama.

Dialek sabah Bahasa Melayu standard

/Cepat/ /Cepat/

/Kembung/ /Kembung/

/Emas/ /Emas/

Jadual 4

Berdasarkan contoh di jadual 4, /cepat/ tidak disebut /capat/, /kembung/ tidak disebut

/kambang/ dan /emas/ tidak disebut /amas/. Ini kerana, ketidakhadiran salah satu konsonan

sama ada [ /m/ ] atau [ /p/ ] dalam perkataan tersebut menyebabkan tidak berlakunya

pengguguran pengguguran vokal tengah [ /ə/ ] dan digantikan vokal depan luas atau lapang

[ /a/ ] dalam perkataan tersebut. Rajah 3 dan rajah 4 menunjukkan bentuk bibir untuk

menghasilkan kedua- dua vokal tersebut.

Rajah 3 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ə]( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara,)

Rajah 4 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [ a ] ( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara)

3.3 Penggunaan vokal depan sempit (tinggi) [/i/] bagi menggantikan vokal depan

separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/].

Agak sukar untuk menentukan perkataan seperti /pergi/ yang disebut /pigi/ ini dalam

dialek Sabah. Ini kerana, kemungkinan ianya disebabkan berlakunya pengguguran

vokal depan separuh sempit (separuh tinggi) [/e/] atau pun ianya cuma sekadar proses

asimilasi didalam dialek Sabah. Jadual 5 dibawah menunjukkan pengguguran tersebut.

Dialek sabah Bahasa Melayu Standard

/Pigi/ /Pergi/

Jadual 5

Melihat kepada contoh di atas, vokal depan separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/]

dan digantikan dengan vokal depan sempit (tinggi) [/i/] namun getaran gusi bersuara [/r/]

tidak pula digantikan dengan huruf vokal atau konsonan lain.

Terdapat beberapa contoh perkataan lain dimana berlakunya pengguguran dan

penggantian huruf vokal namun tidak melibatkan pengguguran huruf konsonan seperti

ditunjukkan dalam jadual 6 dibawah.

Dialek Sabah Bahasa Melayu Standard

/Sijuk/ /Sejuk/

/Mimang/ /Memang/

/Bisuk/ /Besok/

Jadual 6

Pengguguran dan penggantian vokal seperti ini hanya berlaku di tengah perkataan

sahaja. Jika vokal depan separuh sempit ( separuh tinggi ) [/e/] hadir di awal perkataan

seperti /emak/ , tidak berlaku penggantian menjadi /imak/ . Vokal ini tidak hadir di akhir

perkataan dalam bahasa Melayu standard mahupun di dialek Sabah itu sendiri. Rajah 5 dan

rajah 6 dibawah menunjukkan bagaimana kedudukan bibir ketika menghasilkan fonem vokal

[/e/] dan [/i/].

Rajah 5 menunjukkan keadaan bibir semasa menghasilkan bunyi [e]

( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara, )

Rajah menunjukkan kedudukan bibir semasa menghasilkan bunyi [ i ] ( Sumber : Paitoon M. Chaiyanara,)