toplumsal vatandaşlık ve neoliberalizm sorunu

7/26/2019 Toplumsal vatandalk ve neoliberalizm sorunu

1/28

TOPLUMSAL VATANDALIK VE NEO-LBERALZM SORUNU

Do. Dr. Alev zkazanAnkara niversitesi

Siyasal Bilgiler Fakltesi

zetBu yaznn amac vatandaln siyasal ierii ile toplumsal ierii arasndaki zorunlu ba

vurgulayarak, neo-liberal vatandalk kavraynn grnmez kldbir boyutu ne karmaktr. Vatandalkzellikle iinde bulunduumuz neo-liberal momentte sadece siyasi ve hukuki bir baa indirgenme tehlikesiylekarkaryadr. Neo-liberal mdahale nedeniyle bugn vatandaln toplumsal ierii giderek daha fazlazedelenmektedir. Yukardaki saptamalar nda ben bu yazda iki amac gerekletirmeye alacam.Yaznn ilk blmnde aslen siyasal bir kavram olmakla birlikte vatandaln Atinada ilk icat ediliindenbu yana zorunlu ve zel bir toplumsal ierie sahip olduunu gstermeye alacam. Dolaysyla hemtarihsel hem de kavramsal olarak vatandalk ile toplumsal eitlik fikri arasndaki ba ikincil ve\veya arziolarak nitelenemez. Bu temel teze balolarak yaznn ikinci blmnde neo-liberal evrede hem tarihsel hemkavramsal olarak bu toplumsal ieriin nasl zedelendiini ve dolaysyla bizzat vatandalk kurumununkendisinin nasl tehdit edildiini aklamaya alacam.

Anahtar Kelimeler: Vatandalk, sosyal haklar, eitlik, refah devleti, neo-liberalizm.

Social Citizenship and the Question of Neo-Liberalism

AbstractThe primary aim or this paper is to highlight an essential dimension of citizenship which has been

suppressed by neo-liberalism, by pointing to the essential relation between political and social components ofcitizenship. Under the fierce attack of neo-liberalism, the idea and institution of citizenship has been facedwith the threat of being reduced to a narrow political and legal context. And this means that the socialdimension of citizenship has being damaged more and more every day. Following the above arguments, Iwant to accomplish two tasks in this paper: in the first section of the paper I will try to show that citizenship asan idea and institution from its very beginnings in Athens to date has always had a necessary and uniquesocial component. Thus, the connection between citizenship and the idea of social equality is not of derivative,secondary or incidental nature. In the second part of the paper, I will argue that this essential social componentof citizenship and thus the whole idea and institution of citizenship is under a severe attack by neo-liberalism.

Keywords: Ctizenship, social rights, social equality, welfare state, neo-liberalism.


2/28

Ankara niversitesi SBF Dergisi64-1248

248

Toplumsal Vatandalk ve Neo-Liberalizm Sorunu

Giri

Bu yaznn amac vatandaln siyasal ierii ile toplumsal ieriiarasndaki zorunlu ba vurgulayarak, neo-liberal vatandalk kavraynngrnmez kld bir boyutu ne karmaktr. Vatandalk zellikle iinde

bulunduumuz neo-liberal momentte sadece siyasi ve hukuki bir baaindirgenme tehlikesiyle karkaryadr. Vatandalk ile onun toplumsal ieriiarasndaki iliki zellikle sosyal refah devletinden bu yana sosyal haklarkavram araclyla dnlmtr. Dar olarak bu kavram asndan

baktmzda vatandalk kurumu ile sosyal hak diye ifade ettiimiz ey

arasndaki iliki aslnda tarihsel olarak ikincil ve hatta arzi gibi grnebilir.Gerekten de bu haklarn vatandalk tanmna ierilmeleri ancak 19. yzylsonundan itibaren gereklemitir. Bu tarihsel gecikmenin vatandalkkavramnn ele aln zerinde de nemli bir etkisi olduu aktr. Nitekimvatandalk asl olarak siyasi ve hatta salt hukuki bir terimmi gibi elealnmaktadr. ou zaman modern vatandaln dar anlamyla bir devlete aitolmakla ilgili hak ve ykmllkler btn olarak tanmlandn grrz.Dahasneo-liberal evrede genel eilim sosyal haklara yaplan saldrnedeniylevatandaln ok daha dar bir ereveye sktrlmasynnde olmutur. Neo-liberal mdahale nedeniyle bugn vatandaln toplumsal ierii giderek dahafazla zedelenmektedir. Yukardaki saptamalar nda ben bu yazda iki amac

gerekletirmeye alacam. Yaznn ilk blmnde aslen siyasal bir kavramolmakla birlikte vatandaln Atinada ilk icat ediliinden bu yana zorunlu vezel bir toplumsal ierie sahip olduunu gstermeye alacam. Dolaysylahem tarihsel hem de kavramsal olarak vatandalk ile toplumsal eitlik fikriarasndaki ba ikincil ve\veya arzi olarak nitelenemez. Bu temel teze balolarak yaznn ikinci blmnde neo-liberal evrede hem tarihsel hem kavramsalolarak bu toplumsal ieriin nasl zedelendiini ve dolaysyla bizzat


3/28

Alev zkazan Toplumsal Vatandalk ve Neo-Liberalizm Sorunu 249

249

vatandalk kurumunun kendisinin nasl tehdit edildiini aklamayaalacam.

Antik Yunanda Vatandalk: Kamusal Alan ve

Toplumsal Eitlik

Vatandaln kavram ve kurum olarak ortaya k, Antik Yunan'dasiyasal\kamusal alann ortaya kyla ezamanlve hatta zdetir (Bookchin,1987: 32; Turner 1986: 13-16; Heater, 1990: 2-4; Riesenberg, 1992). Aslndavatandaln kuluka evresi kent devleti ncesi Atina'da kabileler aras

savalarn belirledii bir ortamda gerekleti. Bu srecin geri plannda, savangereklerinin ne kardbir ortaklk ve eitlerin katlmilkesi vardr. Bu ortakalan, imtiyazlar ile ykmllklerin karlkll zerinde ykseldi. Yani,

proto-vatandalk dneminde, eitlik deil, birey ile siyasi topluluk arasndakihak ve ykmllklerin karlkll ilkesi nemliydi. Bu aamada imtiyaz ileykmllk neredeyse eanlamlyd. Ortak karar alma srecine katlmak, silahtamak ve askerlik yapmak hem bir imtiyaz hem de ykmllkt. Sonuta,vatandalk ortak kararlara kimin nasl katlaca ve imtiyazlarn nasldatlacayla ilgili bir pratik olarak tarih sahnesine kmoldu (Reisenburg,1992: 3-6). Vatandalk ilk kez Solon kanunlaryla tarih sahnesine kar.Solon'la birlikte tarihte ilk kez vatandalk kavram ve hukukunun ortayaknn ardnda, farkl snf, aile ve klan aidiyetleri arasndaki atmalarnyaratt toplumsal kaosa son vererek, istikrarl bir toplum yaratmak arzusuvard.Solon Kanunlaryla birlikte kamusal alana katlacak olanlarn kapsamnnolduka geni tanmlanmasnn vatandalk kurumunu belirleyen ok nemlisonular olmutur. Bylece vatandalk, kabile ve zellikle snfsalaidiyetlerden ksmen de olsa 'bamsz' olan yeni ve daha st bir aidiyet biimiolarak ortaya kmtr. Solon vatandalk ban kabilesel kkenlerden belirlilde ayrtrarak dzenlerken te yandan eitsizliki durumu veri saypkorumu; imtiyaz-ykmllkler sistemini bu verili temelde dzenlenmitir(Heater, 1990:3). Yine de kabilesel kkenlerden ayrtrmaya bavurduulde vatandalk yeni bir eitleyici dzlem olarak kurulmutur. Solondansonra M. 500de vatandaln kabile, soy (gene) baznda tanmlanmasna son

verilerek ky (deme) baznda tanmlanmasyla birlikte, siyasi cemaate giritekilaidiyetlerden daha da bamszlatrlm ve bylece vatandalk aidiyeti dahada glenmi oldu (Riesenberg, 1992:19). Buna bal olarak, yasalar vetoplumsal kurumlarla korunup, glendirilmesi gereken yeni bir alan, kamusalalan olumutur (Bookchin, 1987: 31).

Vatandaln Antik Yunandaki ortaya k tarzndan kalkarakvatandaln siyasi ve toplumsal anlamve ikisi arasndaki gl balantnet


4/28


250

biimde ortaya konulabilir. Yapmamz gereken ilk tespit udur: Vatandalnanlam ve hukuku siyasi iktidar mcadelelerine dorudan baldr.Vatandaln geri plannda, zenginliklerin datmsorunu vardr ve kurum buadan bir dl-ceza mekanizmasolarak kullanlmtr. Dolaysyla vatandalksalt bir ahlaki olguya ya da erdem sorusuna indirgenemez. Nitekim kamusalalann kltrel ve ahlaki bir alan olarak yceltilmesinin gerisinde de snfsaluzlamaysalamak kaygsvardr. Arka planndaki g ilikilerine ramen, yada daha dorusu tam da bu nedenle vatandalk ortaklk ve kamu yararile ilgili

bir sylem olarak biimlenmitir (Bookchin, 1987: 58; Heater, 1990: 4).Vatandaln bu siyasi anlamgeri plandaki toplumsal eitsizlikleri gizleyen bir

perde olarak deil, bu toplumsal arkaplanla gerilimli bir iliki iinde kendini vareden bir gereklik olarak grlmelidir. Vatandaln eitlik, ortaklk,kamusallk gibi deerleri ne karan bir siyasi kurum olarak nemi, tekilaidiyetlerden ksmen 'bamsz' olarak, herkesin ortak bir alana eit olarakkatlmfikrinin tarih sahnesine kmolmasdr (Heater, 1990: 3; Riesenberg,1992: 5; Clarke, 1994: 5). Ancak vatandalkuran bu 'bamszlk' ksmidir ve

bu ksmilik ok nemlidir. nk kleleri, zanaatkarlarve ticaret erbabnvekadnlar dlamtr. Bu toplumsal kesimler tam da kamu alanna katlm iinuygun olmad varsaylan 'zel' toplumsal durumlar nedeniyle dlanmlar;dolaysyla kamusal alan ancak bu dlama sayesinde kurulabilmitir.Dolaysyla vatandaolmak bir tr imtiyaz sahibi olmak anlamn tar. nk

bylece, siyasi kararlarn almna katlma yoluyla vatandalk kapsamna

alnm olan alt snflar kendi tekil karlarn koruma ve gelitirme imknbulabilmilerdir. Bylece siyasi dzeydeki eitlik, toplumsal eit(siz)liklerinmzakere edilebilecei bir zemin yaratmtr denebilir. Vatandalk kurumu,tekil karlar ile ortak kar arasndaki atmay yok etmekten ok, buatmay dzenleme ilevini yklenmitir. Tam da bu nedenle vatandalkkurumunda tekil karlar ve aidiyetler ile ortak alan arasndaki atma hibirzaman kesin bir sonuca ulaamaz. Tersine bu ikisi arasndaki elikivatandaln kurucu dinamiidir.Vatandalk, ortak bir kamusal alana aidiyetleilgili ortak hak ve ykmllkleri belirleyen bir stat olarak ortaya kmtr. Bune salt hukukla ne de kltrle ilgili olan, tersine tm bir siyasi cemaatin kurucuilikilerinin somutlandbir toplumsal pratikler btndr. Antik Yunan'da hak

ile ykmllklerin karlkll, hatta zdelii szkonusudur. Aynanda hemhak/imtiyazn hem de ykmlln esasn tekil eden ey, vatandalarnsiyasal karar almna eit katlmdr. Roche vatandal kavramn antikdnyadaki anlamnizleyerek, "bir siyasi cemaatin yesi" olma pratiiyle ilgiliolan bir haklar, devler, gler (kapasiteler) ve karlar (ilgiler) btn olaraktanmlar (Roche, 1987: 371). Siyasi aidiyet szkonusu olunca en oknemsenen nokta haklar ve ykmllkler konusu olmutur. Haklar ve


5/28


251

ykmllkler sorunu vatandaln siyasi boyutu yannda onun toplumsalboyutuna da iaret eder. Haklar ve devler, salt hukukun konusu olmayp,birok farkladan incelenmesi gereken karmak bir yaparzederler. Turner'agre vatandalk analizi, hak ve devlerin hukuksal ierii yannda, biimi, bu

pratikleri ekillendiren toplumsal gler ve faydalarn/kaynaklarn datlmasnsalayan toplumsal dzenlemelerin analizini de iermelidir (Turner, 1993: 2-3).Dolaysyla vatandaln siyasal toplumu kuran bir sylemsel pratik olmannyansra, toplumsal iktidar mcadeleleri balamnda da deerlendirilmesigerekir.

Kavram ve kurum olarak bize vatandal miras brakan Antik

Yunandan karmamz gereken temel ders udur: vatandaln temeli,insanlarn toplumsal yaamdaki eitsiz ve farkl konumlarnn parantezealnmasyla ortak bir alana dahil olmalardr. Vatandaln getirdii siyasieitlik, toplumdaki somut eitsizliklerin zerini rtmek, onlar gizlemekanlamna deil, tam tersine potansiyel atmalar eitlik ilkesi erevesindegslemek anlamna gelir. Dolaysyla vatandalk ve onun ima ettiikamusallk fikri belirli bir toplumsal eitlik varsaym olmadan anlalamaz.Ancak bu toplumsal eitlik dar anlamda hukuki bir stat eitliineindirgenemeyecei gibi ekonomik eitlie de indirgenemez. Rancierein, nsanHaklar Bildirgesinden artn nszne kadar temel metinlerde yazl olaneitlikten szederken vurguladgibi bu toplumsal eitlik ne basit hukuksal-siyasal eitliktir ne de ekonomik olarak ayn dzeye gelmedir. Bu, hukuksal-siyasal kayttaki gcl eitliin gndelik yaama tercme edilmi, anlamkaydrlm, maksimize edilmi halidir. Bu toplumsal eitlik, eitliin btndeildir; eitlik ile eitsizliin ilikisini yaamann ve yaarken ayn zamandaolumlu biimde yerdeiimine uratmann tarzdr (2007: 58). Nitekim gcleitliin radikal gc modern vatandaln tarihsel geliim srecinde daha da

belirginlik kazanacaktr.

Modern Vatandaln Kuruluu

Antik kent devletinin knden modern dnemde vatandaln tekrarcanlanmasna kadar sren uzun dnemde vatandalk kurumu farklevrelerden

geerek nemli bir dnme uramtr. Modern vatandaln kuruluunda herbiri farkl alardan etkili olan temel tarihsel dnmler yle sralanabilir:kent devletinin zlmesinden mutlakyetilie kadar geen dnemdevatandaln gerilemesi (Helenistik dnem ve Roma, Hristiyanlk, ortaakentleri); mutlakiyeti dnemde modern vatandaln ekillenmeye balamasve burjuva demokratik devrimler anda vatandaln modern-demokratik

biimini almas (Bookchin, 1987; Heater, 1990: 16-37; Riesenberg, 1992: 90-


6/28


252

110; Clarke: 1994: 7-31). Bu srete farkl grnmler alm olsa da uzunvadeli tarihsel eilim, vatandaln ortaklk ve kamusallk boyutunun stat veimtiyazlar lehine srekli gerilemi olmasdr. Siyasal birimin leinindeimesine paralel olarak, modern dneme doru vatandalk kavramnnyerine, tebaa, halk, insan ve birey kavramlarnn ne ktngrrz (Heater,1990: 28). Blgesel devletlerin gelimesinin yansra, modern vatandalkanlaynn oluumundaki bir dier dinamik ticari kapitalizm ve ona paralelolarak gelien insan bilimleri olmutur. Bu iki dinamiin birleik etkisininsonucunda, vatanda-teba, dar politik-hukuki anlamn tesinde bir tarzdatanmlanmaya balamtr. Rnesansla birlikte civis (vatanda), sadece belirli

hak ve statlerin toplam

olmaktan

karak, karma

k bir insani varl

k olarakgrlmeye; eitilmi, ekonomik bir ilev edinmi 'polytechnic' insan kavramne kmaya balar. Nitekim Hobbes ve Locke dar anlamda vatandala deil,maddi kayglarla belirlenen insanla ilgileniyorlard. Ksacas, zel ile kamusalalan arasndaki ayrm yeniden izilirken, Antik Yunan'da vatandaln tadsiyasi/kamusal anlamlar geriliyor; zel (ekonomik) kayglar ne kyordu(Bookchin, 1987: 123-158). Artk insan bir kltrel cemaatin organik bir yesideil, 'tarihin banda, temel ihtiya ve gleriyle donanm insan olarak; yanitarihsiz insan olarak; toplumu, cemaati, hukuku ve devleti, iyi ve ktyyaratacak insan' olarak tarih sahnesine kyordu (Riesenberg, 1992: 241).Bylece birey, vatandan yeni tanmnda merkezi bir rol oynamaya balamtr.Vatanda artk ne salt hukuki ne de moral bir varlk olarak grlmekte; daha

ziyade psikolojik-fizyolojik boyutu ne kmaktadr.te yandan ilk kez modern liberal vatandalk anlayyla birlikte

vatandaln asl olarak siyasi\hukuki bir aidiyete indirgenmesi eilimi bagsterir. Vatandaln liberal kavray, onun zorunlu toplumsal ieriini gizlergibidir. Bu tanm, vatandal ulus-devlete aidiyet zerinden kavramayadayaldr. Gerekten de modern vatandal asl olarak ulus-devlet gereiyleilikilendirmeden anlamak mmkn deildir (Bendix, 1964: 47). Bu balamda,modern vatandalk, ncelikle, hukuki anlamda bireyin devletle olan ilikisini

belirleyen bir mensubiyet stats olarak ele alnmaldr. Bu devlet-merkezlivatandalk anlaynda, belirli bir siyasi egemenlik alannn iinde yaayanherkes koulsuz olarak teba-vatanda addedilir. Bodin ve Hobbes'un en

mkemmel ekilde temsil ettikleri bu anlay, egemene eit ve ortak itaatisiyasal cemaatin kurucu ilkesi sayar. Mutlakiyeti dnemde ana hatlar

belirginletirilen ve devrimler anda 'liberalletirilen' bu devlet-merkezlieitlik/vatandalk anlay ile antik ve cumhuriyeti vatandalk anlaylararasndaki radikal kopua dikkat ekmek gerekir. Etik bir cemaatin mensubuolanlarn kamusal alana ortak/eit katlm ilkesine dayanan klasikvatandalktan farkl olarak, modern-liberal vatandalk, devlet ile birey


7/28


253

arasndaki ilikiyi bireyci ve arasalcbir bakasyla kurar (Habermas, 1994;Oldfield, 1990: 178; Gunsteren, 1994:38 ). Liberal bireyci gre gre,vatandalk ve dier siyasi kurumlar, aslnda zsel olarak siyasi bir niteliktamayan bireylerin, dsal ve koula bal olarak oluturduklar bireryapdrlar. Bu yaplar, hepsinin ortak yannoluturan kar maksimizasyonunuhedeflerler (Gunsteren, 1994: 40; Mouffe, 1992: 6-7). Liberal bireycilik ortakyarar refaha indirgedii iin bir pratik olarak vatandalpek nemsemez vesiyasal katlm boyutunu gzard eder. Kurucu bir cemaat fikrine zt olarak,toplumsal ba aslen dsal ve szlemeye dayal bir ba olarak kurgular(Oldfield, 1990: 178-179).

Modern Vatandalk ve Toplumsal ktidar

likileri

Grld zere bandan beri liberal vatandalk kavray,vatandaln toplumsal iktidar ilikileri boyutunu ve toplumsal eitlik ieriinigrnmez klma eilimi iinde olmutur. Ne yazk ki vatandaln bu zgltoplumsal ierii, 1950 sonrasnda gelien kuramsal yaklamlar tarafndan datam olarak kavranabilmi saylamaz. Bu konudaki zaafn neredenkaynaklandn, vatandaln toplumsal boyutunu vurgulama iddiasnen fazlatayan iki farkl kuramcnn, T. H. Marshall ve M. Mannn yaklamlarnkarlatrarak gstermeye alacam. Her iki yaklamda ortaya kan temelsorun, vatandaln eitlik ile eitsizlik arasnda kurduu ilikininzgnlnn, terimlerden biri ya da dieri lehine gzden karlmolmasdr.

1950 sonrasnda gelien literatrde vatandalk ile toplumsal iktidarilikileri arasndaki balantkonusu tipik olarak kapitalizmle ilikili olarak elealnmtr. Bu balamda kapitalizm ile vatandala dayal liberal-demokratiksistem arasndaki iliki sorunu nemli bir tartma konusu olarak ne kmtr.Bu konuda biri T. H. Marshall, dieri M. Mann tarafndan temsil edilen ikifarkl gr tespit edilebilir. 1950 tarihli Vatandalk ve Toplumsal Snf adlnl eseriyle vatandalk literatrnde nemli bir yer edinmi olan Marshall,kinci Dnya Sava sonrasnda gelien refah-kapitalizmi ile eitlik idealinedayal demokrasi arasnda bir uzlama araynn temsilcisi olarak grlebilir(Barbelet, 1988; Turner, 1986; Marshall, 1992). Bu balamda Marshall, refahdevletinde kemale eren vatandalk kurumunu, kapitalizmin temsil ettiitoplumsal eitsizliklere kar, eitlik ilkesinin somutlan olarak deerlendirir.Modern vatandalk kurumu pazar ilikilerini destekleyen kiisel haklarla

birlikte domu olsa da, tarih iinde haklarn gelimesi sonucunda piyasa vesnf sistemiyle atan bir noktaya evrilmitir (Marshall, 1992: 8). Marshall'agre vatandalk, bir cemaate tam yelikle ilgili olup, bu yelerin hepsini haklar


8/28


254

ve ykmllklerde eit klan bir statdr (Marshall, 1992). Ancak bu stat salthukuki bir tanm olmayp, bir siyasi cemaate ait olmakla ilgili pratiklerin

btnn kapsar. Marshall bu balamda vatandaln tarihsel geliim srecindeortaya kan, her biri farkl kurumsal yap ve tarihlere sahip, farkl toplumsalgruplarla farkl ilikiler kuran tr haktan szeder. Medeni, siyasi vetoplumsal haklar vatandaln boyutunu olutururlar (Marshall, 1992: 8).Vatandaln medeni/kiisel (civil) boyutu, kii haklaryla ilgilidir ve hukukdevletinin kurumlarnda somutlanmtr. Vatandaln siyasi katlm haklarylailgili olan 'siyasi' boyutu ise temsili kurumlar halinde somutlanr. Son olarak,20. yzylda refah devletinde gelien sosyal haklar, (sosyal gvenlik, salk,

eitim vb) toplumsal uygarl

a tam olarak kat

lmak ve varolan yaamstandartlarna uygun yaamak ilkesi etrafnda vatandaln 'toplumsal'boyutunu oluturmutur. ngiltere tarihini esas alan Marshall, vatandalkhaklarnn 18., 19. ve 20. yzyllardaki geliimini evrimci bir bakasyla elealr. ngiltere'de modern vatandalk kurumlarnn geliimiyle kapitalizmingeliimi ezamanldr ama vatandalk ile snf arasnda bir atma vardr.Vatandaln ilk ortaya knda belirleyici olan kiisel haklar, feodalizmezg imtiyazlar yokederken, rekabeti piyasa ekonomisine ve kapitalist snfilikilerine uygun ve gerekli bir yaparzediyordu. Ancak geni ii kitlelerininkatlmn salayan siyasi ve toplumsal haklar tarih sahnesine kt zaman,kapitalizm ile haklar arasndaki atma belirginleti. Sosyal vatandalk haklar,zellikle piyasann ileyiine bal bir takm eitsizlikleri azaltarak, snf

ilikilerini dnme uratmtr (Marshall, 1992: 17-44). Marshall'nanalizinde, vatandalk ile kapitalizmin eitsizlikleri arasndaki atmayvurgulayan daha 'atmac' bir yorumu destekleyen unsurlar bulunabilirse de,'btnlemeci/uyumcu' yaklamn daha ne kt sylenebilir. Nitekim,Marshall'n ilk yorumcular onu, ii snfnn kapitalizmle btnlemesi

perspektifiyle yorumlamlardr (Barbelet, 1988: 11). Marshall, ngilteremodelini evrenselletiren evrimci yaklamnn yansra eitlik, btnleme vecemaat aidiyetini vurgulamasnedeniyle de eletirilmitir.

Marshall'n en ciddi eletirmenlerinden biri olan Mann'n yaklam,vatandaln toplumsal balam hakknda rakip gr temsil ettii iinnemlidir. Mann asl olarak vatandal, ileri sanayi lkelerinde ynetici snf

tarafndan uygulanan snf mcadelelerini dizginleme stratejisi olarak yorumlar.Bu erevede ngiltere'nin benimsedii liberal-reformist rota dnda drt farklstrateji daha olduunu belirtir (Mann, 1987: 340). Amerika, kiisel ve siyasalhaklarn tannp, sosyal haklarn tannmad daha liberal bir izgi izlerken,Fransa, talya ve spanya'da vatandalk her zaman cumhuriyetiler ilemonaristler arasndaki atmada tehdit altnda kalm; Almanya veAvusturya'da ise, kiisel ve siyasal haklarn reddedilip, sosyal haklarn tepeden


9/28


255

tannmas yoluyla otoriter ve korporatist bir bl-ynet taktii izlenmitir.Mann'n yaklam, vatandalk tarihinin Marshall'n es getii karmakynlerine dikkat ektii iin kayda deerdir. Ancak toplumsal mcadelelerideil, egemenlerin uzun vadeli stratejik karlarn ne kard iin, modernvatandaln ve eitlik ilkesinin dinamik karakterini gzden karr.Vatandalasl olarak egemenlerin bakasndan yorumlayan bu yaklamn,vatandaln atmal ve dinamik toplumsal ieriini gzden kardsylenebilir.

Marshall'n vatandaln eitlik ve toplumsal btnleme boyutunuvurgulayan yaklam ile Mann'n egemenlerin snf atmalarn dizginleme

stratejilerini ne karan yaklamna kar, modern vatandaln ielikilerinden kaynaklanan hareketli ve dinamik niteliini vurgulamaknemlidir. Vatandalk salt bir egemenlik aracolamaz, nk tanmkesin vesabit olmayp, srekli bir mcadelenin konusudur (Balibar, 1987). Hindess'in

belirttii gibi vatandalk ne eitlik ve kamusallk idealinin tam gereklemesine de snf egemenliinin perdelenmesi deildir (Hindess, 1993: 31-32).Vatandalk gerekte varolan birey deil, Batsiyasi syleminin siyasi aktrleritarafndan farkl anlamlar yklenerek kullanlan, mcadele arac yaplanmerkezi sylemlerinden biridir (a.g.e.). Bu mcadelelerin sonucu ise, hibirtaraf iin garanti deildir. Vatandaln hem ynetici snf hem de ezilen snfstratejisi olarak ikili bir nitelik tadn, bu nedenle bir yandan bir toplumsal

btnleme arayn ifade ederken bir yandan da yeni atma zeminleriyarattnsyleyebiliriz (Turner, 1992: 52). Vatandalk atma yaratr, nk

bireyi, toplumun eit bir yesi olarak tanmlayan ve kii ve gruplara kaynakak salayan bu pratik kaynak dalm zerindeki mcadelelerle dorudan

balantldr. Daha temel olarak vatandalkla ilgili toplumsal atmalarn aslenortak alanda eit bir sz sahibi olmakla ilgili zgrleme eylemleri olduusylenmelidir. Rancierein ifade ettii gibi eitlik ve zgrlk, kendi kendinireten ve kendi has edimleriyle byyen bir gtr. Ve zgrleme fikri,yanlsamalbir zgrlk ya da eitlik diye bir ey olmadn, bunlarn birer golduunu ve etkilerinin snanmas gerektiini olumlarken, bunu imler (2007:60).

Modern vatandaln atmal ve dinamik karakterini vurgulamak

nemlidir. Modern siyasal alanda vatandalk srekli olarak ierici-kapsaycbirmantk izlemitir (Bowles ve Gintis, 1996). Bu genileme, ya varolan haklarnyeni gruplara tannmasya da yeni haklar talep edilmesi yoluyla soyut evrenselhaklarn giderek daha fazla insan kapsamas anlamna gelir. Bu genilemeyimmkn klan ana dinamik, vatandalk kurumunun temeli olan eit stat ilkesiile somut eitsizlikler arasndaki tarihsel elikidir (Bendix, 1964: 52). Balibar'agre, bu eliki snf mcadelelerini krkleyerek, vatandala isel bir hareket


10/28


256

kazandrmtr (Balibar, 1987). Modern toplumdaki bu atmalarn ortakzellii, vatandaln izdii genel ereve iinde ve onun dolaymylagereklemiolmalardr. Bendix'e gre, ortaada protesto hararetleri egemensiyasi cemaati reddeden ya da ayr bir tzel kiilik (tabaka) olarak tannmaytalep eden bir tarza ynelmiken; ulus-devlet ve ulusal vatandalngelimesiyle birlikte, alt snflarn sisteme ynelik honutsuzluu, varolan siyasicemaate eit vatandalar olarak katlm mcadelesi biimini almtr (Bendix,1964: 63). Bu dnmn ardnda yatan neden, feodalizme zg karlklhakve ykmllkler anlaynn zlmesi sonucunda, yneten/ynetilenarasndaki otorite ilikilerinde bagsteren krizdir. Geleneksel otorite

ilikilerindeki dnm, bir yandan efendilerin ayr

cal

klar

n

devam ettirirken,artk sorumluluklarn yerine getirmek istememeleri, te yandan ezilenlerinegemene itaati artk bir kutsal ykmllk olarak grmemeleri sonucunda,egemenliin bir hak gaspolarak alglanmaya balanmasnifade eder. Byleceegemenler, ynetilenler zerindeki paternalist-kiisel otoriteden vazgeerek,yasal eitlik ve szlemeye dayal, gayrahsi bir egemenlik alannkurarlarken,toplumsal eitsizliklere karprotesto da bu alanmuhatap almaya balamtr.Bu sre iinde, ulus-devlet giderek konumunu salamlatrrken, devletindenetimi de toplumsal atmann esas hedefi haline geldi. Reformist olsun,sosyalist ya da milliyeti olsun, 19. yzyl boyunca verilen vatandalkmcadeleleri, ulus-devletin istikrara kavuup merulamasnda anahtar bir ghalini almtr (Bowles / Gintis, 1996: 76-79; Bendix, 1964).

Modernlie zg kamusal alan bir kez biimsel eitlie dayalgayri ahsibir alan olarak kurulduktan sonra, vatandalk sorunu alt snflarn bu sistemenasl ierilebilecei, bunun mmkn ve arzu edilir olup olmad sorusuetrafnda ekillenmeye balamtr. Bu sorun byk lde mlkiyet haklarerevesinde tartlyordu. Vatandalk kurumunun bundan sonraki tarihi,mlkiyet sistemi ile haklar sisteminin atmasyla belirlenecekti. Biimsel bireitlik alan olarak kamusal alann kuruluu, burjuvazinin mutlak monari vearistokrasiye kar verdii mcadeleler sonucunda gereklemiti. Dolaysyla,vatandaln ilk admolan kii haklar( temel liberal hak; yaam, zgrlkve mlkiyet) bu yeni snfn karlaryla dorudan balantlyd (Giddens,1981). Ancak biimsel de olsa, bu eitlik herkes iin geerli grnmyor,

mlkszlerin de eit olarak siyasete katlma hakk, mlkiyet dzeniyleatacanedeniyle reddediliyordu (Bowles ve Gintis, 1996). 18. yzyl efendiile kle arasndaki eitlik ihtimalinin, sistem asndan douraca tehlikelerintartlmasna tanklk etti (Bowles ve Gintis, 1996: 66; Bendix, 1964). Bowlesve Gintis'in belirttii gibi, bu tarihsel atma, kendiliinden bir uyumla


11/28


257

giderilmemi, tersine toplumsal istikrarn salanmas, bir dizi kurumsal/stratejikdzenlemeyle mmkn olabilmitir1. Vatandaln tarihsel sosyolojisinin genelizgilerini belirginletirmek asndan, bu dzenlemelerden ilki olan Lockecudzenleme zerinde durmakta fayda vardr. Bu modelin mantnn analizi bize,eit stat ve haklar ile tanmlanan vatandaln i elikilerini ve geliimdinamiklerini gsterecektir.

zellikle, 18. yzyln kurucu ilkesi olan biimsel eitlik fikrinin, enbandan beri bir dizi kurucu dlama zerinde temellendiini sylemeliyiz.Erkekler aras biimsel eitlik sylemi, ancak mlkszlerin, kadnlarn veklelerin dlanmasyla kurulabilmitir. Fraser ve Gordon'un iaret ettii gibi,

zellikle kadn ve klelerin dlanmann da tesinde zel bir boyunduruk altnaalnmolmalaraile reisi erkekler ve kle sahibi erkeklerin vatandaliin birnkoul olmutur (Fraser / Gordon, 1994: 98)2.Bu dlamalar sayesinde, statsahibi, servet sahibi, eitimli ve/veya aile reisi olan erkekler kamusal alanda eitvatandalar olarak tanndlar. Bu dlamalar, bireysel zerklik zerinden,szlemeler yoluyla birbiriyle balantkuran bireylerden oluan bir sivil toplum

perspektifi iinde anlam kazanyorlard. Mlkszlerin, kadn ve klelerinvatanda olma yeterlilikleri, tam da bu erevede sorgulanyordu. Modernvatandalk kurumunun temeli olan biimsel eitlik fikri bylece, belirli birkamusal/zel alan ayrmnekillendirerek ortaya kmoldu. Buna gre, ancak

belirli 'zel' koullara sahip olduklariin, kamusal alana zerk bireyler olarakkatlabilenler, vatandala hak kazanyorlard. Demek ki, siyasi katlma uygun

1. Bowles ve Gintis, haklar ile kapitalizmin atmasnda 'yattrc' olmayhedefleyen,ancak her biri yeni gerilimlere neden olarak, yerini bir sonrakine brakan 5 farklstratejiden szederler. Bunlar; daha ok kta Avrupasnda etkili olan, siyasi katlmmlk sahipleriyle snrlayan Locke'cu dzenleme; Amerika'ya zg olan mlkiyetiyurttalar arasnda genibiimde datan Jeffersoncu dzenleme; mlkszlerin ortak

bir program etrafnda btnlemelerini engellemek iin vatandalar arasndaki karheterojenliini besleyen Madisoncu dzenleme ve son olarak, geliri kar ortakldouracak ekilde yeniden bltren Keynesci dzenlemedir. Bu dzenlemeler farklyollarla sermayenin gc ile kii haklar sylemini biraraya getirme abalardr(Bowles / Gintis, 1996: 72-73).

2. 19. yzylda oy verme hakknsnrlayan 5 temel lt bu dlamann mantn iyiifade eder. Bunlar, geleneksel tabaka lt (tannan tabakalarn erkeklerine oyhakk), rejime censitaire (servet sahibi olan ve vergi veren erkeklere oy); regimecapacitaire (okur-yazar ve eitimli olanlara oy); aile reislii lt (asgari byklkteya da kirada oturan aile reislerine oy); ve ikamet ltdr. (belirli bir yerde belirli birsre ikamet edenlere oy) bkz. (Bendix, 1964: 95; Bowles / Gintis:1996: 725).


12/28


258

olmayan 'zel' durumlar szkonusuydu. Vatandalk tarihi, ite bu 'zel'statllerin, verdikleri toplumsal mcadeleler yoluyla, kamusal alana eit olarakkatlmna sahne olacakt. Bu mcadelelerin ikili bir karakteri vardr.Vatandalk mcadeleleri, bir yandan kamusal alann toplumsal farkllklardanksmen 'bamsz' olan biimsel\eitliki bir alan olarak kurulmasna katkda

bulunurken, te yandan kamusal alann somut iktidar mcadelesiyle daha da iie geerek, formalist niteliinin zedelenmesine neden olmutur. Dolaysyla,19. yzyla damgasn vuran mcadelelerin anlam, sabit bir hakkn yenigelenlere tannmas yoluyla kamusal alann genilemesi olarak deil,vatandalk haklar ve kamusal alann anlamnn derin dnmlere uramas

olarak yorumlanmal

d

r (Fraser / Gordon, 1994; Balibar, 1987: 725). Siyasalhaklarn mlkszlere tannmasyla birlikte tm bir iktidar ilikileri ve dengelerideiime uramtr. Haklarn genilemesi srecinde, iktidar ilikilerini vekamusal alan dnme uratan en nemli dnemelerden biri, iilerinsendika kurma hakkn elde etmeleri olmutur. Szleme zgrlne aykrolduu iin kurulu dzen tarafndan uzun sre reddedilmiolan sendika hakkkabul edildiinde, karlarn temsil tarzlarn deitirerek kamusal alanndnm szkonusu olmutur (Habermas, 1989; Bendix, 1964). Ksacas, 19.yzylda haklarn genilemesi, dz izgisel bir evrim izlemekten ok, siyasiiktidar mcadeleleriyle i ie geerek farklsonulara yolaan karmak bir rotaizlemitir (Bowles / Gintis, 1996; Mann, 1987). 20. Yzy l balarnagelindiinde, vatandalk mcadelelerinin baz yerlerde liberal-demokratik

rejimlerin gelimesine, dierlerinde ise otoriter rejimlere zemin hazrladngrrz.

Haklarn genilemesi srecinde vatandaln anlamn deitiren drttemel dinamikten szetmek gerekir: lki, ulus-devlet merkezli vatandalkanlaynn ne kardplebisiter temsil tanmlarnn yansra ilevsel-grupsaltemsil tarzlarnn gelimesidir. zellikle iilerin sendika kurma hakknkazanmalaryla birlikte, grup temsili siyasal yaama girmi ve dier kartemsili modellerini etkilemitir. 19. yzyla gelindiinde karlarn kolektiftemsili, bireysel temsil idealine uymayacak kadar glenmitir (Bendix, 1964).kincisi, haklarn taycsolarak vatandalk anlaynn hegemonik olmasyla

birlikte, zaman iinde aidiyetlerin, soyut vatandalk bann nne gemesidir.

Bu durum, haklar ile ykmllkler dengesinin bozulmas nedeniyle kamusalalann paralanmassrecini hzlandrmtr (Habermas, 1989). nc olarak,sosyal vatandalk anlaynn gelimesiyle birlikte, haklarn elikili doasnndaha da belirginlik kazanmas sz konusudur. zellikle mlkiyet haklar iletoplumsal mirasa ortak katlmla ilgili haklar arasnda atma nem kazanmtr(Fraser / Gordon, 1994). Son olarak, haklarn giderek tm toplumukaplamasyla birlikte, kamu yararnn ekonomik refaha indirgenmesi srecinin


13/28


259

derinlemesinden sz edilebilir. Bu durum, vatandaln zerklik, karlkllkve iletiimle ilgili daha derin siyasi boyutunun (ibirlii, kardelik, dayanmavb.) zedelenmesine yol amtr (Roche, 1987: 372; Oldfield, 1990:180).

Refah Devletinde Vatandalk Sorunu

Refah devleti, vatandal belirleyen modern dinamiklerin en olgunbiimlerine varmas sonucunda, birbirleriyle elien ilke ve pratikler arasndasnr atmalarnn gelitii ve eliki kaynaklarnn daha grnr klndbirdnem olarak grlmelidir. Vatandalk kurumunun batan beri iinde tad

gerilimlerin hepsi refah dneminde glenmi ve patlama noktas

na gelmitir.Bu srete demokrasi ile liberalizm arasnda, yani, halk egemenlii ile bireyselzgrlk ve oulculuk; birlik ve eitlik mant ile oulculuk ve farkllkmant arasnda refah devleti araclyla gerekletirilmeye allaneklemlenmenin snrlarna dayandngryoruz (Laclau / Mouffe, 1985: 171).Bu balamda ekonomik-birey ile vatanda-birey, haklar ile ykmllkler, tekilkarlar ile ortak kar ve kamusallk, devlete aidiyet ile tekil aidiyetlerarasndaki atmalar zel bir grnrlk kazanmaya balamlardr. Budnemin demokratikleme srecine katks, Laclau ve Mouffe'un belirttii gibisosyal vatandalk ile siyasi vatandal birlikte deerlendirmesi ve pozitifzgrlk fikrinin gelitirilmesiydi. Ancak eitlik ve zgrlk gibi modernideallerin kapitalizm ve ulus-devlet formu altnda gerekletirilmesi ynndeki

bu giriim nihai olarak baarszlkla sonulanacakt.Habermas'n refah devletinde zel kar rgtleri arasndaki mcadeleleri

ne karan yorumu, sivil toplumdaki 'yeniden feodalleme' eilimidorultusunda kamunun paralanma srecinin altn izer. Yeni saa geisrecinde ve sonrasnda hzlanan bu kamusal paralanma srecinin refah devletiiindeki kkenlerine dikkat ekilmesi nemlidir. Ancak zellikle yeni sadnmler perspektifinden bakldnda refah devletinin ayrdedicilii tekilkar atmalarndan ziyade, farkltoplumsal karlareklemleyen bir kollektif'biz' kimliinin oluturduu zgn bir kamusallk anlaynn gc olarak

belirir. Kitlesel ve standart olarak retilen refah hizmetlerinin bireyleri eitleyicietkisinin yansra, giderek genileyen bir retim-tketim sarmalnn besledii

tketim kltrnn homojenletirici gc tarafndan da desteklenen bu kollektifkimlik, siyasi dzeyde bir 'tek ulus hegemonik projesi' olarak somutlanmtr(Jessop, 1990: 183185). Toplumdaki kar atmalarndan ok kar birliinivurgulayan bu proje, refah ekonomisinin ierme potansiyeli temelinde geniiikitlelerini, orta snflar ve devlet yardmna bal 'transfer snflarn' aynulusun eit haklara sahip vatandalar olarak birletiriyordu. Farkl toplumsalgruplarn zellikle maddi gvenlikle ilgili tekil karlarnne kararak sisteme


14/28


260

katlabilmelerini mmkn klan koullar devam ettii srece, toplum olarakyaamann siyasi, hukuki, ahlaki ve kltrel boyutlarn ekonomik karlarngerisine iten bu tr bir kamusallk anlaynn krlganlfarkedilemedi.

Bu tartma 'toplumsal' iktidar tarznn bir dier zelliiyle dorudanbalantldr: ierme/dlama mant. Dzenleyici mantk ayn zamanda birierme mantdr. Dzenleyicilik, ancak tm bir toplum belirli ilev sistemleritarafndan ierildiinde rasyonel olarak ileyebilir. Luhman'n tanmyla'ierme', hem herkesin bu sistemler tarafndan retilen yararlnesnelere ulamaasndan eit ansa sahip olmasn hem de bireysel yaam formlarnn bunesnelere baml olmasn gerektirir (Luhmann, 1990: 34). Ancak ierme,

herkesin refah sistemine aynekilde katldya da hi kimsenin dlanmadanlamna gelmez. 'Tek ulus' syleminin a priori olarak dlad/teledii tekgrup, karlar birlemi bir toplum fikrine kar kan siyasi radikaller yani'arlardr'. Yine de refah sisteminin ileyiinde dlamadan ok, ierme tarzdaha stratejik bir neme sahip gibi grnyor. ncelikle sistemin belirlitoplumsal kesimleri ierirken onlara belirli bir katlm biimini dayattndolaysyla ancak bu tarzda katlma uygun bir rgtlenme potansiyeline sahipolanlara ak bir sistem olduunu belirtmek gerekir3. skandinavya gibikorporatist uzlamalarn kurumsallat yerlerde belirginleen bu tarz, dahaok, retimin rgtlenmesiyle dorudan ilgili olan kesimlerin ve bu kesimlerinen geni ye tabann temsil eden rgtlerinin katlmna zemin hazrlamtr.nk sistemin gerektirdii uzlamalarn istikrarlbiimde yrtlebilmesi iin,taraf olan kitlelerin brokratik temsili ve denetimi hayati bir nem tar.

Bu tr bir brokratik temsilin dayatlmas, bir yandan sisteme katlabilenkar gruplarnn kendi i yaplarnda hiyerari, konformizm, denetleme vedntrme gl gibi sorunlara yolaarken, bir yandan da retim-istihdamalarnn marjnda kalan kesimlerin zarar grmesine neden olmutur. Bunoktada 1960 sonlarndan itibaren Bat'nn gndemine yerleen Yeni ToplumsalHareketler sorununun incelenmesi gerekir. Kadn hareketi, bar hareketi,evreci hareket, mahalli hareketler (zellikle konut hareketi) genlik ve alt-kltr (zellikle ecinsel hareket) hareketleri gibi birbirinden ok farklhareketlerin ortak noktas, hepsinin refah devleti-ge kapitalizm ikilisiningndelik hayatta yolat sorunlara kar bir tepki niteliinde ortaya karak,

uzun bir sre sistemin merkezi kurumlarnn dnda gelimi olmalardr(Habermas, 1981). Refah devletinin bu hareketlere kar tipik tepkisi bunlarn

3 rgtl modernliin kurumlarnn kstlayclkonusunda bkz. (Wagner, 1996: 135-145).


15/28


261

ne kard talepleri, nfus sorunlar' eklinde yorumlayarak, brokratikdzenleme yoluna gitmek oldu. Devlet mdahalesini aran 'hak' sylemi nektka bu hareketlerin refah toplumunun mikro iktidar pratiklerini sorgulayansiyasi boyutu gerileyerek yerini devletin ihtiya sahiplerine yardm eliniuzatmas anlamnda bir 'sosyal hizmet' anlayna brakt. Refah devletindekadnlar, yoksullar ve aznlklarn deneyimi bu hizmetin veriliinin aalaycve damgalayc olabileceini gsteriyor (Pateman, 1988; Hochschild, 1988).erme/dlama mantyla ilgili olarak dikkat ekilmesi gereken bir dier olgusnf-dkalanlar (underclass) sorunudur.cretli emein yaygnlap sisteminmerkezini oluturmasyla birlikte marjinalleen kesimlerin sistem tarafndan

ierilmeleri, onlar

n varolu koullar

n

n kapitalist ekonominin deienkriterlerine ve brokrasinin takdirine bal olarak belirlendii bir bamllkilikisi olarak gereklemitir (Wilson, 1987). Nihayet, fordizm balamndatekelci ve rekabeti sektrler arasndaki blnmenin ve bunun yolateitsizliklerin de ciddi toplumsal gerilimlere yolatna iaret etmek gerekir(Harvey, 1997: 161).

Ancak yeni haklarn talep edilmesi ve yeni gruplarn var olan haklaredinmeleri gibi iki farkleksen etrafnda gelien bu demokratik mcadelelerinsnr, dna kamadklarsanayi kapitalizmi ve ulus-devlet tarafndan izildi.Bu snrlln anlam, farkl hak ve zgrlk mcadelelerinin sonuta, siyasicemaati refah bazna indirgeyen ve devleti de bu refahn nkoullarnnoluturulmasve/veya bizzat refahn salanmasndan sorumlu tutan bir ilikilersisteminin olumasna katkda bulunmas oldu. Bu sistem hem merkezi

brokratik devletin toplumsal yaamn her alanna el atarak hereyiderinlemesine siyasiletirmesi srecini hem de ekonomist-teknokratik-

brokratik dzenlemelerle kamusal tartmann nlenmesi yoluyla derin birdepolitizasyon srecini barndryordu (Roche, 1987: 385). Sonuta, moderndnemde gelien vatandalk imgeleri, tutum ve hak araylar daha okekonomik merkezli oldu. 18. yzylda burjuvazi vergi deyen mlk sahipleriolarak, 19. yzylda iiler retici g olarak, 20. yzylda ise refah hakkntalep eden vatandalar tketiciler olarak siyasi temsil talep ettiler. Bu durumkanlmaz olarak bireylerin atomlamas, kar gruplarnn ayrcalk ve haktemelinde kutuplamalar ve siyasi cemaate aitlik, katlm, ykmllk gibi

sorunlarn geri plana itilmesine neden oldu. Ksacas refah devletindevatandalkla ilgili asl sorun, bu kurumun devlet ve kapitalist ekonomi gibisistemlerin birletirici glerine indirgenmesi ve kamusal alanndepolitizasyonu srecinin ynetsel politikalar ve metalama tarafndanderinletirilmesiydi.

Refah devleti uygulamalarnn vatandalk kurumu asndan yol atolumsuz gelimeleri yle sralayabiliriz. lkin, refah hizmetleri radikal bir


16/28


262

eitlik yaratmakta baarsz olmutur. Yoksulluk giderilememive/veya devletgiderek artan talepleri karlayacak bir etkinlik salayamamtr. kinci olarakhizmetlerin sunulutarzhizmeti alanlarda, zellikle kadnlar, zenciler, yallar,isizler gibi toplumsal kesimlerde yabanclatrc, aalayc, damgalayc,standartlatrc, gzetleyici imalar nedeniyle honutsuzluklara yol amtr.nc olarak devletin byk kar gruplaryla dorudan ilikiler temelindergtlenmesi, birey ve rgtsz, gsz kesimlerin aleyhine gelimitir. Kamu

brokrasinin yozlamasna, siyasetin ksa dnemli kar beklentilerineendekslenmesine yol at. Merkezi bir kolektivizm ve sosyal adalet uygulamas,toplumsal entegrasyonu glendirmedii gibi, kar atmalarnn artmasna,

toplumsal ara kurumlar

n zay

flamas

na, baz

kesimlerin devlete ba

ml

yaamalarna neden oldu. Snf ve refah merkezli rgtlenme ve pratikler, yenigelien eitsizlik ve iktidar risklerine kar duyarsz kalnmas anlamna geldi.Ulusal homojen bir kltr varsaym ve evrenselcilik mant, kltrelfarkllklarn bastrlmasn birlikte getirdi. Vatandan salt haklarn znesiolarak anlalmas, siyasi cemaate ynelik sorumluluk ve ykmllklermeselesini daha dar cemaatlerin alanna itti. Tm bu nedenlerle, modern refahdevletini Marshall'n varsayd gibi bir vatandalar cemaati olarakdeerlendirmek bugn pek mmkn grnmyor.

Neo-liberalizm ve Vatandalk Sorunu

Yeni san yol attarihsel dnm devlet-siyaset ile toplumun arasnaarak devleti hegemonik mcadelelerin verildii bir alandan ziyade, bir teknikaygta indirgemek rotasnda gelimitir. Yeni san hegemonik projesi, 'iki ulus

projesine' dayalsnrlbir hegemonik projedir (Jessop, 1990: 212). Aslnda buproje hegemonik bir projeden ok, bir tr pasif devrim biimi olarak dagrlebilir. nk bir yandan toplumsal ilikileri devrimci tarzda yenidenrgtlerken, bir yandan da bunu baarabilmek iin popler kitlelerinetkisizletirilmesine dayanmtr. Bu toplumun stratejik neme haiz blmleriniierip, dierlerini dlayan ve dnmn maliyetlerini onlarn zerine ykan bir

projedir. Tm ulusu hegemonik bir projede btnletirmeye soyunan refahdevletinden farkl olarak yeni san projesi, ulusu kendi iinde blen bir

stratejiye yaslanr. Tipik olarak bir giriimci suretinde tahayyl edilen aktif,sorumlu, alkan, yasalara saygl vatandalar 'asl ulusu' olutururken,hegemonik projeden dlanan kesimler sorumsuz, karc, bencil, devlete

baml, tembel, asi ve mzmz olarak damgalanrlar. Yeni san dlamasylemleri oalp eitlenirken, dlanan kesimlere ve zellikle kentsel iddethareketlerinin arkasndaki g olan en alttakilere ynelik basknn dozu dagiderek artar. En alttakiler sorunu, yeni iktidar tarznanlamak iin stratejik bir


17/28


263

nem tar. rgtl modernliin zlmesiyle birlikte oluan 'yeni ortaan'belirsizlik, deikenlik, hareketlilik, kayganlk, iddet, cemaatleme gibieilimleri en ok bu insanlarn yaam deneyimlerini belirler. Bu deneyimi en iyiifade eden 'marjinalleme', yeni san en nemli iktidar stratejilerinden birinioluturur. Wolin'e gre kltrel ve toplumsal bir mekandan yoksun b rakmaanlamna gelen 'marjinalletirme' yoluyla sistem, pazarn meta ilikilerinekolayca girebilecek hareketli ve aciz kitleler yaratr (Wolin, 1987: 477480).Aslnda en alttakilerden pazarn meta ilikilerine girmeleri bile beklenmez.Saylar giderek artan bu insanlar, ulus-ii istihdamn giderek kstlandkapitalizmin bu evresinde artk bir tr fazlalk olarak muamele grmeye

balarlar. Art

k genikitlelerin eitimli, sal

kl

ve doymuolmalar

, kapitalizmiin eskisi kadar ilevsel deildir. Ama bu kitlelerin siyasi olarakpasifletirilmeleri gereklidir. Bu insanlarn varolu koullarnn anti-refahretoriinin yn verdii brokratik keyfiyetlere bamlolmastam da bu amacahizmet eder. En alttakiler sorunu 80'lerin banda yaygn olan te iki toplumuterimi ile de politik retorie girmitir. Bu terim, toplumun te biri kadarnngiriim kltrne uyum salayamayaca, "gvenli istihdam, hayat standartlarvb. baznda tam btnlemeye yeteneksiz olduu" anlamntar ve bylece buinsanlarn "buyurgan pratikler tarafndan gzden karlmasna" ve hatta bundansorumlu tutulup, sulanmalarna yolaar (Wagner, 1996: 238).

Modern siyasal toplum tekil karlardan ksmen bamsz bir ortak alannvarlna dayanmtr. Modernliin balangcndan bu yana temel yrngegiderek daha fazla kesimi ve tekil karlar bu ortak alana ekerek iermekynnde olmutur. Refah devleti bu ierme mantnn doruk noktasn temsileder. Yeni sala birlikte bu tarihsel izginin tersine evrilmeye balanmasszkonusudur. Toplumdaki kutuplama ve paralanma potansiyelininglenmesi nedeniyle artk tekil karlardan bir ortak kar oluturma kapasitesiazalmaktadr. Bunu sylemek hala yeni talep ve kimliklerle siyasal alana dhilolmak isteyenlerin olmad anlamna gelmez. Tersine bu tr talepler rgtlmodernliin zlmesi srecinde ok artmtr. Ancak bu tekil kar vekimlikleri bildik modern siyasal alan erevesinde biraraya getirmek giderekzorlamaktadr. Yeni san iktidar pratikleri kamusal alan tahrip ederekkarlarn ve kimliklerin daha da tekillemesine, birbirlerinden ayrlmalarna

zemin hazrlamtr. Bylece modern siyasal toplum zlrken, ortaklifadeeden kurum ve kavramlarn ii boalmaktadr. Birey ile siyasal birim arasndaki

ban gevemesi ve tekil bir devlete aidiyetten ok, cemaatlemeleringlenmesiyle birlikte siyasal birimin snrlarnn, yelik ve temsilkavramlarnn bulanklamasyla ilgili sorunlar yaanmaya balamtr. Oysa

bunlar her hangi bir kamusal otoritenin kamusal olarak balayckararlar almasiin gerekli n artlardr. Siyasetin yaslanaca ortak deerlere ve karlara


18/28


264

sahip olduu varsaylan bir toplum varsaymhzla gerilemektedir. Denebilir kibu noktada vatandaln siyasal anlam ciddi biimde zedelenmektedir. Busrete siyasal toplumun iletiimsel ve normatif temelleri sarslmakta ve toplumarlkl olarak sistem btnlemesine dayanarak birarada durmayazorlanmaktadr. Bu tarihsel moment ayn zamanda kollektif olarak hareketederek topluma ve siyasete yn verme, kendi kaderini belirleme gibi modernsiyasi duyarllklarn da zayfladbir dnem olarak ne kmaktadr.

Yeni sa, refah devletinde gelimeye balayan kamusal alannndepolitizasyonu srecini derinletirir. Ancak bunu refah devletinin rettiisiyasal toplumu ve vatandalk anlayn eletirerek yapar. Yeni sa refah

devletinin yarattsiyasal toplumu devlet merkezli olmakla sular ve birey vetoplumun nn amak, oulculuu gelitirmek gibi ideallerden szeder.Refah devletinin ara kurumlar zayflatmas, devlet eliyle toplumsal adalet,

btnleme ve dayanmay salamakta baarsz olmas, haklara vurguyaparken gl toplumsal karlara teslim olmas, sorumluluk veykmllklerin zayflatlmas ve nihayet kamusal alann paralanmasnayolam olmas yeni san eletirilerine konu olmutur. Yeni-sa dnrler,sosyal adalet, refah haklar ve demokrasi eletirisi araclyla belirli birvatanda tipini eletirirler. Yeni sa zihniyet, zellikle sosyal vatandalk ilekiisel haklar ve siyasi vatandalk arasnda bir eliki kurarak, vatandalnsosyal boyutunu geriletmeyi amalamaktadr. Yeni saa gre, refah devleti,merkezi ynetime baml, sorumluluk alamayan, tembel, asalak, talepkar,mzmz, asi ve karcbir vatanda tipini tevik etmitir (Saunders, 1993: 61).Buna karn gelitirilen ideal vatanda, daha aktif, giriimci, inisiyatif vesorumluluk alan, kanunlara saygl, olgun ve makul bir tiptir. Thatcherizm, refahdevletinin vatandalk anlayna kar ahlaki bir yenilenme ve toplumsal

btnlemenin arac olarak aktif vatandal nerir (Mouffe, 1988). Aktifvatandalk, bireyin siyasal topluma aidiyetinde en belirleyici e olarak onun

bireysel baarsn, zel yaamndaki performansn, yani giriim kltrneuyum derecesini grr. Yeni san birinci snf vatandalar devleteyklenmeden kendi ayaklar zerinde durabilen giriimci bireylerdir. Byleceneo-liberal sylemde vatanda, byk lde ekonomik-insana indirgenmiolur. Bu sylemde bireylerin toplumla ilikisindeki en nemli bamaddi kar

balardr. Birey ve toplum arasndaki snrlarn belirginletirilmesi, ortak iyininmaddi refaha indirgenmesi anlamna gelir. Yeni san ideal vatanda,

bakalaryla yalnzca rekabet ilikisi iinde olan yalnz ve hrslbir ekonomikvarlktr. Yeni san refah devleti eletirisiyle birlikte kamusal alan ve hattatoplum fikri bile mahkm edildiinde geriye Thatcher'in deyimiyle "sadece

bireyler ve onlarn aileleri" kalr. Bireyden kendi kaderine hakim olmasbeklenir nk, "yeni-liberalizm bireylerin toplumun nne kard istemleri


19/28


265

boyuna geri evirir, tutamayaca hibir sz vermez baar ya da baarszlkbireyin kendi sorunudur, toplumla ya da devletle hibir ilgisi yoktur" (Altvater,1985: 43).

Liberalizmin bu soyut bireyi, her trl siyasi ve toplumsal aidiyettenbamsz ve/veya mantksal olarak nsel olarak kavramsallatrlr. Ekonomikbireyleri birarada tutan ve siyasal toplumu oluturan ikinci unsur yeni saclaragre anayasal olarak klasik liberal yetkilerle snrlandrlm bir hukukdevletidir. Kamusall yasal balarla birbirine ve devlete balanm olmayaindirgemek yeni-san vatandalkla ilgili genel erevesini oluturur. Ancakhukuk dncesinin siyasi felsefelerinde en merkezi rol igal ettii yeni-sa

dnrler iin bu bir indirgeme olarak deil, sapknlktan kurtularak ze geridnme olarak grlr. Onlara gre refah devleti meruiyetini amalara (sosyaladalet gibi) ulamaktaki etkinlii ile tanmlad iin tm anayasal snrlaram; bu yzden otorite ve meruiyetini kaybetmitir. Kanun ve iktidar belliamalara ulamak iin ara haline getiren demokrasiler eitlik ve gvenlik adnatm eikleri ama eilimindedirler. Neo-liberaller ise siyasi iktidarn gcnsnrlamak iin pozitif kanunlarla hukuk arasndaki ayrm izmeye nemverirler. Pozitif kanunlar, siyasi iktidarn elinde bireysel zgrlklerikstlayacak ekilde kullanlabilecek iken hukuk, insanlar birbirine balayan,sivil toplumun nkoullarnsalayan biimsel ve arasal bir baolarak grlr(Hayek, 1994; 1997). Adaleti ve siyasi iktidarn meruiyetini salayan genelanayasal kurallara uyulmasdr. Ancak burada soyut bir hukuk devleti savunusudeil, anayasann neo-liberal erevede yeniden ekillendirilmesi abasgeerlidir. Yani yazl kanunun hukuksal normlara uygun olmas demek neo-liberal ideolojiyi yanstmas demektir. Yeni sa dnrlerde belirli birincelmilik dzeyine ulaan bu grler, yeni sa iktidarlarn pratiinde sonderece otoriter bir kanun ve dzen retoriine dnmtr.

Yeni san idealindeki siyasal toplumun radikal bir bireycilie dayanddorudur. Ancak yeni saiinde zellikle neo-liberallerin bireycilik vurgusu ileneo-muhafazakrlarn kayglararasnda bir atma olduu sylenebilir. Tarihve toplum d bir birey anlaynn kanlmaz olarak toplumu refahtoplumunun 'msamahakar' ortamna srkleyeceine inanan muhafazakarlararasnda bu tr bir bireycilie karbir tepki vardr. Thatcherc sylem bireyi,

sadece kanunlar dairesinde zel ilerini yrtmekle ykml olan birzgrlkler alanolarak deil, giriimcilik yannda aile, din, ulus, geleneklerleilgili bir dizi somut ierikle tanmlar. Thatcherizmin tanmlad aktifvatandaln bir boyutu daha vardr. Aktif vatanda ahlaki ve toplumsal birsorumluluk olarak gnll iler yapan, komularyla ve yakn evresiyleilgilenen birisidir. Hereyi devletten beklemek yerine birey ve cemaatlerin kendiglerini harekete geirmeleri; ara kurumlar yoluyla devletin ekildii


20/28


266

alanlardaki baz toplumsal grevleri stlenmeleri yeni saa gre hem ahlakihem teknik olarak daha stn bir yntemdir. Gerek bir toplumsal dayanma ve

btnlemenin ancak bu sayede mmkn olacana dikkat ekilir.

Refah devletine ilikin yeni sa eletirilerin dnsel erevesi,liberteryanizmden neo-muhafazakrla uzanan bir tayf iinde konumlananetkileim halindeki farkl grler tarafndan belirlenmitir. Bu dnsel

balamn ana hatlarn ise adalet ve refaha ilikin bireyci ve piyasac biryaklam oluturur. Nozick, (1974) Hayek (1995) ve Friedman (1990) gibidnrler yoluyla adalet fikri ile sosyal eitsizlikler arasndaki her trl ilikikategorik olarak koparlmtr. Adaletin ve zgrln liberal kavran, sosyal

adalet ve refah kavramlarnn yansra sosyal ve ekonomik haklar kavramnnda geersizlemesini gerektirir. Neo-liberaller, sosyal adalet ve eitsizliklerleilgili kayglarn hukuk ve haklar balamnda tartabilecek bir konu olduunureddederler.4 Refah devleti eletirisi balamnda refah, sosyal adalet, pozitifhaklar gibi kavramlara kar klmasnn temelinde bireysel zgrlklerikorumak ve devlet mdahalesini en aza ekmek iddiasvardr. Refah devletininekonomik baarszlklaryla ilgili tm neo-liberal eletiriler bu siyasi-ideolojiktemele dayanr. Bylece bireysel zgrlklere dayanmayan bir dzenin, naslzorunlu olarak verimsizlie de mahkm olduu gsterilmeye allr.Verimlilik ilkesinin nplana karlmasnn bir sonucunu da vatandalnkolektif boyutunun geri plana itilmesi olmutur denebilir.

Grld gibi yeni sa

n vatandal

k ve siyasal toplum anlay

birey vecemaatlerin ne karlmasna dayanr. Her iki durumda da zarar gren isevatandaln katlm, eletiri, denetim, z ynetim, kamusal tartmayla ilgilisiyasi boyutlardr. Bireysel yaamnda ve cemaat iinde aktif olmas istenen

bireyden siyasal alana gelince beklenen sadece yasalara uygun davranmasdr.Bu nedenle yeni san ideal vatandann en belirgin zellii siyasetten arnm,devletle ilikileri minimum olan, siyasete kar kaytsz ve ancak pasif destekveren biri olmasdr. Bu sylemin kurgulad ideal siyasal toplumun en

belirgin zellii de kamusal alann yokluudur. Dolaysyla yeni saclar her nekadar aktif vatandalktan szediyor olsalar da, aslnda yrrlkte olan sre,

bildik modern vatandaln geriletilmesi srecidir. Modern vatandalk,

4 Pozitif haklara ynelik neo-liberal itirazlar; negatif haklardan farkl olarak pozitifhaklarn bakalarnn pozitif eylemini gerektirmesi, kaynaklarn yeniden datmngerektirdii iin mlkiyet haklaryla elimesi, haklarn tanmve snrlarnn belirsizolmas ve bu nedenle hukuki yaptrmn mmkn olmamas gibi noktalardayounlar. bkz (Barry, 1990:79).


21/28


267

rasyonel ve zerk olduu, siyasi katlm ve denetim yetenekleri olduuvarsaylan zgr bireyler ve onlarn yaratt siyasi kurumlar zerindetemellenmitir. Yeni sala birlikte iine girmi olduumuz yeni ortaada iseortakl yaatacak zeminler olarak birey ve toplumun modern hali gl

bir tehdit altndadr.

Neo-liberalizmin vatandalk kurumuna verdii asl zarar hi kukusuz,siyasal-hukuki eitlik fikri ile toplumsal eitlik arasndaki balantykoparmayaalmas olmu, bu da dorudan sosyal adalet ve eitlik gibi kavramlarasaldrmak yoluyla gereklemitir. Bu balamda zellikle 1990 sonrasnda eskirefah devletinin gerileyerek yerini yeni bir refah rejimine brakmassrecinde,

modern vatandalk fikrini ciddi ekilde sarsan yeni tr uygulamalar dagndeme gelmektedir.

Neo-liberalizm ve Toplumsal Vatandalk

Neo-liberalizm, 1980lerde dnyann farkl corafyalarnda yeni saynetimlerin iktidara gelmeleriyle tarih sahnesine giri yapan ve yeni sahkmetlerin geri ekilerek yerini ou yerde yeni sol ynetimlere brakt1990 sonrasnda da etkili olmaya devam ederek tm bir tarihsel dnemedamgasnvuran yeni bir ynetimsellik biimi olarak grlmelidir. 1980ler ile1990 sonrasdnem arasnda bu adan nemli bir sreklilik tespit edilebilirsede, zellikle yeni bir refah rejiminin belirginlemesi asndan 1990 sonrasnnne ktsylenebilir. 1980li yllar neo-liberal ideolojinin en saf ve meydanokuyucu biimde tarih sahnesine kna tank olmuken, 1990larda ne kanncelikli sorun, neo-liberalizmin yol atsosyal sorunlarn arlamasna balolarak yeni bir ynetiim anlaynn gelitirilmesi gerei olmutur. Dolaysylason yirmi yldr, zellikle Dnya Bankasnn nclnde (World Bank, 1997)yeni ynetiim anlayve yeni bir refah rejiminin temel yapsnn ekillendiinive buna paralel olarak sosyal haklar ve vatandalk alannda nemli dnmlergerekletiini syleyebiliriz. Ynetiim ya da iyi ynetiim diyeadlandrlan yeni ynetimsellik balamnda sosyal politika ve refah rejimindeyaanan dnmler ksaca yle ifade edilebilir: vurgunun refahtanistihdama kay, sosyal koruma nlemlerinin niteliindeki istihdamla geim

arasndaki ilikinin deimesinden kaynaklanan deimeler, ve devlet-STK-zelsektr ortaklklarnn sosyal hizmet sunumunda oynadroln nemi, Kuzeyingelimi lkelerinde gnmzn sosyal politika ortamn belirleyen temelzellik olarak ortaya kyor (Bura, 2007: 148).

Refahtan istihdama gei diye anlan dnm, vatandalarn tmnnbelirli haklara insan-vatanda olarak ve kolektif olarak sahip olduu refahdevletinden, (welfare) belirli insanlarn sosyal koruma haklarndan


22/28


268

yararlanabilmeleri iin belirli alma programlarnda almaya zorlandklarbir tr zorunlu alma rejimi ya da zorunlu istihdam devleti (workfare)rejimine geii ifade eder (Jessop, 1994). Refah devletinde sosyal korumahaklar tipik olarak istikrarl ve srekli bir cretli emek piyasas zerindenekillenmiken, istihdam ile geim arasndaki ilikinin zayflamas ve sosyaldlanma sorununun arlamas yeni bir sosyal yardm mantnn ilemeye

balamasna neden olmutur. Bylece, istihdam konumlar ok gvencesizolduu ya da cretli emek piyasasna hi giremedikleri iin yaamn idameettirecek kadar bir gelire sahip olamayan ve ciddi bir toplumsal dlanmasorunuyla kar karya kalan kesimlerden devletten bir gelir destei almalar

kar

l

nda gsterilen bir ite al

malar

beklenmektedir.Refah yardmlarnn giderek artan biimde zorunlu alma artna

balanmaya balamashem neo-liberal ve muhafazakar argmanlarla hem deyeni sol argmanlarla hakllatrlan ideolojik nemi byk bir dnm olarakortaya kmaktadr. Bylece alma art birok balamda refah sisteminintemeline yerlemeye balamtr. Zorunlu almann nerisinin arkasnda yenisol bak asndan bakldnda refah devleti yntemlerinin yoksulluugidermek iin uygun olmad dncesi vardr. Yeniden-datmc birmantkla dorudan yardmlara ynelmek yerine, eitsizliin daha derindekikaynaklarnn, zel olarak da isizliin giderilmesi, gerek bir frsat eitliininsalanmas iin gerekli grlmektedir. Yeni sac muhafazakrlar ise busoruna daha ok, belirli bir cemaate ait olmann getirdii hak veykmllklerin karlkll ve hi bir ey yapmadan hak iddia etmeninyaratt ahlaki yozlama asndan bakarlar. Sa ve sol yorumcularn

birletikleri nokta, alarak kendi ayaklar zerinde durmay ycelten birkltrel ortamda, devlet yardmlarna baml olarak yaamann bireylerdezsaygve zerklik sorunlarna yol atsaptamasdr.

Toplumsal dlanma sorunu erevesinde ekillenen ve yeni refahrejiminin temel zelliklerinden birisi olarak sivrilen bir dier olgu, ynetiimsylemine paralel olarak sosyal politikalarn devlet-STKlar ve zel sektrls arasndaki ortaklklar zerinden ekillenmeye balamasdr. Neo-liberalizm devlete, mutlak yoksulluk karsnda ahlaki bir grev yklemekle

birlikte, bu yardmlarn datm konusunda devleti ne tek ne de en etkin

rgtlenme olarak kabul eder. Neo-liberalizm, devlet ile piyasa arasndakiikilemi reddederek yerine zorunluluk ve zgrlk arasndaki ikilemi koyar vezorlaycolmayan bir refah sistemi iinde piyasann yannda her trl gnllrgtlenmenin arlk kazanmas gerektiini ileri srer. te yandan neo-liberalizm, refahla ilgili kamusal tercihleri daha iyi yanstabilmek iin refah


23/28


269

ilevlerinin adem-i merkeziletirilmesini ve refah sisteminin bireyleriglendirici olmas iin yeni yntemler bulunmasn nerir.5 Eski trhayrseverliin neo-liberal biimi (Bura, 2007: 147) olarak karmza kan busre, bir yandan hayrsever kii, aile, kk cemaatler ve sivil toplumrgtleri gibi unsurlar harekete geirirken te yandan tm bu ilikiler an,kentsel politika erevesinde zel sektr ve kamu ortaklnn temel isterlerine

bamlhale getirmektedir.

Yeni refah rejiminin ne kardfarklsreleri tetikleyenin, toplumsaldlanma sorununun artk gz ardedilemeyecek boyutlara ulamasolduunu

belirtmitik. Nitekim tm bu yeni sosyal politika nlenmeleri dizisi genel

olarak topluma kazandrma ya da yeniden topluma kazandrma adlaraltnda sunulmaktadr. Avrupa kaynakl literatrde genellikle toplumsaldlanma sorunu olarak ifade edilen bu sorun, Anglo-Amerikan kaynaklliteratrde ou zaman snf-d kalanlar (underclass) tartmas olarakgndeme gelmektedir (Wilson, 1987; Murray, 1990; Morris, 1994 ) Her ikitartma ayntoplumsal srece gndermede bulunmakla birlikte farklideolojikanlamlar ve nanslar barndrmaktadr ve bu balamda snf-d kalanlarsylemi, neo-liberalizm ile sosyal vatandalk arasndaki ilikiyi anlamakasndan daha fazla ne kmaktadr.

Neo-liberaller, asl olarak devletin byk bir sistem halinde mdahaleetmesini gerektirecek kadar ciddi bir refah problemi olmadna; varolan

bireysel risklerin sigorta ilkesi erevesinde zmlenebileceine; eitim,salk ve konut gibi mallarn en iyi zel yollarla tedarik edilebileceineinansalar da Battoplumlarnda giderek artan ve nitelik deitiren bir yoksulluksorunu olduunun farkndadrlar. Buradaki asl sorun liberal ilkelerdensaplmakszn bu sorunla nasl baa klacadr. Bylece refahla ilgili soruntoplumun btnyle ilgili deil, refah yardmlarna bamlolan bu yeni gruplave onlarn iinde bulunduu mutlak yoksulluk durumuyla ilgili grlr. Hayekve Friedman'na gre yoksullara ynelik bir devlet yardmnn liberalizmeaykr bir yn yoktur (Barry, 1990: 90). Friedman'n yoksulluk sorununazm olarak nerdii negatif gelir vergisi, neo-liberal mant iyi yanstr.nsanlarbelirli tketim kalplarna uymaya zorlayan ayni yardmlarn yerine,

belirli bir asgari gelir dzeyinin altna denlere devletin hi bir ykmllk

5 Refah sisteminin zellikle eitim ve salk alannda bireysel tercihleri daha iyiyanstmas iin ne srlen aralardan biri yine Friedman'n tartmaya at kupon(voucher) sistemidir. bkz. (Friedman, 1990: 158-175).


24/28


270

altna sokmakszn dorudan para yardm yapmas biimindeki bu neri,bireyci ve anti-paternalist olduu iin liberal ilkelere uygun bulunmutur.

Burada nemli olan bu yardmn, sosyal adalet erevesinde birvatandalk hakk olarak deil, sadece ahlaki ve zgeci kayglarn tatminiyleilgili bir neri olarak gsterilmesidir. Yani hi kimse bu yard madalet kurallarerevesinde haketmi saylamaz (Barry, 1990: 60). Snf-d kalanlartartmasnda grld gibi Bat'da refah tartmasgiderek daha fazla ahlakiargmanlarla evrelenmeye balamtr. Nitekim bu tartma balamnda liberalkonumdan muhafazakr konumlara kolayca kayld ve iki konum arasndakietkileimin giderek arttgrlr. Burada ahlakiletirme stratejisinin iki boyutu

tespit edilebilir. Sorunun ahlakiletirilmesinin en derindeki nedeni refahtartmasnn sadece 'dkn' olduu dnlen bir grup insann durumunaindirgenmi olmasdr. Bu noktada ahlakiletirme gereklidir, nk refahsisteminin giderek ikiye blnmeye balamasyla birlikte nemli bir finanssorunu ortaya kmaya balar. Neo liberallerin nerdii minimum gelirisalamak iin gereksinilen kaynak, eer vergilerden deilse, nereden ve kimdenkarlanacaktr? Neden toplumun zel sigorta ilkesiyle hayatn devamettirebilen kesimleri kendilerinin hi faydalanmayacaklar bir refah sisteminivergileriyle desteklemeyi istesinler ki? Bu tr sorular karsnda insanlarbu tr

bir ikili refah sistemine razetmenin tek yolu ahlaki kayglarve hayrseverlikduygusunu krklemek gibi grnmektedir. Ancak bir kez sorun, vergiverenlerin ahlaki kayglarna braklnca yardm edilenlerin ahlaki durumutartmas da kanlmaz olarak gndeme gelir. Toplumun saygn bireylerineden ahlaki olarak yoz baz insanlar beslemek iin kendi ceplerinden paravermeyi istesinler ki? sorusu yakcbir sorun olmaya balar. Ahlakiletirmeninikinci boyutu refah yardmlarnn yaratm olduu ahlaki kntyle ilgilidir.zellikle Amerika'da sululuk, rk ayrmcl, ailenin paralanmas gibikonularla iie geen yoksulluk sorunu artan biimde ahlaki bir tartma halinialmaya balamtr. Liberal ve muhafazakr yaklamlarn birletii bu noktadasnf-d kalma sorunu, maddi yoksulluktan ok zsayg, bireysel zerklik,devlete baml olmak, bencillik, tembellik ve karclk gibi temalarlailikilendirilerek tartlr.6

6 rnein Murray, refah devletinin bir hak imigibi dattyardmlarn yoksullardadavran bozukluklarna, ailenin paralanmas ve gayri-meru ocuk sahibi olmakeiliminde bir arta yolatnsavunur ve ahlaki kriterlere baklmakszn ve herhangi

bir ykmllk karlolmadan yoksullara negatif gelir vergisi denmesi nerisinireddeder. Muhafazakar dnr Mead ise refah yardmtalep edenler iin almann,yasalara uyma ve vergi deme gibi kesin bir ykmllk olarak dzenlenmesigerektiini nerir. Bu grler iin bkz. (Barry, 1990:110-112).


25/28


271

Sonu olarak, neo-liberal basklar sonucunda ileri kapitalist lkelerdegelimeye balayan yeni refah rejiminin sosyal vatandalk asndan dourduutemel sorunu yle ifade etmek mmkndr: yeni refah rejimine dair temelsorun, aslnda refah devleti dneminde ba gsteren ancak st rtlen birvatandalk sorununu en ileri noktaya tayor olmasdr. Szkonusu vatandalksorunu, toplumun haklar ve standartlar asndan iki kutuba ayryorolmasndan kaynaklanmaktadr. Bu ayrtrma ileminin bir tarafnda tamzamanlve iyi cret kazanlan ilerde alma imknna sahip olan insanlar iinngrlmolan belirli bir haklar dzenei (prim esasna gre ileyen sigortailkesi), te tarafnda ise bu emek piyasasndan geici ya da daimi olarak

uzaklam

ya da hi dahil olamam

insanlar iin ngrlen bir sosyal yard

mdzenei bulunuyor. Szkonusu ikili sistem vatandaln bugn ve geleceiiin nemli bir sorun yaratm durumda. nk ne topluma (yeniden)kazandrma sylemlerinin iyicil hedefleri ne de pozitif ayrmclk terimleri,sosyal yardm alan kitlelerin vatandalk statlerinin son derece zayflatlmolduu gereini deitirmiyor.

Sonu Yerine: Vatandaln Gelecei?

Tarihsel olarak nemli dnm uraklarndan gemi olan vatandalkkurumunun gnmzde bir kez daha sarscbir dnm evresinde olduu iddiaedilebilir. Kresel neo-liberalizm momentinde derinden deien devlet-toplum

ilikilerine balolarak vatandaln anlam ve balam da dnmekte ve budnm bildiimiz anlamda vatandalk iin bir tr son olma riskitamaktadr. Ancak gemite olduu gibi gnmzde de mevcut eilimlerineletirel sorgulanmas zerinden gelecee kap aralayan alternatif araylarszkonusudur. Neo-liberal mdahalenin sarsc gcne ramen, vatandalnatmal ve dinamik doas tarihsel geliimine devam etmektedir. Ben de buyazy yakn gelecekte bu alandaki tartmaya damgasn basmaya aday gibigrnen iki farkl neriye iaret ederek bitirmek istiyorum. Bunlardan ilkiasgari vatandalk geliri, vatandalk geliri, yaam geliri ya da garantiedilmi toplumsal gelir gibi eitli kavramlar altnda gelitirilen nerilerdir7(Twine, 1994: 163-170; Casassas 2007; Pettit, 2007). Bu nerinin z

yoksullara yaplan yardmlarn damgalayc olmasn engellemek iin bununtm vatandalar iin koulsuz bir hak olarak talep edilmesidir. nerininrasyonalitesi ise sosyolojik olarak zaten uzun sredir zayflamakta olan bir ba,

7 Konuyla ilgili ok sayda dnrn grlerini ieren canl bir tartma iin bkz:http://multitudes.samizdat.net.


26/28


272

yani sosyal gvenlik ile cretli alma arasndaki ba tamamen koparmak,bylece haklar almaya deil, temel vatandalk statsne bal halegetirmektir. kinci neri ise, hem mevcut refah rejiminin hem de yukardakitrden alternatif araylarnn eletirine dayanmakta ve alma ile gvencelersistemi arasndaki bakoparmak yerine bunlaralma ve emek yasasnn yenieilimlerine uygun bir ekilde yeniden birletirmeyi nermektedir (Castel,2004: 79-99). Buradaki esas soru almann ar devingenletii, aristikrarszlat ve enformel almann ok artt bir durumda buna uygunyeni bir gvenceler sistemi bulunabilir mi? sorusudur. kinci trden neriler,alma ile sosyal gvence arasndaki balanty koparmann vatandalk

a

s

ndan sorun yaratan mevcut ikili durumu daha da vahimletirmekten teyegeemeyecei konusunda bizi uyarmaktadr.

Bu iki tr neri evresinde geliecek olan tartmalarn yakn ve ortavadede gndemi megul edecei tahmin edilebilir. Ancak her iki neri desonuta modern devlet, ulus-devlet, refah devleti, vatandalk gibi temel modernkavramlar temel alnarak gelitirilmitir ve bu kavramlar yeni dnmlereuyarlama abalar olarak gndeme gelmektedirler. te yandan uzun vadede,alma ve blm ilikilerinin radikal biimde yeniden rgtlenmesitemelinde geliecek yeni tr bir kamusallk anlayyla balantl olarakvatandalk ve sosyal haklarla ilgili tartmann terimlerinin de deieceiningrmek mmkndr.

KaynakaALTVATER, Elmar (1985), Yeni Liberal Kar-Devrimin Mptezellii, ZARAKOLU R. (der.), Kriz,

Neo-Liberalizm ve Reagan Dosyas(stanbul: Alan).

BALIBAR, Etienne (1987), Propositions on citizenship, Ethics,98/1.

BALIBAR, Etienne (1991), The Citizen Subject, E. Cadava vd. (der) Who Comes After theSubjectiinde (New York: Routledge).

BARBALET, J. M. (1988), Citizenship, Rights, Struggle and Class Inequality (Minneapolis:University of Minneapolis Press).

BARBALET, J. M. (1993), Citizenship, class Inequality and Resentment, TURNER, B.S. (der.),Citizenship and Social Theory36-57, (London: Sage): 36-57.

BARRY, Norman (1990), Welfare(Open University Press).

BENDIX, Reinhard (1964), Nation-Building and Citizenship: Studies of Our Changing Social Order

(New York: Jonh Wiley and Sons).

BRUBAKER, Rogers, (1992), Citizenship and Nationhood in France and Germany (Cambridge:Harvard University Press).

BOOKCHIN, Murray (1987), The Rise of Urbanisation and the Decline of Citizenship(San Fransisco:Sierra Club Books).

BOWLES, Samuel / GINTIS, Herbert (1996), Demokrasi ve Kapitalizm(stanbul: Ayrnt).

BURA, Aye (2007), AKP Dneminde Sosyal Politika ve Vatandalk, Toplum ve Bilim,108: 143-166.


27/28


273

CASASSAS, David (2007), Basic Income and the Republican Ideal,Basic Income Studies,2/2.

CLARKE, P. Barry, (1994), Citizenship(Londra: Pluto Press).

CASTEL, Robert (2004), Sosyal Gvencesizlik(stanbul: letiim Yaynlar).

GAMBLE, Andrew (1988), The Free Economy and The Strong State, (Durham: Duke UniversityPress).

GIDDENS, Anthony (1981),A Contemporary Critique of Historical Materialism(London: McMillan).

GUNSTEREN, Herman, (1994), Four Conceptions of Citizenship, STEENBERGEN, B. (der.), TheCondition of Citizenship(London: Sage): 36-49.

GUTMAN, Amy (der.) (1998), Work and Welfare(Princeton: Princeton University Press).

FRASER, Nancy / GORDON Linda (1994), Civil Citizenship Against Social Citizenship,STEENBERGEN, B. (der.), The Condition of Citizenship(London:Sage): 90-108.

FRIEDMAN, Milton / FRIEDMAN, Rose (1990), Free to Choose: A Personal Statement (New York:

Harvest).HABERMAS, Jurgen (1981), The New Social Movements, Telos,49.

HABERMAS, Jurgen (1989), The Structural Transformation of the Public Sphere(UK: Polity).

HABERMAS, Jurgen (1996), Between Facts and Norms(UK: Polity).

HARVEY, David (1997), Postmodernliin Durumu(stanbul: Metis).

HAYEK, Friedrich (1994), Kanun, Yasama Faaliyeti ve zgrlk, Kurallar ve Dzen (stanbul: BankasYaynlar).

HAYEK, Friedrich (1995), Klelik Yolu(Ankara: Liberal Dnce).

HAYEK, Friedrich (1997), Hukuk, Yasama ve zgrlk: zgr bir Toplumun Siyasi Dzeni (stanbul:BankasYaynlar).

HEATER, Derek (1990), Citizenship: The Civic Ideal in World History, Politics and Education,(London & New York: Longman).

HINDESS, Barry (1993),Citizenship in the Modern West,TURNER, B.S. (der.), Citizenship and

Social Theory(Londra: Sage).HOCHSCHILD, L. Jennifer, (1988), Race, Class, Power and the American Welfare State,

GUTMAN, A. (der.), Democracy and the Welfare State(Princeton) : 157-185.

JESSOP, Bob (1990), State Theory: Putting Capitalist States in their Place(London: Polity).

JESSOP, Bob (1994), The Transition to post-Fordism and the Schumpeterian Workfare Satate,BURROWS, R. / LOADER, B. (eds.), Towards a Post-Fordist Welfare State iinde(Londra: Routledge).

LACLAU, Ernesto / MOUFFE, Chantal (1985), Hegemony and Socialist Strategy: Towards a RadicalDemocratic Politics(London: Verso).

LUHMANN, Niclos (1990), Political Theory in the Welfare State(New York: Walter de Gruyter).

MARSHALL, T.H. / BOTTOMORE, Tom (1992), Citizenship and Social Class(London: Pluto Press).

MANN, Michael (1987), Ruling Class Strategies and Citizenship, Sociology,21/3.

MOUFFE, Chantal (1992), Democratic Citizenship and the Political Community, MOUFFE, C.(der.), Dimensions of Radical Democracy: Pluralism, Citizenship, Community: 225240.

MOUFFE, Chantal (1988), The Civics Lesson, The New Statesman and Society,No.7

MORRIS, Lydia (1994), Dangerous Classes: The Underclass and Social Citizenship (London:Routledge).

MURRAY, Charles (1984), Losing Ground: American Social Policy: 19501980 (New York: BasicsBook).

MURRAY, C (1990), The British Underclass, The Public Interest,99: 4-28.

NOZICK, Robert (1974),Anarchy, State and Utopia(London: Blackwell).


28/28


OLDFIELD, Adrian (1990), Citizenship: An Unnatural Practice?, Political Quarterly 61/2: 176-187.

PATEMAN, Carole (1988), The Patriarchal Welfare State, GUTMAN, A. (der.),Democracy and theWelfare State( Princeton): 231-261.

PETTIT, Philip (2007), A Republican Right to Basic Income, Basic Income Studies,2/2.

RANCIERE, Jacques (2007), Siyasaln Kysnda(stanbul: Metis).

RIESENBERG, Peter (1992), Citizenship in the Western Tradition: Plato to Rousseau(Chapel Hill:The University of North Carolina Press).

ROCHE, Maurice (1987), Citizenship, Social Theory and Social Change, Theory and Society,16/1-3: 363-399.

SAUNDERS, Peter (1993), Citizenship in a Liberal Society, TURNER, B.S. (der.), Citizenship andSocial Theory:57-91.

TURNER, S. Brian (1986),Citizenship and Capitalism: The Debate Over Reformism

(Londra: Allen& Unwin).

TURNER, S. Brian (1992), Outline of a Theory of Citizenship, MOUFFE, C. (der.), Dimensions ofRadical Democracy: Pluralism, Citizenship, Community: 33-63.

TWINE, Fred (1994), Citizenship and Social Rights: The Interdependence of Self and Society(Londra: Sage).

WAGNER, Peter (1996), Modernliin Sosyolojisi: zgrlk ve Cezalandrma(Ankara: Sarmal).

WILSON, W. J (1987), The Truly Disadvantaged: The Inner City, The Underclass and the PubicPolicy (Chicago: The University of Chicago Press).

WOLIN, Sheldon (1987), Democracy and the Welfare State, Political Theory, 5/4.

WORLD BANK (1997), World Development Report(Oxford: Oxford University Press).

toplumsal vatandaşlık ve neoliberalizm sorunu

Documents