TOKAT SEMPOZYUMU 01-03 KASIM 2012 TOKAT

BİLDİRİLER

CİLT III

Y ayına Hazırlayanlar Prof. Dr. Ali AÇIKEL

Yrd. Doç. Dr. Samettin BAŞOL Yrd. Doç. Dr. Ali Osman SOLMAZ

Öğrt. Gör. Murat HANİLÇE

TOKAT-2012

Tokat, Zile, Acısu Köyü Mezarlığında, Anşabacdı Sıraçlarına

(Beydili Alevi Türkmeni) Ait Mezar Taşları

Or/ımı Yilmaz·

Özet

Zile Anadolu'daki en önemli tarih ve kiiltiir merkezlerinden birisidir. Zile 'nin Irak 'ta lıiikiim süren Ninova Kraliçesi Semiramis tarafindan kurulduğuna inamlmaktadır. Hititler Zile )ıe Anziliya adı vermişler ve onlardan sonra Romaltlar tarafindan yönetilmiş/ir. Roma İmparatoru Sezar ve Pontus Kralı Farnake MÖ. 47 'de Zile yakınlarmda biiyiik bir meydan savaşı yaparlar. Savaşı Sezar kazamr ve "Geldim, gördüm, yendim" tarihi sözünü söyler. Zile 'de çeşitli etnik gruplar yaşamaktadır ve

. Su·aç Topluluğu bunlardan birisidir. Sn·açlar, Oğuzlarm Beydili Boyıma bağlı, etnik olarak saf Tiirklerdir. Sıraç/ar Alevi (Kızrlhaş) inanışma bağlıdır. Sıraç inamşmda

Hubyar ve Anşabacılı olmak üzere iki kol bulunmaktadır. Zile )ıe bağlı Acısu Köy ii, Sıraçlarm Anşabacılı kolu inamşmm doğduğu yer ve merkezidir. Bu köyde Anşabacılılara ait bir tiirbe bulunmaktadır. Anşa Bacı ve eşi Veli Babamn mezarları bu tiirbe içindedir. Türbenin etrafi, Anşabacrlı kolıma inanan kişilerin mezarlarımn

bulwıduğu bir mezarlık ile çevrilidir. Mezarlıkta hemen hemen lıer mezarm başmda, lıer birinin tarzi, şekli ve rengi farklı mezar taşları bulımmaktadn·. Bu çalışma, Acısu

Köyündeki bu mezar taşiamu tanıtmak amacı ile gerçekleştirilmiştir.

Anahtar kelimeler: Zile, AclSlt Köyü, Anşa Bacılı, Su·aç, mezar taş1.

Gravestones Of Ansabacılı Sırac Communıty (Beydılı Alevı Turks) In Tokat, Zile, Acısu VIIIage

Abstract

Zile is tlıe one tlıe most importantlıistorical and cultural area in Anatolia. lt is believed tlıat Zile ıvas established by Queen of Ninoveh of Semiramis rıt!ed in Iraq. Hittite cal/ed Zile as Anziliya and tlıen Ro men rııled this city. Romen Jmperor of Sezar and.King of Pontus of Plıarnake made a big ıvar near Zile in B. C. 47. Sezar won the war 011d said lı is famous ıvords of" V eni, Vi di, Vi ci" (I ca me, I saıv, I defeated) . In Zile tlıere tire various kinds of et/ınic groups and Sil·ac People is one of tlıem. Siracs are ethnically pure Turks belonged to Beydili Oguz Turks. They are in Alevi (Qizilbaslı) belief In Sirac believe there are two main ıvays ıvlıich are Hubyar and Ansabacili ways. Acisu is one of village of Zile and at tlıe same time this viiiage is the cent re and origin of Ansabacili ıvay. In Acisu viiiage tlıere is a shrine belonged to Ansabacili. Graves of Ansa Baci (Sister Ansa) and husband of /ıer, Veli Baba (Father Veli) are in the slırine. The shrine is surrozmded by a graveyard in where bodies offolloıvers of Ansabacili ıvay buried In the graveyard almost all grave lıas a gravestone ıvlıic/ı have characteristic style, figures and colours. This study ıvas carried out to f!Xplain the grave stones of Acisu vii/age.

Anahtar kelimeler: Zile, Acisu vii/age, AIISa Bacili, Sirac, gravestone.

·Yrd. Doç: Dr., Iğdır Universitesi, Ziraat Fakültesi, Zootekni Bölümü, 76100, lğdır.E­mail: zileliorhan@gmail.com

Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 20/2. Cilt lll 229 -------

Orlıan YILMAZ l Giriş

Zi le, Ninova Kraliçesi Semiramis tarafından kurulmuştur ve Anadolu'nun en eski yerleşim yerlerinden birisidir. Tokat ilinin 67 km batısında yer alır. Yüzölçümü 1512 km2

, rakımı 71 O metredir (Yılmaz 2004).

Zile Kalesi, Bergama Kalesi gibi, Anadolu'nun nadir toprak dolgu kalelerinden birisidir. Anadolu'daki amfı tiyatroların hemen tamamı Ege ve Akdeniz sahillerinde yer alan antik yerleşim yerlerinde inşa edilmiştir. Zile Kalesinin doğu yamacında yer alan amfı tiyatro ise, Anadolu'nun iç kesimlerinde inşa edilmiş tek amfı tiyatro özelliğini taşımaktadır. Hit itlerden · kalma birçok pişirilmiş kil tablette, Anzilia (Anziliya) adı geçmektedir (Akdoğan 2008).

Zile, birçok farklı kültürü bünyesinde barındıran bir bölgedir. ilçe sınırları içinde Yörük, Alevi, Sıraç, Sünni ·Kürt, Alevi Kürt, Yörük, Çerkez, Balkan ve Doğu Muhaciri, Gürcü, Papaklı adları ile anılan çeşitli ırk ve inanışlardan kişiler barış içinde yaşamaktadır. İlçede Sıraç olarak adlandırılan topluluk, Oğuzların Beydili Boyuna mensup ve Alevi inanışına sahip özbeöz Türklerden meydana gelir. Tokat merkezli olan Sıraçiarın günümüzde Hubyar ve Anşabacılı olmak üzere iki ana kolu bulunmaktadır. Anşabacı lı Kolunun çıkış yeri ve merkezi Zile'ye bağlı Acısu Köyüdür (Yılmaz 2009).

Zile Sıraçlnrı

Zile'de çeşitli etnik ve dini gruplar olmakla birlikte, 18 adet Sıraç Köyü mevcuttur. Bu köyler Acısu, Armutalan, Bacul (Yaylayolu), Bultu (Uzunköy), Çaındere, Çapak, Çayır, Elmacık, Emirdolu, Gölcük, Karacaören, Karşıpınar,

Kervansaray, Kuruçay, K!uzalan, Sofular, Üçkaya ve Yaylakent (Gederük) Köyleridir. Tüm Sıraçlar kendilerinin Horasan'dan geldiğini kabul etmektedirler (Yılmaz 2009).

Zile Sıraçları, dışarıya karşı so~ derecede kapalı bir toplumdur. Anadolu'daki en katı ve tavizsiz Alevi Topluluklarından biri olarak bilinir. Diğer Alevi ve Bektaşilere karşı da kapalıdırlar. Alevi-Bektaşileri "alaca" veya "alabağarsuk" diyerek, kendilerinden ayırırlar. Diğer Alevi-Bektaşilere gelin vermezler ve gelin almazlar. Bu yolla akrabalık bağı dahi kurmazlar. Ancak son yıllarda gelişen şehre göç olgusu ile bu geleneklerinden taviz verıneye başlamışlardır (Cebecik 1991 ).

Zile Sıraçlarıriın bazılarında, Orta Asya Türklerinden kalma bazı Şamanist gelenekler hala sürdürülmektedir. Cenaze mezara kanmadan önce, altına yatak serilir. Yastığı konur. Cenaze, en güzel elciseleri giydirilerek yatağa yatırılır. Üstüne yorganı örtülür. Yatağın çevresine, mevtanın en sevdiği eşyalar konur. Bunlar saz, giyecek, ziynet veya günlük kullanıma ait bazı özel eşyalar olabilir. Titizlikle sürdürülen bu gelenek yüzünd·en, cenazelerine yabancıları almazlar. Gizliliğe riayet için, cenazeyi bazen sabah erkenden, bazen ise gece hava karardıktan sonra defnederler (Yılmaz 2009).

Türk Tar ihinde Mezarlar

Günümüz Avrupa uluslarının hemen hiç birinin milli dil ve yazısı bulunmadığı bir dönemde Göktürkler ileri bir dil ve yazı ile tas üzerine yazı yazarak, bize çok değerli belgeler bırakmışlardır. Aslında Göktürk hükümdarlarının, VI. yüzyılda Çin imparatorluğu'na Türkçe olarak mektuplar yazdığı biliniyor. Bunların ancak Çince çevirileri günümüze ulaşabilmiştir. Yenisey mezar taşları ise daha da eski tarihlere çıkar. Türkçenin ilk yazılı belgeleri Orhun Anıtları'ndan önce meydana getirilmiştir. Fakat kesin olarak tarihlendikleri, binlerce kelimeden oluştuğu ve konuları çok önemli olduğu için, Türkçenin, tarihi bilinen en eski yazılı belgeleri, Orhun Anıtları kabul

Tokat Sempo:yumu 1-3 Kas1111 20/2. Cilt lll -----· - - ~- ·-· ·-

Tokat, Zile, Acısu Köyü Mezarlığında, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Türkmen i) Ait Mezar Taşları

edilmektedir (Barthold 1927).

içindeki degerli esyalar, dolayısıyla pek çogu tarihin çesitli dönemlerinde yağmalanmış olan eski Türk kurganlarında (mezar), Göktürk yazısı ile donatılmış birçok esyalar bulunmaktadı~. Bu açıdan M.Ö. V. Veya IV. yüzyıla ait olduğu tahmin edilen Kazakistan'daki Esik Kurgan' ı bize iyi bir örnek vermektedir. Bu mezarda bulunan bir genç cesedinin üzerindeki altın kaplama zırh, kemer ve yine altıola

süslenmiş eyer, kama, kamçı sapı, ok ve yaylar; o zamanki Türk uygarlığının yüksek seviyesini göstermektedir. Bu esyaların içinde bulunan bir çanaktaki Göktürk harfleriyle yazılmış bir cümle, bize bu yazının ve yazılı dilin ne kadar eskiye gittiği konusunda bir fikir vermektedir (Ergün 2008).

Son yıllarda yapılan araştırmalar; Göktürklerin Orhun anıtları dışında mezar tasları, dağlardaki sabit kayalar, ağaçlar, kemikler, madenler, toprak ev araç gereçleri,

· silahlar ve süs esyaları vs. üzerine pek çok yazı yazdıklarını ortaya koymuştur (Ünalan ve Öztürk 2008).

İslam öncesinde değişik ölü gömme gelenekleri bulunmaktadır. Eski Anadolu'da ölülerin evlerin içine, döşemeterin altına, höyüklere, kuyu biçiminde kazılmış yerlerde özel küplere, odacıklara veya taştan oyulmuş yerlere gömüldüğünü gösteren buluntutar mevcuttur (Durdu ve Durdu 1 998, İnan 1 972). Eski Türklerde ölüleri toprağa gömme adeti olduğunu, gömüldükten sonra mezar üzerine, duvarlarında ölünün resmi ve hayatında yaptığı savaşları anlatan tasvirler bulunan yapılar

kurulduğunu belirtmektedir. İslam dininde ise ölü önce yıkanır, kefen giydirilir, cenaze namazı kılındıktan sonra tabut adı verilen sandıklarda taşınarak bazı yörelerde tabut ile bazı yörelerde ise tabutsuz olarak mezara konur (Örnek I 971, Boratav 1994).

Mezar Taşları

"Mezar ölünUn defnedildiği, mezarlık ise mezarların topluca bir arada bulunması için ayrılmış alanlardır. Mezarlıklarda ölünün yakınlarının

mezariarına bakması, mezarı çiçeklerle süslemesi ve başucuna bir mezar taşı di~esi gibi kültürden kültüre değişen ve yasla beraber ölüyü unutmamayı da simgeleyen gelenek ve görenekler vardtr. Mezar taşları, altında yatan ınevta hakkında birçok bilgi veren bir belge gibidir. Ayrıca, mezar taşları yapıları

itibariyle birer sanat eserleri dir. (Anonim 20 ll). Mezar taşları m ermer, granit, bazalt, kireç taşı, dökıne beton gibi birçok malzemeden yapılabilir (Yaşar ve Erdoğan 2001 ). Mezar taşları aynı zamanda bağlı bulunduğu kültür ve medeniyet için de bir göstergedir. Mezar taşlarının şekline ve bilinebiliyorsa yaşiarına bakılarak, hangi medeniyet devrinden kalmış olduğu

anlaşılabilmektedir (Kut 1979, Çayırdağ 1984, Çoruhlu ve Çakır 2000, Öcalan 2009). Gerçekleştirilen bir araştırmada, Türklerin ölüm korkusu duyup, duymadıkları araştırılmıştır. Araştırınada mezar taşı yazılarındaki kitabeler incelenmiş ve araştırınanın sonuçlarına göre, Türklerin ölüm korkusunu fazlaca hissetmedikleri ve Türk insanının ölümü kolay kabul ettiği sonucuna varılınıştır (Akça _ve Köse 2008). Mezar taşları aynı zamanda depremin şiddetinin ölçüldi.iğü elemanlardan birisidir. 12 farklı şiddet ile tarif edilen depremierin 8. şiddetinde mezar taşları devritir (Işın 2004).

Mezar taşları, sahip olduğu mevtanın mesleğine göre çeşitlere ayrılırlar:

Tokat Sempo::.yumu 1-3 Kasmı 2012. Ci/t I ll 231

Or/ımı YILMAZ

1. Yeniçeri teşkilatı, devlet ve saray teşekkülleri

2. Umumi askeri teşkilat

3. Spor teşekkülleri

4. Erkek ve kadın sanatçılar

5. Hattatlar, alim ler, şairler

6. Tarihçiler

7. Tarikat mensupları (İşcan 1 980).

Mezar taşları ayrica rumuzlu ve rumuzsuz olmak üzere ikiye ayrılır. Ruınuzlu mezar taşları tırabzan babası, nalıncı keseri, ters kılıç, Zülfikar, çarkıfelek, ç1krık, kuyu, çifte makas, nalın, üç topuz, pala, kırmızı köpek, merdiven, süpürge, üstünde kuş bulunan servi ağacı, minare alemi, ok, fıl ve tuluınba gibi rumuzlar içerir (İşcan ı 980).

Bir Osmanlı mezar taşında, belirli bazı bölümler vardır. Mezar taşının üst kısmına başlık adı verilir. Başlık fes, sarık, kavuk vs. gibi çok çeşitli şekillerden

meydana gelebilir. Başlığın altında taşın ana gövdesi yer alır. Gövdenin en üst kısmına "serlevha" adı verilir. Serlevhanın altında bir satır yazı ile ölen şahsın kimlik bilgileri yazılır. Kimlik bilgilerinin altında şahsın isminin yazıldığı satır bulunur. İsim satırının altında ise o şahsa dua edilmesinin istendiği bir dua cümlesi yer alır. Dua cümlesinin altında, yani mezar taşı ana gövdesinin en alt kısmında ise mevtanın öldüğü tarih yazılır (Sezer 201 0).

Anadolu mezar taşları genelde üç grup altında incelenebilir:

1. Doğu Anadoİ\ı Mezar Taşları: Bu bölgenin karakteristik mezar taşları Malatya, Erzurum, Muş, Malazgirt, Tatvan, Ahlat ve Gevaş'ta bulunmaktadır. Bilhassa Ahlar mezar taşları bu bölgenin en güzel·~ezar taşı örneklerini barındırır.

2. Orta Anadolu Mezar Taşları: Afyon, Akşehir, Ankara, Kırşehir, Konya, Seyitgazi, Siyas ve Tokat mezar ve mezar taşları yönünden oldukça zengin bölgelerdir.

3. Batı Anadolu Mezar Taşları: Aydın, Bergama, Bursa, İznik, Manisa, Milas ve Tire gibi yerleşim yerlerinde, en eskisi Xl. yüzyıla ait mezar taşları bulunmaktadır.

Eski tarihi medeniyetlerden günümüze ulaşan mezarlar arkeotojik yönden sınıflandırıldığında, mezar ta~ları çok çeşitli şekillerde olabilir.

1. Tonoz örtülü mezar

2. Tonoz örtülll anıtsal mezar

3. Yığına mezar

4. Pithos mezar

5. Taş sanduka mezar

6. Yuvarlak mezar

7. Kaya mezarı (Girginer 2003, Köroğlu ve Konyar 2005).

Örneğin Balıkesir'in Burhaniye İlçesinin Ören Kentinde arkeotojik devirlerden kalma Adramytteion antik kenti nekropolündeki bir mezarın yapılış şekli şöyledir:

Mezarların hepsi çatı kiremitlerinin yan yana getirilmesi suretiyle oluşturulmuştur. Kiremitler dikdörtgen bir mezar oluşturacak şekilde özensiz olarak bir araya getirilmiş ve üzerieri yine çatı kiremitleriyle kapatılmıştır. Kapakların konulmasından sonra mezarların üzerieri toprakla doldurulmuştur. Ayrıca mezarlarda kafanın geleceği yere farklı boyutlardaı taşların dizilmiştir (Sezer 20 I 0).

232 ,. Tokat Sempozyımıu 1-3 Kaswı2012. Cilt JJl ·- -a-- ---· --·------- ---·- ... --- -·---

Tokat, Zile, Acrsu Köyü Mezarlığmda, Anşabacrlr Srraçlarrna ( Beydili Alevi Türkmeni) Ait Mezar Taşlan

Bitlis'in Ahlat ilçesinde, yöresel ismiyle Ahlat taşı (ignimbrit), konut yapımından cami minaresine kadar çeşitli alanlarda duvar ve kaplama malzemesi olarak kullanılmıştır. Selçuklular döneminde Ahlat taşından yapılmış yaklaşık 700 yıllık mezar taşları ve kümbetler günümüzde hala özelliklerini korumaktadır. Bu taşlar, açık

kahverengi, koyu kahverengi (kestane) ve kül gibi çeşitli renklerde bulunmaktadır. Yöredeki binalarda yaygın olarak koyu kahverengi taşlar kullanılmıştır (Şimşek ve Erdal 2004).

Ahlat taşlan, toprak altından çıkarıldıklarında kısmen yumuşak olup, açık hava etkisiyle sertleşmektedir. Yumuşak haldeki Ahlat taşına el veya makine ile istenilen şekiller kolayca verilebilmektedir. Alılat ilçesinde, Ahlat taşından yapılmış 3-4 katlı yığma yapılar mevcuttur. Ayrıca, boşluklu yapısından dolayı Ahlat taşının, su emmesinin önlenmesi halinde bir ölçüde yalıtım özelliği gösterebileceği tahmin ~dilmektedir (Çelebi 200 ı).

Alanya ve yöresindeki köylerde, mezarın baş ve uç tarafına dikilen ve yatan kişi hakkında bilgiler yazılan mezar taşlarına, bu bölgede "hece taşı" denilmektedir (Türktaş ı 998). Afyon 'daki mezar taşları üzerinde bulunan işlemelerde geyik sembollerine de rastlanmaktadır (Tanyu 2007). Mezar taşlarına hayvan sembollerinin işlenınesini insanların hayvanlarla daha önce değindiğimiz çeşitli sebeplerden dolayı ilişki kurma çabalarıyla açıklanabilir. Özellikle dini temelli inanışlarda geyik kutsal bir varlık olarak kabul edilmiştir. Bu noktadan hareketle, geyik sembollü mezar taşlarının sahiplerinin dini özellikleriyle öne çıkmış şahıslar olduğunu düşünmek de yanlış olmayacaktır. Bu geyik sembolleri bir bakıma bereketinde sembolüdür (Tanyu 2007).

Osmanlı öncesi döneminde Boşnaklar ayrı bir mezhebe mensuplardı. Bu mezhebin adı "Bosna Kilisesi idi ve bu din ne Katalik ne Ortodoks mezhebiydi. Bu mezhebe ait olanlar "Bogumiller (Tanrı'ya sevimli olanlar) adını taşıyordu. Bosna Devletinin hükümdarlarının çoğu da bu mezhebe aitti. Bogumil mezhebinin İslam dini ile ortak noktalan olduğu tahmin ediliyor. Eski İran'dan gelen Mani inançlarının etkisinin altında da kaldığı ileri sürülmektedir. Dualizm-ikililik inançlarına göre insanlar, dünyaya iyi ve kötü güçleri hakim olduğuna inanmışlardır. Boşnakların ataları

olan <•Bogumillerin büyUk küpler şeklindeki mezar taşları söz konusu dönemden kalma anıtlardJr. Hatta Bosna-Hersek'in bazı yerlerinde toplu halde mezarlıklar olarak bulunmaktadır (Zacinovic 2003).

Osmanlı Türklerinin gelişinden sonra Boşnaklar tümüyle İslam dinini kabul etmiştir. Bunun yanı sıra Boşnaklar Osmanlı kültürünü de benimseınişlerdir. Ancak bu arada Ortaçağ Bosna kültUrünün izlerini de takip etmek mümkündür. Mesela Osmanlı öncesi Bosna'da bir alfabe mevcuttu ve Kiril harflerinin bir versiyonu olan ortaçağ Bosna alfabesiydi. Boşnakların atalarına ait büyük küpler şeklindeki mezar taşlarının üstünde bu alfabeyle yazılmış olan yazılar vardır. Bunun yanı sıra Boşnaklara ait Osmanlı tarzında yapılan bazı mezar taşlarının üstünde de Bosna alfabesiyle yazılmış olan yazılar bulunmaktadır. Bu dönemde Boşnaklara ait obelisk şeklindeki mezar taşları vardır ve Boşnakların atalarına ait büyUk küpler şeklindeki mezar taşlarının Osmanlı tarzında yapılan mezar taşlarına geçiş şeklidir. Osmanlı tarzında yapılan mezar taşlarının üstünde büyük küpler şeklindeki mezar taşlarının üstündeki gibi resimler vardır (Zacinovic 2003).

Türk Kültürünün en güzel öğelerinden birisi man i geleneğidir. Artun (I 997)'un yaptığı araştırmaya göre, örneğin Adana'da mani söyleme kültüründe 14 farklı

söyleome amacı, yeri, zamanı, şartı ve ortamı bulunmaktadır. Bunlardan birisi ise

Tokar Sempo_zyumu 1-3 Kasuu2012. Cilrili 233 --~-------------- ---- -------------- ·-

Or/ımı YILMAZ l "Mezar taşı manileri" dir. Aşağıdaki mani, Adana mezar taşı ınanllerine güzel bir örnek olabilir.

Bu mezarı bildin rrii?

Ömründe hiç güldün mü?

Aylak yaşayan gafıl Sen ölmeden öldün mü? {Artun ı 997)

Mezar ve mezar taşları atasözlerinde de kendine yer bulmuştur. Aşağıdaki atasözleri bunlara öme(s.tir:

Mezar taşı ile övünülmez.

Ölü kirndi ki, mezara koyan kim olsun (Altun 2004).

Alevi-Bektaşi Kültüründe Mezar Taşı

Alevi Bektaşi Kültüründe yedi dilimli mezar taşı karakteristiktir. Niğbolu'da Musa Baba Türbesi bulunmaktadır. Musa Baba Balkan Alevilik ve Bektaşilik tarihinin önemli temsilcilerinden bir erendir. Türbesi Şumnu (Şumen) ilinin Yenipazar ilçesinin Tekkekozluca (İzbul) mevkiinde bulunmaktadır. Türbeye ulaşılan merdivenin başında, iki taraflı olarak yedi dilimli iki mezar taşı mevcuttur. Musa Baba Türbesi'nin karşı tarafında bulunan İsa Baba Türbesi de bir ahşap yapı olup türbe içerisindeki mezarın başında yedi dilimli bir mezar taşı bulunmaktadır. Niğbolu Mumcular köyünde Balkan Alevi, Bektaş i tarihinin önemli isimlerinden Demir Baba Türbesine mevcuttur. Demir Baba XIII. yüzyılda Sarı Saltık ile Balkanlarda temsil edilmeye başlayan düşüncenin XVI. yüzyıldaki tems.ilcilerindendir. Türbedeki mezarın başındaki mezar taşının üstünde yedi dilimli taç yer almaktadır. Türbe de yedi köşelidir. Niğbolu'da başka bir tarihi mekan, Olman Baba Türbesi'c;lir. Haskovo Tekkeköy'de bulunan Otman Baba Türbesi Bulgaristan Aleviliği ve Bekt\şiliğiniıi temel merkezlerinin başmda gelir. Yedi köşeli bir yapı olan Otman Baba Türbesi'nin içinde, mezarın başında, yedi dilimli bir mezar taşı bulunmaktadır (Kökel 2004).

Acısu Köyü

Acısu Köyü Zile'nin güneydoğusunda kalan bir köydür. Köy, Oğuzların

Beydili Boyundan ve· "Sıraç" olarak adlandırılan kesiminin, Anşabacılı olarak anılan kolunun doğduğu yerdir. Anşabacılı kolunun kurucusu Anşabacı ve eşi Veli Baba bu köyde yaşamış ve ölmüŞtür. Köyün il merkezine uzaklığı 99 km, ilçe merkezine uzaklığı 32 km.dir. ·Köyün 2000 yılı nüfus sayımına göre. nüfusu 817 kişidir. Köyde yaşayanların Orta Asya'dan geliş tarihi tam bilinmemektedir. Köye gelişin, Yavuz Sultan Selim dönemi olduğu köy büyüklerince söylenmektedir. Acısu'ya ilk gelenlerin Hasan Kahyalar (Demirelli), Himmetler (Demirel), Yanazoğullan (Eser), Kartaıoğulları (Kartal-Demircan), Ali Kahyalar (Duran), İbolular (Candan) , Kurtoğulları (Akkurt, Karakurt, Bozkurt, Delen, Bulut), Çi! Üsükler (Doğan), Çafçular (İşbilirler ve Durmazlar) olmak üzere dokuz aile olduğu söylenmektedir. Geliş tarihleri kesin olarak bilinmemektedir (Anonim 20 ı 0).

İlk gelenler Kova Çeşmesi'nin başına, Kara Dede'nin eteğine çadır kurarak yerleşmişler. Geçimlerini hayvancılıkla sağlamaya başlamışlar. Zamanla tarımcılıkta gelişmiş ve nüfus artmıştır. Tarım alanları yetersiz gelmeye başlamıştır. Halk geçimini sağlamak için gurbete gitmeye başlamıştır. En çok İstanbul'a gidilmektedir. İstanbul'a gidenler kendiişlerini kunnuşlardır. Köylerine artık yaz mevsiminde gelmektedirler. Yaz mevsimi gelince köyün nüfusu 2000'i bulmaktadır (Anonim 2010).

234 ·. Tokat Sempo:::yumu 1-3 Kasmı 2012. Cilt lll ,.

Tokat, Zile, Acı su Köyü Mezarlığmda, Anşabacılı Sıraçlarma ( Beydili Alevi Tiirkmeni) Ait Mezar Taşları

Anşabacılı Sıraçiarı

Sıraçiarın Anşabacılı kolu, Zile'ye 32 km uzaklıktaki Acısu Köyünde 1800-1864 yılları arasında yaşayan Veli Baba adıyla bilinen dedenin zamanında ortaya çıkmıştır. Dini terminolojide "Dede" tanımını kullanan klasik Alevi terminolojisine aykırı olarak, kendilerini "Babalılar" olarak da adlandırırlar. Nadir olarak da "Veli Baba" kolu olarak adlandırılırlar. Hıdırşeyh Kolunun tarikatı yozlaştırıp, bozduğuna

inanmaktadırlar (Yılmaz 2009).

Veli Baba gençliğinde haşarı bir delikanlıdır. Fakat daha sonra hocası

Sofuoğlu'ndan mukaddes emanetleri almış ve tarikat önderi olmuştur. Bu yıllarda

Hubyar neslinden gelen dedeler Sivas'ta oturmaktadır. iddiaya göre, Osmanlı idarecileri ile işbirliği yapmakta, tarikatı saptırmakta, Sünniler ve diğer Alevilerle kaynaşmaktadırlar. Bu nedenlerden dolayı, Veli Baba dedeliğini ilan etmiş ve Hubyar neslinden gelen dedelerle mücadeleye başlamıştır. Kısa zamanda birçok Sıraç köyünü kendisine bağlamıştır (Yılmaz 2009).

Ancak Veli Baba genç yaşta öldüğü için, tarikatın liderliğini hanımı Ayşe Bacı devralmıştır. Uzun yıllar boyunca tarikatın liderliğini yapan Ayşe Bacı, rivayet edildiğine göre, Osmanlı döneminde çeşitli cezalara çarptuılmıştır. Bir ara Şam'a sürülmüştür. Orada da birçok mürit edinen ve eşinden daha fazla itibar kazanan Ayşe Bacı , sürgün cezasının bitiminden sonra, çok ihtişamlı bir şeki lde tekrar Acısu Köyüne dönmüştür (Yılmaz 2009).

Bu kolun günümüzdeki dedeleri, dedelik makamını müşterek olarak yürüten, Zile ilçe merkezi ile köylerinde ikamet eden Kurt ailesidir. Kurt Ailesi, Veli Baba vasıtası ile Ahmet Yesevi Hazretlerinin torunları olarak kabul edilmektedir. Sofuoğlu ve Veli Baba'nın deyişieri çok kutsal sayılmakta ve günümüZde de yaşatılmaktadır.

Bilhassa Çekerek ve Zile'de bu kola bağlı müritler oldukça fazladır.

Hıdırşeyh kolu ile Anşabacı Kolu arasındaki itikat bakımından bazı farklıklılar vardır. Buna göre, Anşabacı Koluna mensup olanlar;

1- Düğünde davul-zurna çalmazlar.

2- Dergahta içki içmezler.

3- Kurban eti ile içki içmezler.

4- Bazıları, Allah'ın Hz. Ali suretinde dünyada göründüğü inancını taşırlar.

5- Dedeye "baba" veya "ağa" derler. Hıdırşeyh kolunda ise, dedeye "dede" olarak hitap edilir.

6- Eci olmak için, evli olmak gerekir. Hıdırşeyh kolunda ise, bakire kızlar da eci olabilir.

Bazı köylerde her iki kola mensup aileler de bulunmaktadır. Fakat bu aileler birbirlerinin görgülerine ve dini törenlerine, yani cemlerine katılmamaktadırlar (Yılmaz 2009).

Acısu Köyü Mezarlığı ve Mezar Taşları

Acısu Köyü, Sıraçiarın Anşabacılı Kolunun kurucusu Veli Baba ve onun hanımı Anşa (Ayşe) Sacının köyüdür. Veli Baba ve Anşa Bacı bu köyün girişinde bulunan mezarlık bahçesinin içinde bulunan türbede gömülüdürler. Türbe içinde yatan kurucu Davulcu Dede i le Anşa B acı tahminen 1860 yıllarında vefat etmişler. Köydeki mezarların yaklaşık 1 ,5 asırlık olduğu söylenebilir (Yılmaz 201 0).

Tokat Şempo:.yıtmıt 1-3 Kaswı2012. Cilt lll 235

- -----.- -- .. ·- ···--

Or/ımı YILMAZ l Mezarlıktaki mezar taşları çok zengin bir kültürü yansıtmaktadır. Eski

mezarların yumuşak bir çeşit taş ile yapıldığı görülmektedir. Ama yeni mezarlar, genellikle beyaz mermerden yapılmışlardır. Mermer mezar taşlarında en çok görülen süslemelerden birisi kırmızı güldür. Bazı mezarların beton ile şekil verilerek kaplandığı ve kahverengi bir boya ile boyandığı dikkat çekmektedir. Son yıllarda inşa edilen bazı mezar taşları ise mozaik beton ile yapılmıştır (Yılmaz 20 l 0).

Eski mezar taşlarında ayyıldız, uçları aşağı ve iç içe geçmiş üç adet üçgen, iç içe geçmiş iki baktava şekilli eşkenar dörtgen, bir çember çerçeve içinde dört, beş ve altı yapraklı yonca, yedi uçtu yıldız, güneş, sivri çatılı çadır, Hz. Ali'nin Zülfikar kılıcı, uçları aşağı kıvrık çanta Şekilleri en sık görülen şekillerdir. Bunların haricinde daha değişik şekiller içeren mezar taşları da bulunmaktadır. Mezarların baş tarafındaki taşın üst kenan yuvarlak, ayakucundaki taşın üst kenarı ise sivri uçludur. Mezarlardaki silsleme şekillerinin rengi genellikle ya turkuvaz rnavisi-kırmızı, ya da sadece yeşil renklidir. Diğer renkler çok seyrektir. Bazı mezar taşlarında kısa dörtlükler bulunmaktadır. Bunlardan bir dörtlük aşağıdaki gibidir;

236

Bu dünyadan gider olduk,

Kalanlara·selam olsun.

Bizim için hayır dua,

Edenlere selarn olsun (Yılmaz 2010).

To'kat Sempozyıımıı 1-3 Kasım 2012. Cilt III

Tokat, Zile, Acısu Köyü Mezarlığında, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Türhneni) Ait Mezar Taşları

Fotoğraf ı. Yurdun çeşitli bölgelerinden mezar taşı örnekleri: Ardahan, Hanak, Çavdarlı Köyü

~~~-~-

Fotoğraf2. Yurdun çeşitli bölgelerinden mezar taşı örnekleri: Artvin, Şavşat, Pınarlı Köyü

Tokat Sempozyıımııl-3 Kasım2012. Cilt lll 237 - --- - -·-·-···- ···---

Or/ımı YILMAZ

Fotoğraf3. Yurdun çeşitli bölgelerinden mezar taşı örnekleri: Konya, Çornra, Karkın Köyü

\ Fotoğraf 4. Yurdun çeşitli bölgelerinden mezar taşı örnekleri: Iğdır, Karakoyuolu İlçe

238 Tokdt Sempoı.yımw 1-3 Kasım 2012. Cilt lll

Tokat, Zile, Acısu Köyü Mezarlığında, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Türkmeni) Ait Mezar Taşları

Fotoğraf 5. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

Tokat Sempoz.yumu 1-3 Kasım 2012. Cilt lll 239 --------- ·- - -··-

Or/ımı YilMAZ l

240 Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım2012. Cilt /ll

Tokat, Zile, Acısu Köyü Mezarlığında, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Türkmeni) Ait Mezar Taşları

Fotoğraf lO. Acı'su Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

Tokat Sempoz.yumu 1-3 Kasım 2012. Cilt lll 241

Orhan YILMAZ

\ Fotoğraf 12. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçianna ait mezartaş örneği.

242 Tokat Sempozyumu 1-3 Kas mı 2012. Cilt III

Tokat, Zile, Acısu Köyii Mezarlığmda, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Tiirkmeni) Ait Mezar Taşları

Fotoğraf 14. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçianna ait mezartaş örneği.

~43 Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 20/2. Cilt lll ~t-·-·- ·- - .- ·- - -----·-- ···- ···-

Or/ımı YILMAZ l

\

\ Fotoğraf 16. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

; t:

244 _.~_Tokat Sempozywıw 1-3 Kasım2012. Cilr lll - ·-~- -- -- -- ---

Tokat, Zile, Acrsu Köyü Mezarlığmda, Anşabacılı Sıraçlarma ( Beydili Alevi Tiirkmeni) Ait Mezar Taşları

Tokaı Sempozyımıu 1-3 Kasun2012. Cilt lJl 245 -----------.- - .. ·- .. - -

Orlı011 YILMAZ l

Fotoğraf20. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

. . . ·.:- ·· · .. .. . , :

246,

.·

? /

·Tokat Sempozywmıl-3 Kasım 2012. Cilt lll .,._. ______ --- ·-···- ------ --

Tokat, Zile, Acısu Köyii Mezarltğında, Anşabacılı Sıraçlarına ( Beydili Alevi Tiirlaneni) Ait Mezar Taşları

Fotoğraf22. Acısu Köyü mezarlığı, Aoşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

Tokat Sempozyw1111 1-3 Kasım 2012. Cilr lll 247 - - -----.- -- ·· ·- ···- ··

Orlıa~ı YILMAZ

Fotoğraf23. Acısu Köyü mezarlığı, Anşabacılı Sıraçlarına ait mezartaş örneği.

Sonuç \

Sıraçlar, Oğuzlarm 24 boyundan birisi Beydili (Begdili) boyuna mensup Türklerdir. Alevilik inancına bağlı olan bu kapalı toplum üyeleri, Tokat Zile'de yaşamaktadırlar. Sıraçlar, halen eski TOrk adetleri ve Şamanizm'in izlerini taşıyan bazı adetlere sahiptirler. Ölülerini gömerken, elbise ile gömmeleri, ölünün yanına bazı şahsi eşyalarını koymaları gibi adetler, tarihten beri gelen adetleridir. Mezar taşlarını

süslemeleri ve çeşitli şekil ve motifler yerleştirmeler, klasik Anadolu mezar taşlarından farklı bir formattadır. Mezar taşları üzerinden olan şekil ve figürlerin !hepsinin birer anlamı bulunmaktadır. Bu şekiller, konuya ilgi duyan ve konu ilgilisi diğer akademisyen araştLrmacılann ilgisine muhtaçtır.

Kaynaklar.

Akça, F. ve Köse, Y. A. 20Q8. Ölüm Kaygısı Ölçeğinin . l}yarlanması: Geçerlik ve Güvenirlik Çalışması. Klinik Psikiyatri Dergisi, ll: 7-16.

Akdoğan, R. 2008. Anzili (Zile) Şehir Adının Belgelendiği Maşathöyük Hitit Tabletleri. Çağıltı dergisi, 1:8-9.

Altun, M. 2004. Atasözleri Üzerine Sentaktik Bir İnceleme. Akademik Araştırmalar Dergisi, 6 (2 1 ):79-91 ·

Anonim. 2010. Tokat, Zile, Acısu Köyü. http://tr.wikipedia.org/wiki/Ac%C4%B 1 su,_ Zile (erişim 14.06.20 10)

Anonim. 2011. Mezarhk. http://tr. wik.ipedia.org/wiki!Mezarl%Ç4%B lk (erişim ı 7.12.201 1)

Artun, E. 1997. Adana'da Mani Söyleme Geleneği, VII. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri, Eskişehir.

Barthold, W. 1927. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. EvkafMatbaası, İstanbul.

248 'Tokat Sempozyumu 1-3 Kasım 2012. Cilt lll • ~1

l Tokat, Zile, Acısu Köyii Mezar/ığmda, Anşabacılı Sıraçlarına

( Beydili Alevi Tiirkmeni) Ait Mezar Taşları

Boratav, P. N. 1994. ıoo Soruda Türk Folkloru, Türk Halk Bilim II, Gerçek Yayınevi. ıoo Soruda Dizisi: 40, İstanbul.

Cebecik, K. ı 99 ı. Sa rı~öy Köyü F olkloru. (Basılmamış doktora tezi) Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Çayırdağ, A. 1984. Kayseri'de Selçuklu ve Beylikler Dönemine Ait Bazı Kitabe ve Mezar Taşları. Tarih Dergisi, 34.

Çelebi, C. 2001. Yaşayan Kültür Ahlat. Kültür Bakanlığı Yayınları: 2711, Kültür Bakanlığı HAGEM, Ankara.

Çoruhlu, Y. ve Çakır, Ö. 2000. Ordu'nun Mesudiye İlçesi Kale Köyü'nde Bir TürkmeJ?. Kalesi, Mezar Taşları ve Üç Mezar Anıtı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, Prof. Dr. Fikret Işıltan Hatıra Sayısı, s.81-136.

Durdu A. ve Durdu, B. K. 1998. Geçmişten Günümüze Ölüm Adetleri ve Kemaliye Köyünde Ölüm. Türk Halk Kültürü Araştırmaları-1997. Kültür Bakanlığı Yayınları:21 76, HAGEM Yay:275, Süreli Yayınlar Dizisi:36. Ankara.

Duyar, İ. ve Atamtürk, D. 2006. Adramytteion (Örentepe) İskeletleri. 22. Arkeometri Araştırma Sonuçları Toplantısı, Çanakkale.

Ergün, M. 2008. Türk Egitim Tarihi, http://egitim.aku.edu.tr/tetOO.htm, (erişim

17.12.201 1)

Eyice, S. 1955. Yunanistan'da Türk Mimari Eserleri. Türkiyat Mecmuası. 12 (5): 217-218 . .

Girginer, K. S. 2003. Adana Yüzey Araştırmaları 2003: Tufanbeyli-Saimbeyli, 19. Arkeometri Araştırma Sonuçları Toplantısı-2, Ankara.

Işın, q. 2004. Deprem: Suçlu Kim? Pivolka Dergisi, 3(13): 7-12.

İnan, A. I 972. Tarilite ve Bugün Şamanizm. Türk Tarih Kurumu Basım Evi. Ankara.

İşcan, N. 1980. Anadolu Mezar Taşları Süslemeciliği. Ülkü Matbaası. Eskişehir.

Kökel, C. 2004. Bulgaristan'da Yaşayan Alevilik ve Bektaşilik Üzerine. Hacı Bektaş -· Veli Dergisi, 69: 1-17.

Köı:oğlu, K. ve Konyar E. 2005. Van Gölü Havzası'nda Erken Demir Çağı Problemi. Arkeoloji ve Sanat Yayınları, ı 19: 25-38.

Kut, T. 1979. Ülkemizde Yangın Tulumbasını İlk Kez imal Eden Gerçek Davud'un ve Bazı Tulumbacıların Mezar Taşları. İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi, 32: 771-788.

Öcalan, H. B. 2009. Seyyid Usul Dergahı ve Meşayıha Ait Mezar Taşları. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18 (2): 267-283.

Örnek, S. V. 1971. Anadolu Folklorunda Ölüm. Ankara Üniversitesi DTC Fakültesi Yayınları: 218. Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara.

Sezer, B. 2010. Ödemiş Sungurlu Mezarlığındaki Eski Yazılı Mezar Taşları. Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi Dergisi.

Şimşçk, O. ve Erdal, M. 2004. Ahlat Taşının (İgnimbrit) Bazı Mekanik ve Fiziksel Özeliklerinin Araştırılması. Gazi Üniversitesi Fen Bilimleri Dergisi. ı7(4):7ı-78.

Tanyu, _H. 2007. Türklerde Taşlarla İlgili inançlar. Elips Yayınları, Ankara.

Türktaş, M. 1998. Alanya ve Köylerindeki Türbe Yatır ve Adak Yerleri II. PAÜ Eğitim

Tokat Sempozyumu 1-3 Kasmı2012. Cilt lll 249

Orlıaıı YILMAZ

Fakültesi Dergisi, Sayı 4.

Ünalan, S. ve Öztürk, H. 2008. İslamiyet'ten Önce Türklerde ilahiyat Faktiltesi Dergisi. 13 (2): 89-109.

Egitim ve Öğretim.

Yaşar, E. ve Erdoğan, Y. 2001. Toprakkale Bazaltının Doğal Taş Endüstrisinde Kullanımı. 4. Endüstriyel Hammaddeler Sempozyumu, 18-19 Ekim 2001, İzmir.

Yılmaz, O. 2004. Her Yönüyle Tokat Zile Küçüközlü (İsa) Köyü. Pano Ofset. Ankara.

Yılmaz, O. 2009. Sıraçlar (Anşabacılı ve Hubyarlar) Beydili Alevi Türkmenleri. Yeni Vidi Vici Yayınevi. Zile.

Yılmaz, O. 2010. Zile Sıraçiarında Mezar Taşı Geleneği. Türk Dünyası Tarih Kültür Dergisi, 282: 30-31.

Zacinovic, N. 2003. Bosna Kütüphaneterindeki Eski Türkçe Gazetelerin Dili. Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Ankara.

\

250 Tokat Senıpozyumu 1-3 Kasım 2012. Cilt 11l