TÜRKİYE’DE NESLİ TEHLİKE ALTINDA OLAN

ÇİFT ÇENEKLİ BİTKİLER

Prof.Dr.Bülent ÇAVAŞ

Çift Çenekli Bitki nedir?Çift Çenekli Bitki nedir?

• Çift çenekliler ya da ödikotlar

• (Latince: Eudicotidae),

• embriyonlarında iki çenek (kotiledon) bulunan çiçekli bitki grubudur.

Çift çenekli bitkide iletim demetleriÇift çenekli bitkide iletim demetleri

• İletim demetleri gövdede belirli bir düzende yerleşmiştir.

Marmara Bölgesi Endemikleri

İstanbul nazendesi (Lathyrus undulatus)

• Türkiye'nin kuzeybatısında, İstanbul'un Asya yakasındaki fundalıklarda zengin popülasyonları bulunur.

• Avrupa çapında nadir bir bitki olan İstanbul nazendesinin koruma altına alınması önemlidir.

• Türkiye Kırmızı Kitabında VU : zarar görebilir olarak sınırlanmıştır.

• Çok yıllık, yaprak döken Nisan- Haziran aylarında çiçeklenen otsu endemik bir bitkidir.

Eryngium bithynicum, Çakırotu

• Marmara bölgesinde yoğun olarak yer alır

• Dikenli bir yapı gösterir

• Ada Baharatı olarak bilinir

EGE BÖLGESI ENDEMIKLERI

Cyclamen trochopteranthum, Siklamen, Tavşankulağı

• Buhurmeryem, Domuz ekmeği, Yer somunu, Macar şalgamı isimlerini de alan Cyclamen trochopteranthum, toprakaltı yumrusu küçük, yaklaşık 3 cm çapında bir bitkidir.

• Yapraklar çiçeklerden hemen önce çıkar, biçimleri yarı dairesel veya geniş yumurtamsı-kalpsidir.

• Meyve sapı uçta kıvrımlıdır.

Ülkemize özgü olan bu tür, Antalya, Muğla ve Denizli illerinde yayılış göstermekte olup, yetişme ortamı olarak 350-1100 m'ler arasındaki nemli alanları tercih eder ve şubat-nisan aylarında çiçeklenir

Campanula tomentosa, Çan çiçeği

Çan çiçeği (Campanula), çan çiçeğigiller (Campanulaceae) familyasından bir, iki ya da çok yıllık bitkilerin ortak adı. Adlarını çiçeklerinin çan şeklinde olmasından alır. Latince'de Campanula küçük çan anlamına gelir. Çiçekleri için bahçelerde ve saksılarda süs bitkisi olarak yetiştirilir. Cinsin dünya üzerinde 300 kadar tür ve çok sayıda alt türü bulunur. Yayılışı kuzey yarım kürenin ılıman bölgeleri ile en yüksek çeşitliliği olan Akdeniz ve Kafkasya'dır. Yüksek dağlık bölgelerdeki arktik ve alpin türler bodur formda 5 cm den küçükken, ılıman rejyonlarda ormanlık ve çayırlık alanlarda yetişen türler 2 m boya ulaşabilir. Çan çiçeği türleri bazı Lepidoptera üyeleri larvalarının besin kaynağını oluşturur.

Malva sylvestris, Büyük ebegümeci, Yabani ebegümeci, Kuşekmeği (endemik değil)

• Yatık gövdeli veya eğik yükselişli iki veya çok yıllık bitkilerdir.

• Yapraklar dairesel, loplu, kör dişli kenarlı ve tüylüdür.

• Çiçekler yaprak koltuklarında demetler halinde, epikaliks parçaları şeritsi veya dar yumurtamsıdır. Sepaller geniş üçgenimsi, 3-7 mm boyundadır. Petaller mavi veya pembe renkli, 18-25 mm uzunlukta, sepallerin 4 katı veya daha uzundur. Meyve uzun yumuşak tüylüdür.

• Taze yaprakları sebze olarak kullanılan bu tür, mayıs-ekim ayları arasında çiçeklenir. Bileşiminde müsilaj, glikoz ve pektin taşımaktadır. Taşıdığı müsilaj nedeniyle diğer müsilajlı bitkiler gibi koruyucu ve yumuşatıcı bir etkiye sahiptir.

• Solunum ve sindirim sistemi tahrişleri ve iltihaplarında koruyucu olarak kullanılır. Taze yapraklarından yapılan lapa, cilt üzerindeki çıban ve yaraların ağrılarını dindirmek için tülbent arasında, deri üzerine konur.

AKDENIZ BÖLGESI

Salvia cilicica, Kilikya adaçayı

• Adana’da bulunur

• Soğuk algınlığı yardımcı olarak kullanılır

Helleborus vesicarius, Patlak otu

• Helleborus vesicarius, Patlakotu, Patlak çiçeği isimleriyle anılan bu bitki, 60 cm kadar yükselebilen çok yıllık ve otsu bir bitkidir.

• Gövdesinin yapraklı ve meyvalarının şişkin olması nedeniyle diğer türlerden ayırt edilir.

• Tedavi amacıyla kullanılmaz. • Hayvanlarda zehirlenmeler

yapar.

Thymus cilicicus, Kekik (Endemik değil)

• Yoğun, çalı benzeri çok yılık bitkiler. Gövde dik, 3-15 cm boyunda, tüylüdür.

• Yapraklar sapsız, mızraksı-biz biçimli, 7-10 x 0.8-1.5 cm.dir. çiçek durumu uçta, yaklaşık 1.5x1 cm.dir.

• Korolla leylak-mor renkli ve 5-6.5 mm uzunlukta, meyveler fındıksıdır.

• Ülkemize özgü olan bu tür, Güneybatı ve güney Anadolu'da yayılış gösterir. bu bitki yetişme ortamı olarak 70-2000 m yüksekliklerdeki kaya açıklıklarını tercih etmekte olup, nisan-ağustos aylarında çiçeklenir.

KARADENIZ BÖLGESI

Salvia cryptantha, Anadolu halısı

• Salvia’lar (adaçayları), genel olarka çay olarak tüketilen, ekonomik ve tıbbi değeri olan bitkilerdir.

• Dünyada 700-900, ülkemizde 92 türü vardır ve bunların yarısı endemiktir.

• S.cryptantha, çok yıllık bir bitkidir. • 700-2500 metre yükseklikte,

kayalık kireçtaşı yamaçlar, kuru bozkır, nadas tarlaları, yol kenarlarında yetişir.

• Mayıs-temmuz aylarında çiçek açar. Karasal Anadolu’da bulunur.

Taflan, Karayemiş, Lazkirazı (Prunus laurocerasus)

• Karayemiş; 5-6 m boyunda veya boylu çalı şeklinde, kışın yaprağını dökmeyen ağaççıktır. Özellikle kayın ormanlarının altında yer alır. Ormancılık bakımından zararlı bir alt flora bitkisidir.

• Parkçılıkta gruplara karıştırıldığı gibi, tek olarak ta kullanılır.

• Makaslanmaya gelen bir çit bitkisidir. Güneşli, yarı gölge, kuytu (tam gölgeye dayanır), nemli deniz iklimlerinde, asitik, derin, nemli, humuslu-killi-kumlu topraklarda yetişir

• Üretilmesi tohum ve çelikle yapılan ve şimdiye kadar herhangi bir zararlı ve hastalığına rastlanmayan karayemiş;

• fındık bahçelerinin karayel yönüne dikilerek bahçenin rüzgârdan korunmasını sağladığı gibi, görülmesi istenmeyen helâ, depo vs. gibi yerlerin gizlenmesinde de kullanılır.

Rosa canina, Kuşburnu, Yabangülü (Endemik değil)

• İt gülü, Köpek gülü de denen kuşburnu dik çalı, 1.5-3-5 m boylarında, bazen tırmanıcı bir bitkidir.

• Dikenler kaba, hemen hemen kıvrık, tek tip, bazen mevcut değildir.

• Yapraklar mat yeşilden, yeşile kadar değişen renklerde, yaprakçıklar 5-7 adet, dar eliptikten geniş yumurtamsıya kadar değişen şekillerde, 1-4.5 x 0.8-3.5 cm.

• Çiçekler tek veya 2-25 li gruplar halindedir.

• Ayrıca meyvelerinden hoşaf, reçel, pestil, ezme veya pekmez yapılır. Meyveleri C vitamini yönünden zengindir.

İÇ ANADOLU

Centaurea tchihatcheffi, Sevgi çiçeği

• Dünyada yalnızca Ankara'da Gölbaşı ilçesi Hacı Hasan Köyü yakınında yetişmektedir.

• Nesli, tarım ilaçları yüzünden yokolma tehlikesi ile karşı karşıya kalınca Bern Sözleşmesi kapsamında koruma altına alınmıştır.

Linum hirsutum, Yalancı Anadolu keteni

• Baharat olarak kullanılır

• Çiçeklerinin mavi olması ile bilinir

• Endemik değildir

Convolvulus compactus, Mahmude otu (Endemik Değil)

• Toprakaltı kısmı odunsu, bodur çalımsı bitkilerdir. gövde 8 cm'ye kadar çıkar.

• Yapraklar darca şeritsi veya şeritsi-kaşıksı, keskin sivri uçlu, yelpaze kıvrımlı, basık ipeksi tüylü, 5-10 (-20)x1-4 mm. Çiçekler uçlarda, genellikle tek.

• Dıştaki sepaller 8-10x3 mm. Korolla beyaz, nadiren pembemsi-kırmızı veya sarı renkli, 15-18 mm boyundadır. Meyve kapsül biçimindedir.

DOĞU ANADOLU BÖLGESI

Alcea pallida,Hatmi çiçeği, Devegülü

• Uzun boylu çok yıllık otlar. Gövde keçemsi ve yıldızsı tüylü.

• Yapraklar 5-7 loplu ve hafif kalınlaşmış. Kaliks çiçekli dönemde olukçuklu değil fakat daha sonra olukçuklu.

• Petaller 40-50 mm boyunda, beyaz, pembe veya leylak renkli ve genellikle tabanda sarı lekeli. Meyve kanatlı, buruşuk, sadece oluklarda tüylü.

• Daha çok yol kenarlarında ve step arazilerde bulunan bu tür haziran-ekim aylarında çiçeklenir.

Salvia recognita, Yaygın adaçayı

• Adaçayı, geleneksel tıpta çok önemli bir yere sahip.

• Herkesin bildiği bir bitki ve daha çok kışın tercih edilen bir çay olarak kullanımı yaygın.

• Hatta siyah çaydan sonra en çok tükettiğimiz bitki çaylarından birisi diyebiliriz.

• Ülkemizde halk arasında genelde soğuk algınlığına karşı, midevi şikâyetlerde, gaz problemlerinde, ter sökücü veya terlemeyi azaltıcı amaçlı, bazı bölgelerimizde de yara iyi edici olarak kullanılmış.

• Güzel ve hoş kokulu bir bitki olduğu için uçucu yağı elde ediliyor.

Campanula betulifolia, Akçaçıngırak

• Çok yıllık bitki, Otsu Bitki, • Çiçekli • Kayalık, Taşlı, Çakıllı, Kurak yamaçlar • Kuzeydoğu Anadolu doğal olarak yayılış alanıdır.

GÜNEYDOĞU ANADOLU BÖLGESI

Centaurea obtusifolia (Peygamber çiçeği)

MORFOLOJİ

Çiçeklenme Zamanı :

Bahar Sonu (Mayıs)

Çiçeklilik Süresi :

Bir ay kadar

BİTKİ TANIMA

IUCN-Kırmızı Liste Kategorisi :

Veri Yetersiz (DD- data deficient)

Yaşam Süresi :

Çok Yıllık

Yetiştiği Şehirler : Şanlıurfa

Linum mucronatum, Sarıketen (Endemik değil)

• Stepler, tarlalar, kayalık yamaçlarda 600-3000 metrelerde yayılım gösteren çok yıllık, otsu, bazen çalı formunda bitkidir.

• Haziran-temmuz aylarında çiçeklenir.

Punica granatum, Nar (Endemik değil)

• Bitkinin tohumları meyve olarak yenildiği gibi, gövde-kök ve dal kabukları ile meyve kabuğu da tıbbi olarak kullanılır.

• Kök ve gövde kabuğu tanen, nişasta ve alkoloitler taşır.

• Nar ağacı kabuğu çok eskiden beri bilhassa barsak şeritlerine (tenyalara) karşı kullanılır.

• Yalnız zehirlenmelere yol açabileceğinden dikkatli olunmalıdır. Nar meyvesi kabuğu, ishale karşı (% 15'lik) çay halinde kullanılabilir.

• Ayrıca yün iplikler, sarımsı renklere boyanabilir.

• Nar, çarpıntıya iyidir. Mideyi kuvvetlendirir. Et kısmı ile sıkılıp içilirse, safra söker, pekliği giderir.