tÜrkİye tÜrkÇesİ ve kazak tÜrkÇesİ Örneklerİyle orhun ... balci.pdf · tigin ve bilge...

7Türk Dünyası 40. Sayı

* Yrd.Doç.Dr.,CumhuriyetÜniversitesiEdebiyatFakültesiÇağdaşTürkLehçeleriveEdebiyatlarıBölümü,[email protected]

TÜRKİYE TÜRKÇESİ VE KAZAK TÜRKÇESİ ÖRNEKLERİYLE ORHUN YAZITLARI’NIN ÇAĞDAŞ TÜRK

LEHÇELERİNE AKTARMA FARKLILIKLARI

Onur BALCİ*

Özet:Bugünkü Moğolistan’ın sınırları içinde bulunan Orhun Yazıtları, Türk dilinin

bilinen ilk yazılı metinleridir. Bu nedenle bu metinler çağdaş Türk yazı dillerinde de ilk metin olarak ele alınmaktadır. Bu çalışmada Orhun Yazıtları’nın çağdaş Türk yazı dillerinden Türkiye Türkçesine ve Kazak Türkçesine aktarımı üzerinde durulmuş-tur. Yazıtlardan cümleler ve kelimeler alınmış ve bu cümleler ve kelimelerin Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesinde karşılıkları tablo hâlinde verilmiştir. Bu inceleme-lerin sonunda Orhun Yazıtları’nın Türk lehçelerine aktarımında farklılıklar olduğu tespit edilmiştir. Bu farklılıkların üç temel nedeni olduğu görülmüştür. Bunlar; anlam-landırma farklılıkları, farklı okuma kaynaklı aktarma farklılıkları, gramer kaynaklı aktarma farklılıklarıdır. Bu sebeplerden dolayı farklı aktarılan cümleler tablolarda teker teker gösterilmiştir.

Anahtar kelimeler: Orhun Yazıtları, aktarma, farklılık, Türkiye Türkçesi, Kazak Türkçesi.

The Translation Differences to Modern Turkic Languages of Orkhun Inscriptions with Sample of Turkish and Kazakh

Abstract:The Orkhon Inscriptions which located within the boundaries of Mongolia are

the first written texts of Turkic. Therefore these texts are considered as the first texts in the modern Turkic languages, too. In this work it was studied that the translation of Orkhun Inscriptions to modern Turkish and Kazakh. Additionally some sentences and words were taken from the inscription and listed on the table with their counterparts

Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesi Örnekleriyle Orhun Yazıtları’nın Çağdaş Türk Lehçelerine Aktarma Farklılıkları

Türk Dünyası 40. Sayı8

of Turkish and Kazakh. At the end of these investigations it was determined that there are differences in the translation of Orkhon Inscriptions to modern Turkic languages. Briefly, there are three main reasons of these differences. These are difference of mea-ning, translation differences due to different readings and translation differences due to grammar. Because of these reasons of translation differences, the sentences which translated differently are shown one by one in tables.

Key words: Orkhun Inscriptions, translation, differences, Turkish, Kazakh.

1. GirişOrhunYazıtları(OrhonYazıtları,OrhunAbideleri)Türkdilininedebîde-

ğeresahipilkyazılımetinleridir.İçindebulunduğumuzzamanaçısındanbakı-lıncabuyazıtlar,genişbircoğrafyayayayılmışolançağdaşTürklehçelerininilkmetinleriolmasısebebiylebüyükbirönemesahiptir.İlkkeşfedildiğiandangünümüzekadarpekçokaraştırmaveincelemeyekonuolanOrhunYazıtları,çağdaşTürkdünyasındadailkolmasısebebiylekutsalsayılmışvebuyazıtlarüzerineincelemeleryapılmıştır.

Yazıtların üzerindeki yazının Vilhelm Thomsen tarafından 25 Kasım1893’te çözülmesinin ardından yazıtları okuma ve anlamlandırma çalışma-ları hız kazanmıştır.1 Türkiye’de de bu eserler geniş ölçüde incelenmiştir.

“Türkiye’de Köktürk Anıtları’nı ilk tanıtan bilim adamı Necip Âsımdır. İkdam gazetesinin 17 Şubat 1895 tarihli nüshasında, imzasız olarak çıkan ‘Hutût-ı Kadîme-i Türkiyye (Eski Türk Yazıları)’ başlıklı uzun makalesinde Necip Âsım, Köktürk Anıtları’ndan ve özellikle Köktürk harflerinden ve onların kökenin-den bahseder.” (Ercilasun2008:152)“Köktürk harflerini bizde ilk tanıtan Necib Âsım olduğu gibi, Orhun Abideleri’ni ilk defa neşretme şerefi de ona aittir. Darülfünun Türk Lisanı Müderrisi Necib Âsım Bey’in 1925’te Maarif Vekâleti neşriyatı arasında yayımladığı Orhun Âbideleri adlı eser, hem Köl Tigin ve Bilge Kağan bengü taşlarının metin ve tercümelerini, hem de Or-hun Türkçesinin gramerini içine alır.” (Ercilasun 2008: 153) Hüseyin Na-mıkOrkun’unEski Türk Yazıtları, Muharrem Ergin’in Orhun Âbideleri,TalâtTekin’inOrhon YazıtlarıveCengizAlyılmaz’ınOrhun Yazıtları’nın Bugünkü Durumu adlıeserlerikonuylailgiliyapılanönemliçalışmalararasındadır.

OrhunYazıtları’nınçağdaşTürkdünyasındaincelenmetarihiSSCB’ninson elli yılına tekabül etmektedir. Kırgızistan’da Çetin Cumagulov,Azerbaycan’daAlisaŞükürovileA.A.Meherremov,Özbekistan’daG.Abdu-rahmanovileA.Rustemov(Ercilasun2008:156-157)TürkdünyasındaOrhunYazıtlarıüzerineçalışanönemliisimlerdir.

OrhunYazıtlarıKazakistan’dadaaraştırmaveincelemekonusuolmuştur.Kazakistan’da bu konu üzerine çalışan âlimlerden en önemlisiGubeydullaAydarov’dur.1 OrhunYazıtları’nınbulunmavearaştırılma tarihi ile ilgiliayrıntılıbilgi içinbk.ERCİLASUN,AhmetB. (2008),

Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi,Ankara,AkçağYayınları,s.146-161.

Onur BALCİ


“Başta Kazakça olmak üzere muhtelif Türk lehçelerinde ve Rus dilinde bengü taşlar hakkında pek çok makale yazan Aydarov, 1966’da neşrettiği Bil-ge Kağan Abidesi’yle dikkati çeker. Fakat Aydarov’un en büyük eseri, 1971’de Alma Ata’da yayımladığı Yazık orhonskih pamyatnikov drevnetyukskoy pis ‘mennosti VIII v. (Sekizinci Asırdaki Eski Orhun-Türk Abidelerinin Dili) adlı eserdir. Aydarov’un senelerini verdiği bu büyük eserde; Köl Tigin, Bilge Ka-ğan, Tonyukuk, Köl İç Çor, Moyun Çor ve Suci bengü taşlarının fotoğrafları, Köktürk harfli metinleri, transkripsiyonları ve Rusça tercümelerinden başka fevkalade sistemli ve teferruatlı bir gramer de yer almaktadır. Bengü taşla-ra büyük bir hayranlık duyduğu anlaşılan Aydarov, kitabının sol iç kapağına Köktürk harfleriyle ‘Orkun Bitigleri’ başlığını koymuş ve alt tarafa da yine Köktürk harfleriyle ‘Almatı (Alma Ata)’ yazmıştır. Aydarov, iki meslektaşıyla birlikte Kazakistan yazıtlarını da yayımlar: G. Musabayev–A. Mahmudov–G. Aydarov, Epigrafika kazahstanay, Alma ata 1971. Köktürk yazılı anıt ve ya-zıtlar üzerinde çalışan Kazakistan’ın önemli araştırıcılarından biri de Altay Amanjolov’dur. Eski Türk anıtlarının tarihi üzerine malzeme ve açıklamala-rını 1975’te neşretmiştir: Materialı i issledovaniya po istorii drevnetyurkskoy pis’mennosti, Alma-Ata 1975.” (Ercilasun2008:156).

Kazakistan’dayazıtlarüzerinearaştırmave incelemelerdevametmekte-dir.2005yılındaAlmatı’daçıkanQazaqstan Tarihı Tuwralı Türki Derekteme-leri II. Tom Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orxon, Enisey Talas) [Kazakistan Tarihi Hakkında Türkçe Bilgiler II. Cilt Eski Türk Yazıtları ve Abideleri (Orhon, Yenisey, Talas]adlıeserdeKöktürkharflimetinlerinçeviriyazısıyapılmış,eserlerKazakTürkçesineaktarılmıştır.EserdeçeviriyazıyıyapanveyazıtlarıaktaranBazılxan,bütünTürkdünyasınınortakmirasıolaneserlerleveKöktürkyazısıyla alakalı olarak şunları kaydetmektedir:“Eski Türk yazısı bugünkü Türk soylu halkların eski ruhani medeniyetinin kanıtı ve ortak mirasıdır. Yani eski Türk yazısı yeryüzündeki medeniyetlerin bilgi düzeyi yüksek miraslarından biridir.”(Bazılxan2005:6).

Yukarıda zikredilen eserde eskiTürkyazısı genellikle ‘TürikBitik’ ola-rakadlandırılmışvedeğerlendirilmiştir.TürikBitik’incoğrafyasıise‘TürikEli’olarakelealınmıştır.N.Bazılxan,TürikBitik’işuşekildeaçıklamaktadır:

“Avrasya kıtasını mekân tutup büyük imparatorluk kuran göçebe Türk halkının esas yazısını Türik Bitik diye adlandırıyoruz… Türk Eli’nin resmî yazısı Türik Bitik’tir. Resmî dili de bu yazı ile temellenen edebî dil ile süslenmiştir.”(Ba-zılxan2005:10-13).

Bazılxan,TürikBitikolarakadlandırılandönemintarihîseyrinişuşekildegöstermektedir:

“I. devir: Atatürik Bitik: MÖ II-MS I-III. yüzyıllar.II. devir: Türik Bitik: MS IV-XI. yüzyıllar.III. devir: Türk dilli yazılar: MS XI-XXI. yüzyıllar.”(Bazılxan2005:14).



Yazar, bugünküMoğolistan’daki eskiTürk yazıt ve abidelerininOrhonYazıtlarıolarakadlandırıldığınıifadeettiktensonrabuyazıtlarınyayılmaala-nınıbelirtmişveşunlarıkaydetmiştir:“Yani eski Türk yazıtları ve abidelerine Moğolistan’ın doğusundan batısına, kuzeyinden güneyine kadar dört bir ya-nında rastlanabilir.” (Bazılxan2005:37).

Okunmalarınınüzerindengeçenbirasırdanuzunbir süredenberiüzeri-nearaştırmalarveincelemeleryapılanOrhunYazıtları’nınbugünhâlentamolarak aydınlatılamayan kısımlarının olduğu aşikârdır. Bu kısımların başın-dadayazıtlarıngünümüzdilineaktarılmasıgelmektedir.Bunoktalardayeniaraştırmalaryapılmakta,yenibulgularaulaşılmaktavebukısımlaraydınlığakavuşturulmaktadır.ÖzellikleOrhunYazıtları’nınanlamlandırılmasındaTürklehçelerindeki çalışmaları incelemek daha net sonuçların ortaya çıkmasınasebepolacaktır.ÇünküTürkiyeTürkçesindebugünyaşamayanveyaölçünlüdildeolmayanbirsözcüğeçağdaşlehçelerdetesadüfetmekmümkündür.Zira,AhmetBicanErcilasun,“KölTiginYazıtıBirNutukMetnimidir?” başlıklıyazısındaKülTiginYazıtı’nıngüneyyüzünün1.satırındageçen,MuharremErgin’in biriki (2006:2);TalatTekin’inbirki (2008:20)biçimindeokuduğusözcüğüebireki biçimindeokumuşvedipnottaebire sözcüğününHakasTürk-çesinde ibire (ortam, muhit, çevre, yöre, etraf, daire) biçiminde yaşadığını,kelimenin sonundaki +ki ekininaitlikekiolduğunu,(e) bir (e) ki sözcüğünün‘çevredeki, etraftaki, yöredeki’ anlamlarınageldiğinibelirtmiştir (1994:31).Bunungibi örnekleriTürk lehçelerindeyazıtlar üzerineyapılan çalışmalarıinceleyerekçoğaltmakmümkündür.

2. Orhun Yazıtları’nın Türkiye Türkçesi ve Kazak Türkçesine Aktar-ma Farklılıkları2

Her ne kadar bütün Türk lehçelerinin ortak mirası olsa da OrhunYazıtları’nın Türk lehçelerine aktarılmasında farklılıklar olduğu göze çarp-maktadır.TürkiyeTürkçesi ileKazakTürkçesi örneklemiyle veKülTiginYazıtıüzerindeyapılanbuçalışmadabuaktarımfarklılıklarınınbirkaçsebebiolduğugörülmüştür.Busebeplerişuşekildesıralamakmümkündür:

a) Anlamlandırmafarklılıkları.b) Farklıokumakaynaklıaktarmafarklılıkları.c) Gramerkaynaklıaktarmafarklılıkları.

Anlamlandırma FarklılıklarıAnlamlandırmafarklıklarıbirsözcüğefarklıanlamlarvermektenkaynak-

lananfarklılıklardır.ButürfarklılıklaraTürkiye’deyapılançalışmalardadahirastlamak mümkündür.2 Buçalışmadaaktarmafarklılıkları tespitedilirkenşueserleresasalınmıştır:TürkiyeTürkçesi için;TEKİN,Talat

(2008),Orhon Yazıtları,Ankara,TDKYayınları;KazakTürkçesiiçin;BAZILXAN,B.(İlmiRedaktör)vd.(2005),Qazaqstan Tarihı Tuwralı Türki Derektemeleri II. Tom Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orxon, Enisey Talas),Almatı,Dayk-Press.Tablolardakiokumalar,anlamlandırmalarvesayfanumaralarıbueserlereaittir.

Onur BALCİ


KazakTürkçesineyapılanaktarmadayazıtlardakisözcükleresesveşekilaçısındanbenzeyensözcüklerinkullanılmasıbuaktarmafarklılıklarınıdoğur-muştur.Buyolizlenirken,aslınabağlıkalmaçabasıyla,yazıtlardakisözcük-lerle yalancı eş değer denebilecek sözcüklerin kullanımı da göze çarpmak-tadır.YalancıeşdeğerlikileilgiliResulovşunlarıkaydetmektedir:“Yalancı eş değerler ise adından da kolayca anlaşılabileceği gibi sözde eş değer olup gerçekte eş değer olmayan kelimelerdir. Çeviri biliminde yalancı eş değer te-rimi ile kaynak dildeki bir kelimeyle amaç dildeki bir kelimenin köken, yazılış ve söylenişlerinin aynı, anlamlarının ayrı olması durumu ifade edilmektedir.” (1995:917).Uğurlu,yalancıeşdeğersözcükleri şuşekildeaçıklamaktadır:

“Bunlar, ses ve yapı bakımından aynı veya lehçeler arasındaki düzenli ses denklikleriyle aynı kaynaktan geldiği bilinen, ancak kavram alanları bakı-mından hiç örtüşmeyen kelimelerdir. Ayrıca, aynı kaynaktan gelmeyen sesteş (homonym) kelimeler de buraya dâhil edilebilir. Bu tür kelimelerde bir ‘eş değerlik’ten söz edilemez.”(2004:27).MetinlerinKazakTürkçesineyapılanaktarmasındabutarzbireşdeğerliktenfaydalanmaçabasıgözeçarpmaktadır.

Aşağıdaki tabloda anlamlandırma farklılıkları gösterilmiştir.Bu tablodagözeçarpanfarklıanlamlandırmalaraltıçizilerekbelirtilmiştir.

Orhun Yazıtları Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi

(KTG2)ilg(e)rüküntugs(ı)k(k)abir(i)g(e)rükünortusıñ(a)rukuurıg(a)rukünb(a)tsıkıñayır(ı)g(a)rutünortusıñ(a)ru(a)ntaiçr(e)kibod(u)nkoo[p]m[(a)ña]kör[ür(a)nç]abod(u)n(KTG3)koopitd(i)mol(a)mtıań(ı)gyok.

İleri(de)gündoğusuna,güneydegünortasınakadargeridegünbatısınavekuzeydegeceortasınakadarbu(sınırlar)içindeki(bütün)halklarhepbana tabidir. Buncahalkıhepdüzenesoktum.(21)

İlgeri(aldığa)küntuwmısına(toğısuw)bergi(oŋjaq)künortasına(qaray)keriqaraykünbatısınaarğı(solqol)qaraytünortasına(qaray)sonda(osı)işkibütin(xalıq)köbi(qobı)mağantobımenergensonşabütin(xalıq)(qobı)köpettimulaskandaanıqjoq.(78)‘İleride (önde) gün doğusuna, beride (sağ taraf) gün ortasına (kadar) geride gün batısına karşıda (sol kol) gece ortasına (kadar) burada (o) bütün halkın çoğu topluca benim yanımdadır. Halkı çoğalttım. Artması hakikattir.’



(KTG3)ilg(e)rüş(a)ntuñy(a)zıkat(e)gisül(e)d(i)mt(a)luykakiç(i)gt(e)gm(e)d(i)mbir(i)g(e)rütokuz(e)rs(i)nketegisül(e)d(i)mtüpütkekiç(i)g[t(e)g]m(e)d(i)mkuurıg(a)ruy(e)nçüüg[(üz)](KTG4)k(e)çet(e)m(i)rk(a)p(ı)gkat(e)gisül(e)d(i)m

DoğudaŞantungOvası’nakadar ordu sevk ettim. Denizepekazkaladurdum;güneyde Dokuz Ersin’e kadar ordu sevk ettim. Tibet’eazkaladurdum.Batıdaİnci(SırDerya)Irmağı’nıgeçerekDemirKapı’yakadarordu sevk ettim.(21)

İlgeriŞantuŋyazığınatiyesüŋgiledimTeŋizgekişiktiymedimbergi(oŋ)qarayToğızErsenketiyesüŋgiledimTüpitke(Tibetke)kişiktiymedimkeriqarayYençu(İnju)özen(di)keşetemirKapığqatiyesüŋgiledim(78)‘İleride Şantuŋ Yaylası’na kadar süngüledim. Denize az ulaşmadım. Beride (sağ) Dokuz Ersin’e kadar süngüledim Tüpit’e (Tibet’e) az ulaşmadım. Geride Yençu (İnci) Nehri’ni geçerek Demir Kapığ’a kadar süngüledim.

(KTG5)(a)ltunküm(ü)şişg(i)tikuut(a)ybuñs(u)z(a)nçabirür

(Çinliler)altın(ı),gümüş(ü),ipeğ(i)veipeklikumaşlarıgüçlükçıkarmaksızınöylece(bize)veriyorlar.(21)

Altınkümisaştımatamuŋsız(şeksiz)sonşaberer(78)‘Altını, gümüşü, yiyeceği, kumaşı sıkıntı çıkarmadan (sınırsızca) öylece verir.’

(KTG7)ır(a)k(e)rs(e)ry(a)bl(a)k(a)gıbirüry(a)guk(e)rs(e)r(e)dgü(a)gıbirürtip(a)nçaboşgurur(e)rm(i)ş

“(Çinliler,birhalk)uzak(tayaşıyor)ise,kötühediyeler verir,yakın(dayaşıyor)iseiyi hediyelerverir”deyipöyleakıl verirler imiş.(23)

jıraqbolsajabayı(jaman)jibekbererjaqınbolsaiygi(jaqsı)jibekbererdepsonşabosaŋsıtar(erkinsiter)eken.(79)‘Uzak ise sade (kötü) ipek verir, yakın ise iyi (güzel) ipek verir diyerek öylece gevşetirler (rahatlatırlar) imiş.’

(KTG8)(a)nt(a)g(ı)ñ(ı)n(KTG9)üçünig(i)dm(i)şk(a)g(a)n(ı)ñ(ı)ns(a)bin(a)lm(a)tinyirs(a)yub(a)rd(ı)gkoop(a)nta(a)lk(ı)nt(ı)g(a)r(ı)lt(ı)g

Böyleolduğuniçin(seni)besleyipdoyurmuşolan hakanlarınınsözlerini(dinlemedenverızalarını)almadan her yeregittin(ve)oralardahepmahvoldun(ve)tükendin(23)

sonşalıqtığınüşiniygietkenqağannıŋsözsabınalmadıŋYerSayuğabardıqköpsondaalkındıqarıdıq.(80)‘Böyle olduğun için iyileştiren kağanının sözünü dinlemedin. Yer Sayu’ya gittik, orada çok yorulduk, zayıfladık.’

(KTD1)kişioglıntaüze(e)çüm(a)pambum(ı)nk(a)g(a)nişt(e)mik(a)g(a)nol(u)rm(ı)ş

İnsanoğullarınınüzerine(de)atalarımdedelerim BumınHakan(ve)İştemiHakan(hükümdarolarak)tahtaoturmuş(25)

KisiulındaüstiatamülkenimBumınKağanEstemiKağanotırdı.(63)

‘İnsan oğlunun üstüne atam, büyüğüm Bumın Kağan ve İstemi Kağan oturdu.’

Onur BALCİ


(KTD2)törtbul(u)ñkopy(a)gı(e)rm(i)şsüsül(e)p(e)ntörtbul(u)ñd(a)kıbod(u)n(u)gkop(a)lm(ı)şkopb(a)zkılm(ı)ş

Dörtbucakhepdüşmanimiş.Ordular sevk ederek,dörtbucaktakihalklarıhepalmış,hep(kendilerine)bağımlı kılmışlar.(25)

törtburışköpjawıekensü(ŋgili)süŋgiletiptörtburıştağıbütin(xalıq)tıköpaldıköptınışqıldı.(63)‘Dört taraf hep düşman imiş. Süngülü süngületip dört taraftaki bütün halkı hep almış, hep huzura kavuşturmuş (seslerini kesmiş).’

(KTD6)b(e)gl(e)ribod(u)nıtüzs(ü)züç(ü)nt(a)bg(a)çbod(u)nt(e)bl(i)ginkürl(ü)g<in>üçün(a)rm(a)kçısinüçün

Beylerivehalkıitaatkârolmadığıiçin,Çinhalkıhilekâr(ve)sahtekârolduğuiçin aldatıcıolduğuiçin(25)

bekteribütin(xalıq)tüzüwsizüşinTabğaçbütin(xalıq)tepkisinkörgenüşinarbalğandığıüşin(65)

‘Beyleri ve halkı düzgün olmadığı için, Tabgaç halkı eziyet ettiği için, büyü yaptığı için’

(KTD6)Türükbod(u)nill(e)dükilinıçg(ı)nuıdm(ı)ş

Türkhalkıkurduğudevletinieldençıkarıvermiş(25)

Türikbütin(xalıq)eletkenelinişinbuzıpiytermeledi(65)‘Türk halkı memleket tuttuğu ilini, içini tahrip ederek kaybetmiş’

(KTD9)k(e)mkeil(i)gk(a)zg(a)nurm(e)ntir(e)rm(i)ş

“Kiminiçinülkelerfethediyorum”derimiş.(27)

Kimgeeldiqazturğızamındepedi.(66)‘Memleketi kimin için inkişaf ettiriyorum demişti.’

(KTD10)Bunçaiş(i)gküç(ü)gbirtükg(e)rüs(a)k(ı)nm(a)tıtürükbod(u)nölür(e)yinur(u)gs(ı)r(a)t(a)yintir(e)rmiş

(Çinhalkı)buncahizmetettiğinidüşünmeden“Türkhalkınıöldüreyim,neslini yok edeyim”derimiş.(27)

BunşaistiküştibergennenberisaqtanbadıTürikbütin(xalıq)ölermenşeurığasıratamındegenedi.(66)

‘Bunca işi gücü vereli beri saklanmadı Türk halkı ölene kadar soyunu besleyeceğim demişti.’

(KTD11)türükbod(u)nyookbolm(a)zuntiyinbod(u)nbolçuntiy(i)nk(a)ñ(ı)milt(e)r(i)şk(a)g(a)n(ı)gög(ü)milbilgek(a)tun(u)gt(e)ñritöp(ü)sintetut(u)pyügerükötürm(i)şerinç

Türkhalkıyokolmasındiye, halk olsun diye, babam İlterişHakan’ı(ve)annemİlbilgeHatun’ugöğün tepesindentutupyükseğekaldırmışlarmuhakkak.(27)

Türikbütin(xalıq)joqbolmasındeyinbütin(xalık)bolsındeyinÄkemElterisqağandışeşem(ögeyim)ElbilgeqatundıTäŋiritöbesindetutupjoğarıkötergenedi.(66-67)‘Bütün Türk halkı yok olmasın diye, bütün olsun diye Babam İlteriş Kağan’ı ve annem Elbilge Hatun’u, Tanrı tepesinden tutup yukarı kaldırmıştı.’



(KTD11)k(a)n(ı)mk(a)g(a)nyitiy(e)g(i)rmi(e)r(i)nt(a)ş(ı)km(ı)şt(a)şra(KTD12)yor(ı)yurtiy(i)nkü(e)ş(i)d(i)pb(a)l(ı)kd(a)kıt(a)gıkm(ı)şt(a)gd(a)kıinm(i)ştir(i)l(i)py(e)tm(i)ş(e)rbolm(ı)ş

Babamhakanonyediadamla başkaldırmış, (İlteriş)başkaldırıyor diye haberalıpşehirdekilerdağaçıkmış,dağdakiler(şehire)inmiş,derleniptoplanıpyetmişkişiolmuşlar.(27)

Äkemqağanjetijıyırma(17)(batır)erintasaladıtasalay(sırtqa)jorıttıdeyinküllisiestipbalık(qala)dağıtawladıtawdağıindi,tirilipjetpis(batır)erbolğan(67)‘babam kağan on yedi (bahadır) yiğidi siper ediniyor, siper edinerek (dışarı) yürüttü diye hepsi işiterek şehirdeki dağa çıktı, dağdaki indi toplanıp yetmiş (bahadır) yiğit olmuşlar.’

(KTD13)(e)çüm(a)pamtörüsünçey(a)r(a)tm(ı)şboşgurm(ı)ş

Atalarımındedelerimintöresince(yeniden)yaratmış(ve)eğitmiş.(27)

Atamülkenimtöresinşejaratqanerkinetken.(67)

‘Dedemin, büyüğümün töresine göre yeniden yaratmış, bağımsızlaştırmış’

(KTD15)y(a)gıgb(a)zkılm(ı)ş

Düşmanlarıbağımlıkılmış (29)

Jawdıbasıpbasımdılıqqıldı(tınışetken)(67-68)

‘Düşmanı basıp ona üstünlük kurdu (sessizleştirdi)’

(KTD25)türükbod(u)n(u)g(a)tıküsiyokbolm(a)zuntiy(i)nk(a)ñ(ı)mk(a)g(a)n(ı)gög(ü)mk(a)tun(u)gköt(ü)rm(i)ş

Türkhalkınınadısanı yok olmasındiye,babamhakanı(ve)annemyüceltmişolanTanrı…(31)

Türikbütinxalıqtıatıkösegesijoqbolmasındeyinäkemqağandışeşem(ögeyim)qatundıköterdi.(70)‘Türk halkının adı kutu yok olmasın diye babam hakanı ve annem hatunu yüceltti.’

(KTD32)birot(u)zy(a)şıñaç(a)ças(e)ñünkesüñ(ü)şd(ü)miz

(Kültigin)yirmi biryaşında(iken)GeneralÇaçailesavaştık.(33)

birotız(29)jasındaÇaçaSüngesüŋgilestimiz(72)‘Bir otuz (29) yaşında Çaça Sünge ile savaştık.’

(KTD37)türg(i)şbod(u)n(u)gudab(a)sd(ı)m(ı)z

Türgişhalkınıuyduda(iken)bastık(35)

Türgeşbütin(xalıqtı)quwalaybastımız(73)

‘Türgiş halkını kovalayarak bastık.’

(KTK7)kültig(i)n(KTK8)(a)zy(a)g(ı)zinbin(i)pt(e)gdi(e)ki(e)rigs(a)nçdıb(a)lık(k)ab(a)s(ı)kdı

KülTiginyağız(at)ınabiniphücumetti.İkierimızrakladı,çamura garketti.(39)

KülteginAzkoŋırınminiptiydiekierdişanışdıqalağabarmadı.(75)‘Kültigin Az yağızına binerek ulaştı iki eri mızrakladı şehre gitmedi.

(KTK10)in(i)mkültig(i)nk(e)rg(e)kboltıöz(ü)ms(a)k(ı)nt(ı)m

KardeşimKülTiginvefatetti.Kendimyas tuttum.(39)

İnimKülteginqaytısboldıözimsağındım.(76)

‘Küçüğüm Kül Tigin öldü. Ben özledim.’

Onur BALCİ


b) Farklı Okuma Kaynaklı Aktarma FarklılıklarıKöktürk alfabesinde bazı harflerin farklı ses değerlerini karşılayabilme-

siözelliğindendolayıyazıtlardakibazısözcüklerinaraştırmacılartarafındanfarklıbiçimlerdeokunduğunugörmekmümkündür.BuokumafarklılıklarınaTürkiye’dederastlanmaktadır.ÖrneğinMuharremErgin tarafından‘budun’ (2006:2)olarakokunansözcükTalatTekintarafından‘bodun’ (2008:20)bi-çimindeokunmuştur.YineTalatTekintarafından‘kül tigin’(2008:30)olarakokunanözelad,AhmetBicanErcilasuntarafından‘köl tigin’(1994:31)şek-lindeokunmuştur.Busözcüklerhernekadarfarklıokunsadaaraştırmacılaraynıanlamdabirleşmişlerdir.

YazıtlarınKazakTürkçesindeki incelemesindedeTürkiyeTürkçesindenfarklıokumalararastlamakmümkündür.Bufarklıokumalarikilehçearasındaaktarmafarklılıklarınasebepolmuştur.Bufarklılıklarışuşekildegöstermekmümkündür:Türkiye Türkçesin-de Okuma

Türkiye Türkçesi Aktarma

Kazak Türkçesinde Okuma

Kazak Türkçesi Aktarma

(KTD3)törügitm (i)ş

yasalarıdüzenlemiş-ler(25)

törügetmiş töreliktietti(64)‘töreli etti.’

(KTD3-D4)özi(a)nçak(e)rg(e)kbolm(ı)ş

kendileriöyleceölmüşler(25)

üze ança kergek bolmus

üstisonşakergek(qaytıs)boldı.(64)‘üstünde kendisi öylece öldü’

(KTD5)oglıtı oğulları(25) ogulı ulı(65)‘oğlu’(KTD7)(e)şil(i)kkıızoglin

hanımolmayalâyıkkızevlâdı(27)

silikqızogulın suluwqızulın(66)‘güzel kız evladın’

(KTD11)subı(a)nça (e)tm(i)ş

su(ruhları)şöyleyapmışlar(27)

subıançatemis suwısonşadegen(66)‘suyu şöyle demiş’

(KTD12)kü haber(27) ükü küllisi(67)‘hepsi’(KTD20)öziy(a)ñ(ı)ltı

kendisihataişledi(29)

üzeyaŋıltı üstiyaŋıldı(69)‘üzerine yanıldı’

(KTD23)kür(e)güñ(i)nüçün

itaatsizliğinyüzün-den(31)

körügüŋin üçün köringenin(bağın-ğan)üşin(69)‘baş eğdiğin (tabi oldu-ğun) için’

(KTG3)ol(a)mtı onlarşimdi(21) ulamtı ulasqanda(78)‘devam ederken, sü-rerken’

(KTG7)öls(i)k(i)g(a)nta

öleceksin!Orada(23)

ölsekiginte ölermenbolğanşa(79)‘ölecek oldu-ğunda’



(KTG8)tok(a)rk(u)ks(e)n

tok(gözlü)(23) toqarıqqasın toqtazabolıpsın(80)‘tok ve temiz olmuşsun’

(KTK5)sü[t](e)gişinte

ordularkapıştığında(36)

sü/tı/şısında süŋgitısında(75)‘süngü dışında’

(KTK10)ödt(e)ñri(a)ys(a)r…

Zamantanrısıbuyu-runca…(39)

ödTeŋriyasar Şaqtı(ajaldı)Täŋirijasaydı.(76)‘Zama-nı (eceli) Tanrı yapar.

c) Gramer Kaynaklı Aktarma FarklılıklarıYazıtlarınKazakveTürkiyeTürkçesineaktarımlarındaortayaçıkanfarklı-

lıklarınbirdiğertemelnedenidegramerkaynaklıaktarmafarklılıklarıdır.BufarklılıklarKöktürkçedekullanılangrameryapılarınınbulehçelerefarklıbiçim-lerdeaktarılmasındankaynaklanmaktadır.

İkilehçearasındadikkatçekenenönemligramatikalfarkzamaneklerininaktarılmasındaortayaçıkmaktadır.TürkiyeTürkçesineyapılanaktarmadaya-zıtlardakizamançekimlerineriayetedilmeyeçalışılırkenKazakTürkçesineya-pılanaktarmadayazıttabulunanifadedekizamandanfarklızamanıkarşılayacakçekimeklerininkullanıldığıgörülmektedir.Bufarklılıkyazıttakişimdikizama-nınKazakTürkçesine geçmiş zamanbiçiminde aktarılması biçimindekendi-nigösterenuçdenebilecekbirfarklılıkdeğildir.Örneğin;TürkiyeTürkçesinegeniş zamanın rivayetiolarakaktarılanbir ifadeKazakTürkçesineöğrenilen geçmiş zamanın hikâyesibiçimindeaktarılmıştır.

KazakTürkçesindezamançekimlerininfarklıaktarılmasındadikkatçekenhususlardanbiriyazıtlardaöğrenilengeçmişzamanekiolarakkullanılan–mIş ekinin,sıkça,görülengeçmişzamanekiolarakaktarılmasıdır.–mIşekiningö-rülengeçmişzamanbildirmeişlevinehemTürkiyeTürkçesindehemdediğerçağdaşTürklehçelerinderastlamakmümkündür.AncakGabaindeTalatTekindeeskiTürkçedeki–mIşekiningörülengeçmişzamanişlevindekullanıldığınıbelirtmemiştir.AynızamandayazıtlarınKazakTürkçesineaktarılmasında–mIş ekininkarşılığıolarakkullanılan-DIekininKazakTürkçesindeöğrenilengeç-mişzamanişlevibulunmamaktadır(bk.Orazov2001:322-323).

Birdiğerönemlifarklılıkdakişikavramıvereneklerinfarklıaktarılması-dır.Bufarklılıkdahaçokgörülengeçmişzamanve–sIkekligelecekzamanın2.şahısçekimlerindeortayaçıkmaktadır.–DI ve–sIk ekleriüzerinegelen–g ekiTürkiyeTürkçesineherzaman,2.teklikşahısekiolarakaktarılırkenKazakTürkçesine,bazen2. teklikşahısbazendebirinciçoklukşahısolarakaktarıl-mıştır.Örneğin:(KTG6)öltüg,TürkiyeTürkçesiöldün,KazakTürkçesiöldik (öldük).Bircümlededegörülengeçmişzamanekiüzerinegelen2.çoklukşahısekiKazakTürkçesine1.çoklukşahısekiolarakaktarılmıştır(ölt(e)çi(e)rt(i)g(i)z‘ölecek idik’).Bunoktadaşekilolarakbirbirinebenzeyenancakişleveşdeğerliğibulunmayaneklerinkullanıldığınısöylemekmümkündür.

Onur BALCİ


Bu farklılıklardan–mAtIn ekininTürkiyeTürkçesine zarf-fiil eki,KazakTürkçesinegörülengeçmişzamanteklik2.şahısçekimiolarakaktarımıve–DAçI ekininTürkiyeTürkçesinegelecekzamanekiKazakTürkçesinezarf-fiilekiolarakaktarımıdikkatçekicifarklılıkladır.

YazıtlarınTürkiyeTürkçesineveKazakTürkçesineaktarımındagramatikalözelliklerdenkaynaklananaktarmafarklılıklarınışutablodangörmekmümkün-dür:

Orhun Yazıtları Türkiye Türkçesi Kazak Türkçesi

(KTD1)ol(u)rm(ı)ş oturmuş(24) otırdı(63)‘oturdu’

(KTD3)bilgek(a)g(a)n(e)rm(i)ş(a)lpk(a)g(a)n(e)rm(i)ş

(Onlar)akıllıhükümdarlarimiş, cesur hükümdarlar imiş(25)

bilik(ti)kağanedialıpkağanedi‘bilgili kağan idi, alp kağan idi.’

(KTD9)tir(e)rm(i)ş derimiş(27) depedi(66)‘demişti’

(KTD9)y(a)gıbolm(ı)ş düşmanolmuş(27) jawboldı(66)‘düşman oldu’

(KTD10)yok(a)dub(a)rır(e)rm(i)ş

(Türkhalkı)yokolmaküzere imiş(27)

joqbolaberdi(66)‘yok oluverdi’

(KTD10)tir(e)rm(i)ş derimiş(27) degenedi(66)‘demişti’

(KTD11)k(a)n(ı)mk(a)g(a)nyitiy(e)g(i)rmi(e)r(i)nt(a)ş(ı)km(ı)şt(a)şra(KTD12)yor(ı)yurtiy(i)nkü(e)ş(i)d(i)pb(a)l(ı)kd(a)kıt(a)gıkm(ı)şt(a)gd(a)kıinm(i)ştir(i)l(i)py(e)tm(i)ş(e)rbolm(ı)ş

Babamhakanonyediadamlabaşkaldırmış,(İlteriş)başkaldırıyordiyehaberalıpşehirdekilerdağaçıkmış,dağdakiler(şehire)inmiş,derleniptoplanıpyetmişkişiolmuşlar.(27)

Äkemqağanjetijıyırma(17)(batır)erintasaladıtasalay(sırtqa)jorıttıdeyinküllisiestipbalık(qala)dağıtawladıtawdağıindi,tirilipjetpis(batır)erbolğan(67)‘babam kağan on yedi (bahadır) yiğidi siper ediniyor, siper edinerek (dışarı) yürüttü diye hepsi işiterek şehirdeki dağa çıktı, dağdaki indi toplanıp yetmiş (bahadır) yiğit olmuşlar.’

(KTD25)türükbod(u)n(u)g(a)tıküsiyokbolm(a)zuntiy(i)nk(a)ñ(ı)mk(a)g(a)n(ı)gög(ü)mk(a)tun(u)gköt(ü)rm(i)şt(e)ñri

Türkhalkınınadısanıyokolmasındiye,babamhakanı(ve)annemyüceltmişolan Tanrı…(31)

Türikbütinxalıqtıatıkösegesijoqbolmasındeyinäkemqağandışeşem(ögeyim)qatundıköterdi.(70)‘Türk halkının adı kutu yok olmasın diye babam hakanı ve annem hatunu yüceltti.’



(KTG1)t(e)ñrit(e)gt(e)ñridebolm(ı)ştürükbilgek(a)g(a)nbuödkeol(u)rt(u)m

(Ben)Tanrıgibi(ve)Tanrı’danolmuşTürkBilgeKagan,budevirde(tahta)oturdum.(21)

TäŋiritekTäŋiridebolğanTürikBilgeKağanbuşaqqaotırdım.(78)‘Tanrı gibi Tanrıda olmuş Türk Bilge Kağan, bu zamanda oturdum.’

(KTG6)süçigs(a)bınay(e)mş(a)k(a)gısıña(a)rtur(u)püküştürükbod(u)nöltüg

(Çinhalkının)tatlısözlerine(ve)yumuşakipeklikumaşlarınakanıp(ey)Türkhalkıçoksayıdaöldün!(21)

SüykimdisözijumsaqjibeginearqalanıpöŋşeŋTürikbütin(xalıq)öldik(79)‘Tatlı sözü, yumuşak ipeğine kanıp Türk halkı tamamen öldük.’

(KTG8)b(e)ngüiltutaol(u)rt(a)çıs(e)n

sonsuza kadar devlet sahibi oluphükmedeceksin(23)

mäŋgiEltutaotıruwşıediŋ(80)‘ebedi memleket tutarak yaşardın’

(KTG8)(a)nt(a)g(ı)ñ(ı)n(KTG9)üçünig(i)dm(i)şk(a)g(a)n(ı)ñ(ı)ns(a)bin(a)lm(a)tinyirs(a)yub(a)rd(ı)gkoop(a)nta(a)lk(ı)nt(ı)g(a)r(ı)lt(ı)g

Böyleolduğuniçin(seni)besleyipdoyurmuşolanhakanlarınınsözlerini(dinlemedenverızalarını)almadan her yere gittin(ve)oralardahepmahvoldun(ve)tükendin(23)

sonşalıqtığınüşiniygietkenqağannıŋsözsabınalmadıŋYerSayuğabardıqköpsondaalkındıqarıdıq.(80)‘Böyle olduğun için iyileştiren kağanının sözünü dinlemedin. Yer Sayu’ya gittik, orada çok yorulduk, zayıfladık.’

(KTK10)kültig(i)nyok(e)rs(e)rkoopölt(e)çi(e)rt(i)g(i)z

KülTiginyokolsa(idi)hepölecekidiniz.(39)

Külteginjoqbolsaköpölerekenedik(76)‘Kül tigin olmasa ölecek idik.’

(KTK10)kişioglıkoopölg(e)litörim(i)ş

insanoğluhepölümlüyaratılmış(39)

kisiulıköpölgelituwğanedi(76)‘kişi oğlu hep ölmek için doğmuştu’

(KTK11)közik(a)şıy(a)bl(a)kbolt(a)çıtips(a)k(ı)nt(ı)m

gözleri,kaşlarıberbat olacak deyipdüşündüm.(39)

közqasıjabayı(jaman)bolğanşadepsağındım(76)‘gözü kaşı kötü oluncaya kadar/ olmaktansa diye düşündüm’

3. SonuçTürkdilininilkmetinleriolanOrhunYazıtları’nınçağdaşTürklehçelerine

aktarılmasındafarklılıklarolduğutespitedilmiştir.Buçalışmadabufarklılık-ların;anlamlandırmafarklılıkları,farklıokumakaynaklıaktarmafarklılıkları,gramerkaynaklıaktarmafarklılıklarıolmaküzereüçbaşatsebebitespitedil-miştir.

Buaktarmafarklılıklarıiçindeenbüyükyekûnututananlamlandırmafark-lılıklarıdır.AynıkelimelerTürkiyeTürkçesindeveKazakTürkçesindefarklışekillerdeanlamlandırılmıştır.Lehçelerarasındakibufarklılığıntemelnede-

Onur BALCİ


nininKazakTürkçesineyapılanaktarmadayazıtlardaki sözcüklerleyalancıeşdeğersayılabileceksözcüklerinkullanımıolduğunusöylemekmümkündür.

FarklıokumakaynaklıaktarmafarklılıklarınıntemelnedeniKöktürkya-zısınınfarklıokumalaraimkânsağlamasıdır.

Gramerkaynaklı aktarma farklılıkları,bu farklılıklarınendikkat çekicisebeplerindenbiridir.BufarklılıklarınolduğuörneklerebakarakKazakTürk-çesineyapılanaktarmalardabirtutarsızlıkolduğunusöylemekyerindebirtes-pittir.Buörneklerde,özellikle,zamanlarınaktarılmasındaKazakTürkçesindeçokisabetli tespitleryapıldığınısöylemekmümkündeğildir.Örneğin;yazıt-taki ol (u) rt (a) çı s (e) n(KTG8)ifadesibirgelecekzamançekimidir.Tür-kiyeTürkçesinedehükmedeceksin biçimindeaktarılmıştır.BuyapınınKazakTürkçesineotıruwşı ediŋ biçimindeaktarıldığıgörülmektedir.– (U) wşI edi yapısıKazakTürkçesindegeçmişzamandabellibirzamanaralığındadevamedenvebiteneylemlerikarşılamakiçinkullanılır.Biryerdebuyapıyasürekligeçmişzamanyapısıdemekmümkündür.TürkiyeTürkçesinegenişzamanınhikâyesiveyaşimdikizamanınhikâyesibiçimindeaktarılabilecekbuyapınıngelecekzamanbildirenbiryapınınaktarmasıbiçimindeverilmesinindoğruolduğunusöylemekpekdemümkündeğildir.

Lehçeler arasında görülen bu farklılıklar şunu göstermektedir: OrhunYazıtları’nınincelenmesindeyüzüçağdaşlehçelereçevirmekhemyazıtlarileilgilihenüzaçıklığakavuşturulamamışbazınoktalarınaçıklığakavuşturulma-sındahemdeyazıtlarınaktarılmasındaaydınlatıcıbirroloynayacaktır.

KaynakçaALYILMAZ, Cengiz (2005), Orhun Yazıtları’nın Bugünkü Durumu, Ankara,

KurmayYayınları.BALCİ,Onur(2014),Kazak ve Kırgız Türkçelerinde Yapı ve İşlev Bakımından

Fiil Çekimleri,SivasCumhuriyetÜniversitesiSosyalBilimlerEnstitüsüBa-sılmamışDoktoraTezi.

BAZILXAN,B.(İlmiRedaktör)vd.(2005),Qazaqstan Tarihı Tuwralı Türki De-rektemeleri II. Tom Köne Türik Bitiktastarı Men Eskertkişteri (Orxon, Enisey Talas),Almatı,Dayk-Press.

ERCİLASUN,Ahmet B. (1994), “Köl TiginYazıtı Bir NutukMetni midir?”,TDAY Belleten-1990,s.31-39.

ERCİLASUN,AhmetB.(2008),Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Ankara,AkçağYayınları.

ERGİN,Muharrem(2006),Orhun Abideleri,İstanbul,BoğaziçiYayınları.GABAİN,A.Von(2007),Eski Türkçenin Grameri,Çev.MehmetAkalın,Ankara,

TürkDilKurumuYayınları.KARADOĞAN,Ahmet(2004),“TürklehçeleriArasındaYapıEşDeğerliğive

YalancıEşDeğerYapılar”,V. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bildirileri- I,



Ankara,TürkDilKurumuYayınları.KOÇ,Kenan-A.BAYNİYAZOV-V.BAŞKAPAN(2003),Kazak Türkçesi-Türki-

ye Türkçesi Sözlüğü,Ankara,AkçağYayınları.KOÇ,Kenan-OğuzDOĞAN(2004),Kazak Türkçesi Grameri,Ankara,GaziKi-

tabevi.ORALTAY,H.-N.YÜCE-S.PINAR (1984),Kazak Türkçesi Sözlüğü, İstanbul,

TürkDünyasıAraştırmalarıVakfı.ORAZOV,Meyirbek(2001),Etistik,Almatı,I.AltınsarinAtındağıBilimAkade-

miyasınınRespublikalıqBaspaKabineti.RESULOV,Asker (1995), “Akraba Diller ve ‘Yalancı Eş Değerler’ Sorunu”,

Türk Dili,S524,s.916-924TEKİN,Talat(2008),Orhon Türkçesi Grameri,İstanbul,KitapMatbaası.TEKİN,Talat(2008),Orhon Yazıtları,Ankara,TürkDilKurumuYayınları.UĞURLU,Mustafa(2004),“TürkLehçeleriArasındaKelimeEşDeğerliği”,Bi-

lig, S29,s.29-40.

tÜrkİye tÜrkÇesİ ve kazak tÜrkÇesİ Örneklerİyle orhun ... balci.pdf · tigin ve bilge...

Documents