TKANKA NABŁONKOWA

GRUCZOŁY WYDZIELANIA ZEWNĘTRZNEGO

(EGZOKRYNNE)

Międzybłonek (Mezotelium)

Morfologia komórki, tkanki, narządu odzwierciedla funkcję

Pęcherzyk surowiczy

ślinianki, trzustki

Cewka śluzowa

Tkanka nabłonkowa

Silnie przylegająca płaszczyzna, utworzona z komórek

pokrywa lub wyściela powierzchnie ciała

naskórek skóry, nabłonek jelita, przewody wyprowadzające

tworzy funkcjonalne jednostki gruczołów wydzielniczych

ślinianki, wątroba

Klasyfikacja i nomenklatura nabłonków tworzona na podstawie kształtu

komórek nabłonkowych

Trzy główne grupy nabłonków w oparciu o liczbę warstw komórek i kształtu

komórek warstwy powierzchniowej:

Nabłonki jednowarstwowe

Nabłonki wielorzędowe

Nabłonki wielowarstwowe

Płaskie

Sześcienne

Walcowate

Kształt jądra przybiera kształt komórki

Typy nabłonków

Ze względu na pełnioną funkcję:

okrywające

(wchłanianie, transport, tworzenie barier tkankowych, funkcje zmysłowe)

NABŁONKI OKRYWAJĄCE

1-w-we wielow-we

Płaski

Sześcienny

Walcowaty

Wielorzędowy

Przejściowy

Nabłonki

gruczołowe zmysłowe

Tkanka nabłonkowa – charakterystyka nabłonków

Wywodzą się z ektodermy, endodermy, mezodermy, mezenchymy

Wyścielają i pokrywają powierzchnie ciała, z wyjątkiem chrząstki stawowej

Podstawowymi funkcjami są:

mechaniczna ochrona tkanek leżących poniżej – naskórek

izolowanie różnych środowisk

absorpcja (wchłanianie) – nabłonek jelit, kanaliki nerki

transport substancji po powierzchni - nabłonki z migawkami

sekrecja (wydzielanie) – gruczoły, nabłonek wyścielający błonę śluzową żołądka

wydalanie – kanaliki nerki

wymiana gazowa – pęcherzyki płucne

przesuwanie pomiędzy powierzchniami – międzybłonek

Większość odnawia się przez podziały mitotyczne – komórki macierzyste

Brak naczyń krwionośnych i limfatycznych – odżywianie drogą dyfuzji

Brak substancji międzykomórkowej

Utrzymywanie spoistości (kohezji) dzięki cząsteczkom adhezji komórkowej

i połączeniom międzykomórkowym

Obecność błony podstawnej, do której są przymocowane

Strukturalna i funkcjonalna polarność

Lokalizacja nabłonków

Śródbłonek – naczynia krwionośne i limfatyczne

Międzybłonek – błony surowicze

Nabłonek pęcherzyków płucnych

Kanaliki nerki

Jajowód

Żołądek, jelito

Najądrze, nasieniowód

Tchawica, oskrzela

Część jamy ustnej,

przełyk

Naskórek

Pęcherz moczowy,

moczowód (nabłonek

przejściowy)

Cewka moczowa

Męska, przewody wyprowadzające

gruczołów zewnątrzwydzielniczych,

fragmenty spojówki oka.

Biegunowość komórek nabłonkowych

Połączenia międzykomórkowe

Powierzchnia apikalna komórki

Część przypodstawna spoczywa na błonie podst.

Powierzchnia

boczna

* Część apikalna * część boczna * część przypodstawna

*

*

*

Struktury powierzchniowe

Rzęski, migawki

Mikrokosmki

Lamellopodia

Neksus

Powierzchnia boczna

Wpuklenia błony komórkowejBłona podstawna

1. Glikokaliks

2. Migawki, rzęski

3. Milrokosmki, stereocilia

4.Wpuklenia błony bazalnej części

komórki

Glikokaliks

Glikoproteiny, glikolipidy, proteoglikany

Na powierzchni komórek baldaszkowatych nabłonka

przejściowego gruby pokład glikokaliksu tworzy

Rąbek oskórkowy (oskórek)

Struktury powierzchniowe

Migawki, rzęski, witki

Długie, ruchome wypustki cytoplazmatyczne

Rdzeń – cytoplazma i aksonema (aparat ruchowy rzęski)

Para milrotubuli

Obwodowych

Błona

Komórkowa

Mikrotubule

centralne

Rzęska

Ciałko podstawne

Ciałko podstawne

Zbudowane jak

Centriola

Para

mikrotubuli

Obwodowych

Błona

Komórkowa

Występowanie:

nabłonek tchawicy, oskrzeli, jajowodu

(zespół nieruchomych rzęsek)

Prążkowanie podstawne

Fałdy błony komórkowej, między którymi

gromadzą się mitochondria

Występowanie:

Komórki kanalików nerki, komórki okładzinowe

gruczołów żołądka, odcinki prążkowane ślinianek

Struktury powierzchniowe

Mikrokosmki

Nieruchome wypustki błony komórkowej apikalnej części komórki

Rdzeń stanowi pęczek mikrofilamentów cienkich (aktynowych)

Długość – 0,5 – 2 m

Nabłonek jelitowy – rąbek prążkowany

Nabłonek kanalików nerek – rąbek szczoteczkowy

Komórka

kubkowa

Rąbek

prążkowany

Filamenty aktynowe

Stereocilia

Bardzo długie rozgałęziające

się mikrokosmki

Nabłonek przewodu najądrza,

komórki zmysłowe

narządu równowagi i słuchu Siateczka graniczna Filamenty cytokeratynowe

-aktynina

Filamenty aktynowe

(polimer monomerów G-aktyny)

Białka wiążące aktynę

(fimbryna i fascyna)

Boczne białko

łączące

(minimiozyna)

Cząsteczki adhezji komórkowej

Umożliwiają kontakt pomiędzy komórkami

Komórki nabłonkowe – połączenia międzykomórkowe, połączenie

z błoną podstawną

Komórki nienabłonkowe – kontakt z innymi komórkami, komunikacja

międzykomórkowa

Cząsteczki zależne od Ca2+ - kadheryny i selektyny

Cząsteczki niezależne od Ca2+ - rodzina immunoglobulin i integryny

• Stanowią część białek błony komórkowej, w skład której wchodzi ok. 90

aminokwasów. Łańcuch aminokwasowy składa się z trzech podstawowych

odcinków:

krótkiej domeny cytoplazmatycznej, połączonej z cytoszkieletem komórki

fragmentu transbłonowego – białka receptorowe

rozbudowanej części zewnątrzkomórkowej, odpowiedzialnej za wiązanie liganda

i odbieranie sygnałów z otaczającego środowiska oraz przekazywanie

odpowiedzi na te sygnały

Cząsteczki adhezji komórkowej

Biorą udział w regulacji głównych funkcji wewnątrzkomórkowych

różnicowanie

proliferacja

migracja

apoptoza

Nierozerwalnie związane z procesem

zapalnym i nowotworowym,

tworzeniem odległych ognisk przerzutów:

hamowanie apoptozy komórek

nowotworowych

zaburzenie przekazu sygnałów

zmniejszenie adhezji komórkowej

zmniejszenie ekspresji cząsteczek adhezji

Komórki nabłonkowe mogą ulegać transformacji nowotworowej.

Nowotwory wywodzące się z nabłonka – nabłoniaki, z komórek śródbłonka –

śródbłoniaki

Raki – nowotwory złośliwe wywodzące się z nabłonków

Adenocarcinoma – transformacja nowotworowa komórek gruczołowych

Połączenia międzykomórkowe

Zamykające (occludens)

• obwódka zamykająca (zonula occludens)

• strefa zamykająca (fascia occludens)

Zwierające (przylegania) (adherens)

• obwódka zwierająca

• punkt przylegania

• plamka zwierająca (desmosom)

• hemidesmosom Połączenia jonowo-metaboliczne - neksus (nexus)

Połączenia międzykomórkowe

Połączenia zamykające (occludens)

Fuzja białek integralnych błon komórkowych sąsiadujących komórek. Połączenie

nieprzepuszczalne, zamykające szczelnie przestrzeń międzykomórkową. Występuje

na bocznej powierzchni, w pobliżu szczytu komórki. Occludyna ZO-1, ZO-2, ZO-3;

Klaudyna, Afadyna, Aktyna F.

Mutacja genu klaudyny – renal magnesium wasting syndrome – hypomagnezemia.

obwódka zamykająca (zonula occludens) – komórki nabłonka jelitowego

strefa zamykająca (fascia occludens) – komórki śródbłonka większości naczyń włosowatych

Błona komórkowa

Przestrzeń

międzykomórkowa

Białka uczestniczące w tworzeniu

połączenia occludens Obwódka zamykająca

Połączenia międzykomórkowe

Połączenia zwierające (przylegania) (adherens) – miejsca mechanicznego i bardzo

silnego zwarcia błon komórkowych sąsiadujących komórek. Pomiędzy komórkami

przestrzeń 20-30 nm. W tworzeniu uczestniczą cząsteczki adhezyjne (kadheryny,

integryny) oraz elementy cytoszkieletu.

Obwódka zwierająca – kadheryna E + winkulina, -aktynina + filamenty aktynowe

Opasuje cały obwód komórki, występuje tuż poniżej połączeń zamykających. Komórki

nabłonka jelitowego (enterocyt), wstawka mięśnia sercowego

Punkt przylegania – kadheryna E + winkulina, -aktynina + filamenty cytokeratynowe

łączy komórki na niewielkiej przestrzeni

Obwódka zamykająca

Obwódka zwierająca

Połączenia międzykomórkowe

Komórka nabłonka

Białka

filamentów

Przestrzeń

międzykomórkowa

Połączenia zwierające (przylegania) (adherens)

Plamka zwierająca (desmosom) – desmoglobiny i desmokoliny (kadheryny) + desmoplakina,

plakoglobina, plakofilina blaszki mocującej + filamenty pośrednie typu I i II cytokeratynowe

(tonofilamenty)

Desmogleiny

Desmosomowa płytka mocująca

(desmoplakiny)Filamenty cytokeratynowe

(tonofilamenty)

Obwódka zamykająca

Obwódka zwierająca

Desmosom

Boczna powierzchnia enterocyta, warstwa kolczysta naskórka,

wstawka mięśnia sercowego

Połączenia międzykomórkowe

Połączenia zwierające (przylegania) (adherens)

Hemidesmosom – tonofilamenty + blaszka desmoplakinowa + laminina 5, integryna

+ włókienka kotwiczące (kolagen VII)

Umożliwia połączenie komórki z błoną podstawną

Połączenia jonowo-metaboliczne (neksus)Punktowe połączenia błon komórkowych, przestrzeń międzykomórkowa 2-4 nm

Koneksony – białka integralne zwane koneksynami

Mutacje w koneksynie 50 – zaćma wrodzona

Embriogeneza, mięsień sercowy, komórki mięśniowe gładkie

Obwódka zamykająca

Obwódka zwierająca

Desmosom

Neksus

Por (2-4 nm) – aminokwasy, jony,

małe cząsteczki do 1 kDa

Konekson (6 koneksyn)

Błony 2 sąsiadujących komórek

Hemidesmosom

Neksus

Błona podstawna

Blaszka jasna

Blaszka gęsta

Komórka nabłnkowa

Laminina

Kolagen typu VII

Włókienka kotwiczące (VII)

Kolagen typu I i III

Kolagen typu IV

Blaszka jasna (L. lucida)

Blaszka gęsta (L. densa),

blaszka podstawna (L.

basalis)

Blaszka jasna

Laminina, nidogen, entaktyna, fibronektyna,

BM40, fibulina, a także proteoglikany – perlekan i agryna.

Blaszka gęsta

Kolagen typu IV

Blaszka siateczkowata

Kolagen typu III, niewielka ilość kolagenu typu I

Włókienka kotwiczące – kolagen typu VII

Mutacja genu – wrodzone pęcherzowe

oddzielanie naskórka

Funkcja błony podstawnej

1. Adhezja komórek – nabłonek/tkanka

2. Droga dyfuzji składników

pokarmowych

3. Udział w odnowie nabłonków

4. Funkcja morfogenetyczna

10-50 nm

20-100 nm

Blaszka siateczkowata

(L. reticularis)

Znaczenie błony podstawnej:

a) Łączy się z podłożem mechanicznie

b) Transportuje substancje odżywcze i metabolity

c) Procesy wymiany gazów

d) Procesy wydzielania i wydalania

Nabłonki gruczołowe

Gruczoł zewnątrzwydzielniczy Gruczoł wewnątrzwydzielniczy

Komórki

gruczołowe

Przepływ krwi

Gruczoły

wewnątrznabłonkoweGruczoły

pozanabłonkowe

Komórki kubkowe Powierzchnia gruczołowa

żołądek

Uwalniana wydzielina

Przewód wyprowadzający

Odcinek końcowy

Część wydzielnicza

Nabłonki gruczołowe

Jednopokładowe

Podział ze względu na układ przewodów wyprowadzających

Prosty

Cewkowy

Prosty

rozgałęziony

cewkowyProsty

kłębkowaty

Prosty

rozgałęziony

pęcherzykowy

Złożony

Cewkowo-

pęcherzykowy

Złożony

Cewkowy

Złożony

Pęcherzykowy

Proste

Rozgałęzione

Złożone

Cewka

Pęcherzyk

Cewko-pęcherzyk

Wydzielina śluzowa

Wydzielina surowicza

Wydzielina mieszana

Nabłonki gruczołowe

Wielopokładowe

Gruczoł łojowy (przywłośny)

Warstwa rozrodcza

Komórki zachowują zdolność do proliferacji

Sposoby uwalniania wydzieliny

1. Merokrynowy (ekrynowy)

2. Apokrynowy

3. Holokrynowy

4. Endokrynowy

1. 2. 3. 4.

Regeneracja nabłonków

Receptory erbB2 + ligand - cytokina Heregulina

erbB2 Heregulina proliferacja

Regeneracja nabłonków

Dzielące się komórki

warstwy rozrodczej

naskórka

Przesuwanie się

komórek

w kierunku ubytku

dzięki

błonie podstawnej

Warstwa

powierzchniowa

Warstwa rozrodcza

Naskórek

Nabłonki innego typu

Wśród komórek nabłonkowych znajdują się komórki macierzyste,

zachowujące zdolność do podziału przez całe życie

Średni czas życia komórek – ok. 3 dni w nabłonku jelit, 15-30 dni w naskórku, >50 dni trzustka.

Źródło slajdów wykorzystanych w wykładzie:

Junquiera LC, Carneiro J.: Basic histology: text&atlas. 2005.

Ross MH, Kaye GI, Pawlina W.: Histology. A text and atlas with

cell and molecular biology. 2002

Atlasy i publikacje dostępne w Google.