NDEKLER Konu Sayfa No

TTREM LM1 1.Genel Kavramlar..1 2.Sismik Enstrumanlar..4 3. Sismik Enstrumanlar in Pratik Dnceler..5 3.1. Stran Gageli Sismograf..5 3.2. LVDTli Sismograf.6 3.3. Piezoelektrik Transduserli Sismograf................................................7 4. vme lerler8 4.1. Sismik vmelerler.8 4.1. Kapasitif vmelerler.8 4.1. Piezoelektrik vmelerler.9 UYGULAMALAR..10 1. Genel Titreim lmleri..10 2. Makine Bakmnda Titreim..10 3. Titreim Testleri...11 3.1. Modal Analiz.............................12 3.2. ok Testleri..13 4. Genel Akustik lmleri14 4.1. Ses Gc Dzeyi Belirlenmesi...14 4.2. Ses Kalitesi..15 4.3. Ses iddeti ve Grlt Kayna Belirlenmesi.16 4.4. evre Grlts lmleri..16 4.5. yeri ve i Sal lmleri...16 4.6. Ara Gei Grlts lmleri....17

1. Genel Kavramlar Titreim, hzl salnm hareketi, bir ritimle tekrarlanan sarsnt veya bir sesin modlasyonudur. Titreimleri, a) Snml Titreimler b) Snmsz Titreimler olarak iki ekilde inceleyebiliriz. Titreim bir sre sonra sona eriyorsa snmldr. Bir yere tespit edildikten sonra ekilip braklan elik bir telin titreimi snmldr. Otolarn titreimi gibi titreimler, yay ve amortisr tarafndan yutulduu iin snmldr. Titreim srekli ise snmszdr ki o durumda titreimin bir kuvvetle desteklenmesi gerekir. Titreim olaynda frekanstan sz edilir. Frekans, periyodik bir dalga hareketinin, belli bir aralkta ka kez tekrarlandn len byklktr. Olay zaman ierisinde meydana geliyorsa frekans Hertz (Hz) ile llr ve 1/s olarak ifade edilir. Teknikte titreen elemanlarn cinsine, ktlesine ve boyutlarna gre deien doal frekanslar vardr. Doal frekans sistemin srtnmesiz serbest titreimi esnasndaki frekansdr. Snml doal frekans ise sistemin srtnmeli serbest titreim yapmas halindeki frekansdr.Titreim olaynda doal frekansn nemi byktr. Makine elemanlar doal frekanslarna yaklatka plastik deformasyonlar artar. Gerekte, mhendislik sistemlerinin ou, titreim hareketleri srasnda, srtnme ve direnler dolaysyla, snm olay ile kar karyadr. Hava tesiriyle snm, akkanlarn srtnmesi, Colomb kuru srtnmesi, manyetik snm vb. ekillerinde olabilen snm olay, daima hareketi yavalatacak ve salnm durduracaktr Rezonans, mekanik, akustik veya elektriksel titreim yapan sistemlerde, kendi doal frekanslarna yakn frekanslarda genlikleri giderek artan titreim yapmalar hali olarak tanmlanmaktadr. Tatbik edilen d kuvvetin frekansnn, sistemin doal frekansna eit olduu zaman, rezonans meydana gelir. Rezonans olduu zaman, sistemin genlii snrsz olarak artacak ve bu olay ancak, sistemde snm olmas halinde kontrol edilebilecektir. Byle bir durumda, titreim sisteminin genliinin ok artmas ve meydana gelecek istenmeyen olaylardan saknmak iin, sistemin doal frekans bilinmeli ve ona gre kontrol edilmelidir.

2

Basit tek ktleli bir sistem ekil 1.a.da, (m) ktlesinin birka eit elastik bileen (halka yay) tarafndan durdurulmasndan ibarettir. Ktlenin YY dorultusundaki sahip olduu frekans fw= (k/m) / 2 veya wa =(k/m). Ayrca YY ekseninde burulma salnm ve sarka titreimi gibi dier titreim tiplerine de sahip olabilir. Bunlar titreimin farkl modlardr. ki ktleli bir sistem ekil 1.b.deki gibi XX dorultusunda iki karakteristik modda titreebilir. Verilmi bir anda, her iki ktle ya ayn ynde hareket eder ya da zt ynde iki farkl hareket olur. Bu modlarn her biri (m) ve (k) deerlerinden hesaplanabilen farkl doal frekanslara sahiptir

ekil 1 ekil 2.de grld gibi, tek tarafndan bir yere tespit edilmi bir cismin doal frekans: n = Cn E.I 3

m.L4 forml ile ifade edilmektedir. n : Doal Frekans.., [Hz] Cn : Snm Katsays.. 0,55 (SI) ; 11 (FPS) E : Elastisite Modl, N/m2 veya PSI I : Atalet Momenti.., m4 veya in4 m : Parann birim boyunun ktlesi.., kg/m veya lbm/in L : Para Boyu., m veya in

ekil 2 rnek: ap 1/16 in olan yay elii ekil 1deki gibi tespit edildikten sonra u ksmndan ekilip braklmaktadr. Bu ubuun boyu 1 in ve 4 in olursa her iki durumdaki doal frekanslar ka Hz olur? Tel malzemesinin ; Younluu... = 489 Ibm/ft3 Elastisite modl. E = 28,3x106 psi zm : I = r4 = () (1/32)4 = 7,49x10-7 in4 4 4 m = ..r2 = (489)(1/32)2 1 = 8,69x10-4 lbm/in (144) 12 At x = 1 in n = 11.0[(28,3x106)(7,49x10-7)]1/2 = 1718 Hz (8,69x10-4)(1)4 At x = 4 in n = 107,5 Hz

4

2. SSMK ENSTRUMANLAR Sismik enstrmanlar, esas olarak bir cismin gvdesine tutturulan bir yay ile, bu yaya tutturulan bir ktlenin titreiminden ibarettir. Burada gvde, hareketinin llmesi istenen ksmdr. Ktle ile gvde arasndaki izafi hareket, dnen bir silindirin yzeyine kayt edilir ki, bu cismin hareketini gsterir. Bir makine parasnn deplasmann lmek iin, titreim len aletler, vibrometre kullanlr. Bu aletlerin doal frekanslar, titreimi llecek makine parasnn doal frekansna gre, ihmal edilebilecek kadar kktr. vme lmek iin akselerometre ler kullanlr. Bunlarn doal frekanslar ise llecek parannkine nazaran byktr. En eski sismik aletler olan sismograflar, deprem titreimi lmede kullanlrlar. Daha hassas yaplm, modern sismik aletler olan torsiograflar da, burulma (torsiyon) titreimlerini lerler. SSMK ENSTRUMANLARIN ALIMA PRENSB Deprem veya nkleer patlamalar sonucu meydana gelen titreimleri lmeye yarayan aletlere Sismograf denir. Dinamik olarak alan tipleri olduu gibi, elektrik ve elektronik teknolojisine paralel olarak gelitirilen elektriksel yntemlerle alan tipleri de retilmektedir. Dinamik olarak alan tipi ekil 2.1de grld gibi, belli bir m ktlesi, yay ve dampere balanm durumdadr. Sarsnt srasnda ktle ok ynnde titreim yapmakta, bu titreimler indktif alglayc vastasyla skalaya intikal etmektedir.

ekil 2.1

x1 = x0. cos 1t

5

3. SSMK ENSTRUMANLAR N PRATK DNCELER ekil 3.1de m ktlesi ile ereve arasnda oluan rlatif sapmay gsteren potansiyometre kullanlan sismik bir enstrman ematik olarak gsterilmitir. Sistemin snmn salamak iin enstrmann kasas, ktle ile ereve arasnda srekli etkileim salayan bir sv ile doldurulmaldr. Byle sistemler daha ok dk doal frekanslarn (100Hzden az) lmnde ve frekans 50Hzden az olan snrl ivme lmlerinde kullanr. Titreim srasnda ereve ile m ktlesi arasnda oluan rlatif sapma, devredeki elektrik gerilimini etkileyecektir. Devreye bal bulunan bir potansiyometre ile gerilim deiimi belirlenir ve potansiyometrenin kadranndan frekans Hz olarak okunur.

Snmleme iin zel sv ile doludur.

ekil 3.1

3.1 STRAIN GAGEL SSMOGRAF ekil 3.1.1de strain gageli bir sismograf emas grlmektedir. Sarsnt olduu zaman cihazn gvdesi yerle birlikte hareket eder. m ktlesi ise ok ynnde titreir. Titreimin etkisi ile, ktleyi gvdeye balayan 1 nolu esnek lamann altna ve stne yaptrlm olan strain gagenin boyunda uzama ve ksalmalar oluur ve strain gagelerin elektriksel direnleri frekans byklne bal olarak srekli deiir. Bu diren deiiklii, Wheatstone kprs esasna gre alan cihazn kadranndan Hz olarak okunur.

6

ekil 3.1.1 Strain Gageli Sismograf 3.2 LVDTL SSMOGRAF Sismografn alglaycs, [Linear Variable Differential Transformer] LVDT olabilir. LVDTler, ok geni kullanma alan yannda frekans lmnde de kullanlmaktadr. ekil 3.2.1 (a)da m ktlesi LVDTnin nvesini oluturur. Titreim olduunda primer (asl) devredeki bobinin evresinde bir manyetik alan oluur (nve hareket eder) ve devredeki gerilim deiir. Seconder (ikincil) devreye balanm olan potansiyometrenin ibresi sapar ve skaladan Hz olarak okunur. LVDTli sistemler potansiyometreli sismograflardan biraz daha yksek frekanslarda (270 ile 300Hz) kullanlr. ekil 3.2.1de gsterilmektedir. eitli amalar iin dzenlenmi LVDT emalar

7

ekil 3.2 eitli LVDT Uygulamalar

3.3 PEZOELEKTRK TRANSDUSERL SSMOGRAF

ekil 3.3.1 Piezoelektrik Transduserli Sismograf Yksek frekansl lmlerde (100 kHze kadar) sismik enstrman olarak ounlukla piezoelektrik pransduserli sismograflar kullanlr. Byle enstrmanlar olduka kk ve hafiftirler.

8

ekil 3.3.1de grlen sismograf emasnda transduser olarak Piezoelektrik kristal kullanlmtr. Kristal malzeme zerine basn uygulanacak olursa bu kristalin iki ucu arasnda bir gerilim oluur. Gerilim deeri basncn byklne gre deiir. Kristal zerinden basn kalkarsa bu gerilim de yok olacaktr. Yani basn deitii an, elektrik gerilimi de deiir.bu zelliinden dolay Piezoelektrik transduserler titreimin llmesinde de kullanlrlar. Gerilim basncn byklne, kristalin cinsine ve boyutlarna gre deimektedir. (ekil 3.3.2)

ekil 3.3.2

Sismik titreim cihazlar scaklk tesiriyle etkilenebilirler. Scaklktan dolay deien diren deiikliklerinin doru olarak hesaplanabilmesi iin VRD (VariableResistance-Displacement) sensrleri kullanlr. Sismik enstrmanlarn snmnde sismik ktlenin evresindeki sv ortamn viskozitesindeki deiiklikler etkilidir. Byle uygulamalarda sklkla silikon yalar kullanlr ve viskoziteleri scakla baldr. 4. VME LERLER vmelerler, ivme, genel amal mutlak hareket lmlerinde titreim ve mekanik ok deerlerini lmede kullanlrlar. Tm ivmelerlerde bir sismik ktle, yay ve damper sistemi vardr. Sismik ktlenin zerine etkiyen atalet kuvvetinin yaratt ivme llr. Bir yapnn ya da bir makinann mr,alma srasnda maruz kald ivmenin iddeti ile orantldr. Bir yapnn eitli noktalarndaki titreimin genlii ve faz, bir modal analiz yaplabilmesine izin verir. Yaplacak olan bu analiz sonucunda dinamik olarak alacak paralarn alma modlar belirlenerek tm sistemin dinamik karakteri ortaya konabilmektedir

4.1 Sismik vmelerler

9

Sismik ivmelerler ile yer, bina, kpr zerinde deprem, inaat, madencilik almalar, byk nakliye vastalarn yol at titreimler llebilir. Yksek frekansl ivmelerler ile arpma testleri, ok yksek devirli motorlarn testleri yaplabilir.

4.2 Kapasitif vmelerler Kapasitif vmeler de kapasitif iletim prensibi kullanlr. Sismik ktle olarak bir diyafram kullanlr. Bir ivme etkidii zaman sabit elektrod ile sismik elektrod arasndaki mesafe deiir. Mesafenin deimesiyle kapasitans deiir ve ivme ile orantl bir k elde edilir. Kapasitif ivmelerler dk seviyeli ve dk frekansl titreimleri, statik ivmeleri lmede kullanlrlar. Karlkl yerletirilmi kapasitr eklinde alan iki plaka arasndaki kapasitansn deimesi prensibi ile lm yaparlar. Bu plakalar arasndaki mesafe ve dolays ile kapasitans ivme altnda deiir ve ivme ile dorusal bir sinyal doururlar. Bu tip Alglayclar zel bir sinyal koullama gerektirmezler. 12VDC ya da 24 VDC ile beslenmek sureti ile alrlar. zellikle robotik, otomotiv sr kalite testleri, bina dinamii lm gibi yerlerde kullanlrlar.

4.3 Piezoelektrik vme lerler Piezoelektrik vmeler Piezoelektrik etkinin kullanld bu tip alglayclarda, sismik ktle bir piezo kristal malzeme zerine bir kuvvet uygular ve bunun neticesinde bir elektrik yk oluturulur. Piezoelektrik ivmelerler ok dk frekansl sismik uygulamalardan, ok yksek frekansda dorusal alma aral gerektiren arpma testlerine kadar birok lme uygulamasnda kullanlan, kk boyutlu, yksek scaklk aralnda alabilen, endstriyel standartlarda klf iinde yaplandrlm transdserlerdir. Kuvarz ya da seramik kristaller bir kuvvet altnda kaldnda picocoulomb seviyesinde elektrik yk retirler. Bu elektrik yknn kristal zerindeki deiimi yer ekimi ivmesinin deiimi ile doru orantldr. vmelerlerdeki sismik ktlenin ivme 10

altnda maruz kald atalet kuvveti piezoelektrik kristale etkir ve ivme ile doru orantl bir elektrik sinyali k verir. Bir yongaya (Mikro Elektronik devre/chip) sahip Piezoelektrik ivmelerlerin iinde sinyali tanabilir voltaj sinyaline eviren bir sinyal koullayc devre vardr (Integrated Electronics Piezoelectric - IEPE). Bu tip Alglayclar grltden minimum etkilenirler. zerinde evirici elektronik devre olmayan (Charge Mode) Alglayclar harici bir evirici (Charge Amplifier) ile kullanlrlar. Charge Mode Alglayclar yksek scaklktaki uygulamalarda kullanlmak iin idealdirler.

1) GENEL TTREM LMLER Titreim lmleri ok eitli konulara ynelik olarak yaplmaktadr. Titreim lm yapabilmek iin gerekli ilk art bir titreim lm cihaz ve probudur. ou zaman cihaz beraberinde bir kalibratr kullanlmas da gerekli olmaktadr. Titreim lm problarn aadaki gruplara ayrabiliriz

Akselerometre Hz probu Temassz deplasman probu

Akselerometre, geni frekans ve dinamik arala sahip ve nispeten ufak yapda olmas sebeiyle en genel amal transdserdir. Hz probu, ounlukla kullanlmaktadr. orta frekans blgesini ieren izleme sistemlerinde

Deplasman probu, zellikle dk frekansl deplasman lmnn gerektii aft titreimi, eksen kakl gibi lmlerde faydal olmaktadr. Titreim lm cihazlar ortalama deer hesaplayabilen veya sadece anlk deer lebilen olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. 11

Ayrntl titreim analizi isteniyorsa, frekans analizi yapabilen modeller tercih edilmelidir. Frekans analizinde kullanlan yntem FFT (sabit bant genilii) veya CPB (sabit oranl bant genilii) olarak seilebilmektedir. 2) MAKNA BAKIMINDA TTREM Makinalarn alma koullar altnda yaydklar titreim, onlarn durumlar hakknda fikir vermektedir. Bu zellik sayesinde, tesis ierisinde yeralan makinalarn titreim deerlerinin periyodik olarak kontrol edilerek olas bir hatann nceden fark edilmesi bakm alannda avantaj salamaktadr. Bozulmas beklenen makina veya paralarn yedeklerinin temin edilerek, zamannda deitirilmesi sayesinde fabrika retimi en az kayba uram olur. Gnmzde bu yntemle:

Rulman Elektrik Motoru Kompresr Jeneratr Pompa Fan Dili Kutusu Redktr *Trbin, aft ve dier dnen aksama sahip makinalarda bakma ynelik titreim lmleri yaplmaktadr.

Bu makinalarda problemin ne olduunu anlayabilmek iin frekans analizi yapabilen lm cihazlarna ihtiya vardr. Bilgisayar program zerinde tanmlanan tesis yaps zerinde llecek makinalar ve lm noktalar belirlenerek, veri toplama cihazna transfer edilmektedir. Bu sayede, veri toplama cihaz aldnda zerinde hangi makinann hangi noktasnda ne lm yaplacan gstermektedir. Kullanc bu lmleri (rota) tamamladktan sonra toplanan data tekrar bilgisayar transfer edilir. Bilgisayar zerinde her noktada yaplan lmlerin kaytlar saklanmaktadr. Bu sayede, ayn noktada daha nce elde edilmi lm sonular ile yenileri karlatrlarak herhangi bir hata oluup olumad anlalabilmektedir. Hata tespiti iin deiik (FFT, CPB, BCU, Cepstrum, Envelope vs.) analiz teknikleri bulunmaktadr. Yukarda belirtilen ilem el tipi bir cihazla periyodik aralklarla yaplabilecei gibi, kritik makinalarn izlenmesi iin srekli izleme ve analiz sistemleri de bulunmaktadr. COMPASS sistemi gibi srekli izleme sistemleri ounlukla g, petrokimya ve demir-elik gibi prosesin durmasnn ok byk kayplara yol aabilecei sektrlerde kullanlmaktadr.

12

3) TTREM TESTLER Firmalar, rnlerinin veya rnlerini oluturan paralarn titreime kar dayanklln test etmektedirler. Bunu yaparken ama, rnn gerek alma ortamnda titreimden nasl etkilendiini grebilmek olduu kadar, nakledilme srasnda (yol testi) olas titreimlere kar ne kadar dayankl olduunu grebilmektir. Bu testlerde gerekli olan cihazlar:

Kontrol nitesi (controller) G Ykselticisi (amplifier) Sarsc (shaker) Akselerometre (accelerometer)

Kontrol nitesi, istenen dalga formunun elektriksel olarak retilmesini salamakta ve akselerometreden gelen geri besleme (feedback) titreim sinyaline bakarak gerekte oluan titreim seviyesini kontrol altnda tutmaktadr. Basit sinzoidal sinyal retebilen kontrol cihazlar olduu gibi, bilgisayar tabanl gelimi kontrol sistemleri de bulunmaktadr. Titreim testlerinde aadaki dalga formlar kullanlmaktadr :

Sins (tek bir frekans ve genlikte) - Sine Sins taramas (bir frekans blgesinde genlii sabit tutarak taramak) - Swept Sine Rasgele (seilen alt ve st frekans arasndaki blgeyi uyarmak) - Random ok Testleri - Shock Rezonans frekans (rnn rezonans blgesinde test yapmak) - Resonance Dwell

G ykselticisi, kontrol sisteminde oluturulan dk seviyeli sinyali ykseltmek iin kullanlmaktadr. Sarsc, g ykselticisinden gelen elektriksel sinyali, mekanik titreime dntren silindirik nitedir. Bu cihazlar performanslarna gre ok eitli boyutlarda olabilmektedir. Uygun bir titreim test sistemini seebilmek iin en azndan:

Test edilecek objenin arl Test edilecek objenin sarscya balants iin bir balant paras (fixture) olup olmad ve arl stenen en yksek ivmelenme ve deplasman seviyesi Testte kullanlacak dalga formu bilgisine sahip olmak gerekmektedir

3.1) MODAL ANALZ

13

Tm malzemeler, fiziksel zelliklerinden kaynaklanan rezonanslara sahiptirler. Rezonans frekanslarnn ve bu frekanslardaki snmleme deerlerinin ne olduunun bilinmesi rn tasarm asndan nemlidir. Bir malzemeye rezonans frekansnda ok kk bir tahrik kuvveti uygulayarak, yksek titreimler elde edilebilmektedir.

Modal analiz, malzemelerin : Doal frekans (natural frequency) Snm (damping) Mod biimi (mode shape) deerlerini ortaya karmak iin yaplan bir almadr.

Bu almada, malzeme zerinde belirli noktalardan (eki veya sarsc ile) tahrik kuvveti uygulanr ve malzemenin cevab llerek aradaki transfer fonksiyonu (FRF) elde edilmeye allr. Uygulanan tahrik kuvveti bir kuvvet transduseri ile, cevap ise modal akselerometre (tek veya eksenli) ile llmektedir. Bu almann bir baka amac da elde edilen verilerin, bilgisayar ortamnda sonlu elemanlar yntemi ile hazrlanan model ile ne kadar uyutuunun saptanmasdr.

3.2.) OK TESTLER zellikle savunma, havaclk veya otomotiv sektrlerinde, retilen malzemelerin ok titreimlere kar nasl tepki verdii incelenmektedir. Gerek oku en iyi biimde simle edebilmek iin bilinmesi gereken zellikler:

Max. ivmelenme deeri ok dalgasnn uzunluu Max. ivmelenmeye ulama zaman gibi parametrelerdir.

Yukarda bir ok sinyalinin zaman ve frekans dzlemlerindeki grn bulunmaktadr. Bu tip testleri yapabilmek iin, ok dalga formunu retecek bir kaynak ve mekanik sistemden oluan ok test sistemlerine ihtiya vardr.

14

ok testleri yapabilmenin en basit yolu ise "drop test" ad verilen ve malzemelerin belirli bir ykseklikten kontroll olarak bir yzeye drlmesi salanan test yntemidir. ok testinde herhangi bir akselerometre kullanlamaz. Rezonans frekans ok yksek olan ve yksek ivmelenme seviyelerine dayankl ok akselerometreleri tercih edilmelidir. Otomotiv sektrnde ise daha ok "crash test" olarak bilinen ve aracn belirli bir hzda duvara arpt testler yaplmaktadr. Bu test srasnda araca olduu kadar, iine yerletirilen mankenin zerine de zel akselerometreler yerletirilmektedir.

4) GENEL AKUSTK LMLER Akustik lmler ok eitli konulara ynelik olarak yaplmaktadr.Ses lm yapabilmek iin gerekli ilk art bir ses lm cihazdr. ou zaman beraberinde bir kalibratr kullanlmas da gerekli olmaktadr. Ses lm cihazlar lm doruluk derecesine gre snfta toplanabilir:

Tip 0: Laboratuar koullar Tip 1: Genel mhendislik uygulamalar Tip 2: Kontrol amal

Ses lm cihazlar ortalama deer hesaplayabilen veya sadece anlk deer lebilen olmak zere iki gruba ayrlmaktadr.

4.1.) SES GC DZEY BELRLENMES Pek ok retici firma, uluslararas standartlar gerei rnlerinin grlt seviyesini belirtmek durumundadrlar.Bu durumda hesaplanmas gereken deer rnn "Ses Gc Dzeyi (Lpw)" dir. Bir kaynan ses gc dzeyi, o kaynaktan birim zamanda yaylan ses enerjisinin toplamdr. Ses gc lmlerinde iki yntem izlenebilmektedir:

15

Ses basnc tabanl lm yntemi Ses iddeti tabanl lm yntemi

Ses basnc ynteminde kaynan etrafnda oluturulan hayali yzeylerin zerindeki eitli noktalara yerletirilen mikrofonlardan lm alnmaktadr. Bu yzey ou zaman bir dikdrtgen prizma veya yarkre olarak seilmektedir ve mikrofon says da 3 ile 12 arasnda deiebilmektedir. lmlerin yaplabilecei mekanlarn zellikleri ilgili standartlarda belirtilmekledir. Burada belirleyici zellikler olarak :

test edilecek rnn boyutlar geerli kabul edilebilir frekans aral test edilecek rnn ses gc dzeyi

test odasnn; boyutlarn, geriplan grlt seviyesini, duvarlarda kullanlacak yutucu veya yanstc malzemenin karakteristiini belirlemektedir. Ses iddeti ynteminde kaynan etrafnda oluturulan hayali yzeylerin zerinde ses iddeti probu kullanlarak lmler yaplmaktadr. Bu yzeyden dar doru yaylmakta olan ses iddeti vektr hesaplanp yzey alanyla arplmas sonucu ses gc dzeyi elde edilmektedir. Hangi yntemi kullanmal? Ses basnc yntemi ile lmler (yeteri kadar mikrofon mevcutsa) ok ksa srede tamamlanmaktadr. Fakat bu lmlerin yaplaca mekann akustik zelliklerinin olduka iyi olmas gerekmektedir. Ses iddeti yntemi ile yaplan lmlerde tm yzeylerin tek bir probla teker teker taranmas gerektii iin ok daha uzun zaman almaktadr. Ses iddeti probunun maliyeti de bir mikrofon veya ses lm cihazndan yksektir. Buna karlk lmlerin yaplaca mekan ok byk yatrm gerektirmez. Bu lm yntemi ile ses gc dzeyi ile birlikte, rnn grlt haritas da karlm olmaktadr.

4.2.) SES KALTES Bir rne ait sesin sadece ses basn dzeyi veya ses gc dzeyi deerleri, bu rnn sesinin "iyi" ya da "kt" olduu bilgisini iermez. rnein, bir elektrik sprgesinin ok sesli olmas istenmedii gibi, ok sessiz olmas da insan zerinde psikolojik olarak "gszlk" etkisi yaratmaktadr. Ses kalitesi, sesin "g" gibi objektif parametrelerinden ok rahatsz edici veya bilgi verici subjektif zellikleri ile ilgilenen ve "kaliteli ses" formunu yaratmaya alan daldr. 16

Grlk, tizlik, kabalk, dalgalanma, sivrilik gibi parametreler, ses kalitesinin daha fazla zerinde durduu parametrelerdir. Bir ses kalitesi almasnda, nce ses kayd yaplmaldr. Bu kaydn mmkn olduu kadar insann duyduu ekle yakn olmasn salamak iin ou zaman kulaklarnn iinde mikrofon bulunan zel mankenler kullanlmaktadr. Kaydedilen ses, bilgisayar program ile analiz edilerek objektif ve subjektif eitli parametreleri kartlr. Ayn program zerinde, yaplmas planlanan deiiklikleri simle edebilen (belirli frekans bantlarn bastran/ykselten, ses ekleyip/kartabilen vs.) analiz zellikleri yardmyla "istenen ideal ses" alternatifleri oluturulur. Oluturulan alternatif ses kaytlar, bir jriye dinletilerek duymakta olduklar sesi kendilerine verilen baz sfatlar (gl/gsz, sesli/sessiz, bas/tiz vs.) yardmyla tanmlamalar istenir. Bylece subjektif deerlerin, hangi objektif parametreler ile bantl olduu bilgisine ulalmaya allr. Yaplan analiz almas sonucu ortaya kan rne ait ideal sesi elde edebilmek iin rn zerinde gerekli modifikasyon ve dzeltmelere gidilir.

4.3.) SES DDET & GRLT KAYNAI BELRLENMES Ses basnc, skalar bir byklktr ve herhangi bir yn kavramn iermemektedir.Ses iddeti, birim alandan gemekte olan ses enerjisi olarak tanmlanmakla birlikte, yn bilgisi ieren vektrel bir byklktr. Ses iddeti lmlerinde, aralarnda belirli mesafe bulunan yzyze dnk iki faz uyumlu mikrofon kullanlmaktadr. Bu sayede, ses iddeti vektrnn iki mikrofonun zerinde yer ald dzlemdeki deeri bulunabilmektedir. Ayn lm dier iki dzlemde de tekrarland takdirde bileke vektr bulunabilmektedir. Ayrca mikrofon iftinden oluan zel bir ses iddeti probu da mevcuttur. Herhangi bir noktadaki ses iddeti deeri yn belirtmesi sebebiyle, rnn baskn grlt kaynaklar hakknda fikir vermesi asndan da tercih edilmektedir.

4.4.) EVRE GRLTS LMLER Her gn biraz daha kalabalk hale gelen yerleim merkezlerinde, nfus ile paralel artan trafik, inaat, i makinalar ve fabrikalar ile birlikte grlt seviyesi de art gstermektedir. 17

ehir planlamas asndan, ortaya kan bu grltnn llerek, deerlendirilmesi gerekmektedir. Bu tip bir uygulamada genellikle uzun sreli lm yaplarak, sonu insana iletilen honutsuzluu simgeleyen bir deer olarak ifade edilir (Rating Level). Analiz srasnda sadece edeer ses dzeyi deil, gnn hangi saatinde bulunulduu veya grltnn karakteri (darbe tipi, ar ses vs.) gibi baka parametreler de gz nne alnmaktadr.

4.5.) YER & SALII LMLER Grlt, istenmeyen veya rahatsz edici ses olarak tarif edilebilir. Grlt her zaman yksek ses anlamna gelmemekle birlikte ses seviyesinin ok yksek olduu ortamlarda uzun sre kalnmas halinde (iyeri bu duruma en tipik rnektir) kalc iitme kayplar oluabilmektedir.

i salna ynelik iyeri grlts lmlerinde:

Leq : Edeer grlt dzeyi LepD : Gnlk kiisel grlt etkilenim dzeyi %Dose : Grlt dozu MaxLpk : llen en yksek tepe deeri Level Dist.: statistiksel seviye dalm

parametreleri kullanlmaktadr. Edeer grlt dzeyi, lm sresince deimekte olan ses ile ayn enerjiye sahip sabit grlt dzeyi olarak tanmlanabilir. Gnlk kiisel grlt etkilenim dzeyi ise bir insann gn boyunca maruz kald toplam akustik enerjinin normalize edilmi bir lsdr ve zellikle 8 saatten daha az alma yaplan ortamlardaki hesaplamalarda kullanlmaktadr. Grlt dozu, bir insann gn boyunca maruz kald toplam akustik enerjinin, standardlar ile belirlenen miktarna orandr. rnein grlt dozu %120 kan bir kiinin o ortamda %20 orannda fazla kalm olduunu (olmas gerekenden %20 fazla akustik enerjiye maruz kaldn) syleyebiliriz. statistiksel seviye dalmlar, lm sresince deikenlik gsteren grltnn hangi dB deeri aralnda ne kadar sre kaldn sylemektedir. rnein 50-55dB karsnda %10 deeri bulunuyorsa, bunun anlam yaplan lm srasnda ses seviyesi, lm sresinin %10'luk blmnde 50 ile 55dB arasnda olduudur.

18

4.6.) ARA GE GRLTS Otomotiv sektrnde faaliyet gsteren firmalar, retmekte olduklar aralarn eitli akustik zelliklerini lerek, bildirmek durumundadrlar. Ara gei grlts lm, en basit anlamda, aracn belirli bir hz ve viteste,yolun her iki tarafna yerletirilmi mikrofonlarn arasndan geii srasnda elde edilen en yksek ses basn dzeyi deerinin belirlenmesi ilemidir. Bu testte akustik lmlerin yan sra, aracn hzn, motor devrini, mesafesini, pedal konumunu kaydetmek mmkndr. Ara ierisinden gnderilen motor devri veya gaz pedal konumu gibi bilgiler, telsiz modem zerinden sisteme gnderilmekte, ara pozisyonu ve hz ise radar ile tespit edilmektedir.Bilgisayar program ise analizr dahil tm sistemi kontrol etmektedir.

19