TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN TÍN NGƯỠNG DÂN GIAN VIỆT NAMVIỆT NAM

PGS.PGS.TS.TS. Traàn Hoàng Lieân Traàn Hoàng Lieân

I. Khái niệm Tín ngưỡng, tín ngưỡng dân gian, tín ngưỡng bản địa, Mê tín dị đoan

- Tín ngưỡng (Foi, croyance; Faith, Belief, believe) là niềm tin và sự ngưỡng vọng vào một sự vật, hiện tượng , hay đấng siêu nhiên.

- Tín ngưỡng dân gian: được sử dụng khi được quy chiếu vào hệ thống nghiên cứu văn hóa dân gian; nhằm phân biệt với những tín ngưỡng, tôn giáo chính thống của những xã hội đã có Nhà nước (trước khi có Nhà nước, chưa có sự phân biệt giữa tín ngưỡng dân gian và tôn giáo chính thống)

- Tín ngưỡng bản địa: Tín ngưỡng gốc của cư dân bản địa ở một quốc gia, một vùng đất, địa phương nào đó.

- Mê tín dị đoan (superstitions) Niềm tin mù quáng , không còn lý trí, mang tính tiêu cực vì có ảnh hưởng đến tài sản, tiền bạc, sinh mệnh của người đó.

Sự khác biệt giữa tín ngưỡng và Sự khác biệt giữa tín ngưỡng và tôn giáotôn giáo ( so sánh trên các lĩnh vực : ( so sánh trên các lĩnh vực : cội nguồn, đối tượng, phương thức cội nguồn, đối tượng, phương thức thực hành, Thiết chế, phạm vi)thực hành, Thiết chế, phạm vi)

Các loại hình cơ sở thờ tự của tín Các loại hình cơ sở thờ tự của tín ngưỡngngưỡng võ/ nhà vuông, miếu, điện, võ/ nhà vuông, miếu, điện, đền, đình, lăng, tẩm…đền, đình, lăng, tẩm…

Tín ngưỡng tứ phápTín ngưỡng tứ pháp

Thờ các yếu tố trong thiên Thờ các yếu tố trong thiên nhiên :Mây, mưa, sấm , sét (Pháp nhiên :Mây, mưa, sấm , sét (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện)Vân, Pháp Vũ, Pháp Lôi, Pháp Điện)

Thể hiện yếu tố phồn thực qua hình Thể hiện yếu tố phồn thực qua hình tượng thờ thần nữ, gọi là BÀ.tượng thờ thần nữ, gọi là BÀ.

TAM PHỦTAM PHỦ

-Thiên phủ (miền trời-màu đỏ)=> -Thiên phủ (miền trời-màu đỏ)=> Cửu Cửu ThiênThiên

-Địa phủ(miền đất-màu vàng)=> -Địa phủ(miền đất-màu vàng)=> Địa Địa MẫuMẫu

-Thoãi phủ (miền sông biển-màu -Thoãi phủ (miền sông biển-màu trắng)=>trắng)=>Mẫu ThoảiMẫu Thoải

Tứ phủTứ phủ

THIÊN PHỦTHIÊN PHỦ

ĐỊA PHỦĐỊA PHỦ

THOẢI PHỦTHOẢI PHỦ

NHẠC PHỦ (MÀU XANH) => NHẠC PHỦ (MÀU XANH) => MẪU MẪU THƯỢNG NGÀNTHƯỢNG NGÀN

Mẫu Liễu HạnhMẫu Liễu Hạnh

Thần chủ của đạo mẫu (màu đỏ)=> Thần chủ của đạo mẫu (màu đỏ)=> MẪU THƯỢNG THIÊN, vừa là nhiên MẪU THƯỢNG THIÊN, vừa là nhiên thần , vừa là nhân thầnthần , vừa là nhân thần

X.A TocarevX.A Tocarev: gọi các hình thức tô tem : gọi các hình thức tô tem giáo, bùa mã và ám hại; chữa bệnh bằng giáo, bùa mã và ám hại; chữa bệnh bằng phù phép; lễ dục tình; saman giáo…là tôn phù phép; lễ dục tình; saman giáo…là tôn giáo sơ khai/nguyên thủy.giáo sơ khai/nguyên thủy.

Đặng Nghiêm Vạn:Đặng Nghiêm Vạn: Tín ngưỡng có 2 Tín ngưỡng có 2 nghĩa:nghĩa:

--niềm tinniềm tin (belief, believe, croyance) (belief, believe, croyance) -niềm tin tôn giáo (croyance religieuse)-niềm tin tôn giáo (croyance religieuse) Phan Hữu DậtPhan Hữu Dật: : Tín ngưỡng là bộ phận Tín ngưỡng là bộ phận

cấu thành của văn hoá dân giancấu thành của văn hoá dân gian

Edward Tylor trong Văn hóa nguyên thủy “Cần đặc biệt chú ý là những tín ngưỡng và tập quán khác nhau đều có những nền tảng vững chắc trong thuyết vật linh nguyên thủy..”

Ở Việt Nam có 2 quan niệm về tín ngưỡng-Tín ngưỡng và tôn giáo là một, là bộ phận không tách rời của

tôn giáo( Đặng Nghiêm Vạn: Thờ cúng tổ tiên là tôn giáo, là quốc giáo )

-Tín ngưỡng khác tôn giáo ( Phan Hữu Dật, Ngô Đức Thịnh…) :

Không thể đồng nhất chúng với nhau, và cho rằng tín ngưỡng phát triển đến mức độ nào đó mới thành tôn giáo . Ở cấp độ tín ngưỡng chưa xuất hiện điện thần, chưa có hệ thống giáo lý, chưa có tầng lớp tăng lữ, chưa có việc xây dựng đền miếu để thờ cúng như sau này đối với tôn giáo dân tộc, tôn giáo khu vực và tôn giáo thế giới)

II. II. Các phạm trù của tín ngưỡng Các phạm trù của tín ngưỡng dân giandân gian--vật linhvật linh ( Cọp, rồng, rắn, voi, chó , cá ( Cọp, rồng, rắn, voi, chó , cá ong,bạch mã, rái cá, cây, đá… )ong,bạch mã, rái cá, cây, đá… )--thờ thần linhthờ thần linh ( thần cửa, thần bảo hộ, ( thần cửa, thần bảo hộ, tiên sư, thổ công, táo quân …), tiên sư, thổ công, táo quân …), tổ tiêntổ tiên ( Hùng Vương, ông bà, cha mẹ, dòng họ…)( Hùng Vương, ông bà, cha mẹ, dòng họ…)

Phân loại Tín ngưỡngPhân loại Tín ngưỡng : theo giới tính, : theo giới tính, theo dân tộc, theo chức năng thờ tự, theo theo dân tộc, theo chức năng thờ tự, theo cộng đồng, gia đình… cộng đồng, gia đình…

Khảo sát cơ sở thờ cúng đặc trưng Việt : Đình Khảo sát cơ sở thờ cúng đặc trưng Việt : Đình Chức năng : hành chính, tín ngưỡng, văn hóaChức năng : hành chính, tín ngưỡng, văn hóa Niên đại: Cuối thế kỷ 2 đầu thế kỷ 3 ( theo Lục độ tập kinh)Niên đại: Cuối thế kỷ 2 đầu thế kỷ 3 ( theo Lục độ tập kinh)

Thời Trần (theo Đại Việt sử ký toàn thư)Thời Trần (theo Đại Việt sử ký toàn thư) Thời Lê (theo Đại Việt sử ký toàn thư)Thời Lê (theo Đại Việt sử ký toàn thư) Kiến trúcKiến trúc:: cấu trúc mặt bằng kiểu cấu trúc mặt bằng kiểu

chữ Nhất chữ Nhất chữ Nhị phổ biến thế kỷ 18chữ Nhị phổ biến thế kỷ 18chữ Đinhchữ Đinh

chữ Khẩu phổ biến thế kỷ 19chữ Khẩu phổ biến thế kỷ 19 Miền Bắc: Nhà sàn; miền Trung: nhà đọi; miền Nam : nhà Miền Bắc: Nhà sàn; miền Trung: nhà đọi; miền Nam : nhà

vuôngvuông

Cấu trúcCấu trúc sân: , Bệ xây, đàn xã tắcsân: , Bệ xây, đàn xã tắc Bia: Bình phong ông Hổ, long mã…Bia: Bình phong ông Hổ, long mã… 2 miếu : Ngũ Hành nương nương;2 miếu : Ngũ Hành nương nương;

Bạch Mã Thái GiámBạch Mã Thái Giám

Võ ca; Chính điện; Nhà túc; Nhà tiền Võ ca; Chính điện; Nhà túc; Nhà tiền vãng; Đông lang, Tây lang; Nhà trù; vãng; Đông lang, Tây lang; Nhà trù; Nhà cốiNhà cối

Thờ tựThờ tự

Thần làng được thờ ở miếu –Đình chỉ thờ vọng- Lễ hội mới rước vềThần làng được thờ ở miếu –Đình chỉ thờ vọng- Lễ hội mới rước về

Nhiên thầnNhiên thần : : -Thành phục vu hoàng (Thành -Thành phục vu hoàng (Thành hoàng); Đô Thành Hoàng ( ở Huế); Thành Hoàng Bổn Cảnh) ở hoàng); Đô Thành Hoàng ( ở Huế); Thành Hoàng Bổn Cảnh) ở lànglàng

-Thần núi Tản Viên, Cao Sơn…; Thần -Thần núi Tản Viên, Cao Sơn…; Thần cây, Thần cá Voi… thần sông, cây, Thần cá Voi… thần sông, Nhân thầnNhân thần:: Tiền hiền, Hậu hiền; Tiền bối, Hậu bối; Tiền hiền, Hậu hiền; Tiền bối, Hậu bối; Tiên sư…Tiên sư…

Sắc thầnSắc thần:: Nội dung , các triều đại phong sắc, gia Nội dung , các triều đại phong sắc, gia tặng…tặng…

Biểu hiệnBiểu hiện -Hệ thống tín ngưỡng đa nguyên -Hệ thống tín ngưỡng đa nguyên

- Yếu tố tín ngưỡng sơ khai của cư dân - Yếu tố tín ngưỡng sơ khai của cư dân nông nghiệp ( phồn thực, Thần Mẹ, sức mạnh tự nhiên…)nông nghiệp ( phồn thực, Thần Mẹ, sức mạnh tự nhiên…)

Lễ hộiLễ hội--Kỳ yên; thượng điền; Hạ điền; Cúng cơm mới; Tống Kỳ yên; thượng điền; Hạ điền; Cúng cơm mới; Tống ôn; Lễ lúa sinh (xin lúa tốt); Cầu bông…ôn; Lễ lúa sinh (xin lúa tốt); Cầu bông… --Các bước lễ hộiCác bước lễ hội: Mộc dục (tắm ); Gia quan : Mộc dục (tắm ); Gia quan ( mặc áo) ; rước thần; rước văn; Cờ tiết mao, cờ Ngũ ( mặc áo) ; rước thần; rước văn; Cờ tiết mao, cờ Ngũ Hành (xanh, đỏ, vàng, trắng, đen); Long đình… Hành (xanh, đỏ, vàng, trắng, đen); Long đình… --Đại tế:Đại tế: Chủ tế ; Bồi tế ; 2 Đông xướng, Tây xướng; Chủ tế ; Bồi tế ; 2 Đông xướng, Tây xướng; 2 nối tán; 10-12 chấp sự 2 nối tán; 10-12 chấp sự - - Nghi lễNghi lễ:: 4 giai đoạn: Nghinh thần; Hiến lễ; Ẩm 4 giai đoạn: Nghinh thần; Hiến lễ; Ẩm phúc & Thụ tộ ; Lễ tạ. phúc & Thụ tộ ; Lễ tạ. --HèmHèm: nghi lễ đặc biệt nhắc lại tính tình, sự nghiệp : nghi lễ đặc biệt nhắc lại tính tình, sự nghiệp của thần. Hình thức ma thuật bắt chước.của thần. Hình thức ma thuật bắt chước.

III. Tín ngưỡng dân gian trong dân tộc ít người

Tin có thần linh ngự ở mọi nơi, gọi là Yang. Đấng tối cao trên hết là N’ Du.

Người Dao: nửa triệu người ở Cao Bằng , Tuyên Quang, Lào Cai, Yên Bái , Hà Giang….

Truyện Bàn Hồ xem thuỷ tổ của tộc người là Bàn Hoàng Thánh đế , là con chó tiên lập công lấy được công chúa, được vua phân đất cho xuống trần trấn giữ vùng núi phía Nam.

ý nghĩa là biểu tượng cho sự thống nhất nguồn gốc

Đạo giáo góp phần củng cố ý thức tự giác tộc người. Lễ cấp sắc cho thanh niên mới được trở thành tín đồ Đạo giáo, khi chết mới được về với tổ tiên.

Quan niệm ngũ sắc: biểu tượng cho sức mạnh, may mắn.. nấu xôi, làm bánh 5 màu cúng thần linh

Các loại tranh : cõi thượng giới (Ngọc Hoàng Thượng đế), hạ giới (Thập điện Diêm vương )

NGƯỜI THÁI-Kiêng kỵ ngày Mão vì đó là ngày con ong, vất vả.

Nếu chết đắp chiếu để hôm sau mới xem như chết.

-Chết ba ngày đem cơm ra mộ, sau đó không cúng, rước về thờ tổ tiên ở nhà. Không có giỗ đầu, giỗ

cuối .-Có tục thiêu xác.

Người H’Mông Người H’Mông Cư trú ở Hoà Bình, Lào Cai, Yên Bái, Thanh Cư trú ở Hoà Bình, Lào Cai, Yên Bái, Thanh

Hoá, Nghệ An…Hoá, Nghệ An… Quan niệm trời tròn, đất vuông, Cha trời mẹ Quan niệm trời tròn, đất vuông, Cha trời mẹ

đất…đất… Quan niệm vạn vật hữu linh, đấng tối cao là Quan niệm vạn vật hữu linh, đấng tối cao là

trời.trời. Tin có ma, nhưng là ma tốt và ma xấu.Tin có ma, nhưng là ma tốt và ma xấu. Thờ tổ tiên nhưng không có bàn thờ . Chỉ Thờ tổ tiên nhưng không có bàn thờ . Chỉ

cúng tổ tiên vào ngày Tết.cúng tổ tiên vào ngày Tết.

Người Khmer Người Khmer Thờ ông Tà, thần bản mệnh Thờ ông Tà, thần bản mệnh Thờ cúng tổ tiên. Lễ Đônta. Thờ cha Thờ cúng tổ tiên. Lễ Đônta. Thờ cha

mẹ ở nhà 3 năm, sau đó đem lên mẹ ở nhà 3 năm, sau đó đem lên chùa nhập tháp.chùa nhập tháp.

Cúng tổ nghề nghiệpCúng tổ nghề nghiệp Cúng quà đầu mùaCúng quà đầu mùa Cúng cầu trẻ hết bịnh: vào đêm tối , Cúng cầu trẻ hết bịnh: vào đêm tối ,

ngoài hè.ngoài hè.

NGƯỜI HOANGƯỜI HOA Thờ đa thầnThờ đa thần Có sự đan xen giữa tín ngưỡng và tôn giáo Có sự đan xen giữa tín ngưỡng và tôn giáo Vũ trụ quan: Có các cõi Phật , Trời, Người, Vũ trụ quan: Có các cõi Phật , Trời, Người,

Địa Ngục…Địa Ngục… Thể hiện giao lưu văn hóa Hoa-Việt trong Thể hiện giao lưu văn hóa Hoa-Việt trong

thờ cúng: Bà Chúa Xứ, Thành Hòang Bổn thờ cúng: Bà Chúa Xứ, Thành Hòang Bổn Cảnh…Cảnh…

Người ChămNgười Chăm

Tín ngưỡng Raya dil itrah tổ chức vào ngày cuối Tín ngưỡng Raya dil itrah tổ chức vào ngày cuối của tháng Ramadan nhằm cám ơn Thượng Đế đã của tháng Ramadan nhằm cám ơn Thượng Đế đã ban phúc lành .ban phúc lành .

Tín ngưỡng Tolakbala cầu Thượng Đế che chở. Tín ngưỡng Tolakbala cầu Thượng Đế che chở. Tháng 2 hàng năm .Tháng 2 hàng năm .

Lễ đặt tên, cắt tóc, cắt da qui đầu ..Lễ đặt tên, cắt tóc, cắt da qui đầu ..

Cắt tượng trưng vài sợi tóc, tặng quà cho trẻ mồ Cắt tượng trưng vài sợi tóc, tặng quà cho trẻ mồ côi, sờ vào đầu chúng …cầu Thượng Đế ban côi, sờ vào đầu chúng …cầu Thượng Đế ban phước lànhphước lành

IV. CHỨC NĂNG CỦA TÍN NGƯỠNGIV. CHỨC NĂNG CỦA TÍN NGƯỠNG

Đền bù hư ảoĐền bù hư ảo Giáo duc, định hướng nhân cách sốngGiáo duc, định hướng nhân cách sống Giao tiếpGiao tiếp Bảo đảm tính kế tục lịch sửBảo đảm tính kế tục lịch sử Điều chỉnh quan hệ cộng đồngĐiều chỉnh quan hệ cộng đồng

VV. . MỘT SỐ NHẬN XÉTMỘT SỐ NHẬN XÉT

** ** Tôn giáo tồn tại trong cộng đồng dân tộc ít người Tôn giáo tồn tại trong cộng đồng dân tộc ít người đã làm thay đổi quan niệm về tín ngưỡng và phong đã làm thay đổi quan niệm về tín ngưỡng và phong tục tập quán có liên quan đến tín ngưỡng.tục tập quán có liên quan đến tín ngưỡng.

-Lễ Bỏ mã không còn (Cơ Ho)-Lễ Bỏ mã không còn (Cơ Ho)-Bí tích hôn phối diễn ra có khi đôi vợ chồng -Bí tích hôn phối diễn ra có khi đôi vợ chồng đã có con đã có con

……..

** Đặc trưng của tín ngưỡng ở Việt Nam** Đặc trưng của tín ngưỡng ở Việt Nam-Tàn dư của vật linh giáo, bái vật giáo; mang yếu tố của lễ -Tàn dư của vật linh giáo, bái vật giáo; mang yếu tố của lễ thức nông nghiệpthức nông nghiệp ;; thờ Mẫuthờ Mẫu -Mang tính sáng tạo, đa dạng do quá trình sống cận cư.-Mang tính sáng tạo, đa dạng do quá trình sống cận cư.-Thể hiện đặc trưng tộc người của dân tộc Việt Nam: trọng -Thể hiện đặc trưng tộc người của dân tộc Việt Nam: trọng nhân nghĩa, ghi ơn những người có công với đất nước và nhân nghĩa, ghi ơn những người có công với đất nước và cộng đồng.cộng đồng.